Guidestar 03-2011

Het GRATIS digitale magazine van de Astro Event Group vzw Jaargang 6 Maart 2011

Sterrenkunde, klimatologie en ruimtevaart voor iedereen

Editoriaal

002

Patrick Jaecques is, naast grafischvormgever en hoofdredacteur vandit magazine ook oprichter en voorzitter van de Astro Event Group vzwuit Oostende. Een door passie gedreven levensgenieter die al meerdan een kwart eeuw lang het bredepubliek informeert over de hemelsewonderen.

Patrick Jaecques Redactioneel

003

Dit digitale magazine is een nonprofit productvan de Astro Event Group vzw uit Oostende enheeft tot doel sterrenkunde, klimatologie enruimtevaart te promoten bij een zo breedmogelijk publiek.De redactie bestaat uit: Patrick Jaecques(hoofdredacteur en grafisch vormgever), KrisChristiaens (redactie ruimtevaart) en SanderVancanneyt (redactie sterrenkunde). Vasterubrieken worden voorzien door Dirk Devlies,Kris Christiaens, Marc van der Sluys, PhilippeVercoutter, Philip Corneille, Filip Feys en DannyVan Hoecke. Zin om ook een artikel te schrijvenof rubriek te onderhouden ? Contacteer dan dehoofdredacteur via [email protected] Astro Event Group vzw noch enige anderepersoon die in zijn naam optreedt isverantwoordelijk voor het gebruik dat zoukunnen worden gemaakt van de informatie indeze publicatie of voor eventuele fouten die er,ondanks de uiterste zorg bij de voorbereidingvan de teksten, nog in zouden staan. Tevensheeft de redactie alle nodige moeite gedaan omte voldoen aan de wettelijke voorschriften inzakeauteursrechten en om contact op te nemen met

de rechthebbenden. Elke persoon diebenadeeld meent te zijn en zijn rechten wil latengelden wordt verzocht zich bekend te maken.Er is een samenwerkingsverband met dewebsites: www.desterren.net en www.astronomie.be. Met de steun van volkssterrenwachtAstroLAB Iris en de Koninklijke Sterrenwacht.Door de steun van de diverse auteurs, de ledenen natuurlijk de sponsoren kunnen we ditdigitale magazine gratis verspreiden.Deze nieuwsbrief is volledig ontworpen metgratis opensource en / of freeware softwarezijnde Scribus, Gimp, Foxit Reader, Inkscapeen Paint.net.Ook een enthousiaste lezer van ons magazine?Steun ons dan door lid te worden van onzedynamische vereniging. Het lidgeld, op jaarbasis, bedraagt slechts 15,00 euro. Alvast vanharte dank !Alle artikels, foto's en reclameblokken voor devolgende editie dienen bij de redactie binnen tezijn tegen uiterlijk donderdag 24 februari.Gelieve deze datum te respecteren !

Inhoudelijk

Voorpagina: Marc Schuyesmans tijdens de gedeeltelijke zonsverduistering te Oostende. Bron: AEG.Het NGC 3621 sterrenstelselgezien door de Wide Field Imager(WFI) van ESO's La Silla observatorium in Chilie. Het sterrenstelsel is zo'n 22 miljoen lichtjaarvan de Aarde verwijderd en kanmen terugvinden in het sterrenbeeld Hydra. Bron: ESO.

06 25 jaar geleden : Giotto bezocht komeet Halley.07 Media Steeds koudere winters in het vooruitzicht.08 Van wie is de Maan, planeten en sterren ?10 ESA Grondstation in Redu klaar voor Artemis.12 ESO VISTA staart diep in de blauwe lagune.14 Rubriek Het AEG nieuws.16 Serie Licht in de sterrenkunde.20 C'est magnifique LOFAR goes multinational.21 Rubriek Zijn er nog vragen ?22 ESO De gereflecteerde glorie v/d Messier 78 nevel.24 ESA Overstromingen voorspellen met satellieten.26 Wat is er mis met het aardmagneetveld ?28 Rubriek Lancering in de kijker.30 Rubriek Astrofoto v/d maand.35 Media Hebben we een probleem met gravitatie ?36 ESO Planeetvorming in actie.38 De reuzenring van Saturnus.40 De mineralogische effecten van grote meteorietinslagen.42 Glory staat voor stof en zonnestralen.44 Rubriek De hemelkalender.49 Media Het zelfreinigend vermogen van de atmosfeer50 Zonnevlekkengroep 1158 zorgt voor media spectakel.52 Rubriek Woord v/d maand.56 Rubriek Observatoria wereldwijd.60 Rubriek De AEG activiteitenkalender.62 Fotocollage Apollo XIV70 Rubriek Het sterrenbeeld v/d maand.72 Rubriek Sasteria onder de sterren.78 Ontdekkingen van de Kepler satelliet.

Patrick JaecquesRedactioneelRed. / C. HoekRed. / ESARed. / ESOPatrick JaecquesPhilippe VercoutterRed. / Femke BoekhorstRedactioneelRed. / ESORed. / ESARed. / A.J. van LoonKris ChristiaensArend van der SalmRedactioneelRed. / ESOA. HekkenbergRed. / T. van LoonL. van RooyenMarc van der SluysRedactioneelSander VancanneytDirk DevliesPhilip CorneilleRedactioneelDanny van HoeckeDieter JanssooneFilip FeysRed. / L. van Rooyen

Informatief

Info: [email protected]

Amerikaanse astronomen hebben een nieuwplanetenstelsel ontdekt. Rond de ster Kepler11staan zeker zes planeten. De afstand tussendie planeten en deze ster is zo klein, dat erwaarschijnlijk geen leven mogelijk is. Het gaatom het meest compacte planetenstelsel datooit is gevonden. Dat heeft de Amerikaanseruimtevaartorganisatie NASA woensdagbekendgemaakt. De ontdekking verschijntdonderdag in het wetenschappelijke tijdschriftNature. De ster en de zes planeten staan opongeveer 2000 lichtjaar afstand van de aarde.Het stelsel werd ontdekt met deruimtetelescoop Kepler. Die werd twee jaargeleden gelanceerd om te zoeken naarplaneten als de aarde buiten ons zonnestelsel.In theorie is daar leven mogelijk, als zo'nplaneet niet te dicht bij en niet te ver van zijnster staat. In zijn zoektocht kijkt de Kepler naarongeveer een kwart procent van desterrenhemel. In dat minieme gebied heeft deKepler al meer dan 1200 planeten ontdekt.Ruim vijftig daarvan bevinden zich in dezogeheten 'bewoonbare zone'. "Het feit dat wezo veel planeten hebben gevonden in zo'npiepklein gedeelte van de hemel geeft aan dater in het heelal mogelijk talloze planeten rondsterren als de zon draaien", stelt de NASA.Bron: ANP / MVDB / 02022011.Een internationaal team astronomen, onder wiede Groningse professor Amina Helmi, heeft eennieuwe stroom van sterren ontdekt in deMelkweg. De 'Aquariusstroom' is genoemdnaar het sterrenbeeld Waterman in welkerichting hij zich bevindt. De ontdekking isgedaan binnen het RAVEproject, waarin deeigenschappen en snelheden van 250.000individuele sterren zijn bepaald. De Aquariusstroom bevindt zich, in tegenstelling tot eerderontdekte 'sterrenkolonies' als de Helmistroom,in het galactisch vlak, en was daardoor moeilijkte vinden. De astronomen stelden met behulpvan de RAVEdata van 12.000 sterren in ditgebied de radiale snelheid (de snelheid vaneen object van ons af of naar ons toe) vast enontdekten dat vijftien sterren een afwijkendebaan volgen. Ze bewegen met een relatievesnelheid tot 15.000 kilometer per uur door deschijf van de Melkweg. Uit computersimulatiesblijkt dat deze sterren deel uitmaken van eengrotere stroom die afkomstig is van een kleinsterrenstelsel dat zon 700 miljoen jaar geledendoor de Melkweg is aangetrokken enopgeslokt. Bron: NU / 02022011.De Widefield Infrared Survey Explorer (WISE),een infraroodkunstmaan die in december 2009door de Amerikaanse NASA is gelanceerd,heeft twintig nieuwe kometen, 33.000 tot nu toeonbekende planetoden en 134 zogeheten'aardscheerders' ontdekt (planetoden die deaarde op relatief korte afstand kunnenpasseren). WISE heeft de gehele sterrenhemelanderhalf maal in kaart gebracht op infrarodegolflengten de nieuw ontdekte kometen enplanetoden vormen slechts een klein deel vande totale wetenschappelijke opbrengst van desatelliet. De koelvloeistof van WISE raakte inoktober 2010 op, waardoor sommige infraroodcamera's niet langer functioneerden. Despeurtocht naar planetoden en kometen (in hetkader van het NEOWISEprogramma, waarbijNEO voor 'nearEarth object' staat) kon echternog vier maanden worden voortgezet met eenander instrument aan boord van de satelliet.Alle meetgegevens zullen in april 2011 wordenvrijgegeven. Met de International LOFARTelescope (ILT) zijn unieke radiobeeldenverkregen van de verre quasar 3C196. Daartoezijn voor het eerst simultaan waarnemingenverricht met de veertig LOFARstations inNoordoostNederland en met LOFARstationsin Duitsland, Frankrijk en GrootBrittanni. 005

LOFAR (LOwFrequency ARray) is eenrevolutionaire nieuwe radiotelescoop die uitvele duizenden afzonderlijke kleine antennesbestaat, verdeeld over tientallen stations, en viasnelle glasvezelverbindingen gekoppeld meteen supercomputer in Groningen. Met deingebruikname van de stations in naburigelanden heeft LOFAR een afmeting van ca.duizend kilometer de ILT is daarmee degrootste telescoop ter wereld. 3C196 is eenquasar (de extreem heldere kern van een ververwijderd sterrenstelsel, waarschijnlijk'aangedreven' door een superzwaar zwart gat)op 6,9 miljard lichtjaar afstand. Met groteoptische telescopen is de quasar niet meer daneen puntvormige lichtbron de ILTwaarnemingen laten zien dat hij uit tweeafzonderlijke, enigszins langgerekte radiobronnen bestaat vermoedelijk de straalstromen van eneregierijke deeltjes enstralingdie door de kern van het actievesterrenstelsel de ruimte in worden geblazen.Bron: LM / 02022011.De enorme zandduinen in het noorden vanMars blijven niet zoals vroeger gedachtonbeweeglijk. Een hogedefinitiecamera op deAmerikaanse onbemande sonde MarsReconnaissance Orbiter (MRO) toont aan datzij plotseling maar ook traag veranderen, zohebben wetenschappers van de Universiteitvan Arizona gezegd. De donkere duinenbedekken een oppervlak zo groot als deAmerikaanse staat Texas. Voor eenobservatiecampagne door de MRO was er daarweinig verandering opgemerkt en ging menervan uit dat die duinen zich al lang geledenhadden gevormd, toen de wind op Mars nogveel krachtiger was, vertelde Candice Hansendie met het HiRiSeinstrument op de MROwerkte. Zij stond naar eigen zeggen "versteld"van het aantal en de omvang van deveranderingen in de zandduinen. Deobservaties duurden twee Marsjaren, watovereenkomt met vier aardse jaren.Wetenschappers hebben twee verklaringen,met als eerste het seizoensgebondenafsmelten van het CO2ijs. In de winter ligt opdie duinen een ijslaag. Wanneer detemperatuur in de lente weer stijgt, wordt destikstofdioxide weer een gas. Die gasstromendestabiliseren het zand, veroorzakenzandlawines die op hun beurt nieuwe ravijnenen plateaus tot stand brengen. Een tweedeverklaring is dat er op Mars krachtigerwindstoten zouden zijn dan gedacht. Bron:Belga / KVE / 04022011.Op vrijdagavond 4 februari, om 20.40 uurNederlandse tijd, vloog de piepkleineplanetode 2011 CQ1 op een hoogte vanslechts 5480 kilometer langs de aarde, bovende Stille Oceaan. Het rotsblok, dat niet veelgroter is dan een of hooguit twee meter, wasveertien uur eerder ontdekt door de CatalinaSky Survey in Arizona. De baan van de miniplanetode is door de scheervlucht langs deaarde ingrijpend veranderd. Gevaar is er nooitgeweest: ook als 2011 CQ1 met de aarde inbotsing zou zijn gekomen, was er hooguitsprake geweest van een meteorietenregen.Bron: NU / 05022011.

Meer uptodate nieuws opwww.spacepage.be

Kortnieuws

Dankzij metingen van ruimtesondes en door bestuderingvan Marsmeteorieten is bekenddat het Marsoppervlak voornamelijk bestaat uit basalt.Delen van het Marsoppervlakzijn echter silicarijker danbasalt en het kan zijn dat delenvan het Marsoppervlak uitryoliet bestaan. Deze waarnemingen kunnen ook veroorzaakt zijn door de aanwezigheid van silicarijk glas.www.google.com/mars/

006

Giotto was ESA's eerste 'deepspace'missie en had als doelom de komeet Halley tebestuderen. De sonde werdvernoemd naar de Italiaanseschilder Giotto di Bondone, dievoor zijn werk "Aanbiddingdoor de wijzen" in 1304waarschijnlijk genspireerd werddoor de verschijning van dekomeet Halley.Meer weten over dit thema ?www.spacepage.be

25 jaar geleden :Giotto bezocht komeet HalleyPatrick Jaecques Artikel

Hendrick Avercamp (Amsterdam, 1585 Kampen, 1634) iseen Nederlandse schilder dievooral winterse schaatstaferelen schilderde. Avercampis beroemd tot in het buitenlandom zijn winterlandschappen.Hierop staan vaak veelmensen, die bijvoorbeeld aanhet schaatsen zijn. De voorliefde voor dit onderwerp kwamwaarschijnlijk voort uit zijnjeugd, waarin hij altijd gingschaatsen met zijn ouders.Omdat hij niets hoorde, leefdehij in zijn eigen wereldje endroomde hij altijd van deheerlijke tijd op het ijs. Daarwas hij gelukkig. Het laatstekwart van de zestiende eeuw,waarin Avercamp werdgeboren, was dan ook n vande koudste periodes van dekleine ijstijd.

Redactioneel Rubriek

007

Media Steeds kouderewinters in het vooruitzicht

008

Gelden in het heelal anderewetten dan op aarde? BatistPaklons: ,,Heel uitgebreid ishet ruimterecht vandaag niet.Als je alle internationaal aanvaarde verdragen samenvoegt,heb je nog altijd maar een dunboekje. En van de voornaamste verdragen gaat overde nietsoevereiniteit van deruimte, wat betekent dat geenenkel land het recht heeft omzich een planeet toe te eigenenals staatsbezit.''Meer weten over dit thema ?www.spacepage.be

Vanwie is deMaan,planeten en de sterren ?Red. / C. Hoek Artikel

Het Euro Space Center werdingehuldigd in 1991. Hetcentrum is gebouwd naar hetmodel van de US Space Campte Huntsville, Alabama,Verenigde Staten en werkt metdezelfde geavanceerde apparatuur en software als de echteastronautenopleiding in hetMarshall Space Flight Center,dat eveneens in Huntsvillegelegen is. Ondertussen is ookde Euro Space Societyopgericht, die onder hetvoorzitterschap van astronautBurggraaf Dirk Frimout staat.Het genootschap heeft als doeleen breed publiek (envoornamelijk jongeren) teinteresseren voor ruimtevaartwetenschap en technologie.Meer weten over dit thema ?www.spacepage.be

009

010

De Dinosauria ontstondenongeveer 230 miljoen jaargeleden in het Trias, alsafsplitsing binnen de ruimeregroep van de Dinosauriformes.De eerste dinosaurir was eenkleine tweevoetige vleeseter.Die was de directe vooroudervan de twee hoofdgroepenwaarin alle dinosaurirs onderverdeeld kunnen worden: deSaurischia en de Ornithischia.In deze beide groepen ontwikkelden zich al snel ookplantenetende soorten.Meer weten over dit thema ?www.spacepage.be

Red. / ESA Artikel

ESA Grondstation inRedu klaar voor Artemis

Isral heeft voor het eerst een akkoordondertekend met het Europees Ruimtevaartbureau ESA om samen te werken op hetvlak van ruimtetechnologie en onderzoek vanhet zonnestelsel. Dat heeft het ministerie voorWetenschappen en Technologie bekendgemaakt. Het akkoord bevordert deuitwisselingen van onderzoekers, ingenieurs eninformatie, maar dient ook om gezamenlijkeconferenties te houden en de communicatie enuitwisselingen tussen onderzoekslabs en deindustrie te promoten. De overeenkomst slaat opastrofysica, spaceengineering, telecommunicatiesatellieten, de verkenning van het zonnestelsel, aardobservatie, milieuverontreiniging,de aanpak van natuurrampen en ruimtebiologie.Het akkoord, dat met de 18 leden van ESAbereikt werd, dient "vredelievende doeleinden",beklemtoont het communiqu. Isral heeft aldrie communicatiesatellieten gelanceerd. DeAmos3 is in 2008 met een Russischedraagraket van op Bajkonoer in Kazachstan deruimte ingegaan. Volgens Israel AerospaceIndustries (IAI), de fabrikant van de satellieten,moet in 2012 de Amos4 worden gelanceerd. Dejoodse staat beschikt over een eigen draagraket,de Shavit. Die heeft Isralische spionagesatellieten gelanceerd. Bron: Belga / SVM / 01022011.Een nieuwe Russische militaire satelliet moethoogstwaarschijnlijk als verloren wordenbeschouwd, nadat hij in een verkeerde baan omde aarde kwam. Dat meldden Russische mediawoensdag. De GEOIK2satelliet werd dinsdaggelanceerd en moest een gedetailleerdedriedimensionale kaart van de aarde maken. Diezou het Russische leger kunnen helpen doelen tevinden. De vluchtleiding verloor na de lanceringechter het contact met de satelliet. Volgens hethoofd van de Russische ruimtestrijdkrachten is desatelliet inmiddels gelokaliseerd. Het is echter nietduidelijk of de satelliet alsnog in de juiste baankan worden gebracht. De mislukte lancering iseen nieuwe tegenslag voor het Russischeruimteprogramma. Drie Glonassnavigatiesatellieten stortten onlangs in zee. PresidentDmitri Medvedev ontsloeg daarna twee hogefunctionarissen van het programma. Bron: ANP /MVDB / 02022011.Amerikaanse astronauten kunnen nog totminstens 2017 met een Russische Sojoez naarhet Internationaal Ruimtestation ISS vliegen.De Amerikaanse NASA betoont interesse vooreen verlenging van de tot 2013 lopendeovereenkomst. Dat heeft het hoofd van hetRussische ruimtevaartbureau, AnatoliPerminov, in Moskou gezegd. Dit jaar zet deNASA zijn ruimteveren op stal, terwijl de VSnog geen nieuw bemand ruimtetransportmiddelhebben. Met Moskou was al overeengekomendat astronauten tot 2013 met een Sojoezmeekunnen. Roscosmos krijgt voor vierlanceringen met telkens drie astronautentussen 2012 en 2013 306 miljoen dollar.Anderzijds hebben de Russiche ruimtevaartautoriteiten ook laten weten dat de eerstelancering van een (onbemande) Sojoez vanopde Europese ruimtehaven Kourou nu voor 31augustus is gepland. De nuttige lading bestaatuit twee satellieten voor het Europesesatellietnavigatiesysteem Galileo. Bron: Belga /ADB / 02022011.Twee van de vier identieke kunstmanen van hetEuropese Clusterproject hebben op 5 juni 2009een natuurlijke deeltjesversneller boven hetaardoppervlak doorkruist. Dat blijkt uit de analysevan de Clustermeetgegevens, die vandaag doorde Europese ruimtevaartorganisatie ESA werdvrijgegeven. De vier Clustersatellieten hebbenals taak het magnetisch veld van de aarde en dewisselwerking met elektrisch geladen deeltjes 011

van de zon in drie dimensies in kaart tebrengen, en tevens nieuw licht te werpen op desnelheid waarmee dergelijke wisselwerkingenzich voltrekken. Dankzij een gestagebaanverandering van de vier satellieten vlogenze in de zomer van 2009 door de AuroralAcceleration Region, een gebied dat zichuitstrekt van ca. 4000 tot ca. 12.000 kilometerboven het aardoppervlak in de buurt van demagnetische polen. Door de wisselwerking metelektrische velden en het aardmagnetisch veldworden elektrtisch geladen deeltjes(voornamelijk afkomstig van de zon) hier tothoge energien versneld. Vervolgens kunnendie energierijke deeltjes in de bovenste lagenvan de aardse dampkring aanleiding geven totpoollicht (aurora). De meetgegevens vanCluster zullen er hopelijk toe bijdragen dat dedetails van dit proces beter worden begrepen.Bron: PL / 02022011.Aan de Californische kust was het gistereneven Stars Wars in het echt. Een lange, dunnelichtstraal steeg er razendsnel ten hemel enbracht een uniek spektakel, bijna buitenaards.Het leek wel een gigantische lichtsabel uit deberoemde Star Warsfilms. Het bleek om delancering te gaan van de Minotaur 1raket, eenspionagesatelliet waarmee de VS meerinformatie in de ruimte willen vergaren. Aan deVandenberg luchtmachtbasis langs deCalifornische kust (zo'n 250 km tennoordwesten van Los Angeles, zijn ze wel watgewend na lanceringen, maar gisteren bij hetkrieken van de dag keken ze zelfs daar raar op.Het leek wel een scne uit Star Wars, waarLuke Skywalker, ObiWan Kenobi en co metindrukwekkende lichtsabels staan te zwaaien.Zo'n enorme en langgerekte lichtsabelverscheen dus nu aan de Californische hemel.De lancering van de ultramoderne Minotaur Iwas zaterdag wegens stroomproblemen eendag uitgesteld. Het gaat om eenhoogtechnologische spionagesatelliet, waarover de Amerikaanse autoriteiten niet veelwillen lossen. Het gaat om een grootschaligproject waaraan 200 medewerkers deelnamen.De raket is 'slechts' een 20tal meter hoog entelt vier verdiepingen. Sinds 2000 was het al de20ste missie van een raket met een 'Minotaurmissie' die vanaf de Vandenbergluchtmachtbasis gelanceerd werd. De volgendeis een Taurusraket die op 23 febrauri eenNASAobservatiesatelliet in een baan rond deAarde zal lanceren.De ruimtevaartdochter van de Europese groepEADS, Astrium, is bereid een alliantie aan tegaan met het Amerikaanse bedrijf AlliantTechsystems om een goedkope draagraket teontwikkelen, ook voor bemand ruimtetransport.Dat meldt de zakenkrant Wall Street Journal(WSJ). Astrium vervaardigt in essentie deEuropese Arianedraagraket, Alliant Techsystemsis een voormalig filiaal van Honeywell,gespecialiseerd in voortstuwingssystemen. Hetis in hoge mate betrokken bij de spaceshuttle.De twee groepen zouden een nieuwedraagraket gaan ontwikkelen met de naamLiberty. Die moet een nuttige lading van 22 tonin een lage baan kunnen brengen. Ze moetcompatibel zijn met alle projecten vanruimtevehikels die nu worden ontwikkeld.Volgens Alliant Techsystems zou een lanceringminder dan 180 miljoen dollar moeten kosten,40 procent minder dan de tarieven van Boeingen Lockheed Martin, de industrile partners vande NASA en de Amerikaanse luchtmacht. Erdienen echter nog politieke en financilepartners in de VS te worden overtuigd, aldusnog de WSJ. Bron: AFP / LPB / 08022011.

Meer uptodate nieuws opwww.spacepage.be !

Kortnieuws

De Minotaur raketten zijnafgeleid van de voormaligeMinuteman en Peacekeeperintercontinentale ballistischeraketten, gebouwd door OrbitalSciences Corporation. Erbestaan twee varianten. Enerzijds om kleine kunstmanen ineen baan om de Aarde tebrengen en, anderzijds, omsuborbitale vluchten uit tevoeren. Vooral voor militairedoeleinden.www.orbital.com

012

De indrukwekkende 2,2 meterMPG telescoop van de ESA opLa Silla in Chilie. Bron: ESO.Meer weten over dit thema ?www.spacepage.be

Red. / ESO Artikel

ESO VISTA staartdiep in de blauwe lagune

Het AEG nieuws

014

De Astro Event Group vzw iseen nonprofit vereniging uitOostende voor volwassenendie genteresseerd zijn insterrenkunde, klimatologie ofruimtevaart. Naast de diverseactiviteiten voor haar eigenleden, zoals voordrachten,kampen, uitstappen, enz...,organiseren ze ook diversezaken voor een breed publiek.Van deze nieuwsbrief tot deorganisatie van de 'Starnights'starparty. Kortom, waarombent u nog geen lid ?

Patrick Jaecques Rubriek

Straatverlichting maakt dat je 's nachts overstraat durft, omdat je ziet waar je loopt of rijdten het een veilig gevoel geeft dat je iemandkan zien aankomen. Maar er zijn ook enormenadelen aan verbonden: straatverlichting kostveel geld en energie, zorgt ervoor dat je desterrenhemel niet meer goed kan zien, datdieren stoort en het slaappatroon van mensenbenvloedt. Dat zeggen de Britsemilieuorganisatie CPRE (Campaign to ProtectRural England) en de Britse astronomischeorganisatie CfDS (British AstronomicalAssociation's Campaign for Dark Skies). Zijvragen dan ook aan de Britse regering om deverlichting op het platteland aan te pakken. Omhet publiek te mobiliseren organiseren deorganisaties een 'sterrentelweek'. De mensenwordt gevraagd het aantal sterren in hetsterrenbeeld Orion te tellen, om de praktischeimpact van de lichtvervuiling aan te tonen. Uitrecent onderzoek bleek al dat 83 procent denachtelijke hemel niet goed kan zien doorovermatige verlichting. "Lichtvervuilingbeschadigt het karakter van het platteland. Degrens met de steden vervaagt, en het ontzegtvele, vele mensen een donkere hemel volsterren", aldus Emma Marrington van CPRE.Om politici warm te maken becijferden deorganisaties ook hoeveel ze zouden kunnenbesparen door de straatverlichting te dimmenof te verminderen. "Op dit moment geven ze600 miljoen euro uit aan straatverlichting, dieook nog eens 5 tot 10 procent van de CO2uitstoot betekent. Minder straatverlichting istegelijk minder vervuiling, minder CO2 en meergeld tegelijkertijd." Bron: EDP / 01022011.Een onderzoek door ICM, een enqutebureaumet een uitstekende reputatie, naar globalwarming en meer specifiek naar de gedachtedat enerzijds twee opeenvolgende koudewinters en anderzijds de recessie van deafgelopen jaren het geloof in de opwarming vanons klimaat hebben aangetast, heeftopmerkelijke resultaten opgeleverd. In eennotedop: de meeste mensen geloven meer danooit dat global warming een enorm probleem isen snappen dat het wetenschappelijk onzin isom de koude winters hier als bewijs aan tevoeren dat er geen opwarming is.Slechts 14procent van de Britten gelooft niet in degevaren van global warming en de meeste vanhen zijn mannen van 60 jaar of ouder diezichzelf als conservatief bestempelen. 83procent zegt dat global warming wel degelijkeen grote bedreiging vormt voor de mensheid.Dat is er zelfs drie procent meer dan twee jaargeleden. Dus voor de strenge winters, voor het"schandaal" over vermeende geknoei metwetenschappelijke studies (achteraf bleekdaarvoor sowieso geen bewijs voor te zijn), alsonterecht beoordeeld), voor het mislukken vanKopenhagen en Cancun. "Verrassend" is ookdat mensen zeggen dat de koude winters henjuist meer overtuigd hebben van globalwarming. 27 procent meent dat ze nu nogbezorgder zijn, slechts acht procent zag in detwee winters het bewijs dat het allemaal zo'nvaart niet loopt. Volgens de enqute zijn demeeste mensen (meer dan 80 %) er zich vanbewust dat het fout is om lokaal weer tevergelijken met het klimaat in de hele wereld enzien ze ook duidelijk het verschil tussenkortstondige fenomen zoals een koudegolf ende evolutie van ons klimaat op langere termijn.68 procent van de genquteerden gelooft datde huidige opwarming van het klimaatveroorzaakt wordt door de mens zelf. 24procent zegt wel in klimaatsverandering tegeloven, maar denkt dat de mens daar voormaar weinig tussenzit. De resultaten zijn eenferme streep door de rekening van politici entraditionele media, die global warming alhadden afgevoerd omdat de interesse en 015

bezorgdheid bij het grote publiek zou zijnverdwenen. Het zal er niet meteen beter opworden, want er zitten een aantal interessantestudies aan te komen van economen dieaantonen hoezeer de opwarming van onsklimaat ons nu al handenvol geld kost. Bron:MVL / 01022011.Vlaanderen telt vandaag al ongeveer 90.000kleine, huishoudelijke zonnepaneleninstallaties.Dat bericht De Zondag. Het aantal ontvangenaanvragen tot toekenning van groenestroomcertificaten voor kleine zonnepaneleninstallaties (kleiner dan of gelijk aan 10kW)bleef van maand tot maand redelijk stabiel in2010. Aan het einde van het jaar was er eentoename. Tot augustus 2010 ontving deVlaamse Regulator van de Elektriciteits enGasmarkt (VREG) maandelijks rond de 2.500aanvragen. Tussen september en novemberwas er een stijging van het aantal maandelijksontvangen aanvragen tot ongeveer 3.500 permaand. In december was er een piek met bijna6.000 aanvragen, die veroorzaakt werd door deaangekondigde verlaging van de subsidiesbegin januari 2011. Vorig jaar werd inVlaanderen 430.000 Megawattuur zonneenergie geproduceerd, goed voor 15 procentvan alle in Vlaanderen geproduceerde groeneelektriciteit en 1 procent van de totale inVlaanderen verbruikte elektrische energie.Bron: Belga / MVDB / 01022011.De Atlantische Oceaan warmt de Noordpool op.Het water in de Framstraat tussen Groenlanden Spitsbergen is de voorbije 2.000 jaar nooitzo warm geweest. Dat berichtenwetenschappers rondom Robert Spielhagenvan het Leibniz Instituut voor MarieneWetenschappen in Kiel in het vakblad Science.De vorsers namen voor onderzoek naarklimaatsverandering op twee manieren huntoevlucht tot de fossielen van foraminiferen,eencellige dieren die op een diepte van 50 tot200 meter leven. De wetenschappers kwamentot de bevinding dat de temperatuur van hetdoor de Farmstraat vloeiende water van deAtlantische Oceaan de voorbije honderd jaarmet zowat twee graden Celsius is gestegen.Het water is er de laatste 2.000 jaar nog nooitzo warm geweest. Een dergelijke opwarmingvan het Atlantisch water in de Farmstraat tekentzich wezenlijk af van de klimaatswijzigingenvan de voorbije 2.000 jaar, rapporteerdeSpielhagen. De deskundigen vermoeden datde versnelde inkrimping van het ijs en de in delaatste decennia gemeten opwarming van deoceaan en de atmosfeer aan de Noordpool eengevolg zijn van het versterkte warmtetransportvanuit de Atlantische Oceaan. Dewetenschappers vrezen dat een verdereopwarming dramatische gevolgen kan hebbenvoor het ontstaan van ijs in en de ijsbedekkingvan de Noordelijke Poolzee. Zonder ijs daarkunnen de klimaatsveranderingen op deNoordpool zich versterken, omdat dezonnestralen niet door het blinkend ijs wordengereflecteerd. Bron: Belga / ADB / 01022011.


Kortnieuws

Sinds het begin van detwintigste eeuw is de gemiddelde temperatuur met ongeveer 0,74 C gestegen. Dezetemperatuurstijging wordt zeerwaarschijnlijk veroorzaakt doormenselijke activiteiten: door hetverbranden van fossiele brandstoffen, ontbossing en bepaalde industrile en landbouwactiviteiten is de concentratieaan broeikasgassen in deaardatmosfeer sterk gestegensinds 1750. Modelberekeningen geven aan dat degemiddelde temperatuur opAarde tussen 1990 en 2100met 1,1 C tot 6,4 C stijgt. Metname temperatuurstijgingenvan meer dan 2 C zoudengrote veranderingen met zichmeebrengen voor mens enmilieu, door zeespiegelstijging,toename van droogte enhitteperioden, extreme neerslag en andere effecten.

Licht in de sterrenkunde

016

Philippe Vercoutter is voorzittervan volkssterrenwacht AstroLABIris te Ieper waarvan deAstronomische Contact Groepvzw deel van uitmaakt. Hij iseen zeer ervaren waarnemergespecialiseerd in het fotograferen van deepsky objecten.

Philippe Vercoutter Serie (7/7)

017

Heel wat amateur sterrenkundigen kopen bij de Duitsefirma Baader Planetarium hunkleurenfilters. Er bestaat zelfseen speciale set van zeskleurenfilters. Voor elk vandeze filters is de doorlaatgrafiek beschikbaar.Chromatische aberratie betekent dat alle kleuren niet inhetzelfde punt worden gefocuseerd. Een enkelvoudige bollelens heeft veel last van dezelensfout.

018

Voorbeeld van een zonnespectrum met haar typische absorptieen emissielijnen.

Drie soorten spectra metbovenaan een continu spectrum, in het midden eenemissiespectrum en onderaanhet absorptiespectrum.

019

Een Bayermasker bekijk jebest in stukjes van 2 op 2pixels: in n zon Bayervierkantje komen 2 groene,n rode en n blauw maskervoor. Merk dus op dat zonkleurenchip dus 2 x zo gevoeligis in groen licht in vergelijkingmet blauw en rood licht.

In principe bestaat een Bayermasker uit Rode, Groene enBlauwe elementen (RGB Bayermasker). Niets weerhoudt ereen chipfabrikant echter vanom een Cyaan, Magenta enGeel (CMY) Bayer masker tegebruiken.Meer weten over dit thema ?www.spacepage.be

020

Deze foto, verkregen doormiddel van de samenwerkingtussen Nederland en Frankrijk,zorgt voor een optischevergroting van de resolutie vanzo'n dertigvoud. Quasar 3C196vertoont twee duidelijke verdikkingen waarvan het kleinstedetail zo'n zevenduizend lichtjaar diameter meet. Bron:LOFAR.Meer weten over dit thema ?www.spacepage.be

Red. / Femke Boekhorst (LOFAR) Artikel

C'est magnifique:LOFAR goes multinational

De pas ontdekte 'buckyballs'bestaan uit zestig koolstofatomen en zijn reeds meer daneen kwart eeuw geledenvoorspeld te bestaan in hetheelal. Deze boeiendeontdekking werd gedaan doorhet team van de Belg Jan Camimet behulp van de Spitzerruimtetelescoop van de NASA.Bron: NASA.


021

Zijn er nog vragen ?

022

Op deze opname, gemaaktmet de Wide Field Imager vande 2,2meter MPG/ESOtelescoop van de ESOsterrenwacht op La Silla (Chili),trekt de nevel Messier 78 alleaandacht. De oorzaak vandeze heldere verschijning ishet licht van sterren in deomgeving, dat door stofdeeltjesin de nevel wordt gereflecteerd,waardoor deze een blauwegloed krijgt. Igor Chekalin wonESOs fotowedstrijd HiddenTreasures 2010 met zijn fotovan dit prachtige object.Meer weten over dit thema ?www.spacepage.be

Red. / ESO Artikel

ESO De Gereflecteerdeglorie v/d Messier 78 nevel

024

Dit beeld is gemaakt met datavan de SMOS satelliet. Dekaart toont de overstroomdegebieden aan in Queensland.Donkerblauwe kleuren gevenzeer vochtige gebieden aan,gele gebieden zijn droog. Bron:ESA / CESBIO.Meer weten over dit thema ?www.spacepage.be

Red. / ESA Artikel

ESA Overstromingenvoorspellen met satellieten

026

Het aardmagnetisch veld is hetmagnetisch veld dat de Aardeomringt. Het aardmagnetischveld, dat vermoedelijk ontstaanis door stroming van magnetische mineralen en elementenin de aardkern, beschermt deplaneet tegen de geoniseerdestraling van de zonnewind. Deinvloedzone van het aardmagnetisch veld in de ruimte, dievele duizenden kilometers verin de ruimte reikt, wordt demagnetosfeer genoemd. Hetaardmagnetisch veld wordtverder van de Aarde af steedszwakker.Meer weten over dit thema ?www.spacepage.be

Red. / dr. A.J. van Loon Artikel

Wat is er mis methet aardmagneetveld ?

De eerste sterren in het heelal waren niet zoeenzaam als tot nu toe werd gedacht. Dat blijktuit computersimulaties die zijn uitgevoerd doorDuitse en Amerikaanse sterrenkundigen(Science, 4 februari). De geboorte van een sterbegint als een grote gaswolk onder invloed vanzijn eigen zwaartekracht begint samen tetrekken. Daarbij nemen dichtheid entemperatuur van het gas zo sterk toe, dat desamentrekking van de gaswolk op een gegevenmoment stopt. Alleen als het gas er vervolgensin slaagt om zijn warmte kwijt te raken, kan degaswolk samentrekken tot een ster. In hethuidige heelal wordt die afkoeling geregelddoor zware elementen als koolstof en zuurstof.Maar in het vroege heelal bestonden dieelementen nog niet, en konden desamentrekkende gaswolken dus niet zo goedafkoelen. De meeste theoretische modellenlieten dan ook zien dat er in het begin relatiefweinig sterren ontstonden, en die zouden ookenorm zwaar zijn geweest: honderdzonsmassa's.Uit de nieuwe computersimulatiesblijkt echter dat dit simpele beeld moet wordenbijgesteld. De gaswolken van de eerste sterrenwaren waarschijnlijk niet stabiel en zijndaardoor tijdens het samentrekken in stukkenuiteengevallen. Hierdoor ontstond compactegroepen van afzonderlijke sterren op kleineonderlinge afstanden. Bron: NU / 04022011.De hete gaswolken die de zon uitstoot,vertonen net zulke rimpelingen als sommigewolken in de aardatmosfeer. Dat hebben Britsenatuurkundigen ontdekt op zonneopnamen diemet het Solar Dynamics Observatory zijngemaakt. De zon stoot regelmatig enormehoeveelheden plasma (heet gas) uit diecoronale massaejecties worden genoemd. Bijbestudering van opnamen van zo'n uitbarstingzagen de onderzoekers een bekend patroonaan de rand van de uitgestoten gaswolk:zogeheten KelvinHelmholtzinstabiliteiten. Opaarde zijn zulke rimpelingen bijvoorbeeld inbepaalde soorten bewolking te zien, maar ookin de golfjes op het water van een meer waareen straffe wind overheen blaast. KHinstabiliteiten ontstaan langs grensvlakkenwaartussen grote snelheidsverschillen bestaan.Het bestaan van zulke rimpelingen in gas datmet hoge snelheid door de zonneatmosfeerbeweegt, was wel voorspeld maar nog nooitdirect waargenomen. Het opmerkelijke aandeze waarnemingen is dat de KHinstabiliteitenslechts aan n kant van de coronale massaejectie te zien zijn. Dat kan helpen verklarenwaarom het gas van zo'n uitbarsting nietgewoon in rechte lijn van de zon weg beweegt,maar afbuigt. Bron: NU / 04022011.Een internationaal team astronomen, onder wiede Groningse professor Amina Helmi, heeft eennieuwe stroom van sterren ontdekt in deMelkweg. De Aquariusstroom is genoemdnaar het sterrenbeeld Waterman in welkerichting hij zich bevindt. De sterrenkolonie iseen overblijfsel van een kleiner sterrenstelsel inonze directe galactische omgeving, datongeveer 700 miljoen jaar geleden uit elkaar isgetrokken door de zwaartekrachtswerking vande Melkweg. De ontdekking is gedaan binnenhet RAVEproject, waarin de eigenschappen ensnelheden van 250.000 individuele sterren zijnbepaald. De Auquariusstroom bevindt zich, integenstelling tot eerder ontdekte kolonies alsde Helmistroom, in het galactisch vlak, en wasdaardoor moeilijk te vinden. In het galactischvlak draaien vrijwel alle sterren in ongeveercirkelvormige banen rond het centrum van deMelkweg. Op het eerste gezicht onderscheidtde stroom zich niet van andere sterren. Deastronomen stelden met behulp van de RAVEdata van 12.000 sterren in dit gebied de radialesnelheid (de snelheid van een object van ons 027

af of naar ons toe) vast en ontdekten dat 15sterren een ander patroon volgen dan deandere. Ze bewegen met een relatieve snelheidtot 15.000 kilometer per uur door de roterendeschijf van de Melkweg. Een vergelijking van desterparameters met simulaties liet zien datdeze sterren deel uitmaken van een groterestroom die afkomstig is van een kleinsterrenstelsel dat zon 700 miljoen jaar geledendoor de Melkweg is aangetrokken enopgeslokt. Dat maakt de Aquariusstroom eenbuitengewoon jonge kolonie op een bijzondereplek. Andere bekende stromen zijn soms welmiljarden jaren oud en bevinden zich meestal inde buitengebieden van ons sterrenstelsel. Deonderzoekers hopen met de RAVEdata nogmeer van dit soort stromen te ontdekken.Helmi: we willen in 2012 de eigenschappenvan 1 miljoen sterren in onze Melkweg in kaarthebben gebracht. RAVE geeft ons informatieover de vormingsgeschiedenis van onzeMelkweg. We willen weten hoe vaak kleinesterrenstelsels in het verleden zijn opgeslokt,en hoe vaak dit nog gaat gebeuren. Devolgende grote botsing met een sterrenstelselzal pas over ongeveer 3 miljard jaarplaatsvinden, met het naburige Andromedastelsel. 02022011.Met behulp van een instrument aan boord van deruimtesonde Cassini zijn sluierwolken ontdekt inde dichte atmosfeer van de grote SaturnusmaanTitan. Anders dan de bruine smog die de rest vande Titanatmosfeer kenmerkt, zijn deze wolkenvan ijsdeeltjes parelwit. Het is voor het eerst datdeze hoge bewolking op Titan zo gedetailleerd iswaargenomen. Eerder waren ze alleen vaag tezien geweest op beelden die in 1980 door deruimtesonde Voyager 1 waren gemaakt. En ookzijn al verscheidene keren ijle wolken vanmethaan en ethaanijs op geringere hoogtegezien. Wetenschappers hopen dat desluierwolken aanwijzingen bevatten voor demerkwaardige 'halve kringloop' die zich in deTitanatmosfeer afspeelt. Op de ijskoudeSaturnusmaan 'regent' het koolwaterstoffen enandere organische verbindingen. Maar nergensop het oppervlak lijkt het warm genoeg voorverdamping, om de atmosfeer weer aan te vullen.Hoe kun je snel en automatisch inzicht krijgenin gebieden die dreigen te overstromen? Metbehulp van satellieten, zegt geofysicus RogierWesterhoff van kennisinstituut Deltares.Westerhoff doet onderzoek naar de vertalingvan radargegevens uit de ruimte naar goedleesbare plaatjes die voor iedereen gratis teverkrijgen zijn. Het Netherlands Space Officemaakte dit onderzoek mede mogelijk. Hetonderzoek vindt plaats binnen het FloodControl 2015 programma. Met de juistegegevens kun je overstromingen vroegtijdigsignaleren zodat deze niet als een verrassingkomen. Een simpel voorbeeld: stel dat je in eenonbewoond gebied rond een rivier het waterflink ziet stijgen. En je weet dat stroomafwaartslangs diezelfde rivier een grote stad ligt. Dankun je dus voorspellen dat die stad gaatoverstromen. Op dezelfde manier kun je ookcomplexere berekeningen loslaten opwaterstanden wereldwijd. Dat noem je in goedNederlands een flood monitoring system. Opdit moment gebruikt men nog de radar ASARaan boord van de ESAsatelliet Envisat. In detoekomst willen ze data gebruiken van deEuropese satelliet Sentinel1. Die satellietenkijken dag en nacht naar de aarde. En zekunnen met hun radar zelfs door bewolkingheen kijken. De satellieten verzamelenontzettend veel gegevens over de waterverspreiding wereldwijd. 02022011.


Kortnieuws

Titan is de grootste maan vanSaturnus en op Ganymedesna de grootste van hetzonnestelsel. Met een diametervan 5151 km is hij groter dande planeet Mercurius.Christiaan Huygens ontdekteTitan op 25 maart 1655 metbehulp van een telescoop diezijn broer Constantijn hadgebouwd. Huygens noemde demaan Saturni Luna, oftewelkortweg "Saturnusmaan". DeEngelsman John Herscheldoopte de maan in 1847 om tot"Titan". Doordat een dikkesmoglaag het oppervlak vanTitan permanent aan het zichtonttrekt, komt de kennis overdeze Saturnusmaan vooral vanhet bezoek van ruimtesondeszoals de Voyagers en CassiniHuygens.www.nasa.gov

028

Kris Christiaens is reeds sindsjeugdige leeftijd gepassioneerddoor ruimtevaart. Hij is tevensde beheerder van de populairewww.spacepage.be en www.belgiuminspace.be websites.Meer weten over dit thema ?www.spacepage.be

Kris Christiaens Rubriek

Lancering in de kijker:ATV2 Johannes Kepler

029

Rubriek

031

Astrofoto v/d maandWat ons betreft wordt de Maandoor sterrenkundigen te vaakvervloekt wegens de bijkomende lichthinder. Terwijl heteigenlijk een zeer dankbaarwaarnemingsobject blijkt. Wanter is echt heel wat te zien oponze naaste buur. Van rillen,vlaktes, breuken, bergen enzelfs bergketens tot deoverbekende kraters. Dat dachtook Arend van der Salm toenhij de Maan op de gevoeligeplaat vastlegde. Gebruik makendvan een STF Maksutov 180 /1800 met Artimes 4021 cameraen Astronomik R filter. Engebruik makend van eenLosmandy G11. Prachtig toch !

www.inhetdonker.nl

Astrofotografie is een specialisatie binnen de fotografie datzich richt op het nemen vanfoto's van objecten aan denachtelijke hemel, zoalsplaneten, sterren en zgn. Deepsky objecten. In WestEuropazijn er veel amateurs die zichbezighouden met astrofotografie.Astrofotografie wordt gebruiktom objecten zichtbaar temaken die te zwak zijn om methet blote oog waar te nemen.Dit is mogelijk omdat zowelklassieke als digitale camera'sin staat zijn om over eenlangere periode voldoendelichtdeeltjes te verzamelen.De eerste astrofoto wordttoegeschreven aan JohnWilliam Draper, die in 1840 eenfoto nam van de Maan. Zijnzoon, Henry Draper, fotografeerde in 1880 als eerste deOrionnevel, wat in feite deeerste vastlegging was vaneen Deep Space Object. Sindshet begin van de jaren '90 zijnde meeste professioneleobservatoria overgeschakeldop het gebruik van CCDcamera's. Door de technologische ontwikkeling wordt deccdcamera ook meer en meergebruikt door de amateurastronoom. Ook het gebruikvan de digitale camera kenteen sterke opkomst in deastrofotografie en heeft deklassieke emulsie vrijwelverdrongen.Door de lichtvervuiling is hetmaken van goede astrofoto'seen moeilijke taak. Hierdoorzoeken vele amateurs regelmatig donkere hemels op.Enkel het gebruik van durecamera's, speciale filters, ...kunnen iets doen aan delichtvervuiling, maar makenook dat astrofotografie enkelweggelegd is voor de gegoedeamateurs.

Niets is wat het lijkt : Over extradimensies en de theorie over allesDoor dhr. Erwin LouagieVoordracht

De laatste decennia is de zoektocht naar d theorie die alle oerkrachten in het heelal kan bundelen, in eenstroomversnelling terecht gekomen. Het is duidelijk dat de wetten die Newton beschreef, van toepassing zijn oponze aardse omstandigheden, maar dat die niet opgaan voor een beschrijving van de fysica die zich afspeelt inzwarte gaten en tijdens de oerknal. Om die zoektocht tot een goed einde te brengen, was het noodzakelijk hetbestaan van extra dimensies in ons heelal te introduceren. En dat opent een wereld waarbij om het even welkscience fiction verhaal zou verbleken.Waar ? Ooststraat 29, 8400 Oostende (2e verdiep). Wanneer ? Van 20.00 uur tot 22.30 uur op vrijdag 4 maart 2010.

In een organisatie van de Astro Event Group vzw www.astroeventgroup.be Deelname is GRATIS

Wetenschaopoers van NASA's Ames ResearchCenter in Californi hopen er binnenkort in teslagen de vorming van interstellaire stofkorrelsna te bootsen in een laboratorium op aarde.Zulke korrels ontstaan in de sterrenwinden vanoude koolstofrijke reuzensterren, maar hoe zeprecies gevormd worden is niet duidelijk. Doorde installatie van een nieuwe, gevoeligemassaspectrometer in een 'kosmischesimulatiekamer' hopen de Amesonderzoekersdaar meer over te weten te komen. Ookverwachten ze nieuwe inzichten te verkrijgenover merkwaardige, grote aerosoldeeltjes in dedampkring van de grote Saturnusmaan Titan,die waargenomen zijn door de Amerikaanseplaneetverkenner Cassini. De nieuwe 'time offlight mass spectrometer' wordt genstalleerd inCOSmlC (Cosmic Simulator Chamer), eenlaboratoriumopstelling op het Astrophysics andAstrochemistry Laboratory waarin de extremeomstandigheden van de interplanetaire ofinterstellaire ruimte nagebootst kunnen worden,inclusief temperaturen van bijna tweehonderdgraden onder nul, extreem hoog vacum enkrachtige ultraviolette straling. Bron: NU / 08022011.Onderzoek aan vijf meteorieten die afkomstigzijn van de planeet Mars heeft uitgewezen datkosmische inslagen geleid hebben tot kortstondige waterstromen en mineraalafzettingen.Wetenschappers van de Universiteit vanLeicester hebben vijf zogeheten nakhlietenbestudeerd (inclusief het prototype, de ElNakhlameteoriet, die honderd jaar geleden, in1911, in Egypte neerkwam en daarbij een honddoodde) meteorieten waarvan vaststaat datze afkomstig zijn van de planeet Mars. DeMarsstenen zijn waarschijnlijk de ruimte ingeblazen bij een zware inslag op de planeet,waarbij een krater met een middellijn vanenkele kilometers gevormd moet zijn. In de vijfnakhlieten werden afzettingen van onderandere klei en carbonaat gevonden, diegevormd moeten zijn onder invloed vanvloeibaar water. Dat ondersteunt de hypothesedat ondergronds ijs in de Marsbodem smolt alsgevolg van de energie van kosmische inslagen.Bron: NU / 08022011.Met de twee STEREOruimtesondes van NASAis voor het eerst een compleet 360 gradenpanorama van de gehele zon vastgelegd.Normaalgesproken is vanaf de aarde altijdmaar de helft van de zon zichtbaar wat zichaan de achterzijde van de zon afspeelt kanhooguit indirect worden afgeleid, soms paswanneer de zon voldoende om zijn as isgedraaid. Het 360 gradenbeeld is verkregendoor de twee identieke ruimtesondes diesamen het Solar TERrestrial RElationsObservatory (STEREO) vormen. STEREOwerd in oktober 2006 gelanceerd. De tweeruimtesondes draaien in dezelfde baan om dezon als de aarde. En beweegt voor de aardeuit, de andere beweegt er achteraan. Sinds kortbevinden ze zich op diametraal tegenoverelkaar gelegen posities. Ook detailwaarnemingen van NASA's Solar DynamicsObservatory (SDO) zijn in het panoramabeeldverwerkt. Door de zon van alle kantentegelijkertijd in het oog te houden, hopenruimteonderzoekers er beter in te slagen omuitbarstingen aan het oppervlak van de zon enin de ijle, hete corona te zien aankomen en zichvoor te bereiden op de mogelijke gevolgen vanzulke uitbarstingen voor satellieten enastronauten in een baan om de aarde. Bron:NU / 08022011.De terugkeer van de donkere wolkenband ophet zuidelijk halfrond van Jupiter, die in hetvoorjaar van 2010 'verdween', verlooptvoorspoedig maar langzaam. Dat blijkt uit 033

gedetailleerde infraroodopnamen die met deKecktelescoop op Hawa zijn gemaakt. Bij hetmaken van deze foto's kreeg Keck assistentievan de grote Jupitermaan Europa. Het zicht opde donkere wolkenband is het afgelopen jaargehinderd door een lage van hoge, helderewolken van ijsdeeltjes. In het infrarood kandwars door deze hoge bewolking heengekeken worden. De Keckopnamen zijngemaakt met behulp van een zogehetenadaptief optisch systeem, waarmee debeeldonscherpte wordt gecorrigeerd die hetgevolg is van turbulenties in de aardatmosfeer.Doorgaans maakt dat systeem gebruik van eenkunstmatige 'ster' die met een laserbundel aande hemel wordt geprojecteerd. Jupiter geeftechter zo veel licht, dat de zwakke richtster vanhet systeem niet waarneembaar is. In plaatsdaarvan hebben astronomen ditmaal gebruikgemaakt van de maan Europa, die op hetmoment van de opname vlak naast de planeetstond. Bron: NU / 09022011.In het sterrenbeeld Zwaan zijn meer dantweeduizend jonge sterren ontdekt. DeAmerikaanse infraroodsatelliet Spitzer spoordede hemellichamen op in de NoordAmerikanevel, een grote nevel van gas en stof.Daarmee is het bekende aantal sterren in ditstervormingsgebied in n klap vertienvoudigd.De NoordAmerikanevel dankt zijn naam aanhet feit dat zijn vorm in zichtbaar licht wel watweg heeft van het gelijknamige continent. Diegelijkenis is grotendeels te danken aan dichte,donkere stofbanden die het licht van erachtergelegen sterren en gaswolken tegenhouden.Met infrarood licht kunnen astronomen door datstof heen heenkijken, zodat het beeld van denevel opeens heel anders is. Achter het stofhouden zich dus duizenden jonge sterrenverscholen, maar daarmee heeft de NoordAmerikanevel nog niet al zijn geheimenprijsgegeven. Onduidelijk is namelijk waar destraling vandaan komt die het gas in de nevelaan het gloeien brengt. Waarschijnlijk is eengroepje zware, heldere sterren de bron van diestraling, maar die sterren zijn ook op deSpitzeropname niet te zien. Waarschijnlijkgaan ze schuil achter de dichtste stofwolken inhet gebied. Bron: NU / 11022011.De Amerikaanse rntgensatelliet Chandra heefteen opname gemaakt van het merkwaardigetweetal sterrenstelsels dat bekendstaat als Arp147. Deze stelsels zijn enkele tientallenmiljoenen jaren geleden met elkaar in botsinggekomen, wat vooral voor het spiraalstelselgrote gevolgen heeft gehad. Bij de botsing iseen schokgolf door het stelsel gegaan, die hetdaarin aanwezige gas samendrukte. Hierdooris een reusachtig ringvormig stervormingsgebied ontstaan, waarin in hoog tempo nieuwesterren werden gevormd. Het hoogtepunt vandeze geboortegolf van sterren lijkt inmiddelsvoorbij. De zwaarste sterren in de ring haddenzo'n korte levensduur, dat ze inmiddels al zijngexplodeerd, onder achterlating vanneutronensterren en zwarte gaten. Veel van diecompacte objecten zijn bronnen vanrntgenstraling, maar alleen de allerhelderstedaarvan de zwarte gaten die de restanten zijnvan de zwaarste sterren zijn waarneembaarvoor Chandra. Bron: NU / 10022011.


Kortnieuws

De Spitzer Space Telescope iseen met vloeibaar heliumgekoelde telescoop die in eenheliocentrische baan achter deaarde aan om de zon draait, engebruikt wordt voor observatievan het heelal in het infrarodegolflengtegebied. Tot 18 december 2003 droeg deze ruimtetelescoop de naam SpaceInfrared Telescope Facility,kortweg SIRTF. De SpitzerSpace Telescope is op 25augustus 2003 vanaf CapeCanaveral te Florida gelanceerd met een Delta II raket.Het duurde ruim drie maandenom de satelliet in de gewenstebaan te plaatsen en om allesystemen te testen indecember 2003 is de telescoopbegonnen met het doen vanwaarnemingen. De missie zouoorspronkelijk 2,5 jaar duren,maar in 2006 bleek dat demissie kan worden verlengd.www.spitzer.caltech.edu

Een supernova (meervoud :supernovae of supernova's) ishet verschijnsel waarbij eenster op spectaculaire wijzeexplodeert: een supernovauitbarsting is herkenbaar aande enorme hoeveelheid lichtdie erbij wordt uitgestraald. Dester vlamt op met de lichtkrachtvan honderden miljoenen totmeer dan een miljard zonnen.Supernovae ontstaan via tweemechanismen: ten eerste zijnze het natuurlijk levenseindevan alle zware sterren(supernovae typen Ib, Ic en II)ten tweede kunnen wittedwergen in nauwe dubbelsterren zich ontwikkelen toteen supernova (type Ia). Dechemische elementen met eenatoomnummer groter dan datvan ijzer danken hun ontstaanaan supernova's.


035

Media Hebben we eenprobleem met gravitatie ?

036

Kameleon is een onopvallendsterrenbeeld nabij de zuidelijkehemelpool, liggende tussenrechte klimming 7u32m en13u48m en tussen declinatie75 en 83. Het is in 1603door Johannes Bayer in zijnsteratlas Uranometria gentroduceerd en is vanaf de breedtevan de Benelux niet te zien.Meer weten over dit thema ?www.spacepage.be

Red. / ESO Artikel

ESO Planeetvorming in actie

038

De stofring van Saturnus isreusachtig in vergelijking metde planeet zelf, en zou als hijzichtbaar was de afmetinghebben van twee volle manenaan onze nachthemel. Bron:NASA.Meer weten over dit thema ?www.spacepage.be

Red. / A. Hekkenberg (Kennislink) Artikel

De reuzenring van Saturnus

039

Alle gasplaneten uit het zonnestelsel vertonen een systeemvan ringen, maar dat is pas ophet einde van de 20e eeuwontdekt. Het ringensysteemvan Saturnus is verreweg hetopvallendste en ook al veeleerder waargenomen. In 1610keek Galileo Galilei naarSaturnus en zag drie objectenin plaats van n. Volverbazing hield Galilei het erop dat de planeet tweehandvatten (ansae) had. Toenhij twee jaar later nog eenskeek waren deze verdwenenwaarna ze twee jaar later weerverschenen, nu duidelijker danooit. Een halve eeuw later konChristiaan Huygens dankzij deverbeterde telescooptechniekin 1655 als eerste bevestigendat deze ansae eigenlijk eenring rond de planeet was.Huygens beschreef een dunneplatte ring die de planeetnergens raakte. Dit werdaanvankelijk met enige scepsisontvangen, maar werd doorRichard Hooke en GiovanniCassini bevestigd. Bron: NASA.Meer weten over dit thema ?www.spacepage.be

040

Een inslagkrater (of inslagbekken) is een krater (eenkomvormige of ringvormigelandschapsvorm) die in debodem van een hemellichaamachterblijft na de inslagprocesvan een ander hemellichaam.Het inslaande lichaam ismeestal een meteoriet, dieofwel van een komeet ofwelvan een planetode afkomstigkan zijn. Het getroffen lichaamkan iedere planeet, maan ofplanetode zijn met een vastoppervlak. Inslagkraters komenvoor op planeten en manen. Bijhet ontstaan van hetzonnestelsel bleef veel puinrondzwerven dat op de planeten insloeg. Daardoor vertonenveel inactieve planeten (zoalsMercurius) en manen (zoalsonze Maan) nu nog veelinslagkraters. Op planeten(zoals onze Aarde) of manen(zoals de Jupitermaan Io) diegeologisch actief zijn of eenbehoorlijke dampkring hebben,vindt men veel minderinslagstructuren doordat ze zijnuitgewist door erosie enlandschaphernieuwing. Kratertellingen zijn dan ook eenbelangrijke gegevensbron voorplanetologen om schattingenvan de leeftijd van planeetoppervlakken te maken.Meer weten over dit thema ?www.spacepage.be

040

Red. / T. van Loon Artikel

De mineralogische effectenvan grote meteorietinslagen

041041

042

De Australische wetenschappers gebruikten de EuropeseVery Large Telescope in Chiliom hun waarnemingen mee tedoen. Bron: ESO.

Red. / L. van Rooyen Artikel

Glory staat klaarvoor stof en zonnestralen

Drie deelnemers aan het Mars500 experimentin Moskou zijn vandaag op de Rode Planeet'geland', zo heeft het Russische persbureauInterfax gemeld. Mars500 is een experiment inhet Instituut voor Medische en BiologischeProblemen, gespecialiseerd in de medische enpsychologische kant van ruimtereizen. Zesmensen simuleren er vanaf 3 juni gedurende520 dagen gesoleerd in een container metonder andere een lab, een woonruimte en eenminituin, nagenoeg alle aspecten van eenretourtje naar onze buurplaneet: een heenreisvan 250 dagen, een verblijf van 30 dagen opMars en een terugreis van 240 dagen. Vandaagis er 'geland' op het oppervlak van de RodePlaneet, nadat het ruimtetuig op 1 februari in"een baan rondom Mars was gekomen". Bij delanding waren drie deelnemers betrokken: deRus Aleksandr Smolevski (33), de ItaliaanDiego Urbina (27) en Wang Yue (27) uit China.Zij moeten het oppervlak van Mars verkennenen drie keer op gesimuleerd Marsterreinstappen om in de eerste plaats te zoeken naarwater. Bovendien moet het trio noodproceduresuittesten, bijvoorbeeld bij een zandstorm of eenmeteorenregen. Drie deelnemers bleven in hetmoederschip: de Russische gezagvoerderAleksei Sitev (38), de Russische arts SoekhrobKamolov (32) en de Fransman Roman Charles(31). Urbina en Charles nemen deel namenshet Europese Ruimtevaartbureau ESA. Zehebben respectievelijk een gitaar enelektronische percussie meegenomen om zichte ontspannen. De Belg Jerome Clevers haaldehet net niet bij ESA. Elke deelnemer aan hetinternationaal experiment ontvangt 100.000dollar. De eerste "Marswandeling" is voormaandag gepland. Bron: Belga / EP / 12022011.De Europese ruimtevaartorganisatie ESAlanceert dinsdagavond (Nederlandse tijd) haartweede onbemande ruimtevrachtschip, deJohannes Kepler. Die brengt ongeveer 7 tonaan voedsel, kleding, brandstof en apparatuurnaar het internationale ruimtestation ISS. Hetvaartuig wordt gelanceerd vanaf deruimtevaartbasis Kourou in FransGuyana. Demissie van de Johannes Kepler duurt ongeveereen half jaar. Dan zal het ruimtevrachtschipworden losgekoppeld van het ISS enverbranden in de dampkring. De JohannesKepler is de opvolger van de Jules Verne uit2008. Aan de missie zit een Nederlands tintje.De energie wordt opgewekt door zestienzonnepanelen van het Leidse ruimtevaartbedrijfDutch Space. Het ruimtevrachtschip isbovendien uitvoerig getest bij hetruimtevaartcentrum Estec in Noordwijk. DeJohannes Kepler wordt gelanceerd aan boordvan een Arianeraket. Het is de tweehonderdstekeer dat Europa met die raket de ruimte ingaat. De eerste Arianemissie was in 1979.Bron: ANP / 15022011.De ruimtesonde Stardust van de Amerikaanseruimtevaartorganisatie NASA scheert om 05.37uur Nederlandse tijd langs de komeet Tempel1. De ontmoeting tussen ruimtesonde enkomeet vindt plaats op 340 miljoen kilometerafstand van de aarde. Stardust nadert dekomeet tot op tweehonderd kilometer en maaktmet zijn camera closeup opnames van hetoppervlakte van Tempel 1. De 'Valentijnsdagontmoeting' in de Verenigde Staten is het ophet moment dat de Stardust Tempel 1 hetdichtst nadert nog 14 februari is de tweedekeer dat de komeet door een ruimtevaartuigwordt aangedaan. In 2005 had de komeet eenminder romantische ontmoeting met de sondeDeep Impact. In plaats van langs Tempel 1 tevliegen vuurde Deep Impact een koperen kogelop de komeet af, zodat wetenschappers hetpuin dat uit de kern vloog konden bestuderen. 043

De spaceshuttle Discovery verzet zich tot ophet laatste moment tegen zijn naderendepensioen. Donderdag wil de Amerikaanseruimtevaartorganisatie NASA een nieuwepoging doen om het ruimteveer te lanceren.De laatste missie van het trouwe werkpaard iskeer op keer uitgesteld. De Discovery zoueigenlijk eind oktober al vertrekken naar hetinternationale ruimtestation ISS. Enkele dagenvoor de lancering werd echter een lek ontdektbij een van de motoren. De NASA ging ervanuit dat een vlugge reparatie genoeg was enverplaatste de lancering 24 uur, maar herstelvan de Discovery bleek veel langer te duren.Ook werden enkele nieuwe mankementenontdekt die moesten worden verholpen. Descheuren werden veroorzaakt doorproductiefouten, maakte de NASA vorige weekbekend. Dat de angst voor schade groot is,bleek begin deze maand, toen een monteurvan de NASA bij de Discovery zijn gereedschapliet vallen. Tot twee keer toe werd hetruimteveer minutieus genspecteerd omabsoluut zeker te zijn dat de spaceshuttle nietwas beschadigd. Tijdens de komende missiebrengen zes Amerikaanse bemanningsledenonder meer een nieuwe module naar het ISS.Ook gaat er voor het eerst een robot naar hetcomplex, de Robonaut 2. Die kan watalgemene werkzaamheden van zijn menselijkecollega's overnemen. Zijn opvolgers zullen ooitruimtewandelingen gaan uitvoeren die voormensen te gevaarlijk zijn. Bron: VA / 21022011.Een Italiaan, een Rus en een Chinees staan opde drempel van de geschiedenis. Maandagzetten ze, als eerste mensen ooit, voet op deplaneet Mars. Niet in het echt, maar in eenomgebouwde loods in Moskou. De pioniersdoen anderhalf jaar lang of ze naar Mars enterug gaan, ter voorbereiding op een echtemissie over tientallen jaren. De landing op Marsbetekent dat Diego Urbina (Itali), AleksandrSmolenski (Rusland) en Wang Yue (China) naeen lange, eentonige reis te maken krijgen meteen flinke hoeveelheid stress. Ze moetenbeslissingen nemen waar hun leven vanafhangt en krijgen nauwelijks hulp van deaarde. Iedere opmerking die de astronautenmaken, doet er twintig minuten over om devluchtleiding 'op aarde' te bereiken, zoals hetook in het echt zou gaan. Ze zijn volledig opzichzelf en op elkaar aangewezen.Urbina,Smolenski en Wang blijven enkele weken op'Mars'. Gekleed in ruimtepakken maken ze driewandelingen op het nagebouwde Marsoppervlak. Ze verzamelen dan stenen vooronderzoek, zoals ze ook bij een echteMarsmissie zouden doen. Aan het project,Mars500 genaamd, doen in totaal zes mensenmee. Urbina, Smolenski en Wang haddenvorige week zogenaamd de landing op Marsingezet, door naar een ander deel van deMoskouse loods te gaan. De drie andereastronauten bleven in hun capsule in eenbaan rond de planeet. Over enkele wekenworden de zes herenigd. Samen keren ze inongeveer 240 dagen terug naar de aarde. Op 5november gaan de deuren van de Moskouseloods open en is Mars500 ten einde. Bron: ANP/ 13022011.


Kortnieuws

Mars500 is een experiment inhet kader van een toekomstigemarsreis om te testen wat vooreffect een 18 maanden langeafzondering in een kleineruimte heeft op de geest en hetlichaam van mensen. DrieRussen, een Italiaan, eenFransman en een Chineeslieten zich vanaf 3 juni 2010voor 520 dagen aaneen, de tijddie nodig is om naar Mars tereizen, opsluiten bij Moskou.Hun enige contact met debuitenwereld is de vluchtleiding. Er is communicatietussen de deelnemers en de'vluchtleiding', maar die heefteen vertraging van 20 minuten,zoals bij een echte reis naarMars.www.esa.int

044

De Pleiaden (soms Plejadengespeld) of het Zevengesternte(M45) is een open sterrenhoopin het sterrenbeeld Stier(Taurus). De sterrenhoopbevindt zich op ongeveer 440lichtjaren van de aarde. Methet blote oog ziet men in eenstedelijke omgeving 5 of 6sterren, maar in een volledigdonkere omgeving zijn metscherpe ogen wel 9 of 10sterren zichtbaar door eenverrekijker of telescoop zelfstientallen tot honderden. Bron:APOD.Marc van der Sluys ispostdoctoraal onderzoeker aande Radboud Universiteit inNijmegen. Zijn werk richt zichop de evolutie van compactedubbelsterren en het waarnemen van gravitatiegolvenvan witte dwergen, neutronensterren en zwarte gatenmet LIGO / Virgo en LISA. Hijgeeft regelmatig populairelezingen en maakt daarnaastde populairwetenschappelijkewebsite hemel.waarnemen.com.

Marc van der Sluys Rubriek

De hemelkalender

045

Rubriek

046

Planetoden, ook wel asteroden, kleine planeten of mindereplaneten genoemd, zijn stukken materie in ons zonnestelsel die zich evenalsplaneten in een baan om dezon bewegen. Er zijn erinmiddels ruim 300 000bekend. Verreweg de meestehebben banen tussen deplaneten Mars en Jupiter. Degrootste zijn bijna 1000 kmgroot, maar de overgrotemeerderheid is zo klein alsstof. Die laatsten zijn met eentelescoop niet waarneembaar,maar ze komen veelvuldig alsvallende sterren op aarde. Hetmateriaal schijnt vaak steenachtig te zijn, maar soms is hetijzer of nikkelhoudend en opgrote afstand van de zon zijn erook ijsplanetoden.

047

Meteorenzwermen zijn zwermen van meteoren, vaakafkomstig van stof en gruisachtergelaten door kometen.Wanneer een komeet in debuurt van de zon komt, gaathet ijs verdampen en viageisers door de korst van dekomeet breken. Het stof dathierbij vrijkomt, kan later eenmeteorenzwerm veroorzaken.Interessant bij een meteorenzwerm is dat alle deeltjes uitdezelfde richting komen. Doorhet perspectiefeffect lijkt danalsof de trajecten van deveroorzaakte meteoren, bijachterwaartse verlenging, uiteen zelfde punt lijken te komen(net zoals de sporen van eenlange, rechte spoorweg). Ditpunt noemt men de radiant vande zwerm. Meteorenzwermenworden doorgaans genoemdnaar het sterrenbeeld waarinhun radiant gelegen is. Omdatin de paar dagen dat eenzwerm te zien is de aardeverder trekt in zijn baanverschuift de radiant enigszins.

048

De Nederlandse SterrenkundeOlympiade 2010 is gewonnendoor de 17jarige Jorrit Hagenuit Borne. Hij kreeg na eenspannende finalestrijd uithanden van prof. Alex de Koterde hoofdprijs uitgereikt: eenwaarneemreis naar het Roquede los Muchachos Observatoryop het Canarische eiland LaPalma, voor twee personen.Meer weten over dit thema ?www.spacepage.be

De aardatmosfeer of dampkring is de atmosfeer of luchtom de aarde. De atmosfeer isdoor de zwaartekracht aan deaarde gebonden en neemt ookdeel aan de aardrotatie. Deatmosfeer is van essentieelbelang voor het leven opaarde zonder atmosfeer zouhet leven op aarde nietmogelijk zijn. De atmosfeertempert het zonlicht enbeschermt tegen schadelijkestraling zoals ultraviolettestraling. In de atmosfeer speeltzich ook het weer af dat met dezeestromen de energiebalansvan de aarde in stand houdt.Meer weten over dit thema ?www.spacepage.be


049

Media: Het zelfreinigendvermogen van de atmosfeer

050

Een zonnevlam (flare) is eenexplosie op het oppervlak vande zon, die ontstaat door hetplotseling vrijkomen van deenergie die wordt vastgehouden in de magnetischevelden. Er ontstaat stralingover het hele gebied van hetelektromagnetische spectrum.Meer weten over dit thema ?www.spacepage.be

Sander Vancanneyt Artikel

Zonnevlekkengroep 1158zorgt voor media spectakel

Zonnevlekken zijn relatief donkere vlekken op het oppervlakvan de Zon. Het oppervlak vande Zon vertoont geregelddonkere vlekken. De zonnevlekken hangen samen metkoelere plekken op de Zon.Hun aantal is een maat voor deactiviteit van de Zon: hoe meerer te zien zijn, hoe actiever deZon. Een actieve Zonproduceert korte explosies vanenergie waarbij geladen deeltjesvrijkomen. Als die deeltjes deaardse atmosfeer binnendringen kunnen ze poollichtveroorzaken. De kans oppoollicht is het grootst in jarenmet veel zonneactiviteit.Gemiddeld om de elf jaarverwisselt de Zon haarmagnetische polen van plaats,de "actieve" periode. De laatstekeer was in 2001 en de polenzullen zo blijven tot 2012,wanneer de polen opnieuw vanplaats wisselen. Deze poolverschuiving gebeurt altijd ophet hoogtepunt van de toenamein het aantal zonnevlekken,elke 11 jaar.Meer weten over dit thema ?www.spacepage.be

051

052

Dirk Devlies is, naast lid van deAstro Event Group vzw, ookactief in de Vereniging VoorSterrenkunde waar hij zetelt inde raad van beheer. Zowat elkvrij moment steekt hij in z'nzelfgemaakt sterrenkundig enruimtevaartgericht woordenboek. Een omvangrijk werk datal enkele duizenden pagina'stelt.

Dirk Devlies RubriekWoord v/d maand: Zonnezeil

053

Rubriek

054

De positie van Delta Cephei.Bron: Stellarium.Stellarium is een open sourceplanetarium, waarmee hetmogelijk is een realistische 3Dhemel op het computerschermte bekijken. Het programmabevat standaard meer dan600.000 sterren, wat uitgebreidkan worden tot 210 miljoensterren. Ook zijn er afbeeldingen van deep sky objectenaanwezig. Verder zijn deMelkweg, de planeten met hunsatellieten, en kunstmatigesatellieten te zien. De locatie ende tijd kunnen in hetprogramma ingesteld wordenautomatisch volgt de klok vanhet programma de actuele tijd.Het landschap waarin dewaarnemer zich bevindt, kanaangepast worden. Verder ishet mogelijk om een equatoriaalen een azimutaal raster weer tegeven.Meer weten over dit thema ?www.spacepage.be

Het kleine Kanaaleiland Sark is door deInternational Darksky Association uitgeroepentot het eerste 'donkerenachteiland' ter wereld.Het permanent bewoonde eiland (er wonenongeveer zeshonderd mensen) kent geenverharde wegen, en er zijn geen auto's. Ook iser geen openbare straatverlichting. Omdat hetbovendien op vele tientallen kilometers vanzowel de Britse als de Franse kust ligt, is ervrijwel geen lichtvervuiling. De nachtelijkesterrenhemel is daardoor zeer goed zichtbaar.De 'verkiezing' volgt op een lange periode vannominaties en beoordelingen over de gehelewereld. De plaatselijke overheid hoopt dat denieuwe status van het eiland tot een toenamevan het aantal 'astrotoeristen' zal leiden. Bron:NU / 01022011.Het groeiseizoen in de natuur is in deafgelopen tien jaar met bijna een maandtoegenomen. Dat heeft alles te maken met deklimaatverandering. In de laatste tien jaar is detemperatuur in Nederland gemiddeld met 1,3graden toegenomen in vergelijking met deperiode 1940 1960, die door wetenschappersals representatief wordt beschouwd. Dat heeftDe Natuurkalender zondag bekendgemaakt.De Natuurkalender is het nationale waarnemingsnetwerk van de WageningenUniversiteit en het radioprogramma VroegeVogels, waaraan sinds de start in februari 2001meer dan 120.000 natuurfeiten zijndoorgegeven. Volgens de wetenschappers ishet voorjaar in de laatste tien jaar gemiddeldzeventien dagen eerder begonnen, terwijl dewinter negen dagen later was. Het groeiseizoenbegon het vroegst in 2008, toen els enhazelaar 31 dagen eerder bloeiden dan ooitwas vastgesteld. De winter ging in 2006 hetlaatst van start. De blaadjes vielen twintigdagen later dan gewoonlijk van de bomen. Ookin 2001 en 2005 begon de winter opvallendlater, aldus De Natuurkalender. Het afgelopenjaar 2010 vormde een uitzondering op de regeldat het groeiseizoen eerder start. Dooraanhoudende kou waren vroegbloeiers als depinksterbloem en het fluitekruid ruim een weeklater, maar de herfst viel ook later in en starttepas half oktober. Op dit moment ligt de natuurdoor de vrij zachte januarimaand ruim drieweken voor op normaal, en vijf dagen op hetlangjarig gemiddelde. Bron: ANP / 06022011.Milieuactivisten hebben bij een Madrileenserechtbank een klacht ingediend tegen deburgemeester van de Spaanse hoofdstad. Zeeisen het recht op het inademen van zuiverelucht en maatregelen tegen de luchtvervuilingdie in Madrid recordniveaus haalt. Deburgemeester zou nagelaten hebben adequatemaatregelen te nemen om de luchtvervuilingbinnen de legale limieten te houden. Hij hadvolgens woordvoerder Paco Segura ook hetwegverkeer, verantwoordelijk voor 80 procentvan de vervuiling, moeten beperken. Volgensweerkundigen heeft een stabiele anticycloon deluchtkwaliteit in Madrid de afgelopen dagennog verergerd. Eind januari heeft het Spaanseparketgeneraal de burgemeester al verwetendat er in 2010 verschillende meetinstrumentenverwijderd zijn uit zwaar vervuilde zones. Opdie manier konden de algemene cijfers lagergehouden worden. Bron: Belga / EDP / 11022011.Deze maand verschijnt het eerste exemplaarvan het nieuwe wetenschappelijke tijdschriftGreenhouse Gas Measurement and Management. Dit internationale, multidisciplinairetijdschrift bevat artikelen over methoden entechnieken om de uitstoot en afbraak vanbroeikasgassen te schatten en te meten.Daarnaast gaan publicaties over de manierwaarop de emissies van broeikasgassen 055

kunnen worden beheerst en beheerd. Hethuidige onderzoek naar dit onderwerp staatcentraal. Artikelen zijn geschreven op eenmanier die aansluit bij vragen die leven onderbeleidsmakers. Dit vaktijdschrift voorprofessionals en onderzoekers die zichbezighouden met de uitstoot vanbroeikasgassen versterkt de kennisbasis diebepalend is voor onze omgang met hetklimaatprobleem. Het wordt uitgegeven doorEarthscan en het Greenhouse GasManagement Institute. De hoofdredacteur is Dr.Tinus Pulles, senior onderzoeker bij TNO.Greenhouse Gas Measurement andManagement wordt vier maal per jaaruitgegeven op papier en online.Mannelijk gedrag is de belangrijkste verantwoordelijke voor de uitstoot van broeikasgassen die de aarde opwarmen. Tot dieconclusie komen twee Europese onderzoekendie onafhankelijk van elkaar uitgevoerd zijn.Beide studies zijn gebaseerd op het verbruik ende dagelijkse activiteiten van mannen envrouwen in gendustrialiseerde landen.DeFranse milieuconsulent Frdric Chom, auteurvan een van de studies, zegt dat een Fransevrouw gemiddeld 32,3 kilogram CO2 per daguitstoot, terwijl een man in dezelfde periode39,3 kilogram uitstoot. "De schattingen zijngebaseerd op een studie van de menselijkeactiviteiten volgens geslacht, van het NationaalInstituut oor Statistieken en EconomischeStudies van Frankrijk." "Onze berekeningsmethode is nog zeer benaderend, maar hetresultaat is een goede indicator van deverschillen in milieuvervuiling als gevolg vanverschillend gedrag bij mannen en vrouwen."De Zweedse Annika CarlssonKanyama en deFinse Riita Rty komen tot gelijkaardigeconclusies. Ze onderzochten het gedrag vanmannen en vrouwen in tien dagelijkseactiviteiten, in Duitsland, Griekenland,Noorwegen en Zweden. "Mannen verbruikenmeer vlees en bereide dranken dan vrouwen",stelt hun studie. "Ze rijden ook vaker met deauto en doen er langere afstanden mee.Daardoor komen ze aan een hogere CO2uitstoot." Corinna Altenburg en Fritz Reusswigvan het Onderzoeksinstituut voor Klimaatimpact in het Duitse Potsdam stellen dat eendeel van het meest vervuilende gedrag bijmannen gemotiveerd is door hun sociale rol."In het transport bijvoorbeeld zijn er veeltrajecten met het vliegtuig en de auto. Datverhoogt de ecologische voetafdruk vanmannen aanzienlijk", zeggen ze. Ze stellenonder meer voor "kwantiteit door kwaliteit tevervangen. Door de vleesconsumptie teverminderen, kan men bijvoorbeeld demassaproductie terugschroeven en zo de CO2uitstoot door de dieren verlagen." Bron: IPS.Vanuit de ruimte is te volgen welke gewassenergens geteeld worden en ook hoeveel deoogst ongeveer zal opleveren. Dat kan metsatellietbeelden, zo ontdekte promovendusMobushir Riaz Khan van de UniversiteitTwente. Hij promoveert woensdag op zijnonderzoek. Voor beleidsmakers is hetbelangrijk voor de voedselveiligheid, verdelingvan subsidies en om optimaal gebruik te makenvan de beschikbare grond om te kunnenschatten wat waar groeit en hoeveel er geoogstzal worden. Met satellietbeelden, die gratis zijn,is dit veel eenvoudiger en minder tijdrovend tebepalen. Bron: ANP / 21022011.


Kortnieuws

En dag per week geen vleeseten betekent jaarlijks eenbesparing van 170 kg CO2 perpersoon. En dag zondervlees: 170 kg CO2 /52 = 3.3 kgCO2 bespaard per persoon.Ter vergelijking: Een gemiddelde auto stoot 130g CO2 perkilometer uit. 1 ton CO2 staatdus gelijk aan 7.700 kmautorijden.www.animalfreedom.org

056

De Richard B. Dunn Telescoopop Sacramento Peak in NewMexico. Bron: NOAO.Philip Corneille is AEG lid enData Management consultantmet bijzondere interesse voorsterrenkundige applicaties. AlsFellow of the British Interplanetary Society schrijft hijregelmatig over onbemanderuimtevaart en sterrenkundevoor internationale vakbladen.

Philip Corneille Rubriek

Observatoria wereldwijd :1,63m Dunn Solar Telescope

057

Rubriek

058

De DST op grondniveau. Uiterstrechts de centrale luchtledigebuis met links de 20 m langeen 1,6 m diameter 'spectrographs tube' boven de draaitafel met instrumenten. Bron:Philip Corneille.

De auteur aan de ingang vande VTT op Sacramento Peak.In 1998 werd de VTT omgedoopt to Richard Dunn SolarTelescope. Bron: Philip Corneille.Meer weten over dit thema ?www.spacepage.be

060

Het gat in de ozonlaag bovenAntarctica waargenomen doorhet SCIAMACHY instrument op1 september 2005. Bron: KNMI/ ESA.


De AEG activiteitenkalender

061

Kortnieuws

Het beeld op de achtergrond iseen optisch beeld van Hanny'sVoorwerp en nabijgelegensterrenstelsel IC2497 (copyright: William Keel, AnnaManning, 3.5m WIYN Telescope). Op de voorgrond zijn dehoge resolutie beelden te zien(oranje en paars) die in hetonderzoek zijn verkregen.Twee hele compacte bronnenzijn waargenomen in de kernvan sterrenstelsel IC2497 methet Europese netwerk vanradiotelescopen, waaruit blijktdat er een heel zwaar zwart gataanwezig is in de kern van hetstelsel. De omliggenderadiogolven zijn ontstaan uiteen zogenoemde "nuclearstarburst", een enorme uitbarsting van sterren in de kern vanIC2497. Bron: Astron.

Europese en Amerikaanse sterrenkundigenwerken aan de bouw van een extreemgevoelige spectrograaf, waarmee deontdekkingen van mogelijke exoplaneten,gedaan door de ruimtetelescoop Kepler,bevestigd kunnen worden. Het instrument,HARPSNorth geheten, moet in het voorjaarvan 2012 in gebruik genomen worden op hetCanarische eiland La Palma. Kepler ontdektkandidaatplaneten door periodieke helderheidsdipjes te registreren in het licht van verresterren in de sterrenbeelden Zwaan en Lier,aan de noordelijke hemel. Eerder dit jaarwerden niet minder dan 1200 kandidaatplaneten bekendgemaakt. Om zeker te wetendat het echt om planeten gaat, moeten deKeplerontdekkingen onafhankelijk wordenbevestigd. Bij voorkeur door de miniemeslingerbeweging van de ster te meten dieveroorzaakt wordt door een rondcirkelendeplaneet. Zulke dopplermetingen worden aljarenlang verricht met de HighAccuray Radialvelocity Planet Searcher (HARPS), eengevoelige spectrometer die bevestigd is op de3,6meter telescoop van de EuropeseZuidelijke Sterrenwacht op La Silla in Chili.Vanaf het zuidelijk halfrond kan HARPS desterrenbeelden Zwaan en Lier echter niet goedbestuderen. HARPSNorth, een verbeterdekopie van de oorspronkelijke spectrometer, meteen nog hogere gevoeligheid, moet geplaatstworden op de 3,6meter Telescopio NazionaleGalileo, een middelgrote Italiaanse telescoopop de Europese Roque de los Muchachossterrenwacht op La Palma. De verwachting isdat HARPSNorth van veel Keplerkandidatendefinitief kan verifiren of het daadwerkelijk omeen exoplaneet gaat. In dat geval kan ook demassa van de planeet worden bepaald. Bron:NU / 16022011.De superzware zwarte gaten in de kernen vansterrenstelsels zijn veel minder zwaar dan totnog toe werd aangenomen. Tot deze conclusiekomen astrofysici van de universiteit vanGttingen (Nature, 17 februari). De zwartegaten in de kernen van sterrenstelsels hebbeneen massa die in de honderden miljoenenzonsmassa's kan lopen. Ze worden omgevendoor een zogeheten accretieschijf, waarin zichde materie ophoopt die vanuit de omgevingwordt aangetrokken. De materie in het hart vandeze schijf valt met extreem hoge snelheidnaar het zwarte gat. Door het licht van 37sterrenstelsels te analyseren, konden de Duitsewetenschappers heel nauwkeurig deomloopsnelheid van de schijfmaterie meten. Endaaruit konden de massa's van de diversezwarte gaten worden berekend. De uitkomstenzijn twee tot tien keer zo klein als eerdereschattingen, maar nog steeds groot genoeg omdeze objecten 'superzwaar' te noemen.De zwaarste zonnestorm in vier jaar tijd heeft inhet zuiden van China geleid tot verstoring vande radiocommunicatie. Dat hebbenstaatsmedia gemeld. Chinese experts denkendat de problemen nog wel drie dagen kunnenduren. Bij ons zijn er nog geen problemengemeld, al kunnen die later vandaag nogoptreden. Een zonnestorm bestaat uit protonenen elektronen die loskomen van de zon en metenorme snelheid de kosmos in wordengeslingerd. De deeltjes kunnen in de buurt vande polen de aarde bereiken en krijgen daar eenelektrische lading. De afgelopen jaren is de zonniet erg actief geweest. De laatste keer dat dezon een grote wolk geladen deeltjes richtingaarde schoot was in 2003. Toen viel in Zwedende elektriciteit uit en hielden navigatiesystemenvan vliegtuigen ermee op. De aarde krijgtvandaag de effecten van de zonnestorm teverwerken. De kans is groot dat gpssystemenin bijvoorbeeld auto's en op mobiele apparatuur

met storingen te maken krijgen. Ook dreigenproblemen met het radioverkeer in deluchtvaart. Bron: ANP / AFP / KH / 17022011.De superzware zwarte gaten in de kernen vansterrenstelsels zijn veel minder zwaar dan totnog toe werd aangenomen. Tot deze conclusiekomen astrofysici van de universiteit vanGttingen. De zwarte gaten in de kernen vansterrenstelsels hebben een massa die in dehonderden miljoenen zonsmassa's kan lopen.Ze worden omgeven door een zogehetenaccretieschijf, waarin zich de materie ophooptdie vanuit de omgeving wordt aangetrokken.De materie in het hart van deze schijf valt metextreem hoge snelheid naar het zwarte gat.Door het licht van 37 sterrenstelsels teanalyseren, konden de Duitse wetenschappersheel nauwkeurig de omloopsnelheid van deschijfmaterie meten. En daaruit konden demassa's van de diverse zwarte gaten wordenberekend. De uitkomsten zijn twee tot tien keerzo klein als eerdere schattingen, maar nogsteeds groot genoeg om deze objecten'superzwaar' te noemen. Bron: NU / 17022011.Er zijn mogelijk zowat 50 miljard planeten in hetmelkwegstelsel. Daarvan kunnen er 500miljoen zich binnen de "levensvatbare zone"rond een ster bevinden. Dat schattenastronomen op basis van gegevens die deKeplersatelliet verzamelde. De astronomenmaakten een extrapolatie op basis van eenklein stukje hemel dat Kepler al onderzocht. DeAmerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA zeieerder dat Kepler bij een analyse van meer156.000 sterren 1.235 kandidaatplanetenvond, waarvan er 68 qua grootte op de aardelijken. Kepler is ontworpen om planeten in deMelkweg te zoeken die op de aarde lijken.Maar om mogelijk leven te herbergen moetendie planeten zich binnen de "levensvatbarezone" rond een ster bevinden, waar het niet teheet en niet te koud is.Met de Subarutelescoop op Hawa zijnopnamen gemaakt van de schijf van gas enstof rond twee jonge sterren. Daarbij is voor heteerst ook het binnenste deel van de schijf inbeeld gebracht. Een van de onderzochtesterren is AB Aur, in het sterrenbeeld Voerman.Deze ster is nog maar een miljoen jaar oud enomringd door een schijf van gas en stof waaruitplaneten kunnen ontstaan. Op de opname vanAB Aur zijn details in deze 'protoplanetaire'schijf te zien op afstanden van de ster diekleiner zijn dan de afstand van de planeetNeptunus tot de zon. De schijf vertoont eenbrede gordel waar zich weinig materie bevindt:dat kan erop wijzen dat zich hier al een groteplaneet aan het vormen is, die zijn omgeving'schoonveegt'. De andere ster waarbij destofschijf is gefotografeerd, is LkCa 15 in hetsterrenbeeld Stier. Ook deze vertoont een leeggebied, maar dan in de onmiddellijke omgevingvan de ster. Het gebrek aan gas en stof is ookhier een aanwijzing dat er planeetvormingplaatsvindt.


De Britse kroonprins Charles heeft op eenconferentie in het Europees Parlement gepleitvoor een model van economische groei datmeer rekening houdt met milieukosten. Daarbijmaakte hij kanttekeningen omtrentmilieuactivisten maar kregen vooral deklimaatsceptici lik op stuk. "Ik zie niet in hoe weonze economische groei op lange termijnkunnen behouden indien we zo vraatzuchtigblijven omgaan met de planeet", zei Charles opde conferentie met Europarlementsleden,bedrijfsleiders, ngo's en academici. Volgens deBritse kroonprins moet bij de omschrijving vaneconomische groei en bedrijfswinst meerrekening worden gehouden met milieuimpact."We hebben nood aan een ander concept vanwinst en verlies." Charles zei ook dat we"afstand moeten nemen van ons conventionelemodel van economische groei, gebaseerd opde productie en consumptie vankoolstofintensieve goederen". De prins stipteaan dat er 4,4 liter diesel nodig is om hetdagelijkse dieet van de gemiddelde westerseconsument te produceren. Charles, die ook eeninformele ontmoeting had met Europeespresident Herman Van Rompuy en de leidersvan andere Europese instellingen, prees deEuropese inspanningen om de CO2uitstoot teverminderen. De Britse kroonprins toonde zichwel kritisch voor milieuactivisten. Die leggenvolgens hem te veel het accent op datgene watmensen moeten opgeven en het is naar hetinzien van de prins dan ook "geen verrassing"dat ze weinig enthousiasme opwekken. Maarook sceptici die twijfelen aan de impact van hetmenselijk handelen op het klimaat kregen eenveeg uit de pan. Zij spelen volgens Charles"roekeloze roulette". De klimaatontkennersleggen verpletterende bewijzen naast zich neer,vindt de Britse troonopvolger. "Ik vraag me afhoe deze mensen hun kleinkinderen onderogen zullen komen om hen te vertellen dat zede toekomst tekort deden", klonk het. Bron:AFP / TW / 09022011.Planten hebben zich de afgelopen anderhalveeeuw aangepast aan de stijgende concentratieCO2 in de lucht en blijven dat ook doen. Tot dieconclusie zijn biologen en milieuwetenschappers van de Universiteit Utrecht en deUniversiteit van Indiana in de Verenigde Statengekomen. Het hogere aandeel CO2 in deatmosfeer leidt tot minder verdamping doorplanten, omdat de huidmondjes, waarmeeplanten CO2 uit de lucht opnemen, op debladeren zijn aangepast. Die afnemendeverdamping kan mogelijk gevolgen hebbenvoor de waterkringloop en het klimaat. Zo leidteen verdampingsafname in dichtbegroeidegebieden volgens de onderzoekers tot eensterkere stijging van de temperatuur aan hetaardoppervlak dan tot dusver werd gedacht. Deonderzoekers bekeken een groot aantalbladeren van verschillende planten die deafgelopen 150 jaar in Florida groeiden. Zeonderzochten het aantal en de grootte van dehuidmondjes. Die bepalen samen dedoorlaatbaarheid van de bladeren voor CO2 enwaterdamp. Bron: Belga / GB / 15022011.Volgens onderzoekers krijgen 180 steden in deVerenigde Staten in 2100 te maken metoverstromingen en erosie door een stijgendezeespiegel. Dat meldden ze in het tijdschriftClimate Change Letters. Bovendien bewijzende wetenschappers dat de recente extremeregenval in Pakistan en hevige sneeuwstormenin de VS een rechtstreeks gevolg zijn van deCO2uitstoot door de mens. Of hoe deopwarming van de aarde ineens heel tastbaarwordt. Sinds 1950 zijn er meer dan 2,3 miljoenmensen gestorven door overstromingen.Regen en sneeuwval is door de jaren heensteeds extremer geworden door de 069

toenemende CO2uitstoot. Bovendien is hetrisico op overstromingen meer dan verdubbelddoor global warming. De zeespiegel zalvolgens de onderzoekers in 2100 ongeveereen meter zijn gestegen. Van alle steden metmeer dan 50.000 inwoners aan deAmerikaanse kust zullen er 180 te makenkrijgen met de gevolgen van dezeespiegelstijging door de klimaatverandering.Het ergst zullen steden als Miami, New Orleansen Virginia Beach getroffen worden, zoverwachten ze. De onderzoekers menen datsteden nu maatregelen moeten treffen tegen dezeespiegelstijging. Daarbij moet gekekenworden naar de geografische kenmerken vande stedelijke omgeving. Zo heeft Miami eenrelatief vlakke omgeving en zal het water vanalle kanten komen, aldus de onderzoekers.Bron: KVE / ANP / 17022011.Als de wereld niet snel actie onderneemt,kunnen koraalriffen in 2050 van de zeebodemzijn verdwenen. Het koraal lijdt onder hetsteeds warmer en zuurder wordende zeewater.Ook scheepvaart en kustbebouwing bedreigende kleurrijke onderzeese heuvels die zijnopgebouwd door levende koraalpoliepen. "Allebedreigingen van de koraalriffen komen nusamen'', zei Jane Lubchenco, bestuurder vande National Oceanic and AtmosphericAdministration (NOAA) in Washington bij eenpresentatie van haar studie naar de toekomstvan de riffen. Volgens het rapport is ruim 90procent van de riffen in 2030 bedreigd. In 2050zou dat gelden voor alle riffen. Vooral deopwarming van de zee leidt tot steeds blekerekoraal. De groei neemt af door de verzuring,een gevolg van het toenemende hoeveelheidCO2 in het water. Bron: ANP / AFP / ADB / 23022011.Natuurfenomen hebben de Belgischeverzekeraars vorig jaar zowat 300 miljoen eurogekost. Dat blijkt uit het jaarverslag vanAssuralia, Beroepsvereniging voorverzekeringsondernemingen, dat vandaag werdvoorgesteld. Volgens voorzitter Bart De Smedtkan dat cijfer uiteindelijk nog 20 pprocent hogeruitkomen. Grote boosdoeners zijn de stormenvan februari en juli en de overstromingen innovember van vorig jaar. De zwaarste kostenwaren voor de rekening van de storm die op 14juli van vorig jaar over ons land trok. Die wasgoed voor 141,7 miljoen euro. De verzekeraarstelden 45.831 schadegevallen, die gemiddeld3.092 euro kostten. Op de tweede plaats staande overstromingen die eind november ons landtroffen. Aan de watersnood van 11 en 19november hangt een prijskaartje van 98,1miljoen euro. De verzekeraars registreerdenbijna 21.850 schadegevallen waarvoor zegemiddeld 4.488 euro ophoestten. Ook destorm van 28 februari joeg de kosten omhoog:52,5 miljoen euro, ofwel 36.489schadegevallen die gemiddeld 1.440 eurokostten. "2010 was voor de verzekeraars eenerg slecht jaar wat betreft schadegevallengelinkt aan klimaat", zegt De Smedt nog.Volgens de Assuraliavoozitter kan de kost vandie rampen nog met 20 pct toenemen. Bron:Belga / TMA / 23022011.


Kortnieuws

Greenpeace is een internationale milieuorganisatie die alseerste doel heeft grootschaligemilieuproblemen onder deaandacht te brengen van depolitiek en het publiek doormiddel van lobbyen engeweldloze acties. Greenpeaceis vertegenwoordigd in 41landen. Het hoofdkantoor isgevestigd in Amsterdam.www.greenpeace.org

070

De Amerikaans schrijver EdwardEverett Hale vertelt, reeds in1869, in het kortverhaal TheBrick Moon over een vanbakstenen gebouwd ruimtestation, bedoeld als hulp bij denavigatie op zee. Het was deeerste fictieve beschrijving vaneen ruimtestation.

Dieter Janssoone Artikel

Sterrenbeeld v/d maand :Kreeft

Met de Europese infraroodsatelliet Herschel iseen verre populatie van stofrijke sterrenstelselsontdekt die relatief veel sterren en relatiefweinig donkere materie bevatten (Natureonline, 16 februari). De ontdekking wijst eropdat sterrenstelsels minder materie nodighebben om grote aantallen sterren te vormendan tot nog toe werd gedacht. Desterrenstelsels, die zich op afstanden van 10 12 miljard lichtjaar bevinden, bevatten elkongeveer 300 miljard zonsmassa's aanmaterie. Volgens de gangbare inzichtenzouden de stelsels meer dan tien keer zo grootmoeten zijn om de waargenomen sterproductiete kunnen verklaren. Het overgrote deel vandeze massa bestaat uit donkere materie deonzichtbare substantie die sterrenstelselsvoldoende zwaartekracht moet geven om tevoorkomen dat ze uit elkaar vallen. Volgensmodelberekening

Guidestar 03-2011

Documents

Transcript of Guidestar 03-2011