'X 'N ' aSUOl1J&g

'JUI 'SOlO PlOIAIl9

UITTREKSEL'YAN'UE'l' RAPPORT

EENE1:'~

. REIS OVElt HET EILAND HILLITON", (l)

hel Gouvcrl!cmcnt aallgebodcn den 15uCIl April 1851 , (~)

.. Doon

;;Wo 11. CHOOCKEWI'I'. Hz.

llIatlt. lIIag. Phil. Nat. Doct.

Voorwoord.

ßij busluit van zlJlle excellentfe dCIl milllstcl' vau staat, gou­

vcmeur gcncraal van Nederlandsch ludic, dd. 17 Septcmber

1850, No. 3 eil dd. 26 Septembcr 1850, Nu. 10, werd nHj

celle zendillg Haar hct eiland Billiton opgedragen .

. ,Deze zendillg had ten doe), het insteIlen vall een onderzoek

nopEms het aallwezen vall . ..till op het eiland ßillitoll en 'de' 1l10-. ,.

gelijkheid VHU 9.xploitatie van~ .~at, mi'1eraal, hetzij van gouver-

nements wege, hetzij door pal'Ükulicl'en; met last, 010 desbe­

trekkelijk zoo spoedig mogolijk te 'dienon van rapport.

ßij bovcngcllocmde bcsluitcn wel'd bepaald, daL ik mcL Zr"

(1) In du spcllin;; vun dit woorrl heh ik hot gobl'uik gevoIgtl; in allc

gouvcrnclIlentsstukkcn, Cll in allo lIlij hokolldo aal'drijkskundigc /'oll1.oll

i8 zij alzoo, of~choOIl mindcr met du MalcisdlC schl'ij!wijzc Oycl'ccllkolllcndc)

, anngcnomcn.

(2~ VcrschiJIcndu OIl\SI:Ulllighc!lllll J'cbbclI hot ccnlcr puhliccrclL "'1\1 hc I

: ;';llgcndll YOI'hindcrd, ,Lcrwijl rcod~ dCIl ~:!öton 1'/,I'il 11. d"arl,uo verlor vall

il7ct gou"cmClIlcllt W"s hckulIIcu,

~.V/'·iWG ~I ,

S"~q. t.~

'l-l.OO 81!l'11

Ms. sloom-adviesvaa'Juig Tjipannas naal' Banka zoude ove1'­gevoerd worden, en verder naar ßilliton met Zr. Ms. stoom· sehip ßromo.

Nanrik wel onderrigt ben, was den overste, kommandant

vall getloemd stoomsehip. opgedragen, om onderzoek te doen

llaur de zeeroovers" die zieh in de Billitonsehe wateren ver­

toond hadden, en waarover klagten bij. den resident val1

Banka, bij sehrijven van den depali van ßiIliton, waren in­

gekomen, met last aan hem, om die maatregelen te nemen.

welke hem het meest gepast vool'kwamen. .

Ook was bij artikel 4 van het eerstgenoemde besluit bepaald.:

dat ik mij, bij mijnen terugkeer van Billiton naar ßatavia ,'het­

zij regtstreeks, hetzij over ßanka, zou hebben te vers ta an met

den resident van ßah}(a en met de kommanderende offieieren

vande in de Bankasche en Rillitonsche wateren gestationeerde

stoom- of andere oorlogsvaal'luigen, terwijl verder bij artikel ä de waarnemende resident "an Banka werd aangeschreven, om

mij, tel' bevordering der mij opgedragene taak, zooveel moge,.,

Jij!\.; hul p cn bijstand te "erleenen.

Ik g(woelde al het gewigt .dezer belangr\jke zen ding en was

dOOl'drongen van de moeijelijkheden, met welke zij gepaard

Zünde gaan, welke bezwaren daarin bestonden:

1°. Doordien artikel ~. van het genoemde beslnit geheel zon­

der kracht bleef, daar in de ßiIlitonsche wate ren geene Ne-.

derlandsche stüom- of andere vaartuigen gestationeerd werden,

zoodat ik mij, zoo dikwijls ,ik mij 0Jl zee bevond, zoowel als

bij mijnen terugkeer naar Banka, van de ranke praauwtjes der

J~illitonnezen mocst bedienen, en mij daardoor daarenboven

geheel van hen afhankelijk stellen.

2°, De vooraf niet to berekenen zekerheid, dat de kom­

mandant van de Brolllo de zaak aangaande de zeeroovers,

~ehcel in hel vricndschappelijke im naar wensch der Billitonne­

zcn, cn naar wensch van het hoord v<ln Billiton zoude schik­

ken, lel"wijl toch immer do orang seka zouden müeten die-,

nell, 0111 mij op llIijne togten over zee, de behulpzame hand,

le biedcn.

30. J)c juisle geziI}dhcid van het h~ofd van Billilon was

niet zoo gehcel bekend, en kou ook niet geheel nit de daar­

omtrent bij het gouvernement berustende rapporten opge­

maakt worden. Zeker is het, dat de depoti, op veI'keerde

(~riglcn af, vroeger door het gouvernement· verongelijkt en

in zijne regten verkort schijnt te zijn, en wWlrschfJnlfjk was het, dat zijne hierQ.oor opgewekte haat, bij de herstelling in

zijne regten, zoude geweken zjjn; maar zoude zijn want1'ou­

wcn (uit welke bron of om welke redenen dun ook) niet we­der opgewekt wQrden, bij de komst von eenen gouverne­

ments afgevaardigde, hetgeen in lange jaI'cn niet plaats had

gehad? Dit want1'ouwell, als het bestond, moest nog toe­

nemen, wanneer die ambtenaar het eiland in alle rigtingQn

ging doorkruisen eil bij alle andere olldeI'hQol'ige 1I00fden

eenigen tijd wilde \'ertoeven. Volgens dc vcrklaring der oud­

stc Billitonnezen in de binnenJanden, was dit nog nooit dool'

eenen Europeaan ondel'nomen.

4°. Een onderzoek naar tinerts, - waarvan de depati op

mijn verzoek van gouvernementswege werd geülformeerd 1 -

'daar dit toch niet kon yerholen. blijven, en het beter was Cl'

regt yoor uit te komen, dan dat hij het yan tel' zijd~

vernam, - moest den depati en oole somrnibe minder door­

denkenden on der de inwoners, rnindel' aangenaam zijn. Im­

mers werd dit metaal nu eerst opgespoord en gevonden,

het was voorzeker met het doel, om het te gaan exploi­

teren, hetgeen stellig de aanstelling van ecn Europeesch be­

stuul' zoude ten gevtilge hebben , waarbij hij aItijcl minder

magt behouden en de tweede persoon zou blijven. Hij zeide mij

wcl eens, toen ik mij, na eenige weken verblijfs, feeds wat

vcrtl'ouwelijkel' vool'deed, dat hij naal' een Ellfupeesch be­

stuur op Billiton wenschle, maar gar geene andere roden op

. waarom hij zulks vel'langde, dan dat da Palemballgcl's en

andere vl'eemdelillgnn, gewoonlijk orang dugong (llnlldelaars)

gchecten, zijne bcvelen niet wilden opvolgcn, eil hij h~m alzoo

niet rcgerclJ kOIl. lIij was zclfs z66 bevrccsd \'001' hell,

dal hij zieh in de k,lIlIpOllg Tandjongpllndall~;, de hoofd-

4.

plaats, waar zij bij cp_ander WOllen en die ruim 200 schre­

drn van zijn \"t~rblijf vel'\vijderd is, volgcns getuigenis van vele

Billilollnezen, in geene 1) jaren, ofschoon altijd door een groot

gevolg vcrgezcld zijnde, heert durven vertoonen, en toen de

kommandant "an het stoomschip met nog eenige Europea.~

ncn zieh naar de kampong begaf, al weifelende medeging.

Deze eenige redcn om zijnen wensch te verklaren, nam ik

echter nieL aan, even zoo als ik hem ongemerkt tot op den

laalsten d;)g van mijn verblijf gewantrouwd heb.

])e hierboven genoemde redenen zal ik niet behoeven na­

del' te omschrijven, als ik aanhaal, hetgeen door den heer

nIEHSClIlLL, vroeger met het civiel gezag op Billiton belast, bij

zijne I1Jissive aan den resident van Danka dd. 31 Januarij

J ~30, No. 1/] 0 medegedeeld wordt:

" nat, zoowet de hoofden als minderen op llilliton, den

"sterkslen tcgenzin aan den dag legden , zoodra men hen

"over dit onderwerp (het tin) aansprak, en stelIig weigel'den

"om in het aanwijzen en helpen opzoeken van mijngronden

"behulpzaam te zijn, zoodat ik, gedmende mijn vroeger ver­

"blijf aldaar, genoodzaakt was, mijne tocvllJgt tot vreemdeIin­

"gen, dic aldaar gezeten waren, te nemcn, ten einde de

"Iloodige infol'matien, betrekkelijk het al of niet aanzijn van

"erLs Lc vcrkrijgen."

Hoc ik, orntrent dit punt, de zakcn gevonden heb, zal

in hct vCl'volg van dit rapport bchandcld worden.

ECl1 vijfde bezwaar was de lijd van Iiet jaar, waarin de reis

OIlUCrnOmel1 wcrd. Mcn was Loch weldra de westmoesson en

alzoo J'cgcnlijd te wachten, Cll dezc bleef dan ook niet lang

Hit. n(~(~US ill hct bcgin vall I\ovelllber, na schiel' zes maan­

d(~ll bijlla ollafgcbroken droo(jte (gelijk .ils cene zeldzaam­

heid ook op Banka is waargenomell) werd de wind westelijk,

Oll was Ur\ dal tij<lvak, ('·on dag, waarop het minstens niet

oen drieLal uren slorlrcgcndc, cene uil.zondering. Alzoo wa­

H'II alras dl~ I)(~ckil~s l'n kki\wre rivicren zeer gczwoIIcn: da

hruggCll ovcr lk I nalslcn waren in cellen slcehlen staat, of

SOI\lS gdted wq.;gcspodd; de ncrslen wl~rden gewoonlijk

doorwaad, helgeen het bezwaat' hnd, dat men alzoo een gr-·

ueelle "an den dag in natte kleederen' moest doorbrengell,

Eindelijk ruaaklen da hevige wastelijke winden, het varen langs

de noord-en westkusten "an het eiland, met kleine praauwtjes,

langdurig en soms gcvaarlijk, gelijk vOOl'al op den teruglogt naar

Banka is ondel'\'ondell,

Alle deze omstandighedcn in aanmerking nemende, zoo zal

men deze reis noch onder de aangenallle, noch ondel' dc ge­

makkelijke rangschikken, Ik yerheug mij echter, dat znlks

mij niet IlOeft weerllouden, haar evenwel te ondernemen, ter­

wijl te"ens deze bezwarcn volstrekt geen' invloed hebben ge­

liad op de uitvoerillg van alles, wat ik mij voorgesteld had.

De administrateur van Blinjoe werd door den waarnemeu­

den resident aangeschreven, 0111 twee kundige Chinesche mijn­

werkers aan te duiden, die lust gevoelden,om tegen behoo/'­

lijke belooning rnij te volgen. De keus dezer menschen is zeer

gelukkig geweest. Beide waren inboorlingen "an Banka, en

spraken alzoo zeer goed l\1aleü-,ch. Een hunner, Aouw genaamd,

was hoord eener partikuliere or kontrald-mijn (eene der wei­

nige mijl1en op ßanka, die llUn tin tegen den prijs van f '13 1/2

de pikol, - er zijn enkele tegen f 15 - aan het gouvernement

leveren, maar geene vool'schotten genieten), ruim 60 jat'en ond ,

en had ruilll 40 jaren het mijnwerk bij de hand gehad. Op

het tin waren dan ook alle denkbeelden van dezen man zamen­

gedrongen, Gedurende het grootste gedeelte van de reis 013 Billiton dro eg hij o(fer-en reukkaarsjes en ofIerpapier bij zicb,

om behoorlijk te kunnen biddel1 in het geval, dat er tinerts

geronden wet:d: was dit niet hel geval, dan was het offeren

en bidden volgens zijn gevoelen ook onnoodig,

De andere, nOU-SII'iG gehecten, mim 40 jaren oud, was

hoord eener mijn in het distrikt ]llinjoe. Sedert hij het rege­

len der werkzaalllltedcn op zich genomen had, had die mijn,

die vroeger onvoordeel ig gewerkt had, belrckkelijk gunstige

resultaten gegeven. 001. hij was niet minder dan de ander,

met al wat het tin betrof, ingenomen. lleide hebben dan ook

oll\'Cl'll\oeid mij op mijne cxkursWn vergpzdd, ,'n zelfs in dc

6

I'usturen sl,eeds ondl'l'zoekingen gedaan, doo!' de schoone be_i

loften die ik hun deed', in geval zij mij tinerts bragten, hiertoe

niet weinig aangespoord.

Im'igting van hel Rapport.

Het eiland ßilliton, volgens den heer ~fELVILL VAN C4RNBEil 119 0

geographische mijlen of 2875 0 Javasche paten groot, ligt tus­

sehen ßanka en ßomeo. Reeds vele toelichtingen, die dit ei­

land van groot belang doen voorkomen, zoo voor koophandel

als Inndbollw en nij vcrheid, zijn in het tel' sekl'etal'ic berus­

tende archief voorhanden. Zoonls het er thans gesteId is, en

ik geloof, dat er in de Iaatste decennien weinig verandering in

is ge!comen, is het verre, dnt ik omtrent deze omstandigheden

hetzelfde oordee! ZOll durven uitspreken. Gaarne had ik al zoo

hierover mijlle bevindingen in dit rapport medegedeeld, maar

ik vreesde, dat de uitgebreidlJeid alsdan , en de mogelijke be­

lungrijkhcid van bijzaken, de hoofdzaken, het doel waarmede .

ik in kommissie gesteid was, konde nadee! doen. Ik zal al­

ZOO de bij mijne vroegel'e rapporten gemaakte verdeeling op­

volgen, met dit ondcrscheid, dat ik de drie over ßilliton ge­

llIaalde hoofdtogten, omstandiger beschrijf dan vroeger opzig­

telijk Banka en l\Ialakka gesellied is, waarbij dan tevens eenige

onrlerweg Olldcrvondün moeijelijkheden kortelijk aangehaald zul­

ICII worden. Ik achL dit noodzakelijk, opdat het voor mijn

!-)cvoel tot vCl'untwoording kunne strekken, dat ik alles, met

voorbijzicn van allc bczwaren, en dikwij!s van den raad van

dnn tlepali, aallgewentl heb 0111 tillerls (indien het op ßilli­

ton voorhandcIl is) Lc "inden: verder , omdat er ~eene kaart (1) vall dn binnenlandl'n van Billilon bcstaat, cn het toch niet Oll­

verschillig zal Zijll 1(' ",deIl, waar ik mij zoo al bevonden heb.

~ I) N.\lHelijk lOCH llit r"l'pol'l il1!';cllicllll wl~ni.

7

Uit deze beschl'ijving der reis zal ik een overzigt 0plllakcll.

waarin dan tovens eenige opmerkillgen omtrellt do geologische

gesteldheid van hot eiland zullen worden medegodceld, In e(lIl

volgend hoofdstuk zal ik, hetgeen mij belwnd is, dat 0\'1'1' de

tinaangelcgellhcid vall ßilliton geschrovcn staat, in korte woor­

den, met eenige aanmerkingen daarop, mededeelen, tcrwijl il{

ten slotte beredeneerd aanLoonen zal, dat de gebruikcll der

ßillitonnezen, volgens analogie met Banka, niet aan het daarzi,jll

van tinerls op Imn eiland kunnen doen denken, helgeen ein­

delijk dool' eenige scheikundige aanmerkingen over eene erts­

soort, op Billiton gevonden, die veel op tinerts gelijkl, maar

voIsh'ekt geeu tin in hare zamenstelling bevat, toogelicht zal

worren.

Op wellte wfj;:;e een kaar(je (1) zamengesteld iso

Dat men in acn bijna onbewoond land, Zünder wegen eil

voor een groot deel met kreupelbosch begroeid, moeijelijk zui­

vere peilingen kan nemen, al had men ook de daarvoor be­

noodigde instrumenten an middelen, wanneer ecne juiste op­

llame niet het hoofddoel der reis is en men niet onbepaald

ovel' den dUUl' der reis kan beschikkell, dit is duidelijk; CII

dewijl ik mij alleen, als bijzaak, om mij, waar ik mij bevond

te orientercll, van aen gewoon kompas bediend heb, zoo zal

ik geenszins elk punt door mij gepeild, als onomstootelijk juist

waargenomen verdedigen. l\1aar een klein verschil doet hier

minder tel' zake, terwijl dool' de vele genomen peilingen, de

(1) Dit kaartje, tc gclijk met het rapport aan het gouvernement inge­

dienu, kan hier zecr goeu achtcrwcgc blijven, dewijl men du urie dool'

mij in yet'schillclllle rigtingcn ovcr het eiland gemaaktc reizen, op de

kuart bij de yorige aflcvering van dit tijdschrift gepubliceerd, genoegzaam

znl kunnen naga:lll. Ik heb cvenwel gemeend dit hoofdstuk hier te rooeten

laten volgen, om niet nan de vollcdigheitl der mededeeling roijner werk­zallmhcdcn to kort tc dOCH.

ß

foulcn !liet zoo a:mmerl,elijk zullen zijn. Ecn inboorling in deze !

,",cwesten weet veelal 'beter, d~n de Europcsche landbewoner /

\Vaar hij zieh bevindl op den wpp;, d. i. in welke rigtingen hij verschillende bekende punten van zieh heeft. JIiervan had ik

een dnidelijk bewijs, toen ik mij op den Goenong Tadjam (de

hoogstc ,'an Billiton's bergen) bcvond. Op den top van dien,

gelleel met IlOoge boomen begrociden berg gckomen, was het:

zoo d~mpig, dat ik niets van ben eden kon waarnemen. Ik nam.

een der oudstcn uit het gevolg bij mij, en Iiet mij met de hand

eenigo bekende plaatsen aanwijzcn, welke rigtingen ik op het.

kompas ailas en opteekende. 1\"a een uur vertoevens werd het

helderder : ik beklom toen, met kompas en verrekijker gewa­

pend, een der hoogste boomen tol op 40 Ü 50 voeten hoogte

cn had een ruim uilzigt; ik peilde aldaar weder dezelfde pun­

tcn, en was verwonderd over de groote overeenlwmst met

de vorige peiiingen.

Alzoo liet ik mij over de geheeIe reis, in elke kampong

w~ar ik aankwam, eellige bekende punten door de oudsten 1

met de hand aanwijzen, uil welke peilingen ik, die, welke niet

overeenkwamen verwcl'pende, een Imarlje der binnenlanden

heb opgemaakl.

De afstandcn heb ik op dcze wijze bepaaId, dat ik, bij c1ke

kampong waar ik aankwam, of wel, op clk pu nt waar ik peilde, :

den oppasscr en do beide Chinczcn (de inwoners van Billiton

kennen 10cll geene maat voor tijd of afstanden) afvroeg, hoeveel

palen, scdcrt eene vorige plaats volgel1s hunne meening afge­

)e~d waren. Deze gevoelens vergeleek ik mct den verJoopen'

tijd, rekenende in elk unI", wcgclls dc sIechte wcgen, sleehts 2 1/2

paaI gemaak! t.c hebbcn. Hoe gebl'ekkig deze wijze van me­

ten ,vas zal mcn bevroeden, als mell nagaat, dat dool' het

kronkcl(m der wq.,cn. soms 2 (1 3 palen argelegden weg, een paal "01 d' oiseall zuilcn "oorslellen.

[n (m rapport zal ik alle peilingen. wanneer zij tot nicts

;l]S lot IwL zamt'l1sll'llrn van hr1 kaarlje gcdiend hobben • 011-

vermrld laIen.

9

De reis van Ralavia rlaar en O1'cr J]illitoJl.

Den 215l('n September 1850 verlrok ik "an ßatavia uan

boord van Zr. l\Js. sloom-ad"ieSH13rluig J'jllJannas en gillf'

den 2dell Oktober ann hoord van de Rromo over. welke mij

naar mijne beslemming zOltde oyerbrengen. Eerst werd dc

Klabat-baai, ten noorden van nanka, ingeloopcn, nlwaar

cenige troepen. voor de Rankasche expeditie bestemd , ont­

scheept en de heide Chinesche mijnwer!wrs aan hoord ge­

nomen werden. Den l1den ankerden wij voor Poeloe Le­

pat'. Den 13den Oktober vroegtijdig onder stoom gaande, arri­

veerden wij ten 3 ure des namiddags "001' Tandjong Pandang ,

op de westkust \'an Billiton. Een schot uit eenen 80-ponder

kondigde de komst vnn een van Zr. l\Is, groote vaartlligen

aan. Den volgenden dag. l'eeds vroeg in den morgen, kwam

de depati met twee pl'aauwen en eene menigte volks heL

stoomschip op zijde en yertoonde zieh weldra op het dek. Een

eeresabel. hem vroeger door het gt.,uvernement ten geschenke

gegeven, werd hem achlerna gedragen. Zijn uiterlijk kwam

mij zeer innemend voor, zijne mnnieren vrij besehaafd en beleefd,

zonder dnt ze aI te kruipende waren: hij scheen mij toe 50 i\ fj5 jaren oud te zijn, lerwijl hij nog volstrekt niet grijs is: zijne

kleeding was neljes en ecnvoudig.

Het gehoot' met den overste geeindigd zijnde, werd ik hem

voorgestcld en een brief V:1I1 den waarnemenden resident

van nanka hern overhandigd. Na lezing verklaarde hij geene

bczwaren tegen rnijnc kommissie {e liebben , belovende mij,

waarin hij maar konde, behulpznam to zullen zijn.

Den volgenden morgen ging de overste, vergezeld V:1l1 eell

der olficiel:ell en rnij. :lan wal. Er lagen 3 Ü !~ groolere:

handels- en wcl 100 Ideine praauwljes in de ba ai , dir hier de

monding nn de )'ivier Tjeroetjoep vorrnt , langs wier strand

:lan de noordzijde de hoordkampong vall heL eiland gebollwrl

iso De brnting ligL op lIrl uiLerste df'r landtong, doo!' de ri-·

Yicr en de baai gevorllld. 1erwijl hel huis van den depa-

10

ti, tle Ialldingsplaats eil rene Ideine rnesdjid (moskec), tusschen

<Je henting' en de kampong in gelegen zijn. Het telTein waarop

(\c benting gebollwd is, komt mij zeer geschikt voor. Deze

heslaat nit eene palissadering, geplaatst op eenen heuvel van

p, m. tiO voeten IlOogte, w<tamil en de rivier, en de baai,

l'n de kampong bestreken kunnen worden. Binnen deze palis­

~adel'illg zijn gelegen eene vrij goede kazerne en wachthuis

CIl eene vroegere komrnandants-woning (in welke wij ontvangen

werden eu welke allen door den depati onderhouden worden),

de vlaggestok, van welke de Hollandsehe vlag wappert, be­

nevens de resten van een steenen kruidhuis. Na genuttigd

ontbijt en een over verschillende punten gehouden diskoers,

gingen wij de kampong bezoeken, bij welke wandeling de de­

pati ons vergezellen moest. Tegen den rniddag verlrok de

overste en gevolg, tel'\vijl ik aan wal bleef.

Mijnc goederen van boord gekomen zijnde, vestigde ik

mij, zoo goed als de omstandigheden het toelieten, in de

vroegere kommandantswonillg, welke geheel op inlandsehe

wijze, dat is, zonder cenig venster gcbouwd was: eene goede

vom' haar geplaatstc pondokh was dan ook over dag mijn

ycrblijf. Het aanwezige rneubilair was niet noemenswaardig,

zoodat ik mij hierin nog al behelpen moest, waaraan ik

spoedig gewend raakte. Ik besloot alhier mijn verblijf te

IHmden die dagen, ,,,elke ik niet in de binncnlanden doo1'­

bl'agt, en alzoo na elken togt hier weder terug te keeren,

tcn einde van de doorgestane vermoeijenissen wat nit te fUS­

ten, mijne gedurende elke reis opgcteekende lasse opmerkin­

gen te verzarnelen en nit te werken, cn mijne korrespondentie,

wanne er tot hel verzenden van brieven gcIcgenheid bestond,

bij tc hüuden.

Dcn 17dcn Oktober zond ik de beidc Chinezen hct land in,

len cindo, ,,<JOI' ik mij zelf op reis begaf, ccnig be1'igt van de

landstl'eek in to willncn. Zij warcn mim 4 palcn nOOl'd­

oostelijk opgcgaan cn langs ecncn kleincn omweg, wat zui­

delijkcr op, ternggekeerd. Hetgeell zij mij orntrent den

loestand der wegen, die ook gewoonlijk in ue onmiddellijke

11

nabijheid ccurr hoofdplaats, beler dan op grooll~rl'n afstauu

zijn, Illrdetleeldcn, kwam ook met mijnc verwachlillg o\'('l'ren.

Ht't land ,vas vI a I.:: , met laag houl bewassell eil Zlllldig. Alhoewe!

minder opzellelijk dnartoe uitgezonden, hadden zij opperrlak­

kig geenen tinerts outdekt.

Den ,'olgenden dag ging il.::, door dc Chinezen vergezeld,

met eene kleine sampang de riviel' Tjeroefjoep op. l~vell

voorbij het fort is zjj bij hoog water sleehts 5 voeten

diep, z. l/~ w. een geruim eind voortloopende. !\fen onl-

1lI0et vele groote, op elkander gestapelde granietrotsblok­

ken, dool' welke dan oole de gansehe kust als omzoomd is,

en eellige eilandjes, van welke Poeloe Kapal het grootste is,

I~ven voorbij het fort zal dc rivier wel 150 passen brced

zijn. Na volgens gissing 6 palen roeijens, - waarbij nog me­

nige kronkeling der rivier afgesneden werd, - kwamcn wij op

den regteroever aan eene zeer kleine beek, waar een voetpad

over gevelde boomen en hunne worteIs , leidde naar eene

kleine kampong, die echter te ver af lag.

De bodem (het was laag water) bestond slechts nit zwar­

ten moddergrond, welke bij hoog waler onderliep, en alzoo

niet dan met de grootste moeijelijkheden en kosten op de

Chinesche wijze zoude te bewerken zijn. Tot hier was dc

rivier gcmiddeld 12 voeten diep. Bare boorden zijn bijna

uitsluitend met bakoen begroeid. Bet water bied tot hiel'toe

steed~ zout. lets merkwaardigs leverde dus deze rivier, in

welke ik de ßallkasche rivieren gelteel terugvond, en in welker

be5chrij ving ik alle rivieren van ßilliton, die ik bezocht heb,

beschreven heb, dus niet op. Ik kom hierop alzoo niet we­

del' tcrug.

Dell 20sten Oktober ging ik met de mijnwerkers in eelle

sampang langs het strand om de noord tot aan Soengie Koe­

boe. p. 1Il. ;) palen van tle hoofdplaats verwijderd. Bij laag

watet' stünden mim 3 voelen waler voor dell ingang. Zij

loopl bijnu onafgebroken oost op. Op circa 800 passen van de

1II0nding "l" wordt de reglcroevcr iels Iwoger. Tot hier zal do

rivier 3:5 passen Lrc('d zijn; nog 300 passen verder , en 'I.e is VOM

1~

dc kleinste sampang niet meer ue\'aal'baar. Op den linker­ocver slapte ik aan WJI en k\Yam weldra aan eeno kampong,

uit twoo huizen bestaande en Kalamkoeboe gcheelen. Op

cene zeer laag gelegene plaats deed ik onderzoek meL den Chineschen steke!', sjam genaamd. Dit "werktuig, in mijn

rapport over de ßanka-tinmijnen reeds beschreven, bestaat uit

eene 16 voet lange ijzeren staaf, eindigende in eene holle

kegclvormige pu nt , waarvan aan de eene zijde de rand iets

llOoger opstaat dan aan de andere. Deze' opening wordt met

cen lapje, dat aan een touw bevestigd is, gesloten, en dan

langzaam in het te onderzoeken terrein, onder op en neder­

gaande bewegingen gestoken. Aan het geluid en het gevoel

kan men bij eenige oefening, waarin de heer HElJDIlIIL\N, ad­

ministrateur van Soengijslan, mij onderrigt had, den aard der

versehillende lagen ten naastebij onderkennen. Twijfelt men , men

verwijdert het lapje en de holle kegel vult zieh mot den op

die plaats aanwezig zijnden grond, die men dan verder onder­

zoeken kan. 'Vanneer men ovor geene ruimere of meer te­

zamengestelde middelen beschikken kan, acht ik, met de

nOüdige voorzorgen, de sjam nog tot de beste middelen te

behooren, om een vreemd terrein tot op eene zekere diepte

te onderzoeken.

Op 3 voeten diepte kwam men op eene laag witte pijp- of

kaölin-aarde, die wel 10 a 1 t voeten dik en ollder welke

eene laag wit grof zand gelegen was, hetwelk gewasschen

zijnde, yolstrekt goen' tincrts achtcrliet. Ook \iet ik op on­

derschcidene plaatsen een weinig gründ uit 2 en 3 voeten diep­

te wasschen, zonder ander resultaat. lk hield mij echter vel'­

zekerd, en de Chinczen be"estigden dit mijll gevoelen, dat, al

ware hier tinerts gevonden, het toch 1100gSt bezwaarlijk zoude

zijn, om het op de ßankasche wijze te exploiteren, daar wegens

de gelijkheid van het terrein, het benoodigde water van eencn

te grooten afstand moest aangevocrd worden. Een auder be­

zwaar "an geringeren aard, was, dat ook hier in den omlrek,

gecll llOog hout, om goede Iwlen van te branden, groeide.

Over heL zelfde terrein yoorlgaande, kwam ik aan de kam-

13

POll~ Kalamoc, groot'~ huizCll, ('n na in 't gehecl ü il 6 pa­

len gcmaakt tc hebben op Tandjong Pandang terug.

Dc "olgelldc dagen werden met het maken "an toebereid­

selen voor eene reis over Badau naar Blantoe doorgebragt.

Ik begon met den depati dit mijn plan bekend te makell,

die tegen het gaan naar B1antoe de grootste bezwaren had,

zeggende, dat hij de menschen aldaar mistrouwde, en ik

misschien vermoord, misschien door een langzaam werkend

vergif ongelukkig zoude ,,,orden. Dergelijkc geruchtcn had­

den de Chinezen ook reeds in de kampong vernomen.

Daar ik dacht, dat de depati wist, dat in dit distrikt tin­

erts was, en door zulke bedreigingen slechts zocht mij ran die

plaatsen ur te houden, zoo drong ik er te meer op aan, om

mij hier heen te begeven. Ik werd hierin versterld, door dat de

depati den 23sten Oktober mij naar Tjeroetjoep ,de plaats ,vaar

het oude fort stond, en waarvan thans niets als eene wilder­

nis meer te "inden is, liet roeijen, mij een paar gidsen (ka­

wans) behal"e de benoodigde 4 koelies medegevende, die,

toen wij geland waren, "erklaarden den weg naar Badau niet

te kunnen aanwijzen. Onverrigter zake moest ik dus dien

dag weder terug keeren. Of dit nu toevallig was or voorbc­

dachtelijk afgesproken en beredeneerd , durf ik niet beslissen.

In allen gevalle was nu de tijd danr, dat ik den depati in

krachtige bewoordingen moest te kennen geven, hoc ik wensch­

te behandeld te worden. Ik liet onmiddellijk den ingebeij van

Radau bij mij ontbieden, die dien van Blantoe dadelijk "an mij ..

ne komst moest kennis geven en voor gidsen en koelies moest

zorgen: op den 26sten Oktober werd alzoo de reis bcpaald.

Den vorigen avond liet dc "rouw van den depati llli.l nog gocd­

gunstig waarschllwen om toch niet naar Blanloo to gaan, co.

zulks in geen geval, voor ik tijding van het hoofd "an Blanloe

lIad terug bekomen.

14

Reis n([(/I' lJad(lIl cn Blrwloc.

Dos morgens ten G 1{~ ure verlrok ik met 4, koelies en 2 Im­wallS, de b('ide ChineZOll on dOll oppasser, die mij te Ballka

loo;;ovocgd was. l\Iij 110 beide bedienden moest ik wegens ziekte

achLerlaten. Het voetpad was aanvankelijk rcdelijk, ofschoon er

op sornmige plaatscn een voet of meer water op stond. De

bodern bestond meestal uit grof zand, en was, zoo ver men

zien kOIl, met laag hout en yarens bedekt. Op 4 palen gaans

ton oosLen der hoofdplaats is eene riviel' Soengie Raja gehee­

ten, die in de Tjeroetjoep ui tloopt. Ilier was de grond mel'­

gelaehlig en iets golvend. Op 2 en :3 voeten diepte bevatte

de bodern ecne uiter5t kleine hoeyeelheid eener zwartachlige

zeer fijne erL55001't, die aldra dool' de Chinezen VOOl' koppong (valsehe tinerts, die geen tin bevat) erkend werd. Nabij de

rivier, met de sJam beproevende, kwam men op eene zwart­

aehtige pijpniJrde (dOOf de Chinezel1 op Banka ka genoemd),

die op mim H· voetcn diepte nict veranderde, waarom mcn

de procf hier staakte. 'Vanneer er erts was, dan zoude het

terrein bier toegelaten hebben om kollong Le werken. Later

lieb ik de Chillezen wat hoogerop gezonden, als wanneer zij van

nabij Socngie Pantjoer eene groote hoeveelheid koppong-erts mede­

Dl'ag[ell, eCli scheikundig onderzoek van welken later volgen zal.

Ten 10 11" ure kwarn ik te Trawas, eene kampong 3 huizen

groot, ging z. o. op en hnd ten n. o. de bergketell vall Tam­

Doeroeall, die uil een vijrtal weinig yerhevene heuvcls bestaat.

Hier bcgint reeds het 1,llldschap uit niets dan vrocgcr bewcrkte

of Ilieuw opgerigte ladangs (hooge rijstyelden) te bestaan, wel­

ke lnatslell het ecn treurig aanzien geven; onwillekeurig

toch komt de opmerking voor den geest, welke vernieling het

Vllur, in de handen Vrln dCIl mcnsch, kan veroorznkcll. Het

gaall is hier ZOl'r bCZ\\'aarlijk donr het ollophoudelijke over­

l;laukren of overstapJ>t'll ,an sonllllige groole gc"clde eil niet

,nur,lllde bOOIllSlarJIllJ('lI.

()1lI Il(~ 11111' k"alll ik in d() kampong Djankan, llit:J vel'­

:,pl ('Hk 111111,CIl bl'stnand('. ('1\ hOld I;lllg~ dn krollkclPnd(~ vod-

ni

paden nam' bcrekenitl~ t;) palen af~e1c!2:d. Op IlcL laalsle rilld

van den weg brprllefde ik in een t wedal IJCcl(jes, maar vom! dt'

cene keer slechls zand, de anderc \'('eI zand eil een wei!li~ pijp_.

aarde cn dan da<lrolldcr zeer harden gro\en zalld~l'ond (passir

garam in het l\1aleiseh genoemd). De grond Lied bijna zon­

der ver<lndering Zllndig, was slcchts op zeer enkeIe plaatsetl gecl

leemachtig, zonder ecnige oyerblijfselen V<ln ontleeden gl'aniel.

In den omtre!.: van Djalllwn, waar ik den nacht verbleef, vindt

men eenige gl'Oote rolsteencn, uit grofkolTeligen granict, mis~

schien porfier te zamen gesteid : het 110ut is veelal luag.

Den volgenden morgen beproefde ik op verscheidene plaatsell

in 2 beekjes, maar vond geen spoor van tinerts, rncestul wil­

te soms zwartacbtige kleiaarde, dan gewoon zalld eil daal'­

onder soms dezelfde konglnag, als waarop te llanka de crls­

laag gewoonlijk rust. Om 9 uur ging ik langs eenen weg,

die dool' hooger hout dan ik nog gezien lwd loopt, naal' Bil­

dau. Op 1/3 uur afstand is eene vrij breede rivier, in wclkn

thans door de dl'oogte slechts lj. yoeten water stond; hier lag

de kong zeer laag, met klei- en zandJagen Cl' boven, terwijl

op ßadau, dat van Djankan 8 pulen afligt, de kong in eene

put van 3 voeten dicpte rceds Le voorschijn kwam. Ik werd

dool' den ingebeij zeer voorkomend ontvangell on Harn in cen

voor llIij ontrllirnd koelit- (boornschol's-) huis mijnen intrek.

Naat' mijn gevoclen meen ik hier mcl de verlIleiding vall

elke bot'ing met de sjUin verrigt, te kUIllIen eindigcll. Al­

len zijn in mijll geholldcn jOllrnaal olllstandig op:.;cleckclId,

maar komen gewootllijk 0[> hclzclfde neder. Dan ecns is du

bodem uit wal meer or wat minder zand, uit witte 01' geelachli:.;e

klei- en Iccmaarde z<lmcngesteld, soms ligt de kong lJooger,

dan weder lager: waar hierop uilzollrleri ligen gevondcll zijn,

daar zullcn deze olllstandig mede;.;edeeld wordetl. Zcker is

het, dat het nog niet vinden van linerls, IUi,] tell IlOo;.;sle ver­

wonderde (daal' ook ik bij mijne komst op Billito!l in het denk­

becld vcrkcel'dc, dat ue llOdcltl rijk aall lillerls was) ('ll llIiJlle

olldt'rzockingen vcrdllbbeld 11 e er! , grlijli. Ik de cer lIad ;Jilll

7i.JIW cxcelklll.ie (j'c'lI JllIlli~tl:r V<lll ~,laat, (.'J,uvemellr gennaal

IG

mode Lc deeJen den 11 den November 1850. Zoo bragl ik twee dagen in de ornstreken van Badau, sleeds

llasporingen doende, door. De depa1i zond mij nog twee zij­

Bel' broeders uchterna, om mij nogrnaals ur te raden om naar

lIIanloe 1e gaan, of wel om, wanneer ik van deze reis niet af

tc Inudcn was, zorg voor mij te dragen.

Dell 30sten Oktober vertrok ik van Badau naar ß1antoe.

Na !~ palen afgelegd te hebben, kwam ik aan kampong San­

datoe, gellOegzaam z. van 13adau gelegen. Hier iH de nabij­

heid loopt de eClle arm der rivier Tjeroetjoep, aan de gene

I,aut vall Badau de andere: beide ontspringen naar men mij

zeide in den Goenong Tadjam. Nog 11 palen verder , terwijI

de weg niets bijzonders opleverde, als dat hij vreesselijk sIecht

was, kwam ik aan een huis, in het midden eener ladang ge­

legen, waar ik overnachtte. De grond blijft steeds zeer zandig:

nergens kon ik een stukje kwarts of mica ontdekken, noch op

de oppervlak1e, noch met de sjam. Het oog stuit hier op eene

aaneellschakeling van heuvels, van 50 tot 200 voelen 1100gLe.

])~ze Ij(Juvels bestaan, voor zoover ik opmerken kon, uil

geene vaste steensoort. De tusschen hen gevormde valleijen

kunnen geen' tinerts bevatten, daar de beekjes die er ontsprin­

gen geen tinerts afvoeren, of in hunne beddingen bevatten, cn

ook cle koelit-grond nergens bij wassching tinerts achlerlaat.

Op verschilIende plaatsen werden beide zaken dien dag 011-

derzocht.

Den volgenden morgen vl'oegtijdig op reis gegaan, kwam,

Iladat ik 7 palen afgelegd had, een afgezant met volgelillgen

van deli ingebeij van Blantoe mij te gemoet. Hij was even

als de volgelingen met lans, kris en eenigen ook nog met den

klewallg gewapend, zeer voorkomend, en zoude op zijn uitel'­

lijk uf, al dadelijk mijn verlrouwen gewonnen hebbell , indien

Itij niet, onllliddclijk 1Ia hel afleggen der gowone komplimell­

len, aall een mijner menschen gevraagd had, 01" IJCl gewecr,

dal ik allijd zelt" uroe:;. ook geladen was, en geen anlwoord gar,

(oen hij vernalll, dal ik het iederen dag mel den kogel in hUlI­

\HJ lcgcuwoordighcid Jaad(le.

17

"'ü gingen den (~oenong :\Jang. die rnim U. palen Viln de

plaats, waar ik hel laa1s1 llvernacht had, "enYijderd is, o\'el'.

Oe forlllatie vnl1 dezen berg is een jongc zandslecn. H ij "onnt

de afschriding tllss~hen het distrikt Badau en het Oostelijkc

distrikt van den depilti. Tot hiertoe is de bodem nog steeds

zandig, "erderop soms geel, klei- of mergclachtig van den

ontleE'den ·zandsteen: soms ligt de kong zeer hoog, maar

sporen van tinerts vindt men hier neI·gens. lk verbleef aan den

vof!!;. "an den berg, in een hllis, kampong Tembali genaamd.

Den "oIgenden dag werden de Badausehe tegen Blantoesche

koelies H'rwisseld en ging ik weder vroeglijdig op reis. Dc

weg "'a5 over het algemeen genomen iets beter dan de voor­

gaande dagen. Na ruim 12 palen afgelegd te hebben , kwa­

men wij aan eene kleine vlakte, door eene hcuvelketen vall

"001' zoo ver ik zien konde, 6 heuvels, van welke de hoogst!'

300 voeten Iwog zal f(eweest zi,in, ingesloten. De grond blijfl.

steeds fijn zandig welk zand minder hct aanzien vnn zeeznnd

heeft dnn vroeger, soms met gele kleianrde vermengd, welke

echter volstrekt niet glibberig iso 1'\a in hct gehee! 20 i1 2t

palen afgelegd te hebben • kwnm ik aan eene kampong vnn

2 hllizen, Keloebi gennarnd, wanr ik verbleef.

Den 2den No\'ember vertrok ik vnn hier, en ging oyer eene

vrij lange kunstrnalige brug, de rivier Kemiri over, die de

grensscheiding is tusschen het distrikt ß1antoe en liet oostel\j­

ke distrikt vnn den depati. De weg !ier genoegzanm den

geheelen dag over ladnngs (het distrikt B1an1oe is een der meest

bevolkte), naar bcrekening wel 24 a 25 palen. Nabij B1nn­

toc kornende • wcrd dc lnlldstreek hruvelaclttiger. en men

ondcrscheidt er cenen berg, die wel 600 voeten hoog zal zijn.

Mijn gc\'olg grocide tot een !'Otal pNsoncn aan, dnar nit

elk hllis waar ik Inngs kwam. een 01' mrer personen, om

mij ecr Lo bcwijzen. zieh cl' hij voegden. Zoo kwnm ik Oll­

vcrwnchts "001' cOlle hoogc pali~~sadering, aal) do vier hocken

met wachlhui~.ies voorzien, binnen welke hel. hllis \'nn den

ingehri "an Blanloc zieh bcyond.

Hier eenige vrc('s Le tnonen zoud(' /)nv()(lrzigti~ I'B 'lok ()il­

i

18

\l()Ocllg gC\\ eest ZlJil. teruggaan kon ik niet, en staple dan ook

lIIaur de henlitJ).!: binneu. De zoon van den ingebei Invam mij

hier te gcmoct en l10ndigde mij uit in huis te komen, daar

Zljll 'lader nud cn ollt,"esteld was.

j)iL Imis was aan beide zijdcn met groote melalen Iilla's

;c,(\wapend, dio, zünals ik nadel' bemerkte, op de praauwen

",dH'uikl ,,·orden. De ingebei lleeft een zeer gunstig uiterlijk.

Hij begoll mot mij om vergeving te vragen, indien hij eenige

]olllphl'id jcgens mij mogt hegaan, daar hij, zooals hij zeide,

lot du hoscillUensehl'll behoorende, niet beschaafd genoeg was

0111 IneL Europeanen behoorlijk om te gaan.

ECll huisje buiten dc henting werd mij tot verblijf aange­

weLon; oük uit rnaaktc weder mijn wantrouwen gaande, daar

III dc benling ook nog een ledig huisje was. Ik wilde voor

mij eil de mijnen rijst laten kokon, maar de ingebei stond

er op 001 hier zelf in te voorziell, iets dat ik, hoewel hern

\yan!rouwende, niet durfdc weigeren. Ik llall dit aanbod

alls aan, maar '1erlangde dnn ook, dat '1our mijnc volgers te­

leliS wu gczorgd worucn, die ik allen bij rnij '1erzoeht, en ik

'\'Isl loen de 1'001' rllij bcsLelllde spijzen mct die der koelies

to \'('J'wisseh'n. Ook des nachts was ik meer op mijne hoede

dan ~e\\oolllijk.

I\ccus vrocglijdig ontvinfj ik den volgellden morgen een be­

jJ)ck \'all den ingpbPi eil familie. Van dezen man vernam ik

('I'llifiC hijzolld('rhcdcn, die ik misschien anders niet te welen

ZOll zijn gl'kon1l'll. Zoo deelde hij mij mede, dat de inge­

hei 's Iliet b('zoldigll werden, manr een deel der rijstopbrengst

III hlln dislnkl olltvall:~(,!l. Ye\'der, dnt een gedeelte der in­

wOIlcrs in hllil distrikt ('cnen zekeren tijd in het jnar verpligt

J.ijll, tl'g('11 vrij('11 kost voor hen te werken. Hel distrikt ß1an­

tO(;, I.('ide Iiij rnij ,-- ('11 dit is genoegzanm over het geheeIe ei­

lallt! lid hl~val, l)(,l'al :~l'('lIe eigctllijke kampongs; de inwo­

Ill'r~ slaall dn hllizcn in 110 cl/( jarl\' brw('rkt woruende ladangs

op. Ho vl)('lpadl'll wordl'lI alzoo olk jaa!' vl'l'legd, daar zij

:,!t'''IL, wo \ (:('1 1l:,,:':I·lijk lall~\:; du wOl1rngol1 leiden. Daaraan

!··w 11I11l UC '\Cilli';8 ,:()I'"; vom !)('gaanbare wegen lo('schrijven,

19

cn ook hel onhegrijpelijk kronkelen dier p:lclen. terwijl ook

de bl~slc girls zieh tlleernwlcll in den \ng vergist. Hd dis­

trikt Blantoc zOl1dc 100 hnizcn bevatten. Over dc ol'ang sckah

in zijn distrikt rl'ptc hij gccn woord.

Ik ging Iwar de rivier, ruim 1/2 paa! van de benting ver­

wijderd. over eenen nit wit zeezand (soms met eenig zwart­

nehtig zand vennengd) bestaandcn bodem. De Chinezen gingen

nanr een beekje niet ver van de benting. waar zij op !~ voe­

tcn dicptc rccds ecnc roodaehtigo kong vonden , en hierbovon

ceno fi,jno. cenigzins roodaehtige aardo. Hicrvan waschten wij

drie klappcrdoppen vol en verkregen eenc zeer fi.ino helder­

zwarte ertssoort. die ook dadelijk voor koppong-erts erkend werd,

in hoeveclheid voigl'lls mUne bel'ckening naanwelijks I)! wiglje.

,"olgens hun gcvoelen was dit, indien dan al de Cl'ts goed ware.

niet allel'n tc wcinig om met voordcel bewerkt te knnnen worden,

maar zelfs om het zout in de rijst tc verdienen. Later vernam

ik. dat nit deze streken vroeger 4 mandjcs erts verzameld en

naar MlIntok gezonden waren, tcn eindo gesmolton te wordon,

hetgecn dc vador van don jaksa ondernomcn heeft, welke den erts

voor koppong verklaard had. daar hij geen spoor van tin

oplcyerde.

Den 4den November werd ik door des ingcbei's zoon en ver­

der gevolg in eene praauw noord op. naal' Tandjongpandang

begeleid. Hel weder was niet al te gunstig, zoodat wij meer­

malen bij harde windvlagcl1 met de zwaar geladene praauw

moeslen ankeren en eerst dcn öden November in don na­

middng tel' hoofdplnalsc aankwnmen.

l\1cermalen vrocg ik mij ar. wnt den depnli toch wel bewo­

gen hnd. om mi,i de reis fwar B1antoe, waal' ik zoo go cd onlvan­

gcn was, zoo bepaald ar 1,0 raden, el1 dezl) als zoo gevnarJijk

te beschrijren. Laler vern:ltrl ik. dat hi,i geslagen vijand is

met den ingebei, en wcl orn reden, dal deze laal,sle vnn zijnn

vrouws zijde aan l\f.~s AGOES, Iwl, IlOofd der Lepar-eilnndl'J},

D;HIIlW verwatll, is, Oll hij dus lievor had, dal ik daar lIid ging, hd­

zij dal hij bang was, rial ik !Ild zijlJ;~J} "ijand N'J}e 1~1l wIllln jn'k­

Iwn, helzij dal lJij hO()[lLc, dal" als ik Iwl g(}I1Verll()rn(~lIll\(~l1l1i,

20

p;af. dat ik te B1anloe niel had kunnen kumen, de ingebei en

verdere familie uil hel bestuur, misschien van het eiland, ver­

wijut'l'd zouden worden.

Hoe hel zij, ik wenschte mij zeh'en bij mijne terugkomst ge­

Illk, dat ik mij aan alle deze praaljes niet \Jad gestoord: was

11\ niet naar B1antoe gegaan, het ware eene groote Ieemte in

mijne reis, en VOOI' hen, die blijven bewel'en, dat BilIiton rijk

aun tinerts is, een schoon pu nt van aanval geweest.

Zoo was ik, die in het vertrouwen, dat er veel tinerts op

Jlilliton te vinden Züude zijn, naar dit eiland toeging, geheel

in mijno ve1'wachting bedrogen. Ook de Chinezen deelden mij

LU de terugkomst van dezen eersten togt mede, dat zij zieb

sehaamden, als zij geenen erts vonden , bij hunne Iandgenooten

te B1injoe terug komen, daar ook op ßanka ovel'al beweerd

werd, dat ßilliton 1'ijk aan tinerts is, en men alzoo aan

hunne kennis of wel werkzaamheid Züude gaan twijfelen.

Reis nam' SidJoek en Boeding.

Deli 13den November in den vroegen morgen vertrok ik van

Talldjongpandang, dool' hetzelfde pe1'solleel als v1'oeger verge­

zeld, en ~illg n. o. op ove1' eenen zeer zandigen bodem, die

gPlICe\ met karmoentingslruiken begroeid WilS. Na 7 palen ga ans

kwam ik aan eene kampong van 2 huizen, die Assamlobang'

lied, ",nar in ue nabijheid con klein beekje sll'oomt, waarin

Ik bool'dc: ik vond slechls willen zandg1'ond of nog fijner

loopz<lnu eil uaai'Cmder ollmiddellijk wüle Iwng. Nahij deze

lWIlIP01lf\ vindt men e!'lIige granielblokken van dezelfde graniet­

soorl eil VOOr\WIllCll uls 1c Djallkall. Nog 6 palen verder en

11\ 1)C"olld wij in dc kalllpong Ponjabing, 3 huizen groot. In

d!'11 Iwnlil->;I'und, nahij eell beckjc, Soengie PClnjahing genoemd,

,o1ld ik, 3 ,'oot onder uen lwgallßn grond, sporen van fijnen kop-'

)Iong l'rls. Bier zollde, ,,'aIl1lel'), deze erts werkelijk finerfs was,

lIila)' der Chi!l('!.('11 oorcinPl, mis$l'h/m een koelit-mijntje van "

;. (i IIlall 1'11 2 Italldars (walnll'iuingen) (Ie onkostl'll good kun­

TI"ll mal,en, umdal pr, volgt'lIs dc kalllpongbrwoners, steeds'

21

overvloed van water iso In de beek zclve kon mon niet be­

proeven, daar hel waler er le hoog in stond. Nm'gens in den

omlrek kou ik iels da! tinerls was 01' aalldllidde ontdekkeu. De­

ze kampong is van we p. m. 12 palen vcnvijderd.

Den volgendell 1Il0rgen hep ik stellig 10 palen ver, dool' uit­

gewerlde ladangs, zonder Mn huis te zien. Steeds blijft de

grond zandig. Hierop yolgt ecn BOg slechlCl'e weg door een

boschje, waarin vele bcekjes ol'crgetrokken 1Il0esten worden, over

hoogst moeijelijk te begnne kunstbruggen. Die beel,jes be­

,'aUen geen I'an allen tincrts: overal is vrij grof zand gevonden

en daaronder de kongo De I.:oelitgrond bevat nergens een spoor

van tinerts. 'V cderom eenige groote gruniet-rolsteenen gezien ,

en in hunne onmiddellijke nabijheid kleine lmatts 01' feldspaath­

stukjes gevondeQ, slellig hunne ontledingsprodnkten. Op en­

kele plaatsen heb ik hier 001.: kleine stukjes roodijzersteell

gezien, alsmede ook ijzerslakken, beiden waarschijnIijk daar aau­

getrofl'en, door dal e1' "roeger ijzererts bcwerkt werd. Het ter­

rein wordt iets goll'end, doch de hoogten bedrllgen niet meer dan

18 a 20 ,"oeten. Hier zag ik den eersten bamboestoel. Na

dezen dag in het geheel 18 a 20 palen afgelegd te hebben ,

bevond ik mij aan de benling van den ingebei van Sidjoek, die

mij 001,; zeer voorkomelld ontving.

De monding van de ri, ier Sidjoek is van bier 8 palen, de

kampong Sidjoek (3 huizen) 3 palen I'erwijderd.

])en 15den No\'ember ging ik den omtrek der benting met de

Chinezen onderzocken. Ik gillg mim 2 1{3 paal zeewaarts op

en zag vele roisteenen van zeer grol'en graniet. De bodelll

leverde noch aan dezen, noch aan den anderen lwnt der ben­

ting, iets belangrijks op en van tinerts geene sporen.

Den volgenden dag trok ik, om naar Soengci Padang te gaan,

twee armen der rivicr Sidjoek over. In een dezer armen met

den sjam borende , stootte Inen tweemalcn op rolsteenen, die

hier in massa verspreid Iiggen: ik drong tot op 16 voetell

diepte in de Ieong doo!'. door zand, dat steeds grover werd.

De koelifgrond werd rnecrmalen vruchleloos gewasschcu. Ook

past.e ik dien dag crne rcgthockige ladang ur, die voor 1 wcc hllis-

22

gezinnen of zes personen, voor een jaar voldoende rijst moest

opbrengen: ze was p. m. 1,00 passen lang en 225 passen breed.

Na 12 jaren kan dezelfde grond weder gehezigd worden, Zeven­tien palen afgelegd hebbende, kwam ik aan een huis, I/I um·

roeijens van de monding van Soengie Padang gelegen, waar ik verbleef. De rivier zal hier 150 passen breed zljn.

Den t 7 den November de ri vier uitgeroeid zijnde, zag ik, dut de ingang, even als de geheeIe kust, met vele ontzaggelijke rots­

massa's bezet was. Strand is hier niet, maar alles modder­grond. Teruggekeerd zijnde liet ik de Chinezen de rivier op­varen. Na 1 1{3 uur roeijens konden zjj niet verder kornen.

Aan geell' der beide boorden van de ri vier, noch overal in den omtrek, waar ik verbleven was, was tinerts te ontdekken.

Den volgenden dag de Soengie Padang overgestoken zijnGe, liep ik \) palen en kwam aan de kampong Parak, de grensschei.

ding lussehen de distrikten Sidjoek en Boeding. Van hier kon ik

den Goenong Tadjam, den hoogsten van llilliton's bergen, zeer goed onderscheiden.

Ik trok verder twee kleine beekjes over, die zich in de

Soengie Bocding, - welke in den Goenong Tadjam ontspringt,­uitstorten. In een lJurlller werd met den sjam gestoken. De

zandige grond, die over den geheelen afgelegden weg zeer fijn en soms iets geelachtig geldeUl·d was, tot op 6 voelen diep.

te doo!" zijnde, stootte men op eene laug, die slechts 3 dui­men dik was, maar vele kwarts- en feldspauth-stukjcs bevatte.

Hier had men veel reden om linerts le verwachten : onvermocid

werd dus op verseltillende plaalscn iets van deze laag met den sjam naar bovell gehauld, Ilwar zelfs niet eene cnkele muul hicld

menna wassching ecnig spoor van tinerts of koppong ove!". On· der dCLe laoi-\ lag ollflliddellijk de kongo Na dezen dag in hel

geheel :W palen gcmau\( t lo hebben , Invalil i k in kampong Semoenjoe, 2 huizl'lI groot.

Den t8den November gilli-\ ik II/~ paal o. op !laar de Soen­

gio Diamat, dio ook in de t-1oelli-\l)i Boeding zieh uilstort. Huim 1 uur !-!aalls hoogr'r ojl V<1l1 de l'ivicl' lag wplcer hel huis

"ün den ill:~chci \':111 HOI)dill[;, die serlt'rt ('('11 jaa!" V<1l1 WOOII-

plaats veranderd iso Ik roeidc uns ecrst t!e ri"ier rnim 1/2 unI'

lang nr, als wanncer ik in de Soengie floeding kW:1m, die hier

p. m. SO passeIl breed zal zijn. Nog t I/~ 11m rocijcns verder ,

en ik had ten oosten de Soengie Gombil, die \Yij ingingen. Dc

I\londing "an Soengie Bocding is een uur roeijens vnn hier. Na

llOg j/~ nur gcroeid te !lebben, st3pte ik ann wal, als wnnneer 1l0g

2 palell tot aall hel huis nn dCIl ingcbei afgelegd moeslen wor­

den, welk huis, te midden eener niellw aangelegde ladallg,

zeer onlangs opgclrokkell was. lk werd voorkomend door den

ingcbei OtÜV3ngcn, die lllij "voorkwillll de minst schrandere van

alle Billitollsclte Itoofdell te zijn, eil die uiterlijk meer van pen'

koclie dan V.1I1 een distriktshooftl heeft. Bet onrlerzock llilar

tinerts in deze oIllstt'eken, had geene betere resultaten dan

"roeger. DoO!' laag boselt liep ik den volgendcn dag, zonrlcr eene enkele

woning te onlmoetcn, een E~-tal palen lot aan kampong ~loedoe.

Onderweg geen' tinerts gevonden. Eelllllaal op het vroegor ont­

dckte laai"je kwarls- en fcldspaath-slukjes geslootcn, doch ook

hier "'a5 Cl' goon tinerts in te olltdekken. Oe ()llllerligg(~nde

kong was hier geelachtig geldeurd. !Je oppcrvlakte vnil den

grond is hiet' Illl eens z<1ndig, dan weder ligt geel geldonrd klei-of

mergelachtig. lk tmk eenon kleineIl hellvel 001, die geheel uit

ijzererl~ sclteen te zatllellgesteld, welke erts niet magnetisch was,

maar todl zeer geacht werd. Zos palell verder bevond ik mi.i

in kalllpOnf.\ Seme, wnar ik in een ellendig en "erIaten huis

overnachlle, nabij den Goenong Seroe, die 1;)0 voeten hoog zal Zijll,

en ten znitlell der kampong ligt. In eene put zng ik hier

gele klei md ronde nderen. even als ook wcl op flanka ge­

vonden wordt, welke dÜ{l[" cvell lIlin als hier, tinerls beval,

door de Cltinesclte mijnwcrkers ;!,upkong geheeten en door

hen op Banka ller,~ells bewerkt wordt. J)cze kampong be­

grenst tell zltiden het distrikt Bocdillg, ten noorden het oos­tdijke distrikt vall elen depati.

Den 2lstl~n Novcmber tClI Ü lIrc op reis gegaall zijnde, legde ik

11 palen af door eell uilgestrekt bosch, wa<Jt' sedert jare!l gt:elW

ladangs lwwerkt worden, dewijl (]I', Vl'ocgcre inwoners verhllisd

waren. 11 cl beyalte eenige llOoge boomen, waaronder kajoe melan­

ti, waaruit de dUllllllarhars verkregen wordt. De bodem is sleeds

wndig. llij uitzolldering ziet men ligt-geel gekleurde leemaarde.

Nergens bevat de kocht tinerts. Ook onderzoehl ik in een beekje,

dal in de Soengie Mangar zieh uilstort, alsmede in eene der ar­

men YUll Socngie l\lungar, die ik o"ertrok, zonder auder resultaat.

Op deze laalsle ging de boor eerst door zaud, waar een

weinig Icemaarde op "olgde, daarop fijn zand en daaronder

ue koug op wel16 yoet diepte, in het laagste gedeelte der rivier.

Des namiddags, na 22 palen naar -gissing afgelegd te hebben ,

eerst o. opgcgaan zijnde en daarna !I· palen H., kwam ik aan

een huis in eene ladang, waar men mij zeide, het digst mo­

gelijk bij den Goenong lloeronglllilnui te zijn, maur er nog wel,

indien Illell den berg bereiken kon, een dug guans ar le

wezen. Er bestond geen weg, van welken kilnt men ook den

berg bereiken wilde, nailr men lIlij hier zeide, en om dien

te maken, dit was in dit jaargetijde bijna onrnogelijk, daal'

de ornstreken van den yoet des bergs zeer laag zijn, In de

llubijhoid yan dit huis werd geen' tinerts gevondell.

Hel is hier de plaats om te vermelden, aan welke mislei­

dingen llIen op eene dergelijke reizen al niet bloolgesteld iso

Naauwelijks was ik op Billilon te Tandjongpandang aange­

lwmen, of een zeer oude man had zieh bij dc Chinczen

"cryoegd, verklarende Bankanees te zijn, welcer mandoer

der mijnen in het distrikt Jeboes, ten bewijze hiervan ehi­

ueesch sprekende, CB met deli heer BIERSC[J[LL op nmiton te

l.ijll gekomen, waur hij later als koopman is blijven wonen.

lIij zeide den Chinczcll ycrtrouwelijk, riaL hij wel wist wuar

tillt'rls le "iuden was en bewcrkt was gewücst, maar heL

niet eInrfde zeggell, duar de depati hCIll dun zoude doen

Vl'l'moorucll. lk liel hel1l bij lIlij rocpclI, maar hij durfde

uiL Yl'ct'S voo!' deli ucpali niet komen, waarop ik op ze­

ken'u L\\olld zelt' 110lll in ue kampong bczocht. Door hel be­

looven eeller gocdc uagelijl(sdw belooning, wanllcer hij mij

op mijne reizen wilde "olgcn, celler uog groolcre bclooning

wauueer hiJ ::liJ litlOjrouden or Jllaatseu waar gewerkt was,

van zuivel' zand vOl'mt. All'as roeiden wij verder langs het strand

Iloord op naa\' Tandjong Boerongrnandi, waat' de praauw

van den depati, die ik verweht had dat daar gezonden werd, reeds

op mij wuchtende was. Vier uren zeilens waren voldoende

om lI1ij Ilnbij deze kaap aan wal te zetten, al waat' ik weldm

ontdekte, dat het anders witte zeezand op sOll1fllige plaatsen

eelle grijsaehtige Idellr had, zooals men ook dilnvijls op de

Bankasehe stranden waarneemt. Hier is een klein riviel'tje,

Soengie Lolo genaamd. dat in den GOCllOllg Bocrongrnalldi ont­

springt, maar door eenen darn van zand geheel toegespoeld wns.

In den bodetll vati dit riviertje was niets als zuivel' zand

te herkennen , lletgcell yoorzeker vreemd zondü voorkomü[), wan­

neer de berg tillerts bevaL Hot werd als eelle onmogelijk­

heid besdlOllwd om van hier den berg te gellaken, danr rnijn

personeel te klein was en de middelen ontbraken om eenen

weg te kappen, alsook dnar de zeezijde vnn den berg gehoel

met borangs (scherpe bamboezen of nnder Iwut, in den grond

gestoken om den vijaml te kweLsen), tegen do zeeroovers,

die hier het wonen "roeger zeer onveilig maakten, beplant

was. Hoe ik de zaak dus ook aanleg-de, ik moet het tot mij­

ne smart erkenllen, de berg bleef voOt" mij in dit jaargetijde

on mot de mij tell dienste slaande middelen, ongenaakbaar.

Op het strand voOt" de kaap, vond ik I/'}. voet onder hel

zoezand een' fijnen erts, die moeijelijk, wegens hore jigtheid,

goed te spoelcn ell dllidelijk laagsgewijze afgezet was. Ik liet

een gat graven eil yerllllllelde weldra I/~ pikol gewusschen orts,

welk gat spoedig door het opv,'ellende zeewater vol liep of

instorlte. Met de boor kon hier dns ook niets uitgevoerd

worden, daar bij elke opgaande beweging, hot göt zieh met

loopzönd \lllde. ))e kaap zelve, din uit eenen 30 voet hoo­

gen grolld vön roor!achlig gele anrdc bnstond, beldorn ik, 011-

derzochl diPII grund Oll bevund, dal de rijne orts waarschijn­

lijk door hol re::;oilwa tel' "all haar afgespocld was, dan!'

deze grond ze uok bevatlc.

Talrijke verbazen<! groo[e granielbloldwll lagen hier op en

voor de kaap vl'r:;preid. Tr~gcl\ dpn <lVOIlI] ,tapte ik aall

board der praallw van den depali en ging noon} op. Tell

noorden der kaap ligt de Got'llOng r,ol'l'Oll::\mnntlilawul, tel'

onderscheiding van den achleI' haar liggendcn Coenong Boc­

rOllgmandidaral. Zoo kamt men verder voorbij Telok On­

tong (vl'ij vertaald: baai van gelllk, \Vaar weleer een hoofd

der zeeroovers 'tijn verblijf hield en waar zij bi,; vervolging

eene veilige SChllilplaals vonden), dan voorbij de Soellgie Pring,

die de ;rl'lIssdwiding tusschen Boeding cn het oostelijke distrikt

"<ln den depati iso Ik had toen gelegcnheid op Le merken, hoo

gchard en gcspierd do orang sekah zijn, dic als matrozl'1l 0[1

de pl'aauw dienen. JOll::\ens van 12 ~l 1'd, jnren zalell 3G urell

bijna onafgobroken aan de lange rielllcll. Den 2,')ston Novem­

ber k walll ik te Tamljollgpandang nan.

Reis n(/(lr den Goenong l'a(Uwn cn Soengic Lingga.

Don tiden Decornber in den rnorgcnstond aanvaardc ik de

reis naar den Gocnong Tndjam, gcnoodzaakt zijnde dcn oppasser

eil dCIl ouden Chinel's wegens zware koortsell achter te latcll (cen

Illijner jongcns was wedel' hersteld). De weg leidde weder,

erC!l als toen ik naar Badau ging, eerst over Tm was, Illaar

wcgens de vele regens was hot riviertje Ajer Haja zoo ge­

zwollcn, dat de vorige weg IlU niet gevolgd kon worden. Ik

ging dns W;Jl lloorddijker op, waar eelle brug was, die wij

overtrokkcn, echter !log tot ,lllll de borst da 01' het water wa­

dende. Ik ging not!,' .'~ palen verdcr, onder eellen vrecs­

selijken storlregell, lot kampong Ajcrboelokklekkabnroe, uit 2

huizen ucstaande, W;Jar ik verbleef'. \

Den volgendcll dag werd ik door den gids, een' Dalinees, die

sedert lang op Billiton woonde, zeer misleid, daar hij, ofschoon drie

<lagen vroeger van den Goenong Tadjafll gekornell, zieh in den weg

ycrgistte. Bij bragt lIlij lot voor <Icn berg TUllluoeroean, loen

wlj weder tl'rug llloesLen, ;Jllijd onder ecncn harden rcgen. Ik

gar helll mUn misllo('gen hi('rllver cCllig.,ins gl'voelig ln Iwn-

11\'11, in tegellwoordigheid vall allen die mij volgdcn, beval

hem, zieh nimmermocr bij mij tc vertoonell en liet mij van huis

tot huis door eenen gids vergezellen. Toen kwarn ik na 7 palen

gaans weder langs eenen om\Yog in kampong Ajerboeloe­

tombang , die, als mell den juisten wog volgt, slochts 3 palen

"an de plaats ,yaar ik overnaeht had, verwijdord iso

Den 7den Dceember liep ik door bewerkt wordende en af­

ge werkte ladangs op den Goenong Tadjarnlaki aan. Ik moest ver­

seheidene beel,jes tot aan den buik of de kniecn dom·waden.

De grond bleer stceds zandig. Ik zag een paar weinig verhe­

,'ene lJeuvels, die granietrolsteenen aan hunnen yoet had­

den liggen. lk trok alzoo ~, kampongs, elk van 2 a lj. hui­

zell door en den Goenong Tadjam van w. tot n. om. Hier komt

Ulen aan eene vlakte, welke uit het zuiverste witste zeezand

bestaat, en waar alleen een bijzonder laag struikgewas, geen

enkele boom of andere plant, gr0eit. Hier lag oole veel rood­

ijzersteen in grootere en kleinere stukken verspreid. Dien dag

20 palen gemaakt hebbende, kw&m ik aan een huis ten n.

van den Goenong 'Iadjam gelegen.

Het regenaehtige weder weerhield mij, om dien dag nog den berg

te beklimmen. De Chinees onderzoeht de kleine beekjes, die van

den berg afslroomen, en de lage streken in de nabijheid. Hij

kon geen' tineds ontdekken. De grond bestaat hier hoofdzakelijk

uit eene gele leemaarde. Vele roisteenen, geene grootere,

meestal kleinere, die uit zandstecn bestaan, worden door die

stroompjes medegeyoerd 01' afgezet. Geene ontledingspl'odukten

van graniet hier aangetrol1'en, Deide omstandigheden deden alras

,'ooronderstcllen, hetgeen mij den rolgenden dag duidelijk werd,

dat de hoofdformatie van den berg gecn graniet, maar zand~

steen Züude zijn.

Den 9den Decrmbrr begaf ik mij Im 5 1/ 2 uur naar den

berg. Ik ging z, op, orer eenen Ylakken bodem, toen ik

eenen berg bereikLe, dir hier ,'oor den Goenoeng 'Iadjarn Jigt.

Deze berg moest eerst beklommen worden, en zal volgens mijne

berekenillg wel 1000 voelen IlOOg zijll, zoodat men uit het

11IIis, waur ik o\'crnacht had, allepil dpz('l1 bprg, en Iliets van

den Goellollg Tadjam zien 1.011. l\Iijn barometer onlslcld zijndf'.

was achlcr moeten bJijvell. Den top vall dcn eerstcn bcrg be­

reikt hebbendc, mocst mcn wcder 1/1 van zijne hoogle daJen

en toen deli Goenong Tadjam bcstijgen. Dczc berg is voJgens de

inlandcrs 250 vademen hoog. Ik zaJ hem op 1200 vocten stel­

lell. Yall den voct van den eersten berg tot aan den top van

den Goenong Tadjam zal de weg wcl 5 palen lang zijn.

Op zijnen top gekomen, zag ik aldra de drie graven van

Arabieren , dic jarcn oud zijn en zeer in eere worden gehou­

den, en voor welke alzoo eerst gebeden en gewierookt werd.

Het kostte vrij wat moeite, cer ik de koeJies overgehaald bad,

om die boomell. - welke het gezigt uil den hoogen boom,

dien ik beklommen had, beletteden, - om te kappen, daal'

zij meendel1, dat hierdool' heiligschennis begaan werd.

Ik peilde nu de punten, die ik zien kon of bij name kcn­

de, geJijk bierboven reeds medegedeeld iso Boven is de berg

uit eene gele klei- of leemaarde zamengesteld. Op zijne

helling ontmoet men vele steenen van eenen zuchten geelach­

ti gen zandsteen, en bJijkt bet ook op vele plaatsen duide­

lijk, dat deze steen de vaste massa des bergs uitmaakt. De

medegenomene exemplaren kunnen mijn oordee! staven. Aan

den voet des bergs vindt men veel roodijzcrsteen. Na een ver­

blijfvan 3 uren op den top werd de terugrois aangenomen. De

weg, die over den berg leidt, is onbeschrijfelijk sIecht en moeije­

Iijk. De berg wordt slechls zeer zelden beklommen, zoodat

de moeste Ilillitonnezen, die ik sprak, nooit op zijnen top

waren gewecst. Ecn J~uropeaan was nOß nooit in de bin­

nenlanden ßeweest, cn had dus veel minder den bcrg bezocht.

Zeer vermoeid kwam ik in den nnmiddaß in de )'{'eds ge­

noemde woning t('rng, cn wcrd cen koortsnehtig gevoel gc­

waar, dat ik aan het steeds doo!' en door Ilat zijn gedurcnde

de vorige dagen, toeschreef.

Den volgenden dag vertrok ik van daar. De weg leidde

eerst dool' een boseh, waarin enkele groote boomen cn bij­

wnder veel banlioean (eene tot de Cycadci~n hehoorcllde plant)

grvonden wordt, waarna rnCll den fenen arm van de Soen-

30

gie Boeding overstak, die in deli Goenong Tadjam onlspringt.

1I ier kon men niet onderzoeken, daar het rivierlje, geheel

md zandsleen- rolsteenen opgevllld was. Na ti palen kwam

men in eene vI akte , welke VOOI' een klein gedeelte met gele

klei- of Ieemaarde, even als het bosch, dat er geheel uit be­

stond. met veel zand gemengd, te zamengesteld was. Verder

op vond men niets als zeer zuiver wit zand. Geen' enkelen

boom of plant ziet men hier, behalve eene tjemara, die ge­

woonlijk alleen aan het zeestrand groeit. Ten z. z. w. had

ik eene lage bergketen in het gezigt, waarvan de Goenong

Sepong den hoogsten heuvel vormde. In heL gehe cl 12 pa­

len gemaakt hebbende, kwam ik aan kampong Boeding,

weder behoorende tot heL distrikt Boeding. Ik was toen

steeds oost opgegaan. Nu werd de Goenong Sepong geheel

olllgelrokken. Het terreil1 bleef bijna zonder uitzondering even

zandig. De onderzoekingen naar tinerLs leverden niets blj­

zonders op; alleen negatieve resultaten. Na 22 palen afgelegd

te hebben , kwam ik aan kampong Kajoeararambej, 3 hui­

zen groot, waar ik verbleef.

Den 11 den Uecember vroegtijdig op reis gegaan zijnde, be­

lOcht de koorts mij weder nadat ik had drie palen afgelegd. N og

5 palen moest ik over een gelijk terrein als dat van den vorigen

dag voortgaan, toen ik het eersLe huis bereikte, in eene zeer

onlangs aangelegde ladang gebouwd en kampong Haroe ge­

heelen.

Den volgenden dag ging ik weder 9 palen verder. Ik

trok twee armen der Soengie Lingga ove\', die in den Goenollg

Badau outspringt, en kwam toen aan kampong Lingga, waar ik

dadolijk tegen betaling eelle handelspraauw van ßlantoe presto

om mij de rivier uit tc brengell, waar volgeus de afspraak, da

praauw Vall den depali reeds 2 dagen op mij had mocten

liggetl wachlen. NCl'gclIs zijn, uil vl'ocgere vrees voor de

zeeroovel's, wog('tl "all hd strand naar de binnenlanden ge­

llIaakt, terwijl UI\l die reden dan ook eersl op eellen behoor­

lijken afsLand "an !tel. slr<lIHl, illWOlll:rs eil ladangs gevon­

!l('1! wordcn. I;C('1I1l iliHIeI'l: Jlraallw was cl' aall\vezig. Te-

3\

gen den avond bet'ciklcll wij de Ill()lldill~ dcr rivicr, maar

de praauw van Talld.io!l~pandang was nog niet ;wngc](olllen.

Daar die echler niet lang meer achterwege konde blijvcll, zoo

zond ik de handelspraauw op dringend verzoek van den eige­

naar terug, en vleide mij in ecne brandende koorts, onder

ccne kaljangmat. op het strand neder.

Den 13den bezocht de koorts des morgens reeds vroeg

mij weder. Tegen 8 uur kwamen drie praauwen met orang

sekah aan wal: zij waren 18 man sterk. Het hoofd der

praauwen kwarn mij, onder de mat liggende, bezoeken. Een

mijner volgelingen zeide mij, dat hij l\I.\ COTTIE heette, die met

l\h l\1INA, Mol lt~NTJAN, PA MOlm.\ en ~h SELAT, des depati's

bevelen niet hadden willen gehoorzamen, dezelfden, over welker

rooverijen door den depati aan het bestuur te Banka geklaagd

was. 11 ij bezag mijne wapens en vt'üeg om rijst te koop, dat

ik ,yeigerde, daar het overblijvende naauwelijks voor twee dagen

meer voldoende was, waarop hij met de zijnen verlrok. Des

avonds waren 8 groote ~ekah-praauwetl, waarvan 2 de rivier

instaken, misschien om mij, wanneer er iets voorviel den af­

togt over land door het bosch af te snijden, in het gezigt. Zij

schenen lot het donke\' was te willen wachlen met te landen,

eil kruisten op 1/2 mijl afstands voor de plaats, \Vaar ik rnij be­

vond. lk liet verscheidene vuren aallsteken, en besloot um het

uur wacht te lalen houden, zclf, - de koorts was geweken, -

het eerste vOOl'beeld gevcnde. Het wedel' werd vreessclijk storm­

achtig, het storlregende den geheelen avond, zoodat wij allen

maar morsten zar,; dragen, daL ons eenigste beschulscl, de

katjangmal, niet weg woei. De praauwen kondell bij dit weder

toch ollrnogelijk landen en waren den vo Igelldcll morgen een

gezigt ver trl'ug geslagcll.

Den Hidrn DncellIber DczochL de \(oorls Illij weder; de llIe­

degenonH'ne rijst was lIog voor dezen da;; voldocnde; hel zout

was reeds den vorigrn 1I,Ig opgebruikl, maar in de zee, dit) voor

ons lag, was gl'noeg voorhanden. Als ware schipbreukelingeii,

was rc(~ds holltlerd lIIal('1I naar de plaals van waar de praauw

moesl kOIllCll t:;ekl'lil'1I, Ioen lell t ure de praallw VUIl den

dl'pilLi, vla~ in top lIebbende, lJerkend werd, welke praallw.

\\l'~ül1S siecht weder ell tügenwind, !~ dagen lallMür reis had

güllad, dan mün berekend bad.. \Vij scheepten ons zoo spoedig

Illogelijk in, en bevonden ons (ten noorden weder het eiland

OIll Illoetcnde. daar de westmoesson de zuidelijke passage moeije­

lijk en lall gd urig maakte) den t7den December weder te Tun­

djongpandang, waar ik door bet gebruik van kinine de koort!>

weldra verjoeg.

Ik beschouwde nu mijne reizen over ßilliton als gecindigd,

hebbende ik het eiland in drie verschilIende rigtingen doorkruist.

Duar er geene Nederlandsche vaartuigen in de Billitonsche wa­

teren gestationneerd waren, zoo besloot ik met de op het ein­

de van clk trimester van Billiton naar Toboalij vertrekkende

praauw, om rijst en het traktement van den depali te haIen,

mede te gaan.

Ik was alzoo niet weinig gelukkig, toen ik op den 245ten

December, hoewel in eene zeer lekke pri13llw en bij T>ngunslig

weder, rnij inscheepte en het eiland Billiton verliet.· Dit zal niet

toegelicht behoeven te worden, als men nagaat, welk een ellen­

dig land ik doorreisd had. Een groot gedeelte van den dag

. moest men oyer zeer sIechte voetpaden te voet gaan, met het

'jlOofd gebukt, OIll toe te zien, op welke plaals men den voet

ri.ederzelte, zonder eenige afwisseIing in het afgrijsselijk Ieelijke

Iandschap, gewoonlijk nog minder srnakelijk gevoed, dan de

minste koelie te ßatavia, in ellendige huizen of onder den blooten

berne! den nacht doorbrengende, die voor mij des ayonds ten

() urepegon, daar wegens de muskielen geen licht kon aal1-

~e~token worden en een verpestende rook deze plaag alleen

kOll afweren. Verder deed zieh dngelijks meer het gebrck aan

N'n ecnig persoon slechts, met welken ik spreken kon, met

wien ik over alle die ongemal,kell kon schertsen , gevoelen,

vooral daar op (k tügten noch lektuur, noch eene eenige

laal, die voor den Ellrojleaan gemak aanhrengt, mede genomen

kon worden, zoow(~l wl'gens de wijze van pikelen (dJ"iJgen) in

oe kleine lIlandjes, - - wamin alll's bij rp~ell doornat wcrd, hoe

mün l(~ ook vcrzor~(!(', -- als door sebr('k (\all k(j('lil~s.

Den 27 sten Decembel' kwam ik, na celle reis "an ongeveel' 4-dagen en 3 nachlen te ToboaJi aall. Om \'an hier ovel' zee naar

l\Iunlok te gaan, dit dUl'fde ik met de oude ranke praauw niet on­

del'nemen: het was reeds een klein waagstuk te noemen om

met haar lan Billiton over te stel«?n. Onophoudelijk toch moest

het watel' dool' een, soms twee menschen te gelijk, uit haar

gepulst worden. Eene andere praauw was op Toboali niet

aanwezig, zoodat mij niets anders overblecf dan de reis naar 1\1un­

lok overland te mahn. Dienzelfden nacht ling ik die dan ook

a'an, maar lord erde wegens gebrek aall koelies voor mijne

goedel'en, die niet vooruit besleld konden worden en wegens

vele zieken en sterfgevallen alsmede door het pressen voor de

militaire operatiCn, schaarsch waren, zeer lnngzaam. Ik zag

toen in, dat het niet mogelUk was om de mai:boot, die in de

'eerste helft "an Januarij 1\Iuntok aandoct, alduur nog nan te

treffen, en reisdc' dus ,minder gehaast oyer de distrikten Koba,

Soengislan"en PankaI pinang. Van deze Iaatste plaals ging ik

over ROeJnah takon, waar het hoofdkwartier "an dl'il majoor

kommandant der llallkasche expeditie was, naar Kotta \yaringi 11 ,

van waar ik met eene praauw, l1a 2 dagen en 2 nachten reis

over zee, den 23sten Januarij 181H te Mllntok aankw(Illl, en

verder met de mailboot den 9den Februarij yan daal' ycrtrok,

~ waarna ik den 10den dier mnand te llalavia wederkeerde,

na eene afwezigheid van bijna 5 mannden.

Geologische beschrfjving van Billiton , met Banka en het

wet o{ niet aanwezen van linerts in verband gebragt.

Een tem~il1 geologisch te beschrijven is gecllc ligte zaa)(.

Hoe verder mcn in da wefenschap der aardkunde indringt,

hoe meer men de moeijelijkhcden daarvan inziet en ollder­

vindt. Om een eiland van eeno uitgeslrektheid als BilliLon goed

geologisch te onderzoekolJ, dnartoe behaart vrij wat langer

tijd dan ik op het eiland heb dOOl'gebragt, daartoe beIlOert

men vrij wat meer en meer zamengestelde middelen, dan

~~

mij teu dienste stünden. Het is daarom, dat ik, bij het be­

handelen van dit onderwerp, om bijzondere verschooning ver.

lOek. Het hoofddoel der reis was een onderzoek naar tin.

erts ,I). 'Vat ik daarenboven geologisch opgemerkt heb, mag

als bijzaak beschouwd worden.

De hoofdformatie van Billiton is, dunk! mij, even duidelijk

llitgedrukt als die van Banka. Op Banka is deze graniet of

syeniet; op Billiton zandsteen. Elke dool' mij bezochte berg

van eenige hoogte is op deze beide eilanden respeclievelijk uit

deze steensoorten gevormd. De granietrolsteenen, op Billiton

gevonden, zijn alzoo van elders aangevoel'd, even zooals het

mogelijk kau zijn, dat dit voor een deel ook op Banka het

geval is geweest: hierovel' heb ik meer breedvoerig gehandeld

in müne reisrapport over Banlea en l\1alakka aan het gouver.

nement. Op Banka treft men ook van dezelfde soort van

zandsteen aan; ik herinner mij ondel' anderen te l\1untok, waar

dan ook in den omtrek gele mergel gevondcn wordt. Of dos

op Billiton de zandsteen op eene graniet-basis Iigt, is, zonder

diepere boringen, dan ik heb lwnnen doen, niet gemakkelijk ge.

heel nit te maken. Zeker is het, dat dc graniet op Billiton, nel'­

gens wanr ik gcwcest ben, ondubbelzinnig aan den dag komt.

En op dit punt heb ik bijzonder de aandacht gevesligd, ten

einde hd in verband te kunnen brengen met de onderstel·

ling, dat de tinerts op Banka gevonden, van llanka's bergen,

of we!, gelijk ik vl'oegcr aangenomen en verdedigd heb, van

eIder" eil wel van het lloorden afkomstig iso De tinerts wordt

eigenlijk alleen in primaire gesteenten , in graniet, portier,

OIlZ., gcvonden, en slechts alluviaal, wanneer genoemde tinerts

bcvaltende gesteenten , dool' den invlocd van lucht en water ont­

leed zijn. Worden dus aan de oppervlakte van een zekel'

torrein, gcene groote massa's graniet, portior, enz., gevonden,

die tinert" I,llnnen bcvattcn, er zal ook geen alluviale tinerts,

als het vun die plaats aflwrnstig ?nact zijn, gevonden kunnen

(1) l\lct hot oog op dc terhniek namelijk, hctgccn niet ondl1ideJijk nil I

het vrocgcr !Iangchllaldo gOllvernementsbesluit blijkt.

worden. Dit nu is het genl met ßilliton, en \'oor hen, die

de cerste stelling als waar aanllemen en met kennis van zaken

en terrcin vcrdedigen, dic zullen al dadelijk uit de afwczig­

beid "an groote massa's primairc gesteentcll aan de oppervlak­

te, besluilen, dat llil!iton geen' alluvialen tincrls (I) !ian bevatten.

Veruedigt men daarcntegcn het omgekeerue der gemaakte stel­

ling (2), zoo zal men da op de hoofdformalie van elk terrein

liggende alluviale lagen nadel' moeten beschouwen.

De pogingcn om de onder den alluvialen tinerls gelegene !wo­

lienaardelaag (door de Chinezen konglaag genanmd) door te

dringen, en die in mijn rapport over ßanka rnedegedeeld zijn,

zijn zonder resultaat gebleven. l\Ien blijft dus ten naastenbij in het

onzekere, wat er tusschen den graniet op ßanka en de konglaag

ligt, of weI, als er zaudsteen boven den graniet op vele plaat­

sen ligt, of de kong onmiddellijk op den zanusteen ligt. Deze

konglaag, uit ontleed veld,;paalh ontstaan, vindt men ook op

llilliton. De meeste boringen op lage plaatsen, die ik in het

werk gesteid heb en die in het vorige gedeelte van dit verslag

beschreven zijll, werden als geeindigd beschouwd, wanneer

deze lang aangetrofIen werd. Niets magtigt ons, om deze laag

te denken, op eenen anderen tijd ontstaall te zjjn, als da

ßankasche, en alzoo kali mell, van deze laag ar, alles wat op

(1) Too to lichten, hctgcell ik hicronder versta, zal onnoodig geacht

worden: dit volgt trouwcns dun ook op pag. 402, "dat het eiland llilliton

gecn' tinerts in zijnen bOUClll bevat, namelijk nict op Zllll~ cen wijze enz.,"

welke plants ik tot ueze Oll1Schrijving mijner gevoelcns hieromtrent als de

moest gesehiktc uitgekozcn heb, om ceno gcuurige herhnling te vcrmij­

den. Dnarcnbovcll zal hier niet behoevcll opgemcrkt te worden, uat groo!e

hoeveclhcuen allLlvialen tinerts (welke geuachte van het woord exploitatie

onafseheidbaar is) als deze dan van primaire gesteenten afkomstig znl zijn,

niet door da ontleding van zelden aungetrott'cn tinoxyde bcvattcndelL grnniet

afgezet kunnen wezeJl.

(2) Volgens dezo stolling zouLlo ßiIliton evcn gocd grooto hocvcclltedcll

tinorts kwmen bovattcll, zonder dat Cl' solide pl'imuiro gesteenten aunge­trotren worden.

36

Hanl,3 en Billitoll er boven ligt, als in hetzelfde tijdsverloop

gevormd te zijn, zieh voorstellen.

'Vic nu vraagt: waarom zijn de lagen boven de kong op Ban­

ka en op Billiton nu niet dezelfde, wanneer zij toeh in het­

zelfde tijdsver!oop gevormd zijn? - I,an met hetzelfde regt vra­

gen; waarom de snelheid van het licht niet grooter of minder

groot is? waarom de sterkte van het licht zieh in omgekeerde

rede van het vierkant der afstanden verhoudt enz. Z66 zijn er

in de natuurkundige wetenschappen, en in geene meer dan in

de geologie, honderden zaken, die men door waarneming gron­

dig kent, maar waarin men bij het "waarom" het antwoord

schuldig moet blijven.

Dezelfde vraag kan men, wat Banka aangaat, opperen, waar­

om twee nabij elkander gelegene valleijen niet even rijk zijn.

of we!, waarom dezelfde vallei op eenige plaatsen zooveel

rijker is dan op andere (t). In slechts enkele gevallen kun

men deze vraag, en dan nog wel zeer gewrongen, beantwoorden.·

1\1aar dit weten wij, dat op ßanka en Malakka de tinerts nim­

mer zonder de ontledings-produkten van het graniet voor­

komt. Vindt men deze op Banka dan soms niet in den bo­

vengrond (koelit), en we! tinerts, de reden daarvan kan ge­

vonden worden, in hetgeen in een vorig rapport door op­

merkingen in Ioeo bijna is gestaafd, dat een tweede water­

vloed waarsehijnlijk op de dOOf eene vroeger aangevoerde en

afgezette tinertslaag ingewerkt heeft. Dit doet echter niets

tel' zake: de op de kong rustende tinertslaag is. steeds met'

J, warts- en veldspanthstukjes vermengd (2); zeer dikwijls vindt

men ook deze mineralen aan de oppervlakte van den bodern.

(1) "Volke gl'ootc vcrschillcn in crtsl'ijkheid neemt men op Banks, in

ceno cu dczclfdc kollongmijn (eeno oppervlakto van 10,000 Cl meters of

mecr of minder) or onderschcidone plaatscn soms niet wusr.

(2) IIctgccn ik in do velo vcrschillende door mij bezochte tinmijnen op

Ranka eil Malilkka heb gczion cn opgemerkt, heeft rnij tot dit beslllit ge·,

leid.

Ontbreken deze, dan kan men bijna zeker feeds tot de :Jf..

wezigheid Y:Jn tinerts besluiten, zonder dat daarom da aan­

wezigheid HIIl kwarts en leldspaath of ook wcl hunne ont­

ledillgs-prodllkten, ook het aanzijn yan tinerts aantoonen, daar

deze Hlll primaire gesleenten, die geen' tincrts bevalten, afkom­

stig kllnnen zijn. Op een uilzondering na, die tot be\'estiging

van het aangcloerde mag strckken, namelijk het Iaagje kwarts­

en ,'eldspaathstul(jes drie dllimen dik, in de reis over Billiton

beschreven, is nergens, waar ik geweest ben, iets aangetrof­

fen dat naal" kwarts of veldspaath gcleek.

Verder vindt men op Banka en l\1alakka na zware regells

op honderden plaatsen (1) steeds tinerts uitgespoeld op de wegen

liggen, soms met meer of minder mica-plaatjes vermengd, Niets dat

daarop geleek, heb ik op ßilliton waargenomen.

"Tanneer ik dan al toestem, dat de geologische gesteldheid

nn Billiton, veITe van geheel bekend is, ik houde mij over­

tuigd, dat, uit hetgeen men er van weet, stellig kan beslo­

ten worden, dat alluviale tinerLs op diepten, zooals ze op Banka

yoorkomt en op de Chinesche wijze bewerM kan worden, op

ßilliton niet aanwezig Iwn zijn, mij steeds bepalende tot die

streken, waar ik mij, volgens aanteekening op de kaart, bo­

vonden heb,

Ten slotte van dit hoofdstuk voel ik mij genoopt aan le

merken J dat het niet vinden van tinerts op Billiton, mijn ge­

voelon omtrent den oorsprong van den ßanka- tinerts volstreM

niet lleeft veranderd, daar de onderstelling, dat Billiton tinerts

zonde bevaLlen, maar weinig kracht bij zoovcle andere waar­

genomene daadzaken kan bijzetten. Valt nn deze onderstel­

ling weg, dan zullen deze daadzaken dezelfde kracht be­

honden en voldoende zijn, om het genile gevoelen te staven.

(I) Niet overal, danr niet overal da ornstnndighedcn daar zUn, dnt dir

plnnts kun lt"lJlJcn, en toeh ook 01' Bunkn zelf velo pl!lutscn !Iangetroff'en

worden, die zieh tot cpne tinexploitntie nict lntcn nnnbcyplen.

1Vat was er- vOJr deze rcis ot'e/' dc Rillitonsche tinaangele­genhedcn bckenc!?

'Vannecr ik deze vrang naar mUn bestc vermogen tracht te

beanLwoordcn, znl ik mij gecnszins brpalcn tot die geschrif­

ten, ,vclke door menschen, die pel'soonlijk niets van de zaak af

kondcn weten, gcplloliccerd zijn. Zoo zl'p:l J)r. Erp in zijne "Schil.

derungen aus Indiells Archipel in 18'd", terwijl Ilij nooit

op Biliiton is gewecst: ,,'Yena auch die Ausbeute von Zinn

"nuf Ba:ll(a minder cr;.;ieLig \yerden sollte, so bietet doch die

"Inse! Billiton ein reichhaltiges Lager von Zinnerz dar" en

wat verder : "der Insel llilliton, die .in ihrer FormaUon und

l! in ihren Naturprodudell mit Banka übereinkomt, ist reich

"an Zinn und Eisen." Zullee uit de lucht gegrepen gezegden

za! ik niet wederleggen.

Yeel meer belang, dan in hetgeen daar zonder een eenig

be\Yijs mrdegedceld wordt, stcl ik in de officiele stukken over

Billiton, in 's gouvernements archief yoorhanden, en verzoeht

daarom bij missil'e aan den algemeencn sekretaris, inzage van

alle de stukkcn, het eiland nilliLon betreITcnde. Hetgeen in

dcZß ove!' de tinaangelegenhcid behandel,d wordL, zaI ik hier

mededeelen, cn, ,yaar ik zulks noodig acht, toelichten.

De yoorrnalige raad "an llldiö H. \V.l\IU:'iTlNGHF. heeftin eene

nota dd. \) A ugustus 1820, betrek ](elijk de inbezimame van het

eiland Billitoll, dc \'olgcnde vraag behandcld: Is het bezit van

Billiton 1'001' ans bclall(Jrfi", niet alleen negalie(, om a!brellk aan de zccrOOt'ers tc docn, maar oole wC(Jens de produkten van dat eiland, als tin , en:::.: zoo ja, welke zfin de voondtziglen, welke. het bczit van lJilliton oplcvert?

Uit het oppercn der vrang alleen, zou men moeten opmaken,

dat het daarzijLl van tinerts op Billiton met zekcrheid beIeend

was cn moct men dus vcrwonderd zijn, daL in de bcantwoor­

ding hicrovcr niels bepaalds llitgesproken wordt. Dit punt

wordt in genocmde nota dan ook zoo Villglig behandcld, dat

het niet alleen hlijkt, dat alle' inlichtingen hicromtrent ont­

brallen, maal' dat men ook dLlidelijk opmerken kan, dat het

aannemen van het aanwezcn van tinerts alleen op overIeverin-

39

gen en "erteiseis bertlst. Niemand zal dus het hier verhandeide

als een bewijs, dat er tinerts op Billiton gevonden wordt, durven

beschouwen, daar men dan met hetzelfde regt ieder, die zoo iets

bevestigend zegt, omdat hij het anderen heeft hooren verteilen.

als een bewijs te meer VOOI' de stelling zou kunnen bijhalen.

Het kan alzoo niet onbelangrijk zijn, hetgeen in bo"en­

genoemde nota over Billitonschen tinerts en tin gehandeld wordt,

mede te deelen. De "erschillende zinsneden zal ik aizoo over

dit onderwerp hier verzamelen, als:

"De hoeveelheden tin en ijzer, welke het eiland ßilliton op­"levat of '::;OIl "linnen oplevcren. zijn niet bekend; evenmin is

"bekend de wijze, waarop daarvun de bewerking en betaling

"geschiedt. Er schijnt echter van deze produkten geene ver­

"pligte leverantie aan den sulthan van Palembang te hebben

"bestaan;" (hierop zal ik nadel' terug komen): "alleen van het

" ijzer, in kleine schuitjes of tot spijkers geslagen, heb ik eene

,. kleine hoeveelheid bij wijze Viltl geschenk of hommage zien

"aanbrengell. De ingezetenen van llilliton verkochten het iJzer

"gewoonlijk tegen ö Sp. matten de pikoI: even zoo zal lief "waarscltfjnljjk met het tin gelegen zjjn, doch welke prfis da ar­"voor verkregen wordt is mfj onbekend."

Deze laatste zinsnede, hoc bevreemdend ook, geeft toch

wel eenig licht: werden toch tin en ijzer heiden bewerkt en

van ßilliton uitgevoerd. "'aarom zoude men alleen van het

ijzer, - en het schijnt vrij zeker bewezen, dat dit sedert jaren

bewerkt wordt, - den pl'ijs kennen?-

Verder bestaat er eene missive van den kapitein, civielen en

militairen kommandant van ßilliton, MOTTIl, aan den raad van

Indie l\IUNTINGIIIl gerigt. dd. ö November 1822, welke do vol­

gende zinsncden, letterliJk overgenomen, bevat:

"On rne conseil do Ja (dix pas de Tanjong Tamelam) met­

"tre un poste a cause qu'i! y a beaucoup de l'etain, mais

"I'on me dit dans tous les cas si on va Ja que )'on doit bien

"se fortifier 11 cause que c'cst un passage des pil'ates cl cello

"position SCl'a malsaine 6. cause qu'i! ya beaucoup de )'clain ete.

"On m'a allssi dit que Tanjong Birom Mandi est une po-

.40

"sition a peu pl'es comme Tanjong TameIam, que Ht il y a

"aussi beau coup de l'etain, que cette pIaee est malsaine et

"eneore deserte (sur le dire des plusieure personnes iI y a

"environ 70 a 80 ans qu'il y a eu 111 un etablissement Euro­

"peen ils y ont fait quelques retranehements et ils y ont pris

"de l'ctain. il a faHu qu'ils abandonnent eeUe plaee a cau­

"se qu'elle est 'tres malsaine, on na' pas pu nous dire qu' elle "nation qui a la ete), ete."

VereInr: "il parait que le Depattie ,'eut livrer le fer lui m~me

"an gouvernement. Quant a l'etain il tl'en parle pas, parce­

"liue les gens de ßillitotl ne s'avent pas le tl'availler, il est

" "enu ici quelques Chinois de Jlolltiana qu'ils m'ont dit qua "si le gouvernement youlait faire quelques avances qu'i1 vien­

"draient beaueoup des Chinois de Pontiana a liilliton pour

"eommereel' et travailler, ete.

"Hadeen ßadau me dit qu'i! en n'a tire (de I'etain) 11 Tan­

"jong Binga, et Intje Oemaar me dit qu'j) en n'a tire a 1'an­"jong l)adang.

Het moet vel'wondering baren, dat alles wat in genoemden

bl'irf over tinerts handelt, zoo onbepaald, onduidelijk en on-'

waarsehijnlijk voorgesteld wordt door iemand, die langer dan

eellige andere l~uropeaan op liilliton vel'bleven is, die als ci­

"iele kOlUlllandant het best in de gelegenhcid was, de noo­

dige beriglen orer tinet'ts in te winnen.

Men 1'Cwdde den ],apitein nan, om een fort op Tanjong Tamelan

te bouwcn, want men zeide, dat aldaar veel tin was; ook zei­de mell hem, dal het nanwezcn "an tinerts do plaats zeer on­gezond maakte. Dil laatste punt zal der wcdel'!egging niet.

lIoodig gckeurd worden. - Nabij Tanjong Tamelan heb ik in

ccn riviertje "ulschen erts (koppong) in eene uiterst kleine hoe­

veelheid ontdckt: llldaar deelde een der oudsten mij mede,

ual hij zalf, YOOI' \'ele jaren, 4· gevlochten mandjes met derge­lijken orLs, Baal' l\1untok hepft overgebragt, waur de vader van

den tl'genwoordi~l'n jal,sa dien heert gelraeht te smelt.en, maar

CI' niets gpcn tin nit heeft kUlmen verlcrijgen. Ook dit ver­

Idaart de jaksa zieh lIog te hel'inlleren.

Het is alzoo Illeer clan waarschijnlijk. dal da {incrt~. \Yi\;n'­

over de kapitein IICefl hO()J"cn sprckcn, {;oJlJiollqcrts is ;::;c\\"cl'sl.

Helzclfdc ma~ mcu o\'er hefgeen va n TandjDllg Doero[Jgrnall­

di gezegt! wordt, besilliten. Ook daar heb ik niets anden;.

dan koppongcrts gcvondcn en dat nog wcl in grooln hocvecl­

!leid. Alweder is hctgeen men den kapitein !Jc:;egd Ileen,

over het be,,"erken "an tinmijnen aldaar, voM 70 i\ 80 jaar.

zeer wcl overeenkomellde met hctgeen de oude nankallees llJij

voorgelogen heert en waarol'er op pag. 379 hicrvoren gchalldcld

is, iets dat alzoo tot de velc inlandsehe sprookjes zal behooren.

De tegenstrijdighedell, welke verder de brief bevat zijn opmcr­

kelijk. Volgens den k:Jpilein toch, wil de depati wel ijzer

aan heL goU\'ernemeut lc"cren, maar over tin wil llij niet sprc­

keu, daar de Billitonnezcll dit niet \ bcwerken kunnen (dit

metaal is gemakkelij kr[" uit zijncn er1s Le verkrijgen dan het ijzpr),

eil laat Cl' dan dadelijk op volgen, dat RADEN ßADA{j tin op

Tandjong Binga bewerkt Ileen en INTJE OIlMA.tR op Tand.iolll!

pandang.

ToevaIIig is het zeker, dat mij, zoo als men mij zeide uil

het kabillcl "an het Bataviaasch Genootsclwp, crts vall Tall­

dj"llg Jlinga is geworden, die mij gebleken is !lids als kop­

pong-erts te zijn. en dat S. Pantjor. waar ik ook koppol1g­

erts gevolldell heb, zoo nabij Tandjong pandan::-; is gelegell.

Op drie van de vier ,erschillende plaaLsen, of in hunne lIilbij ..

heid, ,,,aar dus yolgens de nola "an den kapilein JHOTTE lill·,

erts aangelrolrell of bewrrkl is, heb ik koppong-erts gcvolldc!I,

ell aangaande de ,'ierde plaals (Tandjong Binga) is IlClzelfde

l"csullaat ,'erkl'cgen.

Tell slotle bevrecmdl hel mij, dal Pontianaksche ChilH'!.en

(Bankasche ZOll een gehe el ander geval zijn) tillmijncll op l1il·

liton zoudrn kOlllen bewcl'ken; wilden zij daa!" lwnWll OIl1

handel Lo drijven, of eCII ambachl uit 1e oel'elwn, diL is hoL,

wat ren 20-l<11 Chinezon thans o[l BiIIilotl aall dcn kost

lwlpl, llI<1ar hPl is er VOlTe van ar, daL il~(](or Cliilll'e~; 1111

nuze bl'litlil\(;ell, Bank" uit"elOuderd, lteL lillllli.lllwl:rk /11:1:1' ,,{'r~Lllal\. _.

, 'l ., -

1\('11 llid f(cdagt.pckrnu rnpporl OH~r llillitol1, opgemaakt doo!"

I't!n inlandseh kinu, schrijver nl1 Loyengenoemden kapitein, en

door den Iaatsten herziell eil H'rbeterd. Leyal o\'er Billiton's tin­

:Iangelt'genheclen lliets anders als hctgeen de Iwpitein WOOI'­

IkIijk zcH' IIlcdcgcdeeld Ileeft. -

]<:('n rapport "an den heer J. J. YAN SEYENIIOYEN over IlCt

I'ilallcl Billilon, dd. in JulijlS23, berat, o\'er de voorlbreng­

splen "an lIillitOll hundelende , hel yolgende: "IJCt harte der

,. ;Iarde Lcyat ollderscheidene kostbare lIletalen, als: goud, tin

"l'I) i.izer; ,'an het l<latste wordt reeds "eel bewerkl, meestal

., lot spijkers, enz, Ollltrent het tin, dal te BilUton lIog in de

"öarde is, zoude ik "all oordeel wezen, dat men aan den tijd

,,('I! clc on!. wikkeling ran de industrie moet oyerlaten, wan­

,,11('('1' CI' Illijnell zullen "'orden onlgollllell."

Hl'\'rrellldend is het, dat in het zoo uitgebreide rapport

l:lll deli !leer Y.\.N SnHillOYEN, zoo leI' loops en oole ol1be­

pa;:tld 0\1'[' deze ge\\'igtige aangelegenheid gehalldeld wordt.

Illij"baar is het, dat Cl' \laar het aanwezen vau tinerts yolstrekt

i;('('Ilt' otldcrzocllitlgen zijn ingcsleId, en dat "Ileen is opgeteekend,

\\'al wallrsdlijlllijk dool' den civielell en mi li ta iren komman­

dant lllcdcgcdeeld is.-

In eOllo Illissire "an detl resident "an llanka, DE LA FON­'1\1:'<:1<:. Ylill 17 Oktober t 823, \','ordt het punt, dat er tiu~

lliijnen op llilliton te openen zoudell zijn, omslagtig behau­

<leid, en dnidelijker ('n bepaalder dan in elk uuder geschrift

geLpgd, dat CI' tinerls op Billilon aanwezig is, dus luidende:

"Mij onledig gchoudotl lIebbende, Illet hierorntrent de noo­

"dig(' itl(onllalil'n te llemen, welke allen zeer gunstig zijn, en

"den grolltl van Billitoll doen voorkomen als bijzonder rijk aan

" tiuerts, zoo IICbben mijHe zorgen zieh daür alleen niet bij

" bl'pa"ld, llIaat' door den panurnbahan SAnIF l\fOIlHBlAD eene

"zdwre IlOev(~elJlt~id tilll~rls lIerwaarls hebbende docn over­

"lJrellg(~Il, Iwb ik die IIlel hel besle gevolg doell srnelten,

"pn Iid l'l'sltll:ial d;I:ll'\'ün tlCen gcloond, dal Billiton niet

"alll't~n rijk aall erls, lIlaar oole dat de orls zell' ]'ijk is enz.

\'l'rt!pl' 11t'l'1l <Ir I't"'iilli'n( ,lt'n l(aJlif('ill-c1lille('~ 11' Munlok

,'ool'gesteld, 0111 een of nwer mijnen in de nauijhrid "nn hflt

etablissement 11' opcnen, zullende het verkregen lin tegpn flrll

prijs "an () Sp. malten fle pikol, eycn als op ßanka (1), aall

hel gomernemclIt geleverd moeLen wordl'lI.

Hiel'uil schUnt nij duidelijk tc blijken, dat er tinerls op Billitoll

is eil zal hel naauwclijks gcoorl00fd geacht worden om llieraan

te Iwijfelcn. Maar een zeslnl pUllten, die mij minder helder voor­

l(Omen, zal ik echter aanhalen:

10. 1s het vreemd, dat CI' niet vermeId wordt, ,'an waar

de beproefde erts afkomslig \vas. Overal zal Billiton toch wel

geen' tinerts bevatten; diL is zelfs met het rijke Banka het

geval niet.

2°. Be\Tcemdt het mij, dat juist aan SAHIF l\!OIlDIAD de 10e­

zellding "an den erts is opgedragen. l\Jisschien had deze slinul1f'

inlander, toen hij op dat oogcnblik juist op het punt stond uit

zijne bclrekkillg onlslagen te worden, er toen voordeel bij, met

te beweren dat ßilliton tinerts bevatte; volgcns de overige be­

rigten loch, loonden de illlanders anders eenen grooten afkeer,

dat er tinerts op Billiton bearbeid Züude worden.

3°. 1s het wondel', dat na deze eerste proef geene verdere

Ilavorschingen, zoo door den resident. als door zijne opvolgel's,

ingesteld zijn. 'Vij zullen loch later zien, dat de adsistcnt resi­

dent BlImSCIIlLL nog zeer over diL punt in het onzekere verkeel'de.

4,0. "Tas het noodzakelijk, dal de hoeveelheid bekomen till

wat nadel' beschreven was. Een proef, waar zooveel van af­

hing, en die alleen tegen Züovele onderstellingen over staat,

kan niet gCllOeg met alle plaats gehad hebbende omstandig­

heden beschreven worden, terwijl het zelfs niet te verwerpen

ware geweest, dat· zij in de tcgenwoordighcid van den

resident genomen of herhaald ware.

5°. Bcgrijp ik niet, ho e de uitslag, der smelting hn(~rt IUlll­

!len aanloonen, dat ßilliloll rijk aan titlrrls iso

Go. Is het opmerkelijk, düt de kapitein-chinnes niet tegen

(I) Op Banka WOl'ut hct tin met I3} gulden zilvcl'eu mU1i1 of ;), /, "Spaawdu?

,matten de pikol uoor het gouycrnemelJt betaalu.

deli bedongen pl'ij,; lIIijllen Ileert geopend. Daarenboven had

hel sllIokkelcn van tin vrij wal gcmakkelijkeruit Billilon dan

van Banka nil kunDen geschieden, wanneer men toch al ligt 16 ;\ 18 Sp." maLlcn voor de pikol op Singapore of eldcrs kall

bekomen.-

De heer HAksE, resident van Banka, schrijft in eene missi­

ve dd. lG Februal'ij 1827 aan den luilenant gouverneur ge­

neraal van Nederlandsch lndic: "Hoezeer het lang genoeg be­

"kend is geweest, dat Billiton, e"en als Banka, in deszelfs

"schoot rijke lagen ,'an tin bevat, zoo is hiervan nimmer

., eenige part!i getroUen ," en beeft op grond hiervan een kon­

trakt met den kapitein der Chinezen op Munlok TAN HOl'\G KWE ge­

sloten, waarbij dezen vcroorloofd werd, om tinerts op ßilIiton

"001' eigene rekening te bewerken, mits het te bekomen tin aan

hel gou vernement atslaande tegen 12 Sp. mallen de pikol: een

prijs, meer dan eens zoo hoog, als bij het Bankasche kon­

trakt bedongen iso Te verwonderen is het, dat (1) aan dit lwn­

trakt nooit eenig gevolg is gcgeven, daar een rijke Chinees, on­

der zulke \"oordeelige voorwaarden, toch we! wat wagen eil

ondcrnemen durft. Deze voarwaarden zijn dan ook, volgens de

verklaring van den resident, zoo bijzonder voordeelig gekozen, om

eenen aanvang met de explaitatie uit te lokken. Zeker is het, dat

men in niet {>6n stuk, mij toegezonden, iets naders over dit kontrakt

vermcld vindt, en maet men de niet-nökoming, nanr mijn OOf­

deel, het allerecrste nan het niet-aanzijn of ;]an de schaarschte

"'111 tinerts or llillilon [oesrhrijyen. Alle andere amslandighe­

den, die den kOlltraklanl konr]en nf,;chrikkrn, waren bij het

slllikn van heL konlral\! Loch reeds voornf bekend.

Op Billiton, -~ maar ik slcl in dit gezcgde niet tc vcel

v('rLrollwol1 , -- zeid(\ ('en inwolJcr nit do binnen landen ll1ij,

dal voor vn!(\ iaren non twinliglal Chinezen door den kapitein­

rlIiIlCI'S van Bankll ;~czolj(kn was, orn den grond te olldo\'-

(I) \V al! "ccr hct, :t:t\\WCl.l·1l \" <l" 1 i Ilcrts, tot c" ploitatic ge.sehikt, op Ri!-

111"11 JlIcl 1\\ ijJ"cI,l('hli;' w"re,

zoekeu: daL die Chiuezeu slechts een vijf-en-twilltigtal palen het

land in waren ge",eest, eil toell verl.:laardcll, dat llillilon geen'

tinerts bevatte, eil zij ook wegells de onbegaanbaarheid der

wegen niet verder konden doordringen.

Het gcvoeIell door den resident van Banka Du 'Bu/J in zijne

missh'e dd. 5 Julij 1830 medegedeeld I als zoude de door den

rcsident HUSH met den kapitein-chinees in het geslolen kon­

trakt bepaalde prijs Lc l100g gesLcld zijn, zal ik hier, om bo­

vengenoemde reden eil , noch verdedigen, noch verwerpen. -

De heer IlIERscUlLL, weleer adsistent resident op l~iIliton,

handelt in een rapport oyer dat eiland dd. 31 Januarij 1830, ook o\"cr het oprnen ,'an tinmijnen op Billiton, zooals hierbo­

ven op pag. 358 reeds aangehaald iso Hel aldaar medegedeel­

de beHlt den hoofdinhoud "an hetgeen door hem hierover is

aangeteekelld, en toont tell dllideIijkste aan, hoe onzeker ook hij

!log oyer die aangelegellheid denkt. Het yalt toch ieder ligt,

om oyer eene uilgemaakle zaak op eene heldere wijze te

schrijven; "erre echter is het er af, dat ik dil nn de me­

degedeelde zinsnedo lwn zeggen. Hoe toch kau de heer Bmn­

sellILL klagen, dat oe Levolking van Ilillilon alles wat moge­

lijk was in het "werk slelde, om het openen van tinmijnen

op dat eiland to beleLLen , Oll weigerde om in het aanwijzen

"an lllijngrollden behlllpzaam te zijlJ, wanneer hij er onmid­

dellijk op Jaut volgen, dat hij Hcemdelingen moest bezigen,

um de lloodige informatien Letrekkelijk het al o( niet aanzfin

van tinerls te verkrijgcn.-

Geene stukken van latere dagteekening dan dit rapport op dit

onderwcrp betrekking hebbende zijn rnij nit '5 gouvernements

an'hief geworden, en bestaan er alzoD niet. Ik hond mij

oyerllligd, dat er met mij in toegesternd zal worden, dat

wanneer !lIeIl alles, wat over de tinaangelegenheid van ßilliton

geschreycn is, in ren ondel'Jing verband brengt, Cl' niet ce/~

din'kt bc\Vijs hestaaL, dat Cl' ooit tinerls op Billilon bewcrkt

is, lIo\'h zelfs, dat (~r lincl'ls op het eiland gevondrn iso

ls het waarscltjjllljjT, dut er linerts op Billiton voorhanden is, uit helfjcen men lIit hel domestieke leven der ßillitone­

zen kan opmaken?

Evcn als ßanka bchoorde ook ßilliton weleer aan den snl­

titan van Palernbang. Volgens dc oycrlel'cring is in 1710. bij

het a,lllleggen \'an ecn rijstl'cld (ladang), door het afbranden

der gevelde boomen, tincrts op ßanka ontdekt. Immcrs de

aan de oppcrvlakle liggende tinerts wen} door hel branden­

de hout herleid ; door de inWOllcrs werd eenig dllS uitge­

smalten melaal gevonden, en aan den slllthan van Palembang

gebrngt. Door kundige Chinezen liet deze het mctaal onder­

zocken, waarop de sllllhan uitgravingen liet ondernemen, en zeHs

Chinesche uitgewekenen in zijne dienst llam. Ook deed de snl­

than als eene bclasting elken grtrouwden BankarlCes , even als

ook op Linga ingel'oerd moet zijn gcwecst, ecne jaarlijksche

schatting, uil een schuitje (10 pikol) tin bestaande, opbrengen.

Deze omstandigheden, op beide eilanden plaats gehad hebbende,

met ßilliton vergelijkende, zoo zal het wcl mindcr vreemd voor­

komen, dat, indien Cl' tincrts was, deze niet op eene even toe­

vallige wijze als op ßanka ontdekt is, dan dat het ans ver­

wonderen moet, dat de sullhnn, in dit geval, niet van deze

zaak voordeel zoude getrokken hebben.

De schalting of liel'er de geschenken, die vroeger, volgens

het officiele schrijven van den hecl' VAN 'VETERING ßUlJS,

jaarlijks arltl den sullhan van PalemlJang door het bestuur van

llilliton gezonden werden, bestünden uil:

tOOO kleine staat]cs ijzer van eene span lengte en 3 vingers

breedte, en

50 matjes van G voeten lengt~ en 3 voelen breedte.

Verder gar de dcpati tcn dien tijde nog als een bewijs zijner

pcrsoonIijke olldcrdanighcid 2 katlies garoehollt, ö katties wit

was, 2 kalties yogelnc5tjes, en 10 stllks matten aan den slllLhan

ten geschenke. Opmerkelijk mag het dus zijn, dat ten dien tijde

alleen produk.ten opgebragt werden, die ook thans nog verkre­

gen worden, tel'wijl van tin geen woord geropt wordt, en

.47

verder , dat de opbrengst "an een produkt. dal zulka groot6

winstcn oplevert, indien het land het bcvatte, ,'an de Billitone­

zen niet gevorderd werd.

Yerder kamt het mij onbC'grijpelijk yoor, daL de TIilIitonee,;

ijzererts en geen' tinerts zou !iullncn herleiden. De laatsle, 0[­

schoon wel eene groote warm te vorderende, wordL toch YI'ij wat

ligler dan het ijzeroxyde herleid. Eu dan nog komt de naag

op, hoe de TIankanees en de Lingan ees het konden doen. Ik

ondcrslel loch niet, dat bij de bewoners dezer drie eilanden,

die zoo nabij elkander liggen, de natll/lrli;ke beschaving zoo zeer

zonde verschilIen. Dit niet kunnen bewerken van tinerts kan

ook aan den sullhan niet als eene verontschuldiging opgegeven

zijn, waarom de nillitonezen de tinbelaslil'lg niet konden vol­

doen; irnrners zou hij er dan wel TIankasche deskundigen heb­

ben heengezonde~

Ten slotte merk ik op, dat de TIillitonees vrij wat on~

voordecliger en met vrij wat meer moeite ijzer smelt, dan dat

hij tinerts zoude smelten. lIij loch doet dit <llleen als hij bijv.

een onmisbaar ijzeren werlduig zieh aanschalfen wil en geen

geld heert om het te koopen, of weI, als hij door den hon­

ger of naaklheid genoodzaakt is, eenige spijs of een enkel

Ideedingstuk zieh aan te schaITen. Ilij welgelukken toch kan

hij gedurende een nacht (12 uren) ijzersmeltens, slechts 25,

hoogslens 30 dlliten verdienen: daarvoor moet hij dan nog den

erts soms 10 palen "er haien, de kaIen branden, het smelthuis

bouwen eil onderhouden, en hamers, smeItoven, enz, zelf

venaardigen. Hoeveel grooter Züuden zijne verdiensten niet zijn,

indien hij tinerts in stede van ijzererts in dienzelfden oven slechts

herleidde. 1\10n twijrele er dus niet nan, dat, indien er vo[doen­

dc linerts ware, dc onbeschaafdste Ilillilonees verkiezen zoude

om dezcn alleen, en minder uitsluitend den ijzererts te bewcl'ken,

zooals in het distrikt KoLa op llanka ook plaats heert. (I)

(J) rIet tillllen hnisrnnd, dat zoo zelden op Billiton in vergclijking

met. Bllnkn, olld"1" de bcvolking nnngetroffen wordt, i8 naar men mij ver­

zekcrde, zOlluer uitzondcring vlln Tohoali (z. o. kust van Bnnkn) afkom­stig.

48

Besluit.

Uit dil, volgens mijne opregte en innige overtuiging geschre~

yen rapport, geloof ik, dat het duidelijk genoeg blijkt, dat het ei~ lund Billiton gecn tinerfs in =finen bodem bevat, namelfjk niet op zu/lee wli::.e, als tot hedm toe de tincrls op Banka gevonden wm'dt cn aldaar bewerkt kan w01'den t want over " het harte

der aarde van Billiton," waarvan de heer VAN SEVENHOVEl'f

spreekt, kan ik niet oordeelen, even min als over "de schoot

van Billiton" waarover de heer HAASE in zijn rapport handelt.

Alzoo opsommende, hetgeen ik breedvoerig heb uiteengezet,

zoo besluit ik daartoe:

1°, Omdat ik, het eiland in drie verschillende rigtingen

doorkruisd hebbende, geenen tinerts (1), noch aa n de opper~

vlakte, noch tot op eene diepte, waarop dit op Danka cn Ma~.

Jakka gewoonlijk voorkomt, gc\'onden heb, en ook zelfs niet

of zeer zelden, die ligchamen (kwarts, veldspaath cn mica), die

llCt op genoemde plaatsen gewoonlijk vergezellen, en ik ook

nergens plaatsen, alwaar noeger gewerkt is, aangetrofTen heb,

noch de overblijfselen (tra) van tinerlssmelting heb gevonden.

2°, Omdat met groote waarschijnlijkheid geologisch kan be­

wezen worden, dat Dilliton geene noemenswaardige hoeveel­

heid tinerls aan zijne oppervlakte (p. m. 30 voeten diepte)

kau be"atten.

3°. Omdat uit alle de ofTiciele stukkel1 over Billiton, in

's gou vcrnements archief voorhal1del1, geenszins blijkt, dat ooit

tinerts "an Dilliton doo!' ooggetuigen gezien iso

4°. Omdat uit alle die officiele stukken niet blijkt, dat ooit

eene tinmijn op Billitol1 aangelegd is geweest.

5°. Omdat 1100it iemand, zoo te Dallka. Dilliton of el­

del's, tinerts oftin, bepaald "an Billiton afkomstig, geziell heeft (2)

(1) In cCJ>i~o hcJnn~ri.il<c hocycclhcid, want hel, g-evondene, op pu:;. 374

yenneid , kan hiel' niet wcl in uunmcrkin:; kamen.

(2) In het Kabinet "an het n,üllvinnsch Genootschnp van Kunsten cn

,Vclells{'hujljlcn zijn ook, vol:;cns tle etiketten, tincrts en tin, vnn Billiton

aflw!11stip;, yoorhnlulcn. Annp;nnnd{' (Ien tincrtA heb ik reetl, op pu~. 395

en het ook niet blijkt, dat van Billilon ooit !in is uil;;evoerc1.

60, Omdat een zoo voordeelig kontral\t, als den Bankaseheu

kapitein der Chinezcn aangeboden is, zonder eenig gevolg

is gebleren.

70: Omdat "erder het domestiekc leren der Billitone­

zen, het vermoeden, dat aldaar tinerts zOlide zijn, weder­

spreekt.

8°. Omdat er -wel eene el'tssoort gevonden wOl'dt, die op

tinel'ts uitel'lijk wat gelijkt, maar volgens de scheikundige en

mechanische eigen schappen, voIstrekt geen tin in hare zamell­

stelIing bevat. Onkundigen hebben dezen koppong-el'ts voor­

zeker voor tinerts aangezien, waaruit de vele orerlereringen

omtrent tinerts op Billiton, waarschijnlijk haren oorsprong

hebben genomen.

&helkllndige aanteekenitlgen.

Het is eene waarheid, en ik heb het in mijn rapport over

Banka's tinmijnen ook reeds aangehaald, dat het specifiek

gewigt van den tinoxyde-el'ts, z66 groot is, dat men dien

daaraan, behalve nog door het uiterlijke, zonder eellige uit­

zondering ligt kali onderkennen. Ik heb vroeger twee erts­

so orten van Toboali op deze eigenschap onderzocht en bevon­

den, dat zjj 6.51 en 6.62 malen zwaarder dan gedestilleerd

water waren.

gehandeld, tOGn het mij bij onderzock gebleken is, dat de vcrmcendo

tinerts volstrekt gccn tin bevatte. Noch dc plauts vall wa:lr op Billiton

het tin afkornstig zonde zijn, noeh de tijd wanllccr, noch door wien di!

uitgesmoltell is, Zijll bekend gestchI.

I~atcr heeft mCll vernomen (waarmede het op pag. 12" v:m do IIe

Aflcvcl'ing IIIen ,J aargallg vall dit tijdschrift vermelde in verband staat),

dat ecnige proef;taafjcs tin, van BilJiton afkomstig, door den heer Jbroll

VAN TUlJLL V_~N SEROOSKEBlü;N tc Batavi:1 mcdegebntgt zijll; beide welke

omstandighcdcn, in verband met hot voorkornende 0Jl 1':1g. 388, dit 5dc

.1angcvoerc!e bc\\'ijs toch weinig zullen kunnell wijzigeu.

öO

Op gelijke wijze heb ik in een fleschje, welks inhoud be. kend eil voor de proef bijzonder ingerigt was, op cene gevoe­

lige balalls eet! weinig der ertssoort, van llilliton afkomstig, ae. gewogen, en danrop onderzocht, hoeveel het verlies aan ge­

wigt van dezen erts in gcdeslilleerd wnler was. Zoo heb ik wederom met goeden tinerts van ~Iuntok de proeI genomen,

welks densiteit 6.~ 1 bedroeg.

De orts, te J30erongmnndi verzameld, en zoo goed mo­gelijk gewasschen, had een specifiek gewigt:

bij de t stc proef van 4.79 " ,,2de proef " 4,83

gemiddeld 4.81 dat i5 1.tiO verschil

met den Muntokschen tinerts.

Dit groote verschil kan al dadelijk doen besluiten, dat deze

erts geen tinerts is, wanneer oole de volgende proeven het

niel bewezcn, terwijl ze waarschijnlijk oole niet met goeden

tinerts vermengd Iwn zijn, daar deze bij het vele wassehen

dan alleen terug Züude zijn gebleven.

De erts van Soengie Panljor had bij dezelfde proef een soorte­

Iijk gewigt vnn 11.32, dus 2.09 verschil met den goeden Mun­

tok5chen tinerts. Eindelijk onderzocht ik op deze eigenschap

aok eenen koppongerts, vnn Koba (nanka) afkomstig, door

alle Chinezen als zoodanig erkend, welke Idö tot densiteit

had.

nehalvc deze physische eigenschap, heb ik ook op scheilmn­

dige wijze willen aantoonen, dat deze ertssoorten geen tinerts

zijn, noch tinoxyde in hunne zamenstelling bevalten. Ik heb

daartoe den erts van Soengie Panljor in een' agaten morlier zoo

fijn mogelijk afgewreven, en in sterk zeezoulzuur twee dagen

lang gekookt. Er was lIog maar zcer weinig opgelost gewor­

den, hetgeen ook het geval was, toen ik het overbJijvende nog

eencn dng met koningswatcr kookte. Ik zng alzoo in, dat op

deze wijzo do erts niet te önalyseren was, en sloeg toen cenen

anderen weg in.

De zoo fijn mogclijk verdeelde orts werd met driemaal zijn

nl

gewigt koolzUl'e soda innig gemengd, en in een gesloten pla­

tina kroesjc, dat tusschen Iwolpoeder in eenen geslotenen hessi­

schen kroes geplaatst was, 3 uren lang wit gloeijend gehou­

den. De oven, waarin dit geschieddc, is geheel overeenkomen-te, zoowel als de blaasbaIg, met de inlandsehe goudsmids­

yens, in welke eene bijzonder 1100ge temperatuur kan yer­

regen \yorden.

I D90r deze gloeijing en smelting loste de erts yolkomen in

de koolzure soda op. Deze werd daarop in yerdund zeezout­

zuur gekookt, als wanneer een Ylokkig praecipitaat, dat niet an­

ders als silica kon zijn, ontstond. Dit werd afgefillreerd en

de vloeistof nadel' op tinoxyde in den oplosbaren staat, onder­

lOcht. ßij deze zeezoutzure oplossing zwavelwaterstofgas in water

opgelost, gevoegd zijnde, ontstond een wit zeer fijn ycrdeeld

praecipitaat, dat na toevoeging van meer opgelost zwavelwater­

stofgas niet verdween. Duidelijk was dit praecipitaat afgeschcidene

zwavel en deed yzeroxyde vermoeden. 'Ware hier een helder

citroengeel of oranjegeel praecipitaat ontstaan, men had tin

of arsenicum te vermoeden. Dc kenmerken van deze praeci­

pitaten zijn echter zoo duidelijk, dat men zich hierin niet ver­

gissen kan, en het dus zeker is, dat deze metalen in den on­

derzochten erts niet bevat zijn. De zwavel werd afgefiltreerd,

en de doorgeloopen vloeistof met ammonia een weinig alka­

l\sch gemaakt , waurop na tocvoeging van zwavelammonium,

een zwart praecipitaat ontstond, dat afgefilLrecrd werd.

Het zwarte praccipitaat werd in zeezoutzuur geheel opgelost

onder afscheiding van zwavel. Noch nickel noch kobalt heert

men l\linnen onderkennen. Het praecipitaat toont ijzer aan.

Op nog andere zelfstandigheden werd hier niet onrlerzocht.

In dezen nIschen erts van Soengie Pantjor, die ook niet door

den magneet aangelrokken wordt, zijn alzoo met zekerheid

silica en yzerox)'de, en geen linoxyde ontdekt. K wanlilalief

is hij niet geanalijseerd, daar dit geen nut konde hebben ,

dewijl de kleine slukjcs silica, door de loupe Iigt daarin te

herkennen , niet mechanisch konden ycrwijderd worden.

Heeds op ßilliton heb ik der Chinezen gewone proef op tin-

\{.') il_

rri" op den aldaar gelolldcll' cr[s [oegepasl, namelijk ge~

tracht om Itern [e smellcn in cenen ijzerol'en mcl hOlltskolen,

cu ook OIll heIn in eene ijzercn kwalic met olie gemengd

te gloeijcn. Op beide wijzen krccf:: ik geen spoor \'an tinme­

taal. Yan oe reis [erll,r,rckcerd, heb ik deze ertsen in eene"

p;cdeklen Itcssischen kroes gegloeid, eil zulks onder anderen

in tq;ellwoordiglteid Hlll den heer baron YINCIlNT VAN Tuyu VAN SEROOSKERKE:'I". Noch van den erts van Soengie Pantjor;

noch van dien van Tandjong Doerongmandi. en ook niet vat den reeds genoernden koppongerls van Koba, werd de klein.

ste korrel linmetaal verkregen. Ik vermeende 10en op te mer..l

ken, oat de heer YAN TUlJn aan mijne smellingswijze en 00-

derzoek bcgon te ,vantromven, waarop ik een weinig 1\Iun­

loks ehen erts op dezelfdc wijze behandelde, en een staafje tm, dat p. m. 15 wigtjcs woog, daal'llit verheeg, len bewijze

dienende, dat, als dc llillitonsche erts tinoxyde bevalle, ik

slellig ecnig metaal had moeten ycrkrijgen.

Met regt besluit ik alzoo uit deze ondcrzoekingen, op drie

vel'sGhilIcnde wijzen ondcrnomcn, dat de op ßilliton gevondeil

orts, geen tinoxyde bevat.

Gaylord Bros. Ine. Makers

Syracuse, N. Y.

Uillreksel van hel reppart eener rei

\\ \\\\\ \\ \\\\ \\\\ \\\\\\ \\\\ \\ \\\\ \\\\\\ \\\\\ 086 745 735