HetGR

ATISd

igitale

magaz

inevan

deAst

roEve

ntGro

upvzw

-Reda

ctie@a

egvzw.

be-w

ww.ae

gvzw.b

e-Jaa

rgang

8-Nov

ember

2012

Info - Patrick Jaecques is,naast grafisch vormgeveren hoofdredacteur van ditmagazine, ook oprichteren voorzitter van de Astro EventGroup vzw uit Oostende. Een doorpassie gedreven levensgenieter dieal meer dan een kwart eeuw langhet brede publiek informeert over dediverse hemelse wonderen...

Patrick

Jaecqu

es

DDrroommeenn,, eenn ddaann rreeaalliisseerreenn......

002

Foto - Deze nieuwe opname van deESO-sterrenwacht op La Silla toonteen gedeelte van een stellaire kraam-kamer die de bijnaam Zeemeeuw-nevel draagt. Deze gaswolk, ookbekend als Sh 2-292, RCW 2 enGum 1, lijkt qua vorm een beetje opde kop van een meeuw. Zijn diep-rode gloed wordt veroorzaakt doorde energierijke straling van de zeerhete, jonge ster in zijn centrum. Dedetailrijke opname is gemaakt metde Wide Field Imager van de 2,2-meter MPG / ESO-telescoop. Bron:ESO.

Editor

iaal

Onze vereniging is destijds, zo'n twaalf jaargeleden, ontstaan uit pure noodzaak. Omdateen groot deel van de leden van JVS Quasar,de Jongerenvereniging Voor Sterrenkunde uitOostende, stilaan te oud begonnen te worden.Maar de drang er nog steeds was om in groepaan sterrenkunde te doen. Ondanks de hogerestudies, de eerste ernstige liefdes en / of hetwerk. Ook vonden we dat de man in de straatnog steeds te weinig af wist van wat er zichallemaal boven z'n hoofd afspeelde en aldusonze educatieve taak, of roeping, er nog nietop zat...Ondertussen zijn we volwassen geworden.Zowel de leden, met eigen kinderen, carrieresen hypotheken alsook de vereniging. Die meer-dere succesvolle websites beheert, geregelduitstappen organiseert, een eigen maandbladuit geeft en elke week een activiteit voorzietvoor de eigen leden en / of het publiek in heteigen bescheiden lokaal of opandere locaties. En dat nogsteeds zonder enige werkings-subsidies. Maar met de steunvan de leden via hun onuitput-telijke inzet, hun lidgeld, dediverse sponsoren en af en toeeen projectsubsidiedossier.Is dit het dan ? Of mogen wenog steeds dromen. Evolueren.Welnu, dat mag maar is zekergeen evidentie. Want elke stapvooruit betekent heel wat tijden energie steken in een idee,een project, waarvan je eigen-lijk nooit zeker bent dat je erooit in zal slagen. Door de constante verande-ring van het ledenbestand, interne en externediscussies en de blijkbaar eeuwig durendezoektocht naar de nodige fondsen. Toch wieniet vooruit kijkt, droomt en doet blijft terplaatse trappelen. En sterft vroeg of laat eeneenzame dood. Zo is het in het leven, en aldusook in de microcosmos die een vereniging is.Gezien het feit dat we een groot deel van

onze tijd besteden in het zoeken naarsponsoren en het opstellen, realiseren enafwerken van projectsubsidiedossiers blijkt eenrelatief stabiel inkomen meer dan een wens.Een noodzakelijkheid om verder te kunnengroeien. Hiervoor heb je, volgens ons alvast,een stevige financiële duw in de rug nodigwaarna je zelf, door wellicht nog harder tewerken, de vruchten van je arbeid hopelijk kanplukken.Aan dit nieuwe hoofdstuk zijn we ondertussenzo'n twee jaar geleden begonnen. Door goedna te denken wat onze noden zijn. Wat wekunnen en wat we willen gaan doen. Envooral wat de realistische mogelijkheden zijn.Een nieuw, en vooral ruimer, lokaal stond aleen eind bovenop onze lijst. Omdat het pandwaarin we heden gehuisvest zijn niet echtvoldoet om bezoekers te ontvangen. Ook eenklein gebouw, ergens in hetweinige groen rond de stadwaarin we wonen met daaroponze twee meter koepel bleekmeer een behoefte dan eendroom. Dus maakten we plan-nen en contacteerden we bur-gemeester en schepenen. Die,gezien ze onze verdiensten aljaren volgen, wel oren haddennaar onze ideeën. Nu, tweejaar later, beginnen de plan-nen concrete vormen aan tenemen. En werden ze zelfsopgenomen in het groene lintdat men momenteel rond destad aan legt. En de burge-meester, tijdens de voorbije verkiezingscam-pagne, openlijk praatte en schreef over onsgezamenlijke project. Zijnde een eigen heusesterrenwacht !Vanzelfsprekend zijn besprekingen slechts eendeel van het werk. En zijn we ondertussen alenkele fasen later en hopen we, als alles zoverder verloopt, we de deuren van onze eigenstek te kunnen openen binnen enkele jaren...

“I am enough of an ar-tist to draw freely uponmy imagination. Imagi-nation is more impor-tant than knowledge.Knowledge is limited.Imagination encirclesthe world.”Albert Einstein

Guide

star|

11-201

2

Dit digitale magazine, beschikbaar als PDF en Flashbestand, is een non-profit product van de Astro EventGroup vzw uit Oostende en heeft tot doel sterren-kunde, klimatologie en ruimtevaart te promoten bij eenzo breed mogelijk publiek.De redactie bestaat uit: Patrick Jaecques (hoofd-redacteur en grafisch vormgever), Hendrik De Rycke(redactie), Kris Christiaens (redactie) en SanderVancanneyt (redactie). De vaste rubrieken wordenonderhouden door Philip Corneille, Dirk Devlies, KrisChristiaens, Marc van der Sluys, Filip Feys en DannyVan Hoecke. Zin om ook een artikel te schrijven en / ofrubriek te onderhouden. Contacteer ons dan viaredactie@aegvzw.be.De Astro Event Group vzw, noch enige andere persoondie in zijn naam optreedt, is verantwoordelijk voor hetgebruik dat zou kunnen worden gemaakt van deinformatie in deze digitale publicatie of voor eventuelefouten die er, ondanks de uiterste zorg bij de voor-bereiding van de teksten, nog in zouden staan. Tevens

heeft de redactie alle nodige moeite gedaan om tevoldoen aan de wettelijke voorschriften inzakeauteursrechten en om contact op te nemen met derechthebbenden. Elke persoon die benadeeld meent tezijn en zijn rechten wil laten gelden wordt verzocht zichbekend te maken.Er is een samenwerkingsverband met diverse websites.Dankzij de steun van de diverse auteurs, de leden ennatuurlijk de diverse sponsoren kunnen we dezedigitale publicatie gratis verspreiden.Deze digitale publicatie is volledig ontworpen metgratis open-source en / of freeware software zijndeScribus, Gimp, Foxit Reader, Ink-scape en Paint.net.Ook een enthousiaste lezer van ons magazine? Steunons dan door lid te worden van onze dynamischevereniging. Het lidgeld, op jaarbasis, bedraagt slechts15,00 euro. Alvast van harte dank !De 'deadline' ligt steeds vast op de 25e van de maand !

Informatief

Inhoudelijk04 - Toekomstige raketten - Antares (3/3).07 - Space Night II - 2012.09 - Kortnieuws - Sterrenkunde.10 - Belgisch Operation Center krijgt het ISS gedraaid.11 - Stonehenge geeft nieuwe geheimen prijs.12 - Rubriek - European Southern Observatory (ESO).14 - Atlantische oceaan (ont)regelt klimaat Europa.15 - Rubriek - Nieuw in de boekenkast - Hemelkalender 2013.16 - Rubriek - Astrofoto van de maand.19 - Kortnieuws - Sterrenkunde.20 - Rubriek - Lancering in de kijker - ISS krijgt nieuwe bewoners.22 - Recordsprong vanuit (bijna) de ruimte.24 - Rubriek - Observatoria wereldwijd - 1,93 m OHP / Frankrijk.29 - Kortnieuws - Ruimtevaart.30 - Nacht van de duisternis.31 - Rubriek - Lanceeroverzicht van de maand.32 - Rubriek - Amateurastronoom in de kijker - Peter Henderickx.34 - Rubriek - Woord van de maand - Paul Henri Stroobant.37 - Superzwaar zwart gat blaast enorme bel.39 - Kortnieuws - Klimatologie.40 - Rubriek - Space History - Atlantis STS-45 (3)47 - 100 kindervragen over...49 - Kortnieuws - Sterrenkunde.50 - N1 - De Russische Maanraket.54 - Rubriek - European Space Agency (ESA).56 - Rubriek - Het AEG nieuws.59 - Kortnieuws - Sterrenkunde.60 - Rubriek - Hemelkalender.65 - Komeet 209P/LINEAR zorgt wellicht voor schowspel.66 - ATM - Zelfbouw OAG (2/2).69 - Kortnieuws - Ruimtevaart.70 - Software: SkyTools 3.73 - Van steen tot sterren...76 - Rubriek - Sateria onder de sterren.

Kris ChristiaensPhilip CorneilleDiv. / RedactioneelTim SomersMaarten MunsESO / Rodrigo AlvarezAdiël KlompmakerRedactioneelSven de DeyneDiv. /RedactioneelKris ChristiaensBarry van der MeerPhilip CorneilleDiv. /RedactioneelPatrick Jaecques.Kris ChristiaensPhilip CorneilleDirk DevliesASTRONDiv. /RedactioneelDanny van HoeckeVincent VerhoevenRedactioneelKris ChristiaensESA / RedactioneelDiv. /RedactioneelRedactioneelMarc van der SluysDiv. / RedactioneelWillie BuningDiv. / RedactioneelStefaan CappelleHillechien PrinsFilip Feys

Info - Je zou makkelijk verdwalenwanneer je probeert de ragfijnefilamenten te volgen in dezedetailrijke mozaïekafbeelding van dezwak oplichtende supernovarestSimeis 147 (S147). De ook als Sh2-240 gecatalogiseerde nevel bestrijktbijna 3° aan de hemel (6 maal dehoek die een Volle Maan opspant).Op de geschatte afstand van destellaire puinwolk van 3000 lichtjaarkomt dat overeen met zo'n 150lichtjaar. Het tafereel wordt, rechts,verankerd door de heldere ster AlNath, te vinden vrijwel op de grensvan de sterrenbeelden Taurus enAuriga, en bijna precies tegenoverhet Melkwegcentrum aan de hemel.Deze scherpe composiet omvat onder-meer opnamen door smalbandfiltersdie de emissie benadrukken vanwaterstofatomen in gebieden vangeschokt, opgloeiend gas. Desupernovarest heeft een schijnbareleeftijd van ongeveer 40.000 jaar —wat betekent dat het licht van deontploffing van de massieve ster deAarde 40.000 geleden bereikte —,maar deze uitdijende puinwolk isniet het enige wat achterbleef. Dekosmische katastrofe liet ook eenrondtollende neutronenster of pulsarachter, al wat resteert van de kernvan de oorspronkelijke ster. Bron:Apod.003

De Astro Event Group vzw, kortweg AEG, is een non-profit sterrenkundige vereniging voorvolwassenen uit Oostende die geïnteresseerd zijn in sterrenkunde, klimatologie en / ofruimtevaart. Iedereen met passie voor deze boeiende wetenschappelijke takken is er van hartewelkom. Van absolute beginner tot ervaren amateursterrenkundige en dit voor een boeiende,leerrijke en vooral gezellige beleving van z'n hobby.Ook wie niet in de ruime omgeving van Oostende woont heeft er baat bij om lid te worden. Wantde vereniging staat ook in voor een resem andere realisaties. Van de diverse boeiende websites,tentoonstellingen, voordrachten, uitstappen, de jaarlijkse StarNights en Space Night evene-menten tot dit uitvoerige magazine. Kortom, steun onze vereniging en stort vandaag nog 15,00euro (of meer) op rekening nummer IBAN: BE84 9730 0675 3759 / BIC: ARSPBE22 met vermeldingvan "lidgeld" alsook uw naam, adres en e-mail. Wij danken u alvast voor uw steun !

Guidestar|11-2012

KrisChr

istiaen

s

TTooeekkoommssttiiggee rraakkeetttteenn::AAnnttaarreess ((33//33))

004

Info - Orbital Sciences Corporation,kortweg Orbital, is een Amerikaansbedrijf dat gespecialiseerd is in hetbouwen en lanceren van kunst-manen. Bekende door hen ontwor-pen kunstmanen zijn GeoEye en deMaghellan GPS reeks. Het bedrijfheeft al 569 draagraketten op z'nnaam staan alsook 174 kunstmanen.Meer informatie :www.orbital.com

Hoofd

artike

l

In dit derde en laatste deel over toekomstigedraagraketten hebben we het ditmaal over denieuwe Amerikaanse Antares raket. Ditzogenaamde ‘medium expandable launchsystem’, dat soms ook wel ‘Taurus II’ genoemdwordt, werd ontwikkeld door het Amerikaansecommerciële ruimtevaartbedrijf OrbitalSciences Corporation (OSC) met als doelvrachten tot vijf ton in een lage baan om deAarde te brengen.Orbital Sciences Corporation werd in 1982opgericht en groeide uit tot een belangrijkefabrikant van satellieten, draagraketten enmilitaire raketten. De nieuwe Antaresdraagraket lijkt op het eerste zicht niet ergspeciaal maar toch kan dit in de toekomst eenbelangrijk lanceermiddel worden doordat deAntares de commerciële Cygnus cargomoduleop weg naar het ISS-ruimtestation moetbrengen.

Oekraïense en Russische technologieDe 40 meter lange Antares raket bestaat uittwee rakettrappen met eventueel daarbovenop een optionele derde trap naargelangde soort vracht die moet gelanceerd worden.Wat de Antares ondermeer zeer uniek maakt isdat de onderste rakettrap uitgerust wordt mettwee raketmotoren waarvan het ontwerp ende technologie gebaseerd zijn op dat van deRussische NK-33 motoren.

Deze, op vloeibare brandstof functionerende,raketmotoren werden oorspronkelijk in dejaren ’60 ontwikkeld voor de N1 Sovjet-Maanraket. De Sovjet-Unie verloor uiteindelijkde strijd om de Maan met de Verenigde Statenomwille van ondermeer een falende N1

Maanraket maar de technologie achter deraketmotoren faalde niet. Zo bleken deaangepaste raketmotoren uit de N1 raket, deNK-33 en NK-43, elk op zich zeer succesvol tezijn wanneer deze afzonderlijk werdengebruikt. Ongeveer 150 van deze raket-motoren overleefden het stopzetten van hetSovjet-Maanprogramma en 36 motorenwerden vervolgens voor 1,1 miljoen dollar perstuk verkocht aan het Amerikaanse propulsie-bedrijf Aerojet. Drie raketmotoren werdendoor Aerojet geleverd aan Japan dat zegebruikte voor hun J-1 en J-2 raketten.Vandaag de dag heeft Orbital SciencesCorporation twee NK-33 raketmotoren, onderde naam ‘AJ26’, opgenomen in het ontwerpvan de onderste rakettrap van de Antaresdraagraket. Hierdoor zal de technologie vande Sovjet-Maanraket ook in de toekomst nogaanwezig blijven in de ruimtevaart.Doordat Orbital Sciences Corporation weinigof geen ervaring heeft met rakettrappen diefunctioneren op vloeibare brandstoffen werdde bouw van sommige onderdelen van deonderste trap uitbesteed aan het Oekraïenseruimtevaartbedrijf Yuzhnoye Design Bureau.Dit bedrijf, dat al in de ’50 werd opgericht,ontwikkelt en bouwt satellieten en de bekendeZenit raketten. Toeval of niet, net als de Zenitraketten heeft de Antares raket ook eendiameter van 3,9 meter. Bovenop de ondersterakettrap van de Antares bevindt zich eenkleinere tweede trap die aangedreven wordtdoor de op vaste brandstof werkende Castor30 motor. Deze raketmotor werd ontwikkelddoor het Amerikaanse propulsiebedrijf ATK alsopvolger van de Castor 120.Tijdens de eerste twee Antares lanceringen zalde raket uitgerust worden met een Castor 30Araketmotor in de tweede trap terwijl laterevluchten zullen uitgevoerd worden met eenverbeterde Cator 30B. De optionele derderakettrap voor de Antares kan aangedrevenworden door de zogenaamde ‘Bi-PropellantThird Stage’ (BPS) of de Star-48 motor. Terwijlde BPS ontwikkeld werd door Orbital SciencesCorporation om vrachten zeer nauwkeurig inde juiste baan om de Aarde te brengen, zal dedoor ATK geleverde Star-48 motor gebruiktworden wanneer een vracht in een hogerebaan moet uitgezet worden.

ISS-bevoorraderOndanks het feit dat de Antares ontwikkeldwerd om middelzware satellieten in de ruimtete brengen, zal deze nieuwe draagraket ineerste instantie gebruikt worden voor hetlanceren van de Cygnus cargomodule. Net alsSpaceX kreeg ook Orbital Sciences Corporationvan de Amerikaanse ruimtevaartorganisatieNASA in het kader van het Commercial OrbitalTransportation Services (COTS) programma

Guide

star|

11-201

2

005

Guidestar|11-2012

006

Foto - Bovenstaande foto toont deCygnus PCM volgepropt met simu-latie cargo zoals ook gebruikt wordtbij ISS operaties. Bron : Orbital.Meer informatie :www.orbital.com

een contract voor het bevoorraden van hetinternationaal ruimtestation ISS met eigenmiddelen. Hiervoor ontwikkelde OrbitalSciences Corporation de Cygnus cargomoduledie tot twee ton vracht naar het ruimtestationkan brengen.

Deze cilindervormige module heeft eendiameter van 3,97 meter, is 3,6 meter lang enheeft een onder druk gebrachte cargoruimtedie 18,9 kubieke meter groot is. Na de eerstebevoorradingsvluchten plant Orbital SciencesCorporation een grotere versie van de Cygnusdie 2,7 ton cargo naar het ISS moet kunnenbrengen. Elke Cygnus zal bestaan uit eenonder druk gebrachte Pressurized CargoModule (PCM) en Service Module (SM)waaraan zich twee zonnepanelen bevinden diegeleverd worden door het Nederlandse DutchSpace. Eenmaal in de ruimte zal de Cygnuszich op eigen kracht naar het ISS brengenwaarna het bevoorradingstuig door middelvan een robotarm zal vastgehecht worden aanhet ruimtestation. De ISS-bewoners zullendaarna de cargo, die zal bestaan uit voedsel,kledij, experimenten en apparatuur, uit dePressurized Cargo Module kunnen overladennaar het ruimtestation. Op het einde van elkebevoorradingsmissie, die ongeveer dertigdagen zal duren, zal de Cygnus volgeladen

worden met afval waarna de vrachtmodule zalopbranden in de atmosfeer van de Aarde.Mid-Atlantic Regional Spaceport

Op 10 juni 2008 maakte Orbital SciencesCorporation bekend dat de thuishaven van denieuwe Antares raket de Mid-Atlantic RegionalSpaceport (MARS) wordt. Deze kleine en nietzo vaak gebruikte commerciële lanceerbasisbevindt zich aan de Atlantische Oceaan in destaat Virginia en maakt deel uit van NASA’sWallops Flight Facility. Orbital SciencesCorporation lanceert vandaag de dag ook al deMinotaur draagraketten vanop de Mid-AtlanticRegional Spaceport. Vanop het LP-0Alanceercomplex zal de Antares uiteindelijkgelanceerd worden richting ISS-ruimtestation.Dit complex is eigendom van de VirginiaCommercial Space Flight Authority dat in 1995opgericht werd. Op 10 december 2009 testteATK de Castor 30 raketmotor die zal gebruiktworden in de tweede rakettrap en driemaanden later werden door Orbital SciencesCorporation en Aerojet de NK-33 motorengetest. Om deze gloednieuwe draagraketuitvoerig te testen en te analyseren werd beslistom eind 2012 een eerste testvlucht teorganiseren. Indien deze testvlucht succesvol is,zal de Orbital COTS Demonstration missie, metaan boord de eerste Cygnus cargomodule,enkele maanden later worden uitgevoerd.In oktober 2012 werd de onderste rakettrapvan de Antares een eerste maal naar het LP-0Alanceercomplex gebracht waar men tijdenseen test de rakettrap in november 2012gedurende dertig seconden tot ontbrandingzal brengen. Na deze cruciale test moet eenvolledig geassembleerde Antares raket, metaan boord de Cygnus Mass Simulator enenkele kleine CubeSat satellieten, uiteindelijkeen eerste maal gelanceerd worden. DeAntares zal uiteindelijk de grootste raket zijndie men ooit lanceerde vanop NASA’s WallopsFlight Facility. Het testen van de rakettrap ophet lanceercomplex had oorspronkelijk al veeleerder moeten plaats-vinden maar werdomwille van problemen tijdens het bouwenvan het complex uitgesteld. In het contract datOrbital Sciences Corporation afsloot metNASA, dat een waarde heeft van 1,9 miljarddollar, staat dat het commerciële bedrijf tegen2016 twintig ton vracht moet geleverdhebben aan het ISS tijdens acht Antares-Cygnus vluchten.

Guide

star|

11-201

2

SSppaaccee NNiigghhtt IIII -- 22001122Foto - Vanaf volgend jaar zal ditSpace Night evenement plaatsvindenin maart / april om zo de drukte vanhet najaar (Nacht van de duisternis,JVS / VVS Weekend en Sterrenkijk-dagen) wat te verlichten. Meer foto'svan dit evenement kan u overigensterugvinden op onze Facebook pagi-na's alsook op onze welbekendewebsite. Zeker doen !

Meer informatie :www.aegvzw.be

007

Guidestar|11-2012Artikel

PhilipCorneilleFRAS

Op zaterdagavond 27 oktober organiseerdeAstro Event Group vzw de tweede SpaceNight, deze keer in het teken van sterren-kunde.De AEG vzw kreeg opnieuw de conferentiezaalvan het stadhuis van Oostende ter beschikkingen enkele leden toverden deze om tot eenmooie expo-ruimte dankzij de 25 ESOtentoonstellingspanelen die de geschiedenisen de werking van de Europese ZuidelijkeSterrenwacht belichtten.

Als eerste gastspreker kwam Hanny Van Arkelaan de beurt. Hanny is de Nederlandse schoollerares die in augustus 2007, tijdens het onlineclasseren van sterrenselsels in Zoo Galaxy, eenblauwachtig “voorwerp” ontdekte op een fotovan het IC2497 sterrenstelsel. De 24-jarigeonderwijzeres startte een discussie over hetobject op het Zoo Galaxy forum. In 2008 werddit “Hanny’s Voorwerp” gedoopt en trok hetde aandacht van de sterrenkundige gemeen-schap wereldwijd. Hanny’s Voorwerp werddoor de grootste telescopen ter wereldgeobserveerd hetgeen in januari 2011culmineerde in een waarneming door deHubble Space Telescope. Het object bleekgroen te zijn en is een reflectienevel met eentemperatuur van 16000° C op een afstand van650 miljoen lichtjaren in het sterrenbeeldKleine Leeuw. In de voorbije vijf jaren werdendiverse weten-schappelijke papers over“Hanny’s Voorwerp” geschreven en Hanny gafhaar persoonlijk relaas over een boeiendeperiode in haar leven waarbij ze uitgroeide toteen wereldberoemde ambassadrice voor desterrenkunde en citizen science.Alvorens over te gaan tot een korte pauze, gafAEG-lid Philip Corneille een korte voorstellingvan beide boeken die ter gelegenheid van de50ste verjaardag van ESO werden gepubli-ceerd. Hij werkte mee aan beide boeken enduidde vooral op de hoge kwaliteit van beidepublicaties.Na de pauze was het de beurt aan ProfessorChristoffel Waelkens, programma directeursterrenkunde van de faculteit wetenschappen

aan de Universiteit Leuven. Hij gaf eenoverzicht van een halve eeuw ESO waarbij zijnpersoonlijke ervaringen op de Chileensesterrenwacht La Silla aan bod kwamen. Hierbijwerd vooral gewezen op de verwezenlijkingendie een Europese samenwerking mogelijkmaakten en de manier waarop ESO eenwereldleider werd op het gebied vanastrofysica.

Prof. Waelkens belichtte tevens enkele van debelangrijkste wetenschappelijke ontdekkingenen hij was vooral geïmpressioneerd door degedetailleerde warnemingen van het zwartegat in het midden van ons Melkwegstelsel. Derecente ontdekking van een exoplaneet rondde dichtstbijzijnde ster Alpha Centauri B kwameveneens aan bod.Prof. Waelkens besloot zijn voordracht meteen vooruitblik op ESO’s toekomstige 40mklasse telescoop, de E-ELT die werelds grootstetelescoop zal zijn in 2022.Na de voordrachten vernamen de aanwezigenmeer informatie over de diverse telescopen diewaren opgesteld door de AEG-werkgroepkijkerbouw onder leiding van Jean-PierreGrootaerd. De avond werd afgesloten met eengezellige babbel nabij de bar en een stand vanEurekaShop.

Kortnieuws

Astronomen hebben voor het eerst zwarte gaten in eenbolvormige sterrenhoop in onze Melkweg ontdekt, zoheeft het wetenschappelijke vakblad Nature bericht. Inde majestueuze sterrenhoop M22 stootte eeninternationaal onderzoeksteam op twee zwarte gatenmet telkens 10 tot 20 keer de massa van onze Zon. Hetteam rond Laura Chomiuk van de Michigan StateUniversity gewaagt van een verrassing. Bolvormigesterrenhopen behoren tot de oudste structuren van hetuniversum. Zij omvatten duizenden sterren en zijn meteen leeftijd tot 13 miljard jaar bijna even oud als dekosmos. Astronomen gaan ervan uit dat in dergelijkestelsels al vroeg talrijke zwarte gaten zijn ontstaan,maar eruit zijn gecatapulteerd. Tot de vondst met deVery Large Array van het Amerikaanse radio-astronomiedienst NRAO was er echter nog geen enkelzwart gat in een bolvormige sterrenhoop waarge-nomen. Bron: Belga / 03-10-2012.Na jaren van voorbereiding is de Australian SKAPathfinder (ASKAP) op 5 oktober 2012 officieel inwerking getreden. De radiotelescoop bestaat uit 36schotels op een afgelegen terrein in West-Australië.ASKAP is een voorloper van de Square Kilometer Array,een gigantische radiotelescoop waarvoor antennes inAustralië en Zuid-Afrika zullen worden geplaatst. Opzijn beurt is onder meer het Lofar-project van Astron, innoordoost Nederland, een voorganger van ASKAP. Demeetsignalen van de schotelantennes van ASKAP, elkmet een doorsnede van twaalf meter, kunnen sameneen ‘snapshot’ van de hemel opleveren ter grootte van150 keer het oppervlak van de Volle Maan. Daartoehebben de ingenieurs in Australië een techniekontwikkeld die ze phase array feed noemen en die deopnametijd flink inkort. De schotels leveren elke tweeseconden een hoeveelheid gegevens die een dvd vult.Daarom moeten de softwaresystemen de gegevenssynchroon met de waarnemingen verwerken envastleggen. In 2013 kan de ASKAP gaan inzoomen opverre sterrenstelsels. Astronomen hopen dat ze met detelescoop meer informatie verwerven die helpt bij hetoplossen van de grote raadsels in de sterrenkunde,zoals donkere materie, donkere energie en hetontstaan van de eerste sterren en sterrenstelsels. Deveel krachtiger Square Kilometer Array moet vanaf2020 nog preciezer de hemel kunnen bestuderen. Dietelescoop zal vijftig keer krachtiger zijn dan bestaanderadiotelescopen, en tienduizendmaal sneller metingenkunnen uitvoeren. Bron: Erick Vermeulen / 03-10-2012.Met de Spitzer-ruimtetelescoop is het astronomengelukt om de uitdijing van het universum preciezer tebepalen dan ooit te voren. Het blijkt dat de uitdijingiets sneller gaat dan werd gedacht: elke megaparsecaan ruimte (ongeveer 3 miljoen lichtjaar) wordt perseconde 74,3 kilometer langer. Hoewel dat slechtsmarginaal sneller is dan de oude waarde van 74,2 ishet astronomen wel gelukt de onzekerheid in dit getalte verkleinen van 3,6 naar 2,1. Een behoorlijkeverbetering, aldus kosmologen. Deze precisie ismogelijk doordat de Spitzer-telescoop in het infrarodespectrum dwars door kosmische stofwolken heen kankijken. Op die manier kon de afstand tot tienzogenoemde cepheïde-sterren met grote nauw-keurigheid worden bepaald. De bepaling van deuitdijingssnelheid van het universum vindt plaats aande hand van deze cepheïden. Bijzonder is dat zo’n stermet een vaste regelmaat pulseert. Het tempo waarindie pulsen voorkomen is bovendien direct gekoppeldaan de gemiddelde helderheid van de ster. Door de

waargenomen helderheid te vergelijken met dehelderheid die het op basis van het pulstempo zoumoeten hebben, kunnen astronomen de afstand tot decepheïde bepalen. Over de loop van meerdereafstandsbepalingen kan vervolgens de uitdijing van hetuniversum worden berekend. Bron: Roel van derHeijden / 03-10-2012.Op 125 kilometer hoogte in de dampkring van Venus iseen atmosferische laag ontdekt met een temperatuurvan 175 graden onder nul, koud genoeg voor devorming van bevroren kooldioxide. De extreem koudelaag komt alleen voor boven de dag-nachtgrens van deplaneet. De vondst is opmerkelijk omdat Venus alsgevolg van een sterk broeikaseffect de heetste planeetin het zonnestelsel is. Zelfs in de aardatmosfeer komenzulke lage temperaturen niet voor. De koude laag isontdekt door een team wetenschappers onder leidingvan Arnaud Mahieux van het Belgische Instituut voorRuimte-aëronomie in Brussel, op basis van metingenvan de Europese planeetverkenner Venus Express, diein een baan rond Venus beweegt. De ontdekking wordtgepubliceerd in Journal of Geophysical Research. Hetontstaan van de koude laag wordt nog niet volledigbegrepen. Wel is bekend dat de opbouw van deVenusdamprking aan de dagzijde van de traagroterende planeet heel anders is dan die aan denachtzijde. Rond de dag-nachtgrens bevindt zichdaardoor een overgangsgebied waarin de koude laagzich kennelijk vormt, tussen twee warmere lagen in.Bron: GS / 03-10-2012.Europa en Rusland werken samen aan een onbemanderuimtemissie die in 2020 of 2022 bevrorenbodemmonsters bij de noord- of zuidpool van de maanmoet ophalen. Doel van de missie Lunar Polar SampleReturn (LPSR) is om meer inzicht te krijgen in desamenstelling van die bodem. Er bestaan sterkeaanwijzingen dat er in diepe kraters rond de polen vande maan bevroren water te vinden is. De bodems vandeze kraters zijn in eeuwige duisternis gehuld endaardoor zó koud dat water dat er ooit belandt bijnaniet kan verdampen. Idealiter zou zo'n donkerekraterbodem dus dé plek zijn voor nader onderzoek,maar dat is met de huidige technologie niet haalbaar.Daarom is ervoor gekozen om de LPSR-sonde in vrijwelpermanent door de zon verlichte maanbodem te latenboren. Door de boormonsters onmiddellijk tot eentemperatuur van meer dan 100 graden onder nul af tekoelen, hopen wetenschappers meer te weten tekomen over de aanwezigheid van vluchtige stoffen opde maan. Bron: EE / 08-10-2012.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Voordracht : Exoplaneten - Stand van zaken na 20 jaar door Philip CorneilleSinds de oudheid speculeerden filosofen en astronomen over het bestaan van andere werelden,of planeten rond andere sterren. Deze werelden worden exoplaneten genoemd. Twintig jaargeleden bevestigden radio astronomen Aleksander Wolzczcan en Dale Frail het bestaan van eenexoplaneet rond de pulsar PSR B1257 +12 in het sterrenbeeld Maagd. Aangezien het om dodewerelden rond een uitgedoofde ster met dodelijke straling ging, kwam de ontdekking niet in deactualiteit en moest het grote publiek wachten tot 1995 om het bestaan van exoplaneten tevernemen. In oktober 1995 kondigde het Zwitserse astronomen team van Michel Mayor en DidierQueloz de allereerste ontdekking aan van een exoplaneet rond een normale ster; Pegasi 51b inhet sterrenbeeld Pegasus. Sindsdien ontstond een gespecialiseerde tak binnen de sterrenkunde envolgden de ontdekkingen elkaar in snel tempo op, zelfs van complete exoplanetenstelsels!Datum - Vrijdag 2 november 2012. 20.30 uur t/m 22.30 uur. Toegang: GRATIS.Locatie - Openbare bibliotheek Kris Lambert, Wellingtonstraat 7 te 8400 Oostende (B). www.aegvzw.be. 009

Guidestar|11-2012

TimSom

ers

BBeellggiisscchh OOppeerraattiioonnss CCeenntteerrkkrriijjggtt hheett IISSSS ggeeddrraaaaiidd

010

Foto - Het internationale ruimte-station (International Space Station,ISS) is een ruimtestation dat in eenbaan om de aarde draait, en doorverschillende landen wordt gebouwd,bemand en bekostigd. Op 20november 1998 werd de eerstemodule gelanceerd en sinds 2november 2000 is het station per-manent bewoond. Gedurende heteerste decennium van de 21e eeuwis het station continu uitgebreid. Op27 mei 2011 werd de bouw van hetISS voltooid met de installatie vande Alpha Magnetic Spectrometer(AMS), hoewel er nog twee Rus-sische modules komen: Nauka, of deMultipurpose Laboratory Module(MLM), en de Nodal Module.

Artike

l

In december 2012 zal het InternationaalRuimtestation (ISS) voor de allereerste keer inzijn bestaan om puur wetenschappelijkeredenen van oriëntatie veranderen. Het is hetBelgische controlecentrum B.USOC dat dezeprimeur op zijn naam mag schrijven.B.USOC is verantwoordelijk voor het SOLARplatform, dat bevestigd zit aan de buitenkantvan de Europese Columbus-module. HetSOLAR platform huisvest drie instrumenten diede zon bestuderen. Eén van deze instru-menten, SOLSPEC, is ontwikkeld door hetBelgisch Instituut voor Ruimte-Aëronomie(BIRA), in samenwerking met het FranseLATMOS.SOLAR werd op Columbus geïnstalleerd opdezelfde dag dat de Columbus module aan deISS-constructie werd bevestigd. Dit gebeurdein februari 2008, en dus viert SOLARbinnenkort zijn 5de verjaardag. "En dat is heelwat", zegt Nadia This, operations engineer bijB.USOC, "als je weet dat het oorspronkelijkslechts de bedoeling was om 18 maandenmetingen te doen."De SOLAR-instrumenten observeren de zon, envanwege de beweging van het ISS moetendeze instrumenten actief op de zon gerichtworden gehouden door een draaiendplatform, SOLAR. Maar de exacte baan van hetISS rond de aarde varieert ook binnen eenmaand, zodat SOLAR de zon gemiddeldslechts 2 weken per maand kan zien. Omonder deze beperking uit te komen, zal het ISStijdelijk gedraaid worden. "We wilden dieperiode van 2 weken verlengen, om eenvolledige rotatie van de zon te kunnenobserveren. Dat duurt ongeveer 25 dagen aande zonne-evenaar", aldus Nadia This.Het is niet evident om zo'n rotatie teverkrijgen. Nadia This: "Als ik het mij goedherinner, zit er zeker 2 jaar tussen het eersteidee, en de uiteindelijke goedkeuring door hetSpace Station Program Control Board". Hetidee werd eerst aangebracht bij ESA doorB.USOC en de wetenschappers verbonden metde verschillende instrumenten, en eens zijovertuigd waren van de wetenschappelijkenood aan deze extra metingen, kondenverschillende studies starten.Een oriëntatie-verandering van het ISS heeftinvloed op verschillende aspecten: zonne-panelen en antennes zullen anders gerichtmoeten worden, de temperatuurgradiënt zalanders zijn, etc. Er moest dus uitgebreidgeanalyseerd worden wat de noden vanSOLAR juist waren (hoe lang is de rotatienodig, wanneer is de rotatie nodig, ...), wat deinvloed daarvan op het hele ISS is, en pas toendat allemaal duidelijk was en haalbaar bleek tezijn, konden NASA en de andere internationalepartners gecontacteerd worden. "Het idee is

besproken op verschillende meetings bijNASA, enkel op het hoogste niveau kan mentoestemming geven voor zo'n 'attitudechange'. Het is dankzij de goede voorbereidingvan het SOLAR team, en de toegewijde steunvan ESA, dat we erin geslaagd zijn.", zegtNadia This.De instrumenten op het SOLAR platformmeten de energie die de Zon uitstoot van deinfrarode tot de ultraviolette golflengtes. HetFrans-Belgische SOLSPEC instrument is eenspectro-radiometer die zowel de infrarode,visuele als ultraviolette straling opvangt,terwijl het Duitse SolACES focust op theextreem ultraviolette golflengtes. Dan is er ooknog SOVIM (Zwitsers-Belgisch), dat de totaleenergie van de Zon zou meten, maar ditinstrument is sinds 2008 buiten werking.De observaties van beide instrumentenworden gebruikt voor 2 doeleinden. Uiteraardwordt de Zon als ster bestudeerd. Weten-schappers onderzoeken de samenstelling, detemperatuur en de dichtheid van de zonne-atmosfeer, en hoe deze grootheden variëren inde tijd. Continuë observaties van de zon zijnnodig om de modellen die wetenschappers zoopstellen aan de realiteit te toetsen. Nu hetmaximum van de 11-jarige zonnecyclus eraanzit te komen, in 2013, zijn deze metingen eenszo waardevol.Aan de andere kant zijn er ook aardsetoepassingen. De Zon is onze belangrijkstebron van energie, en is dus ook eenbelangrijke factor bij het onderzoek naar deaardatmosfeer. Aangezien de accuraatheid vanaardatmosfeer-modelleringen steeds verbetert,zowel op korte als op lange termijn, zijnnauwkeurige metingen van de zonnestralingaan de bovenlagen van de atmosfeer nodig.Dit is van belang voor het verbeteren vanklimaatmodellen.Door deze nauwkeurige metingen biedtSOLAR dus bijdragen aan zowel het ruimte- alshet aardse onderzoek.Van 1 december tot 11 december zal het ISSdus gedraaid worden, louter en alleen voorwetenschappelijke redenen. "We hebbenopgevangen dat veel mensen bij ESA in hetbegin nogal skeptisch waren over onze kansom goedkeuring te krijgen voor zo'nmanoeuvre.Voor geen enkel ander instrument heeft menooit zo'n oriëntatie-verandering uitgevoerd",aldus Nadia This. Met deze rotatie kan SOLARobservaties doen van 19 november tot 23december. Zoals gewoonlijk, zullen de B.USOCoperatoren 24/7 beschikbaar zijn om voor eenmaximale hoeveelheid data te zorgen.

Guide

star|

11-201

2

Info - Het B.USOC is een controle-centrum, beheerd door het FederaalWetenschapsbeleid (BELSPO) / R&Ddivision en het Belgisch Instituutvoor Ruimte-Aeronomie (BIRA).Bron: BIRA.Meer informatie :www.busoc.be

SSttoonneehheennggee ggeeeeffttnniieeuuwwee ggeehheeiimmeenn pprriijjssFoto - Stonehenge is een prehis-torisch bouwwerk in Zuid-Engelanddat bestaat uit een cirkelvormigeaarden wal. Hierbinnen is een cirkelgebouwd van enorme staandestenen. Stonehenge is ongeveer2300 jaar voor Christus gebouwd.Over de precieze functie vanStonehenge zijn wetenschappers hetnog steeds niet met elkaar eens. Eéntheorie is dat het een astronomischekalender betreft. Een ander isbijvoorbeeld dat Stonehengevroeger een rituele heilige plaatswas waar belangrijke religieuzeevenementen plaats vonden. Weerander recent onderzoek wijst eropdat Stonehenge vooral eenbegraafplaats was.

Meer informatie :www.stonehenge.co.uk

011

Guidestar|11-2012Artikel

MaartenMuns

Nog altijd zit het wereldberoemde Stonehengevol geheimen. Uit nieuw onderzoek blijkt nudat het mysterieuze monument in deprehistorie maar uit één specifieke richtingbekeken en benaderd moest worden. En dat isweer een nieuw bewijs dat Stonehenge eenbelangrijke astronomische functie had.Voor wie 4500 jaar geleden tijdens dezonsondergang op de kortste dag van het jaar(winterzonnewende) via de toegangsweg aande noordoostkant richting Stonehenge wan-delde moet het een prachtig gezicht geweestzijn. Toeschouwers zagen langzaam de laatsteijle zonnestralen verdwijnen achter degrootste en fraaist afgewerkte stenen van hetmysterieuze monument. Die zonsondergangluidde het moment in dat de dagen weerlanger werden.

Onbekende detailsIn opdracht van de Britse erfgoedorganisatieEnglish Heritage onderzochten wetenschap-pers met grote precisie het oppervlak van deprehistorische stenen. Ze deden dat met demodernste 3D-lasertechnieken. Dat leverdeonbekende details op die met het blote oogniet zichtbaar zijn.

Onderzoekers konden eruit opmaken dat destenen aan de noordoostkant niet alleen hetgrootst en het meest uniform zijn, maartevens dat die stenen ooit prachtig afgewerktwaren. De bouwers hadden de grove, bruineen grijze buitenkant van de stenen verwijderdzodat een fijne, bijna glanzende witgrijze laagzichtbaar werd. Ook de grote dwarsliggendestenen waren nauwkeurig bewerkt. Aan detegenoverliggende buitenkant van de cirkelnamen de bouwers veel minder moeite om destenen mooi af te werken. Van de megalietenaan de zuidwestkant en in het centrum van

Stonehenge bleek alleen die kant van destenen bewerkt te zijn die zichtbaar wasvanuit het midden van de cirkel of vanuit hetnoordoosten. Het lijkt erop dat Stonehenge inhet geheel niet bedoeld was om vanuit andererichtingen te worden bekeken.Zowel tijdens de winterzonnewende als tijdensde zomerzonnewende, wanneer op de langstedag van het jaar de zon precies in hetnoordoosten opkomt en de stenen doetglimmen, moet het effect van deze afwerkingschitterend zijn geweest. Overigens was allanger bekend dat Stonehenge gebouwd is opde assen van de zomer- en winterzonne-wendes.Volgens Britse deskundigen toont het resultaatvan dit onderzoek vooral aan hoeveel moeitede bouwers deden om tijdens dezonnewendes een spectaculair effect tebereiken. Dat toont aan dat met name dewinterzonnewende een belangrijke betekenishad voor de bouwers. Wat deze betekenisprecies inhield is, net als zoveel aan Stone-henge, nog niet duidelijk.

GraffitiNaast nieuwe aanwijzingen over het belangvan Stonehenge tijdens de jaarlijksezonnewendes, troffen de onderzoekers ookallerlei kleine inscripties aan. In de latereprehistorie kerfden bezoekers tientallen kleineafbeeldingen van bijltjes of andere werktuigenin de stenen. Stonehenge was toen al ruimduizend jaar oud. De onderzoekers noemenhet opvallend dat deze prehistorische graffitiook op de afgewerkte kant van de stenenwerd aangebracht. “Alsof de mensen toen alniet meer het belang van het monumentkenden en hoe het werkte”, zegt een van deonderzoekers in de Britse krant The Guardian.

Naast prehistorische graffiti ontdekten deonderzoekers ook veel ‘vervuiling’ van hetmonument uit de negentiende eeuw, toen veelrijke Engelsen uit de Victoriaanse tijd hetmonument bezochten. Ze krasten vaak hunnamen, herkomst en bezoekdatum in hetsteen. Dat geeft weer waardevolle informatieover de functie van Stonehenge alstoeristische trekpleister in latere eeuwen.

Info - De Europese Zuide-lijke Sterrenwacht is eenEuropese organisatie diezich bezighoudt met astro-nomisch onderzoek. Het hoofdkan-toor is gevestigd in Garching, nabijMünchen. De ESO beheert tweesterrenwachten in Chili, een op LaSilla, ten oosten van La Serena, deander op Paranal, ten zuiden vanAntofagasta. Op Paranal bevindtzich de Very Large Telescope (VLT).Op dit moment wordt een derdefaciliteit gebouwd op de hoogvlaktevan Chajnantor, op 5000 m hoogte,in de buurt van San Pedro deAtacama, waar de Atacama LargeMillimeter Array (ALMA) zal verrijzen.Meer informatie :

eson-belgium@eso.org

Rodrigo

Alvare

z

EESSOO oonnttddeekktt AAaarrddssee ppllaanneeeett bbiijj AAllffaa CCeennttaauurrii BB

012

Rubriek

-Europ

eanSou

thernO

bserva

tory

Europese astronomen hebben een planeet vanongeveer één aardmassa opgespoord die rondeen ster van het nabije Alfa Centauri-stelseldraait. Het is de lichtste exoplaneet die tot nutoe bij een zonachtige ster is ontdekt. Deplaneet is gedetecteerd met het instrumentHARPS van de 3,6-meter telescoop van deESO-sterrenwacht op La Silla, Chili. Ditonderzoeksresultaat wordt op 17 oktober2012 online gepubliceerd in het tijdschriftNature.Alfa Centauri is een van de helderste sterrenaan de zuidelijke hemel en, met een afstandvan slechts 4,3 lichtjaar, tevens de meestnabije buur van ons zonnestelsel. Hij bestaatin werkelijkheid uit drie sterren: een stelsel vantwee zonachtige sterren die op geringeafstand om elkaar draaien, Alfa Centauri A enB geheten, en een zwakke rode ster op grotereafstand: Proxima Centauri [1]. Al sinds denegentiende eeuw speculeren astronomenover mogelijke planeten bij deze sterren, demeest nabije locatie voor leven buiten hetzonnestelsel, maar de diverse zoekactiesleverden niets op. Tot nu toe dan.‘Onze waarnemingen met het HARPS-instrument, die zich over meer dan vier jaaruitstrekken, hebben een klein, maar echtsignaal opgeleverd van een planeet die elke3,2 dagen een rondje om Alfa Centauri Bvolbrengt,’ zegt Xavier Dumusque (Sterren-wacht Genève, Zwitserland, en Centro deAstrofisica da Universidade do Porto,Portugal), hoofdauteur van het onderzoek-sartikel. ‘Het is een buitengewone ontdekkingdie het uiterste van onze techniek heeftgevergd!’Het Europese team heeft de planeetopgespoord door de kleine schommelingen inde beweging van de ster Alfa Centauri B tedetecteren die het gevolg zijn van dezwaartekrachtsaantrekking van de eromheencirkelende planeet [2]. Dat effect is heel klein:het zorgt ervoor dat de ster met een snelheidvan slechts 51 centimeter per seconde (1,8

km/uur) heen en weer gaat – ongeveer desnelheid van een kruipende baby. Dit is dehoogste meetnauwkeurigheid die ooit metdeze methode is bereikt.Alfa Centauri lijkt sterk op de zon, maar is ietskleiner en minder helder. De nu ontdekteplaneet heeft een massa die een beetje groteris dan die van de aarde [3] en draait opongeveer zes miljoen kilometer om zijn ster –een afstand die aanzienlijk kleiner is dan deafstand van Mercurius tot de zon in hetzonnestelsel. De andere heldere componentvan de dubbelster, Alfa Centauri A, staathonderden keren verder weg, maar moet tocheen zeer heldere verschijning zijn aan dehemel boven de planeet.Sinds hetzelfde onderzoeksteam in 1995 deeerste exoplaneet bij een zonachtige sterontdekte, zijn meer dan achthonderdexoplaneten opgespoord. De meeste daarvanzijn echter veel groter dan de aarde, vele zogroot als Jupiter [4]. De uitdaging waarastronomen nu voor staan is om een planeetop te sporen die ongeveer dezelfde massaheeft als de aarde en in de leefbare zone [5]om een andere ster draait. De eerste stap is nugezet [6].‘Dit is de eerste planeet van vergelijkbaremassa als de aarde die ooit bij een zonachtigester is ontdekt. Zijn omloopbaan ligt heel dichtbij zijn ster, waardoor het er veel te heet isvoor leven zoals wij dat kennen,’ aldus mede-auteur en teamlid Stéphane Udry (Sterren-wacht Genève). ‘Maar het is mogelijk dat ermeer planeten om deze ster cirkelen. Onzeandere HARPS-resultaten en nieuwe ontdek-kingen van Kepler laten duidelijk zien dat demeeste lichte planeten deel uitmaken vanstelsels met meerdere planeten.’‘Dit resultaat is een belangrijke stap in derichting van de detectie van een tweeling vande aarde in de onmiddellijke nabijheid van dezon. We leven in opwindende tijden!,’ besluitDumusque.

Guide

star|

11-201

2

EESSOO oonnttddeekktt AAaarrddssee ppllaanneeeett bbiijj AAllffaa CCeennttaauurrii BB

013

Foto - Deze artist’s impression toontde planeet die om de ster AlfaCentauri B cirkelt. Deze ster maaktdeel uit van een drievoudig stelsel,bestaande uit de meest nabijebuursterren van ons zonnestelsel.Alfa Centauri B is het heldersteobject aan de hemel boven deplaneet, Alfa Centauri A is hetandere heldere object. Onze eigenzon is rechtsboven te zien. Hetbestaan van de planeet is ontdektmet de HARPS-spectrograaf van de3,6-meter telescoop van de ESO-sterrenwacht op La Silla in Chili.Bron: ESO.

Guidestar|11-2012

ESO zal een online persconferentie houdenwaarbij journalisten de gelegenheid krijgenom het resultaat en de implicaties ervan metwetenschappers te bespreken. Voor deelnamezie onze media advisory.

Noten[1] De componenten van een meervoudigester krijgen een hoofdletter achter hun naam.Alfa Centauri A is de helderste component,Alfa Centauri B de iets zwakkere en AlfaCentauri C is de veel zwakkere ProximaCentauri. Deze laatste staat iets dichter bij deaarde dan B en C en staat formeel bekend alsde meest nabije ster.[2] HARPS meet heel nauwkeurig de radialesnelheid van een ster – de snelheid waarmeedeze op ons af komt of van ons weg beweegt.Een rond de ster cirkelende planeet zorgtervoor dat de ster afwisselend naar de aardetoe en van de aarde weg beweegt. Door hetdopplereffect veroorzaakt deze verandering inradiale snelheid een verschuiving in hetspectrum van de ster: naar langere golflengtenals de ster zich verwijdert (de zogehetenroodverschuiving) en naar kortere golflengtenals de ster nadert (blauwverschuiving). Dezekleine verschuivingen van het sterspectrum

kunnen met een nauwkeurige spectrograaf alsHARPS worden gemeten en worden gebruiktom het bestaan van een planeet aan te tonen.[3] Met behulp van de radiale-snelheidsmethode kunnen astronomen slechtseen ondergrens bepalen voor de massa vaneen planeet, omdat de massabepaling medeafhangt van de hoek waaronder we tegen hetbaanvlak van de planeet aan kijken. En diehoek is onbekend. Statistisch gezien ligt deondergrens echter vaak dicht bij de werkelijkeplaneetmassa.[4] NASA’s Kepler-missie heeft met behulp vaneen andere methode 2300 kandidaat-planetenopgespoord. Deze satelliet zoekt naar kleinehelderheidsafnamen in de helderheid van eenster, die ontstaan doordat er regelmatig eenplaneet voorlangs schuift die een deel vansterlicht tegenhoudt. De meeste kandidaat-planeten die op deze manier zijn ontdekt, zijnerg ver van de aarde verwijderd. De planetendie HARPS opspoort draaien juist om nabijesterren – de nieuwe ontdekking zelfs om eenvan de meest nabije. Dit maakt deze planetentot betere doelwitten voor vervolgonderzoek,bijvoorbeeld van hun atmosfeer.[5] De leefbare zone is de smalle gordel rondeen ster waar, onder de juiste omstandig-heden, vloeibaar water kan bestaan.[6] Eind 2016 of begin 2017 wordt ESO’s VeryLarge Telescope uitgerust met ESPRESSO, deEchelle SPectrograph for Rocky Exoplanet andStable Spectroscopic Observations, eeninstrument dat zich nu nog in de ontwerpfasebevindt. ESPRESSO kan radiale snelhedenmeten met een precisie van 0,35 km/uur ofbeter. Ter vergelijking: de aarde veroorzaakteen radiale snelheid van 0,32 km/uur bij dezon. ESPRESSO zou dus in staat moeten zijnom planeten van ongeveer één aardmassa inde leefbare zone van een andere ster op tesporen. Het ESPRESSO-consortium wordtgeleid door teamleden die voor de hierbeschreven ontdekking verantwoordelijk zijn.

Adiël

Klomp

maker

AAttllaannttiisscchhee oocceeaaaann((oonntt))rreeggeelltt kklliimmaaaatt EEuurrooppaa

014

Foto - De temperatuur van hetoppervlaktewater van de warmefase van de AMO (1996-2010) tenopzichte van de koude fase (1964-1993). Rood tot geel betekent dathet oppervlaktewater van 1996-2010 warmer was ten opzichte van1964-1993; bij blauw is het kouder.Bron: Sutton & Dong (2012).Meer informatie :www.ipcc.ch

Artike

l

Klimaatverandering heeft niet één oorzaak.Misschien denken we dat alles komt door debroeikasgassen, maar dan doen we anderefactoren zoals bijvoorbeeld de zon en El Niñotekort. Ook de Atlantische Oceaan speelt eenzeer belangrijke rol, vooral voor Europa.Al decennia hebben we het over deopwarming van de aarde. We merken het hierin Nederland nu echt koude winters (metElfstedentochten) zeldzaam zijn geworden. Degrote boosdoener zijn de verhoogdeconcentraties aan broeikasgassen die te veelextra warmte vasthouden. Maar klopt dateigenlijk wel voor Europa? Rowan Sutton enBuwen Dong (beiden University of Reading,Engeland) vertellen over een verrassendeandere oorzaak in Nature Geoscience.Sutton en Dong keken eens goed naar denatuurlijke variatie in de watertemperatuurvan de noordelijke Atlantische Oceaan, dezogenaamde Atlantic Multidecadal Oscillation(AMO), die samenhangt met Atlantischeoceaanstromingen. Die blijkt te variëren meteen periode van circa 70 jaar. We zitten nu ineen warme fase daarvan sinds de jaren ’90,maar met name in de jaren ’70 en ’80 was dekoude periode hiervan.

Regionale gevolgenIn de warme periode van de AMO is het effectduidelijk te merken in Europa: de zomers zijnnat in noordelijk Europa, terwijl het heet en

droog is in Zuid-Europa met meer dan 1°Cwarmer ten opzichte van de koude fase van1964-1993. In de lente is het vooral warm inWest-Europa (meer dan 1°C warmer), en in deherfst juist in Scandinavië (meer dan 1°Cwarmer). Hoe kan het oceaanwater in deAtlantische Oceaan het continent Europa noubeïnvloeden? Dat heeft te maken met deatmosfeer: warmte (en vocht regionaal)worden namelijk getransporteerd naar hetEuropese vasteland.Het onderzoek spitst zich vooral toe opEuropa, maar uit eerder onderzoek bleek datvariatie in de AMO ook het klimaat in Noord-Afrika, de Amerika’s en Oost-Azië beïnvloedt:soms wordt het kouder, soms warmer.CO2 of Atlantische Oceaan?Je zou je kunnen afvragen of de AMO nietgewoon dé oorzaak is van de klimaat-veranderingen sinds de jaren ’90 in Europa. Enniet de verhoging van de CO2-concentratiesen mist. Dat lijkt te gemakkelijk gezegd:gemiddeld gesproken stijgt de Europese (enwereldwijde) temperatuur namelijk al sinds1860 ondanks de koude fasen van de AMO.De AMO zorgt er alleen voor dat de stijgendelijn golft in Europa.

De AMO-index, zoals hierboven weergegeven,zorgt ervoor dat de temperatuur in deAtlantische Oceaan varieert met een periodevan circa 70 jaar. De algehele opwarming vanhet oceaanwater sinds 1860 is hier nietmeegenomen.De warme fase van de AMO kan nog wel evendoorgaan, want we zitten nog maar op dehelft. Over enkele decennia kan de omslagsnel zijn volgens de wetenschappers. Als heteenmaal zo ver is, zullen de temperaturen inEuropa mogelijk iets zakken of in ieder gevalstabiliseren.Bron: R. Sutton & B. Dong, Atlantic Oceaninfluence on a shift in European climate in the1990s, Nature Geoscience (7 oktober 2012,online) / Kennislink.

Guide

star|

11-201

2

NNiieeuuww iinn ddee bbooeekkeennkkaasstt......Info - Zin om een door ons aange-leverd sterrenkundig en / of ruimte-vaartgericht boek te lezen en kort tebespreken ? Neem dan contact opmet onze reactie...

Meer informatie :redactie@aegvzw.be

015

Guidestar|11-2012Rubriek

Redactioneel

Elke maand stellen wij u een digitaal of tradi-tioneel klassiek papieren boek voor dat beslistuw aandacht verdiend zoals...Hemelkalender 2013

Door Vereniging Voor SterrenkundeJaarlijks publiceert de Vereniging Voor Sterren-kunde vzw een jaarboek over al datgene water aan de nachtelijke hemel gedurende eenvolledig jaar te bewonderen valt. Het jaarboekgaat overigens vergezeld van een wand-kalender. De HEMELKALENDER 2013 is net vande persen gerold en vertelt ons wat er in deloop van volgend jaar allemaal te zien zal zijn.Een van de blikvangers van 2013 is een kleinemaansverduistering op 25 april. Maar hetmeest veelbelovend is zeker de komeet C/2011L4 Panstarrs die – als alles volgens planverloopt – in maart (en misschien ook nog eenstuk in april) 2013 met het blote oog te zienzou moeten zijn in onze streken!Verduisteringen - Op vlak van verduisteringenworden we in 2013 in ons land niet verwend.De ringvormige zonsverduistering van 10 meien de ringvormig-totale van 3 november zijnbij ons helemaal niet te zien. Op de avond van25 april zien we wel een zeer kleinemaansverduistering, en in de nacht van 18-19oktober 2013 een maansverduistering in debijschaduw.De dans der planeten - De HEMELKALENDER2013 beschrijft ook de zichtbaarheid van deplaneten in 2013. Zo is Mercurius zichtbaaraan de avondhemel in februari, eind mei en deeerste helft van juni, terwijl de planeet ’smorgens waarneembaar is eind juli, beginaugustus en in november. Venus is beginjanuari morgenster; de planeet is zichtbaar názonsondergang vanaf midden mei. Mars is ‘savonds waarneembaar in januari, en dan ’smorgens vanaf juli. Jupiter is tot midden mei’s avonds zichtbaar, dan ’s morgens vanafmidden juli tot november. Ten slotte isSaturnus van januari tot maart ’s morgens tezien, in april en mei vrijwel de hele nacht,daarna 's avonds tot augustus en ’s morgensin december.Meteoren en kometen - Omstreeks 12augustus gaat de Aarde door een zwermnietige lichaampjes met afmetingen variërendtusseneen tiende millimeter tot enkeledecimeter. Wanneer zo'n deeltje de aardsedampkring binnenkomt, wordt het door deheftige botsing met de lucht tot smeltens toe

verhit. Wanneer het deeltje het aardoppervlaktot ongeveer 110 kilometer is genaderd,begint een lichtflits die we meteoor of –populair – vallende ster noemen. De meestemeteoren die we rond half augustus kunnenwaarnemen, lijken uit de richting van hetsterrenbeeld Perseus te komen; men noemtdeze zwerm dan ook de Perseïden. Tijdens hetmaximum van de zwerm (dat in 2013 valt inde nacht van 12 op 13 augustus) kan weliedere minuut een Perseïde te zien zijn.Dit jaar wordt in de HEMELKALENDER extraaandacht besteed aan de (niet-periodieke)komeet C/2011 L4 (PANSTARRS), die bij ons inmaart zichtbaar wordt. Als de voorspellingenuitkomen, dan zou deze komeet in die periode(en tot in april 2013) mooi met het blote oogzichtbaar moeten zijn! Alvast iets om naar uitte kijken!Sterrenkaarten - De HEMELKALENDER 2013bevat een reeks van sterrenkaarten om samenmet de opgenomen gegevens uw weg aan dehemel terug te vinden. Uren van zons- enmaansopkomsten en -ondergangen staannetjes gerangschikt.Wandkalender en jaarboek - De HEMEL-KALENDER wordt begeleid door een supple-ment in de vorm van een wandkalender opformaat A1. Zo wordt dagelijks de aandachtgetrokken op belangrijke hemelverschijnselen,waarover de geïnteresseerde lezer dan meeruitleg kan vinden in het 116 bladzijdentellende jaarboek zelf.Auteur - Met de uitgave van 2013 is deHEMELKALENDER aan zijn 39ste jaargang toe.Auteur van de HEMELKALENDER 2013 is zoalssteeds de Vlaamse amateur-astronoom JeanMeeus. Hij geniet reeds jaren internationalebekendheid omwille van zijn vele bereke-ningen van astronomische verschijnselen. Hij islid van astronomische verenigingen in binnen-en buitenland en is auteur van diversewetenschappelijke publicaties. Voor zijn velebijdragen, voor zowel de sterrenkundigeamateur- als beroepswereld, werd er door deInternationale Astronomische Unie eenplanetoïde naar hem genoemd.Bestelling - Het boek wordt u toegestuurd naoverschrijving van 12,50 euro op rekeningIBAN BE04 7340 2146 8331 (BIC KREDBEBB)van de Vereniging voor Sterrenkunde vzw,Oostmeers 122 C, 8000 Brugge. Voor hetbuitenland bedraagt de prijs 16,00 euro(inclusief verzending).

Info - Winnaar van het ESO boek'Europe to the stars' is Jan Verbekeuit Grobbendonk. Het boek wordt uspoedig opgezonden !

AAssttrrooffoottoo vvaann ddee mmaaaanndd

016

Rubriek

De voorlaatste week van september zijn wemet een groep gepassioneerde astronomennaar Montlaux getrokken... een klein dorpjemidden in de provence.De lichtpollutie is daar zo goed als nihil,waardoor het een uitgelezen plek is om waarte nemen, alsook voor astrofotografie. Deeerste nacht was het zéér helder en toen hebik dit object gefotografeerd. Aangezien ik meteen enorm lichtsterke lens werk kon ik hetnodige beeldmateriaal op één nacht verza-melen. Het betreft een oude Canon FD 400mm f2.8 L lens, die ik zelf heb omgebouwdom terug te kunnen gebruiken op digitalebody's.Omdat zulke lichtsterke lenzen extreemgevoelig zijn qua scherpstelling, werd er welop f3.3 gewerkt. Uiteindelijk werd er in totaaleen kleine twee uur belicht ( 55 frames vanelks 2min) op ISO 1600. De opnames werden

gemaakt met een gekoelde omgebouwdecanon EOS 40D. Alle opnames werdengestackt in Nebulosity zonder darkframes,maar wel met 50 flats, 50 flatdarks en 99biasframes. De nabewerking gebeurde inPhotoshop CS4.

Guide

star|

11-201

2

Info - Sven De Deyne iséén van de twee werk-groepleiders astrofotogra-fie op de sterrenwachtvan Urania te Hove (Antwerpen).Zeker een bezoek meer dan waard !Meer informatie :www.urania.be

017

Guidestar|11-2012

Wat is NGC 7822 ?NGC 7822 is een emissienevel in het sterren-beeld Cepheus. Het hemelobject werd op 16november 1829 ontdekt door de Britse astro-noom John Herschel. Een emissienevel is eendiffuse nevel die aan de hemel zichtbaar isdoordat het aanwezige gas en stof in de neveldoor sterren in de buurt wordt verhit engeïoniseerd.Deze verhitting gebeurt meestal door jongesterren die net uit het gas en stof van de nevelzijn ontstaan. De verhitting zorgt er voor dathet gas en stof energie opnemen. Dezeenergie wordt vervolgens weer vrijgegevendoor het uitzenden van straling: vandaar denaam emissienevel (van de emissie vanstraling). Omdat interstellaire materie veelaluit waterstof bestaat wordt het licht in H-II-

gebieden vooral in de lijnen van hetwaterstofspectrum uitgezonden. De Halpha-lijn van de Balmerreeks bij 656,3 nm geeft H-II-gebieden hun karakteristieke rode kleur. Inplanetaire nevels is het zichtbare licht eencombinatie van verschillende spectraallijnen.In bijgaande afbeelding van de Ringnevel ishet heetste gas (blauw) geioniseerd helium bij469 nm, groen is koeler dubbel geioniseerdzuurstof bij 500,7 nm, en rood nog koelergeioniseerd stikstof bij 658 nm. Insupernovaresten zoals de Krabnevel wordt hetzichtbare licht deels veroorzaakt doorsynchrotronstraling (blauw) uitgezonden doorbewegingen van electronen in het magneet-veld van de neutronenster en door resten vande uitgestoten schil, zichtbaar in verschillendespektraallijnen. Voorbeelden van emissienevelszijn H-II-gebieden, planetaire nevels, ensupernovaresten.

Kortnieuws

De Swift-satelliet van de NASA heeft middenseptember een object ontdekt dat een tevorenonbekend zwart gat kan zijn. Dat heeft hetAmerikaanse ruimtevaartbureau bekendgemaakt. DeSwift nam een uitbarsting van enkele dagen in hetröntgengebied van elektromagnestische straling waar.Het ging om een object dat de naam Swift J1745-26meekreeg. Het bevindt zich een paar graden van hetcentrum van onze Melkweg, tegen het sterrenbeeldBoogschutter aan. Wellicht is met Swift J1745-26 eenzeldzame röntgen-nova ontdekt, een nova die afwijktvan de gewone nova. Normaal ontstaat een novawanneer een witte dwerg een uitbarsting meemaakt.Röntgen-nova daarentegen zijn uitbarstingen vanneutronensterren of zwarte gaten. In het geval vanSwift J1745-26 is dat waarschijnlijk een zwart gat.Maar dan gaat het om een stellair zwart gat, alsoverblijfsel van het turbulent leven van een zware ster.Het zwarte gat van Swift J1745-26 hoort nog eenbegeleider, een gewone ster, te hebben. Maar hier lijktiets misgelopen. Door zijn gravitatie slorpt een zwartgat materie van een ster op. Die materie stapelt zich opin een accretieschijf rondom het zwarte gat. Normaalzendt zo'n schijf geleidelijk een zachte en constantegloed van röntgenstraling uit. Maar bij Swift J1745-26is het materiaal niet in de binnenste regionen van deaccretieschijf beland, maar is het daarbuiten opgesta-peld. Plotseling is er iets als een soort kosmischedijkbreuk gebeurd en kwam al dat materiaal in éénkeer in de accretieschijf terecht, met een uitbarsting inhard röntgenlicht, duizenden keren krachtiger danzichtbaar licht als gevolg. Bron: Belga / 06-10-2012.De Nobelprijs voor natuurkunde gaat dit jaar naar deFransman Serge Haroche en de Amerikaan DavidWineland. Twee relatief onbekende fysici diebaanbrekend werk hebben verricht op het gebied vanhet meetbaar maken van kwantumverschijnselen (metdank aan Wikipedia want de webserver van hetNobelprijscomité heeft een probleem). Geheel volgensverwachting heeft Peter Higgs de prijs dus nog nietgekregen. ‘Zijn’ Higgsdeeltje mag eerder dit jaarwaarschijnlijk ontdekt zijn, helemaal vast staat dat nogniet.Haroche doceert aan het Collège de France in Parijsen is vooral bekend omdat hij kwantumdecoherentieexperimenteel wist te bewijzen. Wineland, verbondenaan het National Institute of Standards and Technology,heeft zijn sporen vooral verdiend met het vastleggen(‘trappen’) van ionen met behulp van lasers. Dekwantumkorting geldt dit jaar overigens voor álleNobelprijzen: wegens pech met beleggingen heeft hetorganiserend comité 20 procent van het prijzengeld afmoeten doen. Bron: nobelprize.org / 09-10-2012.Astronomen van de Amerikaanse universiteit Yalehebben ontdekt dat de oppervlakte van de planeet 55Cancri e voor een deel uit diamanten bestaat. Deplaneet ligt op veertig lichtjaren van de aarde. Volgenshoofdonderzoeker Nikku Madhusudhan is het voor heteerst dat op een bergachtige planeet een compleetandere bodemsamenstelling dan op aarde wordtaangetroffen. De onderzoekers hebben vastgesteld datzeker een derde van de oppervlakte van de planeet uitdiamanten bestaat. De blootstelling van de op deplaneet aanwezige koolstoffen aan hoge druk entemperatuur hebben de kostbare stenen vermoedelijkgecreëerd. De 55 Cancri e is ongeveer twee keer zogroot en zeker acht keer zo zwaar als de aarde. Deplaneet cirkelt samen met vier andere planeten rondomeen ster die vergelijkbaar is met de zon, ongeveer

veertig lichtjaren van de aarde. De wetenschappersspreken van een 'super-aarde'. Niet alleen vanwege degrootte en het enorme gewicht, maar ook door degrote draaisnelheid. Een jaar duurt op 55 Cancri e noggeen achttien uur. De planeet ligt relatief dichtbij deaarde, maar geïnteresseerden in de dure stenen zullengoed tegen hoge temperaturen moeten kunnen. Degemiddelde temperatuur op de planeet ligt rond de2150 graden celsius. Bron: Servaas van der Laan / 11-10-2012.Astronomen hebben een planeet ontdekt die zijnrondjes draait onder invloed van de zwaarte-krachtvelden van vier zonnen. Het is voor het eerst dateen dergelijk fenomeen is waargenomen. De vondstwordt beschreven in een wetenschappelijk artikel opde pre-publicatie server Arxiv. Het verschijnsel werd alseerste ontdekt door vrijwilligers van de siteplanethunters.org. Astronomen van onder andere YaleUniversity hebben de vondst bevestigd en zijn co-auteur van het artikel. De planeet heet PH1 en isdaarmee vernoemd naar de website. PH1 is 5000lichtjaar van de aarde verwijderd en is zes keer zogroot.De aarde draait rondjes om het massamiddelpuntvan ons zonnestelsel. De locatie daarvan is ongeveerhet midden van onze zon. PH1 is onderhevig aan eencomplexer krachtenveld. Elk van de vier zonnen heefteen zwaartekrachtveld dat invloed uitoefent op debaan van de planeet. Het gewogen gemiddelde vandie velden vormt het massamiddelpunt van PH1'szonnestelsel. Het is dát punt, in de lege ruimte,waaromheen de planeet haar rondjes draait. Vanvijftien planeten in het universum was al duidelijk dathun rondjes niet door één maar door twee zonnenworden bepaald, dit worden dubbelsterren genoemd.Een planeet die het met vier zonnen doet is nog nieteerder waargenomen. De site planethunters.orgverschaft publieke toegang tot data die verzameld zijnmet de Kepler ruimtetelescoop van de NASA. Het doelis om mensen patronen te laten herkennen in delichtsterkte die afkomstig is van andere zonnestelsels.Dit om planeten te herkennen die gelijkenis vertonenmet de aarde. In sommige gevallen doen mensen ditbeter dan computers. Dat is bij deze weer bevestigd.De vondst doet onderzoekers vermoeden dat er deafgelopen jaren meer vergelijkbare verschijnselen doorde vingers van computeranalyses zijn geglipt. Bron: NU/ 16-10-2012.België heeft de 'Gecoördineerde Universele Tijd' alsofficiële tijd erkend. Dat delen minister van Binnen-landse Zaken Joëlle Milquet en minister van Weten-schapsbeleid Paul Magnette vandaag mee. DeGecoördineerde Universele Tijd, kortweg UTC, geldtsinds 1972 als basis van de officiële tijd in de wereld.In België was de wettelijke tijd tot nog toe de'Greenwich Mean Time', de universele tijd op basis vande omwentelingen van de aarde. Zij wordt nuvervangen door de UTC, het gemiddelde vandriehonderd atoomklokken in de hele wereld, waarvaner vijf zich bevinden op de Koninklijke Sterrenwachtvan België. De UTC is intussen wereldwijd aanvaard.Dankzij de ingreep van Milquet en Magnette geldt deUTC nu ook als de wettelijke tijd in België, een systeemdat volgens beide ministers "uitermate precies" is. Bron:Belga / 25-10-2012.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Voordracht : Ruimtesondes - Op avontuur in het zonnestelsel door Frank DeboosereBemande ruimtevaart is duur en risicovol. Daarom wordt voor de verkenning van het zonnestelselgebruik gemaakt van onbemande sondes. Zo werden niet enkel alle planeten van dichtbijbekeken, maar ook enkele kometen en asteroïden. Op Mars rijden zelfs wagentjes rond en detwee Voyagers die eind jaren '70 gelanceerd werden staan nu zelfs op punt om ons zonnestelselte verlaten. Tijdens de voorstelling die Frank Deboosere vanavond geeft kom je meer te wetenover wat die sondes ons zoal geleerd hebben en wat de toekomst brengt op dit vlak. Er zijn alheroïsche episodes geschreven in het grote boek van de onbemande ruimtevluchten, maar erstaat ons - ondanks budgettaire beperkingen - ook in de toekomst nog veel boeienderuimtevaartprojecten te wachten.Datum - Vrijdag 30 november 2012. 19.30 uur t/m 22.00 uur. Toegang: 6 euro.Locatie - Abdijstraat 22 te 1850 Grimbergen (B). Tel. : 02/269.12.80. E-mail : info@mira.be. 019

Guidestar|11-2012

KrisChr

istiaen

s

IISSSS kkrriijjggtt nniieeuuwwee bbeewwoonneerrss

020

Foto - De eerste Sojoezraket werd in1966 gebouwd en was gebaseerdop de R7-raket, die ook al werdgebruikt voor het lanceren van deVostokruimtevaartuigen. De eersteversies bestonden uit drie trappen.De latere Molniyavariant bestond uitvier trappen, waardoor een groterehoogte kon worden bereikt. In hetbegin van de jaren 80 rolden erjaarlijks zo'n 60 Sojoezraketten vande band.Meer informatie :www.roscosmos.ru

Rubriek

-Lance

ringind

ekijke

r

Vanop de legendarische lanceerbasisBajkonoer in Kazachstan zijn op dinsdag 23oktober 2012 drie ruimtevaarders vertrokkennaar het internationaal ruimtstation ISS. Dezelancering had normaal al op 15 oktober 2012moeten plaatsvinden maar werd toen uitge-steld omwille van een technisch probleemtijdens een test. Naast twee onervarenRussische kosmonauten en één ervarenAmerikaanse astronaut werden ook nog 32kleine visjes in de ruimte gebracht die aanboord van het ISS zullen gebruikt worden voorwetenschappelijk onderzoek. Zo willenwetenschappers onderzoeken hoe de visjeszich in een speciaal aquarium aanpassen aande afwezigheid van zwaartekracht.De 7,1 ton zware Sojoez TMA-06M ruimte-capsule vertrok om 14u51 Belgische tijd vanoplanceercomplex 31 in de verlaten steppe vanKazachstan. De lancering werd uitgevoerd ophet moment dat de rotatie van de Aarde deSojoez ruimtecapsule in de juiste baan brachtwaarin het ISS zich bevindt. Het was geledenvan juli 1984 dat nog eens een bemandeSojoez ruimtecapsule gelanceerd werd vanopde LC31 lanceerinfrastructuur. Normaalvertrekken ruimtevaarders op Bajkonoer aanboord van Sojoez-draagraketten vanop hetlegendarische lanceercomplex LC1 vanwaarJoeri Gagarin 51 jaar geleden begon aan ’swerelds eerste bemande ruimtevlucht. Zoalsgepland zette de vijftig meter lange en 305ton zware Sojoez draagraket de Sojoez TMA-06M ruimtecapsule iets minder dan negenminuten na de start van de lancering uit in eenlage baan om de Aarde. Enkele minuten laterwerden ook de twee zonnepanelen van deSojoez ruimtecapsule succesvol openge-vouwen. In de dagen die volgden op delancering bracht de ruimtecapsule, met aanboord de drie ruimtevaarders, zich tot bij hetISS waar het zich op 25 oktober 2012probleemloos aan vasthechtte. Dit was de115de maal dat Rusland een Sojoezruimtecapsule in de ruimte bracht sinds ditruimtetuig in 1967 voor het eerst gelanceerdwerd.

Aan boord van de Sojoez TMA-06M bevondenzich de Russische kosmonauten Oleg Novitskiy(41) en Evgeny Tarelkin (37). Beiden zijngewezen gevechtspiloten bij de Russischeluchtmacht en werden in 2006 en 2003 doorhet Russische federale ruimtevaartagentschapgeselecteerd als kosmonaut waarna zestartten met hun opleiding. De twee hebbengeen ruimte-ervaring en gaan aan boord vanhet internationaal ruimtestation ISS deeluitmaken van de Expedition 33/34 crew. Zijzullen zes maanden werken en leven aanboord van het ISS waarvan de eerste wekensamen met de Amerikaanse astronaute SunitaWilliams, de Japanse ruimtevaarder AkihikoHoshide en de Russische kosmonaut YuriMalenchenko. Aan boord van de Sojoez TMA-06M was Oleg Novitskiy gezagvoerder enEvgeny Tarelkin vluchtingenieur.De derde ruimtevaarder die tijdens dezelancering in de ruimte werd gebracht, was de52-jarige Amerikaanse astronaut Kevin Ford.Deze gewezen luchtmachtpiloot bij de UnitedStates Air Force werd in juli 2000 door hetAmerikaanse ruimtevaartagentschap NASAgeselecteerd als astronaut waarna hij eenopleiding startte die twee jaar duurde. KevinFord is een zeer ervaren piloot met meer dan4000 vlieguren op zijn naam en behaaldetijdens zijn militaire loopbaan verschillendeonderscheidingen en decoraties zoals de AirForce Meritorious Service Medal, de Air ForceCommendation Medal, de Aerial AchievementMedal en de Armed Forces ExpeditionaryMedal. Van januari 2004 tot januari 2005werkte Kevin Ford als Director of Operations inhet Gagarin Cosmonaut Training Center inRusland. In juni 2008 stapte hij met de graadvan kolonel uit het Amerikaanse leger.Uiteindelijk ging Ford in augustus 2009 eeneerste maal de ruimte in toen hij piloot wasvan het ruimteveer Discovery tijdens de STS-128 ruimtemissie. Ford verbleef uiteindelijkdertien dagen en twintig uur in een baan omde Aarde. Na zijn eerste ruimtemissie werkteFord in het Space Station CAPCOM van NASA’sMission Control Center.

Guide

star|

11-201

2

Info - Kris Christiaens isal sinds jeugdige leeftijdgepassioneerd door ruim-tevaart. Door zijn gedre-venheid en kennis over ruimtevaartwerd hij enkele jaren terug mede-beheerder van de populaire web-sites Spacepage en Belgium InSpace. Daarnaast schrijft KrisChristiaens ook artikelen voor hetmaandblad van de Vereniging VoorSterrenkunde en werd hij in 2010secretaris van de Astro Event Groupvzw.

021

Guidestar|11-2012

Barryv

ander

Meer

RReeccoorrddsspprroonngg vvaannuuiitt ((bbiijjnnaa)) ddee rruuiimmttee

012

Artike

l

Gestoord volgens de één, een heldendaadvolgens de ander. Hoe dan ook, de sprong dieskydiver Felix Baumgartner zondag maakte,met een recordhoogte van 39 kilometer, is eenunieke prestatie. Als eerste mens ging hij doorde geluidsbarrière. Vijf vragen over de sprongder sprongen.1. Wat is Baumgartner van plan?

Felix Baumgartner is geen watje. DeOostenrijker wil de hoogste parachutespringooit maken, van 36,576 kilometer hoogte. Hethuidige record staat op naam van deAmerikaan Joe Kittinger (die Baumgartneroverigens bijstaat). Hij sprong in 1960 van ietsmeer dan 31 kilometer hoogte veilig naarbeneden. Baumgartner zal dus vanuit destratosfeer springen – waar de naam van zijnproject ‘Red Bull Stratos’ aan refereert – watzo hoog is dat hij de kromming van hetaardoppervlak kan zien.Naast de hoogte zal de sprong in andereopzichten uniek zijn. Baumgartner zal de eerstemens zijn die de geluidsbarrière – zonder hulpvan een voertuig – doorbreekt. Kittingerslaagde daar nét niet in, hij kwam tot 988kilometer per uur (ongeveer Mach 0.9). Doorde iets grotere hoogte verwacht Baumgartnerna 40 seconden vrije val 1110 kilometer per uurte halen, en dus de geluidsbarrière tedoorbreken. Over de vrije val gesproken, die zalook van recordlengte zijn. Kittinger viel vier eneen halve minuut vrijuit naar beneden,Baumgartner hoopt dat ruim een minuutlanger vol te houden. Op 1500 meter hoogtezal hij zijn parachute openen en langzaam naarbeneden dwarrelen. Alles bij elkaar moet zijnsprong in tien minuten geklaard zijn. Eigenlijkstond zijn sprong al voor maandag 8 oktobergepland, maar door slechte weersomstandig-heden moest deze telkens uitgesteld worden.Aanstaande zondag om 14.00 uur Nederlandsetijd staat momenteel de eerstvolgende poginggepland, welke live te volgen is.

2. Sneller dan het geluid, kan dat?

In theorie, ja. Als een skydiver naar benedenspringt werken er twee krachten op zijnlichaam: de zwaartekracht naar beneden en deluchtweerstand omhoog. Aan het begin vande sprong ‘wint’ de zwaartekracht en val jesteeds sneller. Maar de luchtweerstand neemtsteeds meer toe, totdat deze gelijk is aan dezwaartekracht. Vanaf dat moment val je metconstante snelheid naar beneden. Vooriemand die uit een vliegtuig springt ligt dieterminale snelheid op ongeveer 120 kilometerper uur. Maar omdat op de hoogte waarvanBaumgartner springt de lucht zeer dun is,heeft hij veel minder last van luchtweerstanden bereikt hij in korte tijd een veel hogeresnelheid. Daarbij komt dat de lucht op diehoogte erg koud is, waardoor degeluidssnelheid lager is dan op aarde. Uitberekeningen volgt dat hij ongeveer eenminuut lang ‘supersonisch’ gaat.Goed, dat zegt de theorie, maar wat merkt hijdaarvan? In alle eerlijkheid: niemand weet hetprecies. Dat maakt het ook zo spannend. Wekunnen wel speculeren. Geluid is niets andersdan drukgolven die zich voortplanten door delucht. Baumgartner duwt gedurende zijn valde lucht voor zich uit, en veroorzaakt in zekerezin ook drukgolven. Als hij de geluidssnelheidnadert kunnen de drukgolven die hijproduceert en geluidsgolven over elkaar heengaan buitelen. Dat is bijvoorbeeld wat leidt totde harde klap die bekend is van straaljagersdie door de geluidsbarrière gaan. Maar of hijhier iets van merkt – of de schokgolven delucht uit zijn longen duwen, of de huid vanzijn lichaam trekt – we weten het niet. Mochthet goed gaan weten we één ding zeker: wathij ook schreeuwt, niemand zal het horen.

3. Hoe bereikt hij die enorme hoogte?Een enorme ballon gevuld met helium. Heliumheeft een lagere dichtheid dan lucht, dus stijgthet op. Maar omdat de lucht dunner is opgrote hoogte (en je dus minder duwkrachtomhoog hebt), heb je heel veel helium nodigom zo hoog te komen. De ballon heeft dan

Guide

star|

11-201

2

RReeccoorrddsspprroonngg vvaannuuiitt ((bbiijjnnaa)) ddee rruuiimmttee

013

Foto - Update: missie voltooid !Felix Baumgartner heeft het recordgebroken van de hoogste para-chutesprong ooit. Uiteindelijk spronghij zondagavond rond 20.00 uurNederlandse tijd vanaf ruim 39kilometer hoogte. Zijn doel om degeluidsbarrière te doorbreken lijkthij te hebben behaald. De teller gafeen maximumsnelheid van 1343,8km/uur aan, maar de officiële snel-heidsmetingen moeten nog bekendgemaakt worden.

Guidestar|11-2012

ook een volume van 850 miljoen liter. Degrootste ballon ooit. Het kost drie kwartier toteen uur om het ding helemaal te vullen methelium. In onopgeblazen vorm is de ballon zo’n180 meter lang, zo’n 55 verdiepingen.Gedurende de vlucht omhoog zal de ballonsteeds meer de vorm van een bol krijgen.Helemaal bovenaan, op 36,5 kilometer, is deballon 91 meter lang en 122 meter in diameter.Baumgartner zelf zal in een capsule daaronderhangen, die hem beschermt tegen kou, de lageluchtdruk en hem voorziet van voldoendezuurstof.De ballon is gemaakt van een speciaaldaarvoor gemaakt plastic, dat extreem dun is:0,02 millimeter dik, tien keer dunner danbijvoorbeeld het plastic van je boterhamzakje.Dat fragiele materiaal maakt dat er vrijwelgeen wind mag zijn in de buurt van delanceerbasis tijdens het opstijgen, ook opgrote hoogtes – waardoor de sprongafgelopen week uitgesteld moest worden. Erkunnen makkelijk scheurtjes ontstaan of decapsule kan over de grond schrapen, wat demissie, en Baumgartner zelf, in gevaar kanbrengen. Bij een probleem op minder dan 300meter hoogte is er te weinig tijd om eenparachute te gebruiken.

4. Wat zijn de gevaren?Er zal geen twijfel over bestaan, dit is eenlevensgevaarlijke onderneming. Twee mensendie probeerden het record van Kittinger teverbreken overleefden hun poging niet. Deomstandigheden daarboven zijn letterlijk enfiguurlijk ‘onaards’. Ten eerste is het bijzonderkoud ( -57 °C als hij uit zijn capsule stapt) enheeft hij geen beschermende atmosfeer tegenzonnestralen of, erger nog, zonnevlammen.Verder zit er te weinig zuurstof in de lucht omte kunnen ademen. De luchtdruk is bijzonderlaag, het is bijna vacuüm. Dat betekent datzijn lichaam uitzet – Kittinger zag zijn handdestijds twee keer zo dik worden – en zijnbloed kan gaan koken. Het kookpunt van

vloeistoffen gaat namelijk omlaag bij eenlagere luchtdruk, de moleculen hebben mindermoeite om de vloeistof te verlaten en een gaste vormen (water kookt boven op een bergbijvoorbeeld bij 80 of 90 °C).Baumgartner is tegen al deze gevarenbeschermd door een hypermodern ruimtepak.Het houdt de druk op peil, beschermt hemtegen de kou en voorziet hem van zuurstof.Zolang het maar heel blijft natuurlijk, een kleinscheurtje kan al funest zijn. Verder verzamelthet pak allerlei data gedurende deonderneming. Baumgartner is uitermate goedvoorbereid. Hij deed een intensieve training enheeft eerder dit jaar met succes tweetestsprongen gedaan van 21,8 en 29,6kilometer. Maar er kan natuurlijk altijd ietsmisgaan. Misschien gaat hij tollen of raakt hijbuiten bewustzijn. Een uitspraak vanBaumgartner is dan ook veelzeggend. “Ikmaak me geen zorgen over het pak, over deballon, of over de capsule. Ik maak me zorgenover de vrije val. Als er dan iets gebeurt, kun jeniets meer doen.” Vingers gekruist dus.5. Heeft de wetenschap hier nog iets aan?Volgens Baumgartner zelf is het project eenkans voor het vergaren van informatie diebijdraagt aan de veiligheid van astronauten enpiloten, en misschien voor ruimtetoeristen voorde toekomst. Daar heeft hij een punt. Stel datpiloten of astronauten op grote hoogte hunvaartuig moeten verlaten, dan wil je graagweten wat er met iemand kan gebeuren en watvoor maatregelen en ruimtepakken je nodighebt om de veiligheid te kunnen waarborgen.Daarnaast lijkt het moment steeds dichterbij tekomen dat gewone stervelingen een retourtjeruimte kunnen maken, dankzij de de opkomstvan commercieel ruimtetoerisme. Ookdaarvoor zullen nieuwe veiligheidssystemenvoor ontwikkeld moeten worden. Dezebedrijven – maar ook NASA – zullen de sprongop de voet volgen om informatie te vergarenvoor de volgende generatie ruimtevaartuigenen pakken.

Philip

Cornei

lleFRA

S

11,,9933 mm OOHHPP -- FFrraannkkrriijjkk

024

Foto - De auteur op het terras vande 1,52m telescoop met op deachtergrond de grote koepel van de1,93 m reflector en de kleine koepelvan de GPO. OHP telt gemiddeld180 heldere nachten per jaar. Bron :Philip Corneille.Foto - De 1,93 m OHP reflector zagFirst light in 1959 en zit op eenzware Engelse equatoriaal monte-ring. Tot 1979 was dit de grootstetelescoop op het West-Europesevasteland. Bron: OHP.

Meer informatie :www.obs-hp.fr/welcome.shtml

Rubriek

-Obse

rvator

iawere

ldwijd

In maart 1840 maakte de Amerikaansechemicus John William Draper (1811-1882) deallereerste astrofoto. Het object was de Maanen hij gebruikte een 13 cm reflector(spiegelkijker) met 20 minuten fotografischebelichtingstijd, een technische uitvinding vande Franse wetenschappers Joseph NicéphoreNiépce (1765-1833) en Louis Daguerre (1787-1851) aan het eind van de jaren 1820. Vierdecennia later, in september 1880, maakteDraper’s zoon, dokter/chemicus Henry Draper(1837-1882) met een 28 cm refractor(lenzentelescoop) de allereerste deepsky fotowaarop de Orion nevel (Messier 42) te zienwas. Een historische foto die aanleiding gaftot een historische sterren catalogus.

In 1887 initieert de Franse marine officier endirecteur van het Paris-Meudon observatoriumAmédée Mouchez (1821-1892) het “Carte duCiel” project om een fotografische atlas van desterrenhemel te creëren. Op het astronomischcongres van april 1887 zegden 22 observatoria(11 noordelijke en 9 in het zuidelijke halfrond)toe om aan het project deel te nemen. Het“Carte du Ciel” (hemelkaart) astrometrieproject omvatte twee delen: (1) een astro-grafische catalogus van de gehele sterren-hemel met sterren tot magnitude 11 opfotografische platen en (2) een astrofoto-grafische hemelkaart met sterren totmagnitude 14 waarvan kaarten gereprodu-ceerd zouden worden.Ondanks het feit dat het “Carte du Ciel”project nooit volledig werd verwezenlijkt, hadeen enorme stimulans voor de sterrenkundeen kijkerbouw in het bijzonder aangezien degebroeders Paul & Prosper Henry 33 cmastrograaf reflectors bouwden om deobservatoria uit te rusten. Bovendienbegonnen Franse astronomen uit te kijkennaar een sterrenwacht op een gunstigedonkere plaats naast deze in de grootstedenParijs, Straatsburg, Lyon, Marseille en Nice.Na de Eerste Wereldoorlog werd de zoektochtnaar de ultieme sterrenwacht op het Fransevasteland gestimuleerd door de GeneraalGustave Ferrié (1868-1932), een gepassio-

neerd amateur astronoom en professorJacques Cavalier (1869-1937). Site onderzoeken meteorologische statistieken wezen uit dathet zuidoosten van Frankrijk de voorkeurgenoot, gezien de wind snelheden, neerslaghoeveelheden en temperatuursverschillen.In november 1936, na de oprichting van hetFranse nationale centrum voor weten-schappelijk onderzoek (CNRS) besluit eencomité van fysici, onder leiding van Nobelprijswinnaar Jean Perrin (1870-1942), om nabijForcalquier in het departement Alpes-de-Haute Provence een nieuwe sterrenwacht uitte bouwen. Men voorzag een 2,5 m klassereflector met St-Gobain spiegel, twee 1,0 mklasse reflectors waarvan één met spectro-graaf, een coelostaat, een 30 cm refractor eneen laboratorium met bibliotheek. Medio1937 startte men de bouw van hetObservatoire de Haute-Provence (OHP) nabijhet pittoreske dorpje St-Michel l’Observatoiremaar tijdens de Tweede Wereldoorlog lag hetproject stil.Na WO II werd de 1,20 m reflector van hetParijs-Meudon observatorium officieel ingebruik genomen. Deze historische reflectorwerd medio 19de eeuw door Urbain Le Verrier(1811-1877) gecommissioneerd en dooroptisch ingenieur/astronoom André Couder(1897-1979) verbeterd. In 1946 werd de 0,80m reflector geïnstalleerd maar door budget-taire problemen kwam er nooit een 2,5 mklasse reflector en moesten de Franseastronomen tot eind de jaren 1950 wachtenalvorens hun grootste telescoop te kunnengebruiken.Eind 1957 werd de 1,93 m reflector, gecon-strueerd door Grubb & Parsons uit Groot-Brittannië, aan OHP geleverd. In juli 1958werd de optiek in de telescoop ingebouwd enwerd het gebouw met klassieke koepel doorhet staalbedrijf Société des forges et ateliersdu Creusot afgewerkt. Uiteindelijk namen deFranse astronomen de telescoop in gebruik enFirst light vond plaats op 17 juli 1959.De 1,93 m M1 hoofdspiegel werd reeds in1937 door de bekende Saint Gobainglasfabriek vervaardigd uit thermisch glas enweegt 1200 kg. Echter de 1,93 m OHPreflector heeft slechts een bruikbare diametervan 1,90 m maar bleef lange tijd de grootstetelescoop op het Europese vaste land.Aanvankelijk werd een 0,51 m secundaire M2spiegel gebruikt voor de f/5 Newton focusmaar momenteel wordt een 0,48 m M2spiegel gebruikt voor de f/15 Cassegrain focus.Voor de f/32 Coudé focus wordt een 0,41 mtertiaire M3 spiegel en een 0,32 m quartaireM4 spiegel gebruikt. OHP’s grootste telescooprust op een Engelse montering.Tijdens de jaren 1970 speelden astronomen

Guide

star|

11-201

2

Info - Philip Corneille isAEG / VVS lid en DataManagement consultantmet bijzondere interessevoor sterrenkundige applicaties. AlsFellow of the British InterplanetarySociety en Fellow of the RoyalAstronomical Society schrijft hij regel-matig over onbemande ruimtevaarten sterrenkunde.

025

Guidestar|11-2012

026

Foto - De auteur aan de ingang vanhet 1,93 m telescoop gebouw waareen herdenkingsplaat werd opge-hangen die verwijst naar de ontdek-king van de eerste exoplaneet, Peg51 b. Bron: Philip Corneille.Foto - De 1,93 m telescoop in al z'nglorie. Bron: OHP / CNRS / S. Ilovaiskyen Anne van der Stegen.Foto - De ELODIE echelle spectro-graaf die vanaf 1993 werd ingezetop de 1,93m reflector voor hetspeuren naar exoplaneten. Met ditinstrument ontdekten Michel Mayoren Didier Queloz in oktober 1995 deeerste exoplaneet rond een Zon-achtige ster. Bron: Philip Corneille.

Meer informatie :www.obs-hp.fr/welcome.shtml

verbonden aan het OHP een voorname rol inde sterrenkunde met onder meer CharlesFehrenbach (1914-2000) en André Lallemand(1904-1978). Deze laatste verrichtte technischonderzoek naar fotoversterkerbuizen enelektronische camera’s. In 1984 deden deCCDs (Charge Coupled Device) lichtgevoeligeelektronische detectoren hun intrede in deFranse sterrenkunde met toepassingen op de1,52 m OHP reflector. Echter, sinds 1979waren Franse astronomen betrokken bij hetCFHT-project op Mauna Kea, Hawaï – VSA.Met het gebruik van deze 3,60 m Canada-France-Hawaii Telescope vroeg men zich af ofde 2,0 m klasse telescopen nog een nuttige rolkonden spelen!

Terwijl men in de jaren 1980 vooral aandachten budget besteedde aan de 4,0 m klassetelescopen, bewezen kleinere telescopen hunnut in de opleiding van astronomen,publieksactiviteiten en als testbed voor nieuweinstrumenten. Bovendien konden de 2,0 mklasse telescopen gebruikt worden voorlangdurige projecten waardoor ze uiterstinteressant bleken om variabele sterren ensupernova’s op te volgen en hun nut bewezenin een nieuwe tak van de sterrenkunde; dezoektocht naar exoplaneten.In 1990 was de ontdekking van exoplanetenrond pulsars (“dode” ronddraaiendeneutronenster) een psychologische stimulansvoor de zoektocht naar planeten rond andereZonachtige sterren. Sinds 1994 werkte eenFrans-Zwitsers team met een hooggevoeligespectrograaf op de 1,93 m reflector van OHP,waarmee men de dopplerverschuiving in hetlicht van een ster kon bepalen. Sterren enplaneten draaien om een gemeenschappelijkzwaartepunt, waarbij astronomen de radialesnelheid van de sterbeweging kunnen meten.Afhankelijk van de grootte en de periodiciteitvan deze dopplerverschuiving kan menbepalen welk soort planeet de verschuivingheeft veroorzaakt.

Gedurende twee jaren gebruikten de Franseastronoom Michel Mayor en zijn doctoraats-student de Zwitserse astronoom Didier Quelozde ELODIE spectrograaf op de 1,93 m OHPreflector om de dopplerverschuiving van eenzwakke Zonachtige ster in het sterrenbeeldPegasus op te volgen. Dankzij lange termijnobservaties en het gebruik van hun eigensoftware ontdekten ze de eerste planeetbuiten ons eigen zonnestelsel. Op 6 oktober1995, na een grondige controle van hungegevens, kondigden Mayor en Queloz hunhistorische ontdekking aan op de astronomieconferentie van Firenze in Italië.

De eerste exoplaneet, 51 Pegasi b, bleek eenhete Jupiter gasreus met een omlooptijd van4,2 dagen rond de gele dwergster 51 Pegasi inhet sterrenbeeld Pegasus op 50 lichtjaren vande Aarde. Na de bevestiging door andereastronomen, publiceerden ze hun bevindingenin het weekblad Nature van 23 november1995. Hun ontdekking haalde hetwereldnieuws want ons zonnestelsel was nietlanger het enige in het onmetelijke universum!Sinds het begin van het nieuwe millenniumtracht OHP vooral vernieuwend en energiebewuster te werken op het gebied vansterrenkunde, aeronomie en klimatologie omde site van de sterrenwacht een polyvalentkarakter te geven. Sinds 2004 begonnenbotanisten het O3HP project om de groei vande eiken bomen en de flora in hetmicroklimaat van de Haute-Provence tebestuderen.Anno 2012 viert OHP haar 75ste verjaardag enheeft de sterrenwacht een belangrijke plaatsveroverd in de geschiedenis van deastronomie!

Guide

star|

11-201

2

027

Guidestar|11-2012

Kortnieuws

Een commercieel vrachtschip is gisteravond gelanceerdvanaf ruimtebasis Cape Canaveral in Florida. DeDragon-capsule brengt vracht naar het internationaleruimtestation ISS. Woensdag komt het vaartuig daaraan. Het is de eerste keer dat een commercieelvrachtschip het ISS bevoorraadt. In mei ging er ook eenDragon naar het ISS, maar die missie was bedoeld omalle systemen te testen. De Dragon blijft ongeveer drieweken bij het ISS. Daarna keert de capsule terug naarde aarde. Het vaartuig zal dan niet vergaan in dedampkring, zoals de andere vrachtschepen, maar aaneen parachute in de oceaan plonzen. In de toekomstmoet de Dragon ook bemanningsleden naar de ruimteen terug brengen. De Dragon is ontwikkeld door hetbedrijf SpaceX. Dat mag de komende jaren nog zekerelf vluchten naar het ISS uitvoeren. Eind dit jaar gaateen ander bedrijf voor het eerst naar het ISS. Bron:Belga / 08-10-2012.De partners in het Internationaal Ruimtestation ISS zijnovereengekomen om bemande missies van een jaar testarten. Momenteel duren de missies naar en met hetISS in principe zes maanden. Dat heeft de NASAmeegedeeld. Van 2015 af zullen een Amerikaan en eenRus met een Sojoez naar en van het complex vliegenom er een vol jaar te werken. De identiteit van de tweeen details zijn nog te onderhandelen. Bedoeling vanzo'n missie van een jaar is "waardevolle weten-schappelijke data te vergaren voor het sturen vanmensen naar nieuwe bestemmingen in onszonnestelsel", zegt de NASA. Het gaat daarbij nietalleen om de weerslag van een langeduurmissie op hetmenselijk lichaam maar ook omtrent de technologievoor missies verder dan de Maan. In de geschiedenisvan de ruimtevaart zijn maar vier mensen meer daneen jaar continu in de ruimte geweest, allen Russischekosmonauten. De absolute recordhouder is arts ValeriPolyakov die in 1994-1995 437 dagen 18 uur in hetRussische ruimtestation Mir werkte (inclusief deheenreis). De Amerikaanse langeduurrecordhouder isMichael Lopez Alegria met 215 dagen in het ISS in2006-2007. Frank De Winne heeft het Belgische recordmet 187 dagen 20 uur 42 minuten. Bron: Belga / Tass /06-10-2012.Het internationale ruimtestation ISS is gisteren voor heteerst zelf gebruikt als een lanceerbasis. Vijf kleine,experimentele satellieten werden losgelaten van hetcomplex. Ze zweefden weg en kwamen in een eigenbaan rond de aarde. De satellietjes zijn slechts enkelecentimeters groot. Ze zijn vooral bedoeld om nieuwetechnieken te testen. Over ongeveer 3 maandenverbranden ze in de dampkring. Het onbemandeJapanse ruimtevrachtschip Ooievaar 3 bracht desatellietjes in juli naar het ISS, waar ze tijdelijk werdenvastgemaakt aan de buitenkant van het ruimtestation.Satellieten worden goedkoper, en daarmee toegan-kelijker, als ze kunnen meeliften met een vrachtschipdat toch al naar het ISS gaat. Ze hoeven dan nietlanger met een eigen raket naar de ruimte te wordengebracht. Bron: AT / 06-10-2012.Ook Curiosity maakt tegenwoordig gebruik vanFoursquare, de bekende sociale netwerksite slash appdie het mogelijk maakt je huidige locatie te delen metde rest van de wereld. Het bijzondere daaraan isnatuurlijk dat deze speciale jeep zich op de planeetMars bevindt. Het is de eerste keer dat er wordtingecheckt op Foursquare vanop een andere planeet,en de tweede keer van buiten de Aarde, vanuit de

ruimte dus. "Mars Curiosity checked in at Gale Crater,One check-in closer to being Mayor of Mars", zo luiddede boodschap van het peperdure voertuig, dat zichverder op Foursquare voorstelt als volgt: "Wie heeft zeswielen, een laser en is bezig de Rode Planeet teverkennen? Ik. En ik ben Curiosity, Nasa's nieuwsteMarsjeep." De Curiosity stuurt ook tips vanop Mars:"Wat extra vochtinbrengende crème en stevig schoeiselzijn aangeraden, en ook zuurstof voor wie ademt." Ofnog: "Wil je minder wegen? Kom naar de Rode Planeet.Mars is veel kleiner en de zwaartekracht maakt dat jeongeveer 3/8 van je gewicht op Aarde weegt." Eenbriljante publiciteitsstunt voor zowel Nasa alsFoursquare. Maar zoals Will Oremus van slate.com hetlaconiek verwoordt: "Als de check-ins van de mensenop Aarde ook zo interessant waren, zou ik nogeventueel overwegen om mezelf in te schrijven." Bron:TechCrunch / Slate.com / 06-10-2012.Het onbemande Europese ruimtevrachtschip Amaldi isin de nacht van dinsdag op woensdag vergaan in dedampkring. Ruimtevaartorganisatie ESA liet het toestelgecontroleerd opbranden. ''Signaal verloren. VaarwelEdoardo Amaldi'', twitterde de ESA omstreeks half vier.Volgens de organisatie storten de brokstukken neer ineen afgelegen deel van de Grote Oceaan. Daar vormenze geen gevaar voor mensen. De Amaldi was in maartnaar het ISS gegaan met ongeveer 6,6 ton aanbrandstof, zuurstof, water, wetenschappelijke appa-ratuur en reserveonderdelen. Het ruimtevrachtschipvertrok vrijdag weer richting aarde. Op de terugwegwas het gevuld met afval. Bron: ESA / 04-10-2012.Het eerste commerciële vrachtschip is woensdagaangekomen bij het internationale ruimtestation ISS.Het schip, de SpaceX Dragoncapsule, brengt vrachtnaar het ruimtestation. Het is de eerste keer dat eencommercieel vrachtschip het ISS bevoorraadt. In meiging er ook een Dragoncapsule naar het ISS, waarAndré Kuipers toen zat, maar die capsule was vrijwelleeg. Die missie was bedoeld om alle systemen tetesten. De Dragon blijft ongeveer 3 weken bij het ISS.Daarna keert de capsule terug naar de aarde. Hetvaartuig zal dan niet vergaan in de dampkring, zoalsde andere vrachtschepen, maar veilig aan eenparachute in de oceaan vallen. In de toekomst moet deDragon namelijk ook bemanningsleden naar de ruimteen en weer terug naar de aarde brengen. Bron: ANP /10-10-2012.Operazangeres Sarah Brightman gaat de ruimte in. In2013 of 2014 gaat ze voor 10 dagen naar hetinternationale ruimtestation ISS. Ze wordt dan deachtste ruimtetoerist in de geschiedenis. Dat heeftSpace Adventures, het 'ruimtereisbureau' dat de tripheeft geboekt, bekendgemaakt. Het is niet bekendhoeveel Brightman voor de reis heeft betaald. De prijsvan een ruimtereis wordt geschat op ongeveer 20miljoen euro, hoewel aanbieders en klanten eroverzwijgen. De sopraan Brightman wil de eerste artiestworden die zingt uit de ruimte. "Ik zie mezelf niet alseen dromer, maar als een dromenjager", zei Brightmanin een verklaring. Haar nieuwe cd, 'Dreamchaser', komtbegin volgend jaar uit. Na de tournee begint ze met devoorbereiding op de vlucht. Sarah Brightman is vooralbekend van het nummer 'Con te partirò' (1996), dat zemet Andrea Bocelli zong. Bron: AFP / 10-10-2012.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Voordracht : André Kuipers in ArtisAndré Kuipers in het Planetarium om te vertellen over zijn ruimtereis. Samen met Artis de Marsiswas hij 6 maanden lang in het ruimtestation ISS (International Space Station). Er zijn specialevoorstellingen voor zowel kinderen als volwassen, waarin hij vertelt hoe de aarde eruit ziet vanuitde ruimte, wat hij voor werk in het ISS en zal hij onthullen waar Artis de Marsis zich nu bevindt.Ook is er ruimte voor een paar vragen uit het publiek en zal André Kuipers zijn boek signeren.

Datum - Zondag 4 november 2012. 10.00 uur t/m 12.00 uur. Toegang: Onbekend.Locatie - Artis planetarium - Plantage Kerklaan 38-40 - 1018 CZ Amsterdam (NL). info@artis.nl. 029

Guidestar|11-2012

Patrick

Jaecqu

es

NNaacchhtt vvaann ddee dduuiisstteerrnniiss

030

Foto - Alex, Dieter en Erwin kondende vele bezoekers, ook zonder eenheldere hemel, boeien met hun te-lescopen, randapparatuur en tal vanleuke anekdotes.Meer informatie :www.aegvzw.be

Artike

l

Zoals de tradititie het ondertussen wil staatonze vereniging, de Astro Event Group vzw,tijdens de 'Nacht van de duisternis' op maarliefst twee locaties. In Maldegem (tussenBrugge en Gent) alsook in Oostende, onzethuisstad.In Maldegem is Natuurpunt de plaatselijkeorganisator. En voorzagen we, aan het eindevan de fraai uitgestippelde wandeling, eengoed uitgeruste info- en telescopenstand.Waar Stijn, Sander, Kurt en Mike zo'n 250 talbezoekers mochten verblijden. Helaas bleekhet weer ver van ideaal en verstoorde een buiietwat de pret. Waardoor beslist heel watgeïnteresseerden niet kwamen opdagen.In Oostende werken we sinds twee jaar nauwsamen met het Vogelopvangcentrum (VOC) ende Provincie West-Vlaanderen afdeling Walra-versijde. Om op de laatstgenoemde locatie,net als in Maldegem, een boeiende wandelingte voorzien voor de 415 bezoekers.

Ondertussen... in OostendeReeds bij het opzetten van de standen bleekhet weer niet echt mee te zitten. Het had diedag misschien nog niet geregend maar degehele hemel zag er donker en dreigend uit.Alvast geen goed nieuws voor Alex en Erwindie elk hun telescoop hadden meegebracht.Terwijl Dirk zich installeerde in de multimediazaal, Dieter mee hielp de telescopen opzetten,Jan zich vertrouwd maakte met de kassa enikzelf, met behulp van Kenji en Nathalie, deAEG infostand en m'n Eureka shop opzettebegonnen er al mensen toe te stromen aan deinkom. En dat een kwartier voor opening.Alvast een goed teken.Het was al snel duidelijk dat de bezoekersmoeite hadden om een keuze te maken uit devele standen die waren ondergebracht in hethoofdgebouw van Walraversijde. Zouden weeerst de permanente tentoonstelling, de standmet exotische ongewervelden, de Eurekashop, de AEG infostand of het auditoriumeerst bezoeken ? Je kon het zo van degezichten aflezen !Dat was alvast zo tot ze vreemde, en vooralreusachtige, creaturen zagen die op enkeletakken jong en oud deden verbazen. De stand-houder had dan ook z'n handen meer dan volvan de vele vragen. Zeker over de reusachtigekakerlakken, wandelende takken en de bid-sprinkhanen. De Eureka stand werd hierdoorbijna onder de voeten gelopen. Wat een gelukdat de vele unieke producten toch ook voorwat afleiding zorgden.Het feit dat de permanente tentoonstellingvan Walraversijde ook bezocht kon wordenbleken velen te appreciëren. En terecht. De

mooi ingerichte zaal toont een stuk van deOostendse geschiedenis die elke inwonereigenlijk zou moeten kennen. Bijzonder leer-zaam !De drie reusactige AEG roll-up banners zorg-den ervoor dat het kaf van het koren werdgescheiden. Want iedereen die kwam voor eenportie sterrenkunde liep eerst naar deze kleur-rijke infopanelen. En waren duidelijk verstomddoor het grote aantal facetten dat de verenig-ing rijk is. Wat zich weerspiegelde op hetaantal nieuwe leden tegen het einde van hetweekend.Naast de deur, die de toegang was tot denachtelijke wandeling, lag het auditorium diemenig mensen wist te strikken. En waar Dirk,zoals steeds, een bijzondere indruk achterliet."Man, wat kan die kerel vlot vertellen over hetheelal" was een uitroep die we meermaals tehoren kregen. En terecht ook !Eens buiten werd het pad verlicht door eenresem kaarsen en goed geplaatste 'glow-sticks'. Ook de zelf meegebrachte zaklampenbleken opnieuw bijzonder handig. Want dehuidige moderne mens is blijkbaar niet langerin staat om zonder het veilige gevoel van eenoverdaad aan licht zich een weg te banendoor de nacht. Toch wel vreemd...De stand van het VOC was de eerste die menbuiten kon ontdekken. En vol stond van infor-matieve borden, opgezette dieren en leden diein geuren en kleuren de werking van hun vere-niging uit de doeken deden. Een eind daarvanstond de AEG stand met twee telescopen.Bemand door Alex, Erwin en Dieter die ietwatbedroefd waren van het weer maar al snel,ook zonder telescopen, het publiek kondenboeien. Zo kennen we hen...In de vissershuisjes waren diverse acteurs hetleven van destijds aan het uitbeelden voor deduidelijk geboeide bezoekers. En wat voor dejongsten bijna een cultuurschok betekende !De stand van het Blauwe Kruis toonde aan datze, helaas, echt wel meer dan alleen hondenen katten dienen op te vangen. En ook deinsectenstand deed ons even stilstaan bij water onder en achter onze muren allemaal schuilhoud. Net zoals de amfibiën en muizen stand.Beiden lekkernijen voor de kerkuilen van devolgende stand, die doelbewust wat verder ophet pad lag. Je weet maar nooit wanneer dehonger toe slaat. Daarom hadden we ook voorons mensen wat lekkers, in de vorm van versesoep.Terug op krachten gekomen kon men nog heelwat bijleren op de standen van de vleermui-zen, Vogelbescherming en de Sea Sheppardom dan uiteindelijk te belanden in de knussewarme cafetaria. Op naar volgend jaar !

Guide

star|

11-201

2

031

Guidestar|11-2012Rubriek-Lanceeroverzichtvandemaand

KrisChristiaens

VVeerrkkllaarreennddee wwoooorrddeenn ll ii jj sstt

GGEEOO GGeeoossttaattii oonnaarryy EEaarrtthh OOrrbbii ttLLEEOO LLooww EEaarrtthh OOrrbbii ttMM ii ll .. CCoomm.. MM ii ll ii ttaa ii rree CCoommmmuunn ii ccaattii eessaatteell ll ii eett

■ MM ii ss ll uukkttee ll aanncceerrii nngg

Datum Uur (GMT) Raket Lanceerbasis Vracht Gewicht Land Baan Doel

04-10-2012 12.10 uur Delta-4M+ (4,2) Cape Canaveral GPS-2F 3 (USA 239) 1630 Kg USA 20200 x 20200 Navigatie

08-10-2012 00.35 uur Falcon 9 Cape Canaveral Dragon CRS-1 6600 Kg USA LEO ISS bevoorradingOrbcomm FM44 142 Kg USA LEO Communicatie

12-10-2012 18.15 uur Sojoez-2-1b Fregat Bajkonoer Galileo-IOV FM3 640 Kg Europa 23616 x 23616 NavigatieGalileo-IOV FM4 640 Kg Europa 23616 x 23616 Navigatie

14-10-2012 03.25 uur CZ-2C Taiyuan SJ 9A ? Kg China LEO TechnologieSJ 9B ? Kg China LEO Technologie

14-10-2012 08.34 uur Proton-M Briz-M Bajkonoer Intelsat 23 2730 Kg USA GEO Communicatie

23-10-2012 12.51 uur Sojoez-FG Kourou Sojoez TMA-06M 7150 Kg Rusland LEO Bemand

25-10-2012 15.33 uur CZ-3C Xichang BD-2 G6 4600 Kg China GEO Navigatie

OOkkttoobbeerr 22001122

Philip

Cornei

lleFRA

S

PPeetteerr HHeennddeerriicckkxx

032

Info - Elke maand voorzien we rondde periode van volle maan eeninteressante spreekbeurt. Die wordtmeestal voorafgegaan door eenhemeljournaal waarin de komendehemelverschijnselen worden toege-licht. Zoals altijd is er ook ruimtevoor het tonen van eigen werk:waarnemingen, ervaringen, foto's,schetsen, boekbesprekingen, nieuweaankopen, enz. Naast onze maan-delijkse bijeenkomsten zijn er ookeen aantal publieke sterrenkijk-avonden voorzien.Meer informatie :www.vvs.be/afdelingen/scheldeland-waasland

Rubriek

-Ama

teuras

tronoo

mind

ekijke

r

Sinds zijn twaalfde is Peter Henderickx gepas-sioneerd door sterrenkunde. “Zijn we alleen inhet heelal?... Zou al die ruimte dan geenenorme plaatsverspilling zijn?" Het is eenbekende uitspraak van Carl Sagan. Prachtig inperspectief gezet in ‘Contact’. Voor Peter blijftCarl een een iconisch figuur, met zijnbevreemdende Engelse articulatie, z’n eigenstijl van presenteren, z’n eigenzinnige diep-gaande documentaires. Het hele idee dat wijop een bol leven, die duizelingwekkend hardrond de zon draait, omgeven door miljardensterren, gegroepeerd in een grote schijf vanhonderdduizend lichtjaar breed was zoverbluffend, dat hij er alles wou over weten.Wist Peter veel dat dit het begin was van eenhobby die een deel van zijn leven zou worden.Zijn eerste kennismaking met de sterrenhemelkwam door het boek "Sterrenkunde voorIedereen" van Govert Schilling, waar goedesterrenkaartjes in stonden. Zo is hetbegonnen, onder een heldere hemel 's avondsbuiten met een rode zaklamp en dit boek. Inde koude wintermaanden, met een 7X50verrekijker stond Peter te turen naar hetsterrenbeeld Orion. Hij kon de Orion nevelecht goed waarnemen en zag details in destructuur. Open sterrenhopen, nevels enmassa’s sterren in de melkweg … en datallemaal vanuit zijn eigen achtertuin!Daarna ging de hobby in stroomversnelling enin 1990 kocht hij zijn eerste sterrenkijker, eenPollux 114mm Newton spiegeltelescoop opequatoriale montering (het bekende elfcentimetertje), waarmee hij voor het eerst deplaneten waarnam alsook een groot deelMessier objecten goed kon observeren. Hetelfje had echter een te zwakke montering enkwam met inferieure oculairen.Rond 1993 sloot Peter zich aan bij een groepjevrienden (Kurt Christiaens, Eric Moerman, TomGyssens en Chris Wauters) die net eenvereniging in het leven geroepen hadden:A.P.O.LO (Astronomische PopulariseringsOrganisatie Lokeren) die regelmatig kijk-avonden hielden in het Molsbroek te Lokeren.Met een clubje van vijf stonden ze meermaalsper jaar in de Kalkense Meersen met huntelescopen. Sterrenkijken bleek toen soms eenandere zaak want de groep trok er zelfs bijslecht weer op uit, hopend op uitklaringenlater in de nacht!A.P.O.LO organiseerde talloze kijkavonden voorhet geïnteresseerde publiek en rond 1996-97zelfs enkele starparties voor amateurastonomen in Overmere. Die starparty werdtoepasselijk ‘Starnights’ gedoopt. Dit idee endie formule werd later de basis van hethuidige 'Starnights' te Ieper, Zillebeke.In 1993 kocht Peter een tweedehands 8cmf7.5 achromatische refractor aan, op Super

Guide

star|

11-201

2

Polaris montering en alu statief. De kijker wasveel compacter dan de 114mm spiegel-telescoop en stukken scherper. De lenzen-telescoop gaf mooiere beelden van deplaneten en de Maan. Bovendien was deze als“grab-n-go kijker” snel opstelbaar, ondankshet statiefdriehoekje, dat moest bevestigdworden met vleugelmoertjes die steedsverloren gingen in het hoge gras met eennachtelijke zoektocht als gevolg.Een paar vakantiejobs later kon Peter in 1995een 25cm f4.8 galaxy optics telescoopspiegelaanschaffen. Deze spiegel kwam in eendobsonmontering en een gebaffelde houtenlichtgewichtbuis in twee delen, gemaakt metde kunde van Eric Moerman. Met dezereflector maakte Peter echt vorderingen wanthij kon de meeste Messier objecten gemak-kelijk waarnemen. Bovendien was dezetelescoop snel opgesteld in een paar minutenen moest de muurvaste collimatie zeldenworden bijgesteld. Bijna twintig jaar latergeeft deze reflector nog steeds scherpebeelden op planeten en deepsky objecten.Sinds september 2001 beschikt Peter over eenNova Optical 56cm f5 telescoopspiegel in eendobson montering, die beelden geeft waarinhij zelfs niet in zijn stoutste dromen vangedroomd had. Praktisch de gehele NGCcatalogus ligt binnen bereik, planeetbeeldenmet ongezien detail.Tussen 2001 en 2007 is Peter actief lid van VVSAntares, een vereniging met een aantalamateur astronomen uit Lokeren, Zele en Sint-Niklaas. Er werden talrijke publieke kijk-avonden georganiseerd in het Waasland in dieperiode.Sinds september 2007 is Peter actief binnen delokale VVS vereniging Scheldeland, die delokale werking van de Vereniging voorSterrenkunde vertegenwoordigt te Lokeren,Zele, Wetteren, Overmere, Berlare tot Laarne.Ze komen maandelijks samen te Wetteren enhouden minimaal twee publieke kijkavondenper jaar.In augustus 2008 heeft hij zijn 56cm Dobsontelescoop uitgerust met een Argo Navis DSCen een ServoCat. Een droom om mee waar tenemen! Met degelijke apparatuur vraagt hijzich af hoe hij zo lang manueel heeft kunnenwerken. Bij een stabiele atmosfeer zijn nuvergrotingen tot 1000x echt verbluffendscherp en zijn minicule details plotswaarneembaar. Zo herinnert Peter zich mooiebeelden van de planeet Mars tijdensopposities die nog steeds in zijn netvlies staan.De grote 56cm Dobson schittert echter pas opDeep Sky Objecten, waar Peter’s echte passieligt!

Info - Philip Corneille isAEG lid en Data Manage-ment consultant met bij-zondere interesse voorsterrenkundige applicaties. Als Fellowof the British Interplanetary Societyschrijft hij regelmatig over onbe-mande ruimtevaart en sterrenkundevoor internationale vakbladen.

033

Guidestar|11-2012

DirkD

evlies

PPaauull HHeennrrii SSttrroooobbaanntt

034

Foto - De cyclische variatie van hetaantal zonnevlekken werd voor heteerst waargenomen en vastgelegddoor Heinrich Schwabe tussen 1826en 1843. Dit leidde Rudolf Wolf ertoe om vanaf 1848 regelmatigewaarnemingen te doen. Het wolf-getal is een maat voor het aantalafzonderlijke zonnevlekken en groe-pen. Er is gebleken dat er een verbandis met een aantal andere zonne-variabelen.Meer informatie :www.digilife.be/club/franky.dubois

Rubriek

-Woor

dvan

dema

and

Als sterrenkundige sneed hij de meest diverseonderwerpen aan.Personalia

Hij is geboren in Elsene op 11 april 1868 enoverleed in Sint-Gillis op 15 juli 1936. Hij was als14-jarige enorm onder de indruk van de grotekomeet van 1882 (C/1882 RI). Hij was de zoonvan François Stroobant. Zijn vader, maar ookCharles Montigny en François Terby, moedigdenhem sterk aan.Opleiding

Hij werd op 12 juli 1889 doctor in de fysica enwiskunde aan de Université Libre de Bruxelles.Voor het behalen van een reisbeurs publiceerdehij in 1890 over de ringen van Saturnus. Deplaneet droeg zijn voorkeur weg. Hij heeft in deloop der jaren de verschijnselen van de planeetgevolgd, in het bijzonder de stand van deringen. Hij besprak zijn eigen waarnemingen endie van buitenlandse collega’s om de ware aardvan de ringen te achterhalen. Hij bestudeerdeook de afplatting van de planeet en publiceerdein 1934 over de excentriciteit van de ringen. Hijwon de reisbeurs en mocht een jaar verblijvenaan de sterrenwacht in Parijs en studeerde aande Sorbonne. Hij observeerde er Saturnus enbekwaamde zich er in het waarnemen metmeridiaankijkers.Werk en leven

Als 17-jarige ging hij als vrijwilliger werken aande sterrenwacht, dat was in 1885. In 1884 hadhij al gepubliceerd over het schijnbaar effect datde Zon, de Maan en sterrenbeelden groter lijkenbij de horizon. In 1897 en in 1928 kwam hij nogop het onderwerp terug.Bij zijn terugkeer uit Parijs in 1891 werd zijnwerk beloond met een benoeming als assistent-sterrenkundige aan de sterrenwacht in Brusselop 2 november 1891. Hij kreeg promotie in1902 (hoofdastronoom van de meridiaanzaalvan de Koninklijke Sterrenwacht). Volwaardigastronoom mocht hij zich noemen vanaf 1januari 1903. Op 25 augustus 1913 werd hijsterrenkundig diensthoofd. Hij kochtverschillende nieuwe instrumenten aan, onderandere een Askania-meridiaancirkel met eenopening van 19 cm. Georges Lecointe, directeurvan de sterrenwacht, droeg hem op desterrenwacht te leiden terwijl hij dienst deed inhet leger tijdens de Eerste Wereldoorlog. Op 29december 1918 kreeg Stroobant de graad vanassistent-directeur. Lecointe kon zijn rol alsdirecteur echter niet meer opnemen door eensterk verslechterde gezondheid. HoewelStroobant pas op 2 mei 1925 officieel directeurwerd, was hij het de facto al in augustus 1914.Hij richtte het departement astrofysica op. Tergelegenheid van zijn overlijden had EugèneDelporte (1882 – 1955)(Guidestar juli 2012) het

Guide

star|

11-201

2

over een vruchtbare carrière die slechts driemaanden voor zijn overlijden eindigde met zijnpensioen op 1 mei 1936. Hij liet een sterren-wacht achter die de vergelijking metbuitenlandse sterrenwachten kon doorstaan. Hijwerd ere-directeur van het instituut.Hij wilde na zijn pensionering de lacune van tienjaar overbruggen die bestond sinds de publicatievan de Bibliographie générale de l’astronomie,die door Houzeau en Lancaster was samen-gesteld (zie Guidestar oktober 2012).Voor amateursterrenkundigen schreef hijduidelijke handleidingen om te observeren, zoalsbijvoorbeeld om meteoren waar te nemen.In 1894 schreef hij over de bewegingen vanmanen ten opzichte van de Zon en over demassa van Mercurius. De opeenvolgendeovergangen van laatstgenoemde van 1907 tot1927 greep hij aan om de diameter en eencorrecte positie ervan te bepalen. In 1919schreef hij over de gemiddelde dichtheid van deGalileïsche manen (Guidestar april 2010). Hijzocht ook naar wetmatigheden in de verdelingvan de banen van de planetoïden en naar dehelderheden en massa’s van die objecten.Dankzij deze theoretische interesse en hetstatistisch werk (op meer dan 800 bekendeplanetoïden) werd te Ukkel begonnen meteigen fotografisch onderzoek van deze objecten.Twee artikels van hem over planetoïden, van1907 en 1917, werden zeer goed onthaald. Datwerk van hem zorgde voor de richting waarin desterrenwacht zijn onderzoek deed. Hij hadimmers vanaf 1910 gestreden voor hetverwerven van een fotografisch instrument voorhet onderzoek van planetoïden.Hij bleef toch ook een bijzondere interessebehouden voor het onderzoek van sterren. Van1908 tot 1934 schreef hij verschillende artikelsover onder andere de snelheid van hetzonnestelsel in de ruimte (1932), de verdelingvan sterren in het Melkwegstelsel, de verdelingvan spectroscopische dubbelsterren langs dehemel, de beweging van heliumsterren en derotatie van het Melkwegstelsel.Hij was ervan overtuigd dat de kennis van deaard van hemellichamen bepalend was voor dekennis van het hele heelal. Onderzoek naar deverdeling van de sterren in het Melkwegstelselwas hiervan een uiting. Doordat hij zijnwaarnemingen regelmatig heeft beschreven,konden collega’s ze gemakkelijk gebruiken.Tussen 1907 en 1920 gaf hij de ‘Annuaire del'Observatoire Royal de Belgique’ uit. Het bevattebeoordelingen en gaf een stand van zaken vanhet onderzoek. Hij had ook interesse voorpersoonlijke fouten in waarnemingen, waarrekening moest mee gehouden worden. Dezezijn voor iedere gebruiker van een instrumentanders.

Info - Dirk Devlies is,naast lid van de AstroEvent Group vzw, ookactief in de VerenigingVoor Sterrenkunde waar hij zetelt inde raad van bestuur. Zowat elk vrijmoment steekt hij in z'n zelfgemaaktsterrenkundig en ruimtevaartgerichtwoordenboek. Een buitengewoon om-vangrijk werk dat al enkele duizen-den pagina's telt.

035

Guidestar|11-2012

036

Naarmate de eeuwverjaardag van de sterren-wacht naderde (1935) bestelde en installeerdehij nieuwe fotografische en spectroscopischeinstrumenten, vooral voor het zoeken vanplanetoïden. Delporte ontdekte er enkele nieuweobjecten mee, waaronder Amor en Adonis.Hij werd op 15 december 1908 corresponderendlid van Académie royale des Sciences, des Lettreset des Beaux-Arts de Belgique, effectief lid op 7juni 1913 en directeur van de KlasseWetenschappen in 1931. Aan de Academie washij voorzitter van het Nationaal Comité voorSterrenkunde en daarnaast ook lid van hetNationaal Comité voor Geodesie en geofysica.Hij werd in 1926 corresponderend lid van hetBureau des Longitudes en van het Institut deCoïmbre en in 1930 van de Royal AstronomicalSociety.Hij was stichtend lid en secretaris van de SociétéBelge d’Astronomie.Naast de sterrenkunde bouwde hij ook eenacademische carrière uit. In 1897 werd hij lectoraan de Université Libre de Bruxelles. Hij werdgewoon hoogleraar in juli 1904. In 1923 richttehij het departement sterrenkunde op aan deULB. Hij werkte het samen met Jacques Cox(1898 – 1972) uit. Laatstgenoemde onderzochter door toedoen van zijn leermeester plane-toïden.

Uitgelicht: Venusmaan.De maan van Venus werd op 11 november 1645ontdekt door de Napolitaanse onderzoekerFrancesco Fontana. Er volgden nog verschillendewaarnemingen van deze maan. De vermeendeVenusmaan genoot in België bijzondereinteresse. Houzeau (Guidestar oktober 2012) gafer in 1884 zelfs de naam Neith aan. De Belgischeinteresse mag misschien toegeschreven wordenaan een waarneming in Brussel op 3 februari1884. E. Stuyvaert zag dan een heldere stip opVenus, die kan vergeleken worden met deovergang van een Galileïsche maan over Jupiter.Negen dagen later zag Leopold Niesten eenonbekend object nabij Venus. Hoewel ze er nietover publiceerden, waren hun waarnemingenwel bekend bij Brusselse collegae.

Paul Stroobant onderzocht de waarnemingen.Tijdens een voordracht aan de KoninklijkeBelgische Academie in 1887 geeft hij alle 33waarnemingsverslagen onverkort weer en zettehij alle hypotheses op een rij. Hij verklaarde defoute waarnemingen stuk voor stuk. Hijidentificeerde de waargenomen manen alskleine sterren die in de buurt van de planeetstonden op het moment van de waarnemingen.Volgens hem waren de schijfjes die werdengezien niets anders dan spookbeelden,veroorzaakt in de optiek van de telescoop. Hijkon van zeven waarnemingen doorberekeningen laten zien dat er sprake was vaneen ster die schijnbaar dicht bij de planeetstond. Volgens hem was het mogelijk datRoedkiaer in Kopenhagen op 5 maart 1761 deplaneet Uranus waarnam en dit twintig jaarvoordat Herschel hem ontdekte.

Hij besloot dat er geen basis was voor geloof ineen Venusmaan en werd daarin algemeengevolgd. De kritieken van Stroobant waren zovernietigend dat niemand het nu nog overVenus’ maan heeft.Het werk en de bevindingen van Stroobantkomen uitgebreid aan bod in het boek ‘TheMoon that Wasn’t - The Saga of Venus’ SpuriousSatellite’ van Helge Kragh (2008). Er staat in hetboek ook een korte biografie over hem.

Prijzen, eerbewijzen en naamdragersNaar hem is de planetoïde 1124 Stroobantiagenoemd. Hij werd ontdekt op 6 december1928 door Delporte.De Paul Stroobantlaan in Ukkel, enkele honder-den meters ten westen van de Ruimtepool, isaan hem opgedragen.Naar hem en zijn vrouw is de Paul and MarieStroobant Prize genoemd. Het is een Belgischesterrenkundige prijs die in 1950 ingericht werddoor de Klasse Wetenschappen van deAcadémie Royale de Belgique. Het wordtuitgereikt aan een uitmuntend Belgisch of Franssterrenkundige.Door zijn talrijke onderzoeken, die hij met degrootste precisie uitvoerde, genoot hijinternationaal aanzien en kreeg hij verschillendeeerbewijzen. Zo kreeg hij van de Académie deBelgique onder andere de Prix Mailly (1912) envan de Belgische overheid de tienjaarlijkse prijsvoor de toegepaste wiskunde (Prix décennal desMathématiques appliquées)(1921). Van deParijse wetenschapsacademie kreeg hij in 1921de Prix Lalande. Hij was lid van de RoyalAstronomical Society (vanaf 1930) en vanaf1932 corresponderend lid van het Institut deFrance.Voor de Internationale Astronomische Unie(Guidestar december 2010) leidde hij tweecommissies: nomenclatuur en bibliografie. Dezogenaamde Ukkel-lijst van observatoria ensterrenkundigen die toen werd opgesteld werdveel gebruikt. Hij was ook voorzitter van deBelgische nationale comités voor sterrenkundeen geodesie.De Koninklijke Sterrenwacht van België wijdde in2011 een tentoonstelling aan hem met alsthema ‘De tweede vernieuwing van desterrenwacht’.

Literatuur en bronnenIn 1933 verscheen van hem ‘Précisd’Astronomie’. Het was een uitgebreide editievan zijn ‘Précis d’astronomie pratique’ dat in1903 verscheen. Het bevat samenvattingen vanzijn lessen aan de Université Libre de Bruxelles.Een overzicht van zijn leven en een lijst met zijnpublicaties verscheen van de hand van Cox en F.Van den Dungen in het jaarboek van deAcadémie royale des Sciences, des Lettres et desBeaux-Arts de Belgique in 1949.Zijn biografie werd voor de Biographie Nationalebeschreven door Cox (1961). Hij wordtbeschreven in 'The Biographical Encyclopedia ofAstronomers' (Springer, 2007).Ter gelegenheid van de 75e verjaardag van deonafhankelijkheid van België stelde hij eenalgemeen beeld op van de vooruitgang in dewiskundige en natuurkundige wetenschappenvan 1830 tot 1905.Als zijn belangrijkste bijdrage aan de ster-renkunde beschouwde hij zijn vaststelling dat depositie van het apex van de Zon en de snelheidvan de Zon ten opzichte van nabije sterrensystematisch varieert volgens de hetspectraaltype van de sterren die hij gebruiktevoor de berekeningen.Gu

idesta

r|11-

2012 Info - Tussen 1890 en 1891 wordtde sterrenwacht overgebracht naarUkkel. De werken waren al in 1883begonnen, maar door de directeurs-wissel was er wel enige vertraging.De toestellen werden in 1890 over-gebracht, nadat een tijdlang simul-tane waarnemingen waren verrichttussen de oude en de nieuwesterrenwacht. De "Koninklijke Sterren-wacht van Brussel" wordt dan ook"Koninklijke Sterrenwacht van Bel-gië".

Meer informatie :www.astro.oma.be

SSuuppeerrzzwwaaaarr zzwwaarrtt ggaattbbllaaaasstt eennoorrmmee bbeellFoto - De kleurenfoto's tonensterrenstelsel M87. De wit / blauweregio is optisch licht (Bron: SDSS); deradiostraling is te zien in geel/oranje(LOFAR). In het midden is de radio-straling heel fel; het geeft aan waarde stroom, die veroorzaakt wordtdoor het zwarte gat, zich bevindt.Bron: Francesco de Gasperin, namensde LOFAR-samenwerking.

Meer informatie :www.astron.nl

037

Guidestar|11-2012Artikel

ASTRON

Een internationaal team van astronomen heeftéén van de beste beelden ooit gemaakt vanenorme bellen geproduceerd door een zwartgat. Zij maakten deze opname met deInternationale LOFAR Telescoop (ILT), ontwor-pen en gebouwd door ASTRON, op heel lagefrequenties. Het beeld laat een enormeballonvormige bol zien, gevuld met plasmadat radiogolven uitzendt en in omvang groteris dan een compleet sterrenstelsel. Deze‘ballon’ is langzaam opgeblazen door één vande superzwaarste zwarte gaten in onzekosmische achtertuin.De wetenschappers observeerden een enormellipsvormig sterrenstelsel Messier 87 (M87), inhet midden van een cluster van sterrenstelselsin de constellatie Maagd. Dit stelsel istweeduizend keer zwaarder dan onze eigenMelkweg en heeft één van de zwaarste zwartegaten die ooit ontdekt zijn, met een massavan zes miljard keer die van onze zon. Om depaar minuten slokt het zwarte gat materie opzo groot als onze hele aarde, waarbij het eendeel omzet in straling en een nog groter deelin krachtige stralen ultrasnelle deeltjes.Zwarte gaten slikken niet alleen materie in, zekunnen ook een deel van die materie weeruitwerpen. De uitgeslingerde materieverschijnt dan in de vorm van een heteplasmastroom en verlaat het sterrenstelselwaarin het zwarte gat zich bevindt met bijnade snelheid van het licht. Als het plasmasnelheid mindert, ontstaat een grote, dunneballon die het hele sterrenstelsel en deomgeving van dat stelsel verzwelgt. Dezeplasmaballon is niet te zien met optischetelescopen, maar wel waar te nemen op lageradiofrequenties met de LOFAR telescoop.“Dit resultaat is heel belangrijk,” zegtFrancesco de Gasperin, eerste auteur van ditonderzoek dat gepubliceerd zal worden in hettijdschrift Astronomy & Astrophysics. “Het laatde mogelijkheden van LOFAR zien en het biedtoverweldigend bewijs voor de sterke interactietussen het superzware zwarte gat van hetsterrenstelsel en de omgeving van het stelsel.Zoals symbiotische soorten”, zegt DeGasperin, “leiden het sterrenstelsel en hetsuperzware zwarte gat intiem verstrengeldelevens, waarbij het stelsel het zwarte gatvoedt met materie en het zwarte gat energieteruggeeft aan het stelsel”.De sterrenkundigen maakten deze opname inde testfase van de nieuwe LOFAR-telescoop opradiofrequenties boven 120 MHz. “Dit is deeerste keer dat een dergelijk beeld van zulkehoge kwaliteit mogelijk is op deze lagefrequenties”, zegt Prof. Heino Falcke,bestuursvoorzitter van de ILT en coauteur vanhet onderzoek. “Voor een radiotelescoop is diteen van de moeilijkst waar te nemen gebiedenvan de hemel. Resultaten van zulke hoge

kwaliteit zo vroeg in de ontwikkeling van deLOFAR telescoop, dat hadden we nietverwacht.”De sterrenkundigen ontdekten aan de handvan de radiogolven dat de ballonnenverrassend genoeg heel jong waren, ongeveer40 miljoen jaar oud, wat op kosmischetijdschalen niet meer dan een ogenblik is. Dewaarneming op deze lage frequentie onthultgeen overblijfselen van emissie buiten degrenzen van de bel. Dat betekent dat hijextreem goed bewaard is gebleven, nogsteeds wordt aangevuld met nieuwe deeltjesen dat het geen overblijfsel is van een activiteitdie lang geleden gebeurde.

De supervisor van De Gasperin, AndreaMerloni van het Max-Planck Institute ofExtraterrestrial Physics in Garching (Duitsland)noemt het vooral fascinerend dat het metenvan de kracht van de radiogolven zoveelinformatie geeft over de omzetting vanmaterie naar energie. ‘Het gaat om heftigeprocessen dichtbij een zwart gat. Dit zwartegat lijkt efficiënter in het versnellen van destraal dan dat het zichtbare stralingproduceert.”Voor de leeftijds-analyse gebruikten deonderzoekers ook radio-gegevens van de VeryLarge Array in New Mexico en van deEffelsberg 100-meter radiotelescoop bij Bonnin Duitsland. Francesco de Gasperin deed hetonderzoek als onderdeel van zijn PhD-opleiding aan het Max Planck Institute forAstrophysics en bij het Excellence ClusterUniverse. De Gasperin is nu postdoctoraalonderzoeker aan de Universiteit van Hamburg.

Kortnieuws

’Er is de afgelopen tijd al veel te doen geweest om degevaren en problemen van kernenergie, niet in hetminst door de (voorlopige?) sluiting van dekerncentrales Doel 3 en Tihange 2. Daarom brengenwij een reeks artikels over het belang van groenestroom voor de toekomst, en welke landen koploperzijn in het groene verhaal. Denemarken is al jaren hetmeest ambitieuze land op het vlak van groene energie.Tegen het einde van dit decennium wil het land al eenderde van alle energie uit duurzame bronnen halen entegen 2050 moet alle stroom groen zijn. Het was danook geen toeval dat de Deense hoofdstad Kopenhagenin 2009 de belangrijke klimaattop van de VerenigdeNaties mocht organiseren. Helaas waren de ambitiesvan de rest van de wereld niet groot genoeg om hetDeense voorbeeld te volgen en blijft het broodnodigeklimaatplan aanmodderen. De Denen nemen hetinitiatief dus in eigen handen en wat het nogbijzonderder maakte, is dat de politieke wereld inDenemarken de groene plannen steunt. Het moet éénvan de weinige landen zijn waar de regering financiëlewinst ziet in het dumpen van energie uit fossielebrandstoffen. "Wat we ook doen, de energieprijzenzullen toch stijgen. Mensen in China en in India willenimmers ook een auto en zij willen ook kunnen reizen",zegt Lykke Friis, woordvoerster van de Liberale Partij inDenemarken. "Net daarom willen we volledigonafhankelijk worden van fossiele brandstoffen. Danzijn we ook niet kwetsbaar voor de prijsstijgingen." Dehoge olieprijzen van de jaren 70 werden zwaargevoeld in de portefeuille van de Deense bevolking endaardoor begon het land een andere koers te varen.Toen was immers nog bijna niemand in staat zichzelfvan eigen energie te voorzien. Kernenergie is inDenemarken nooit als een goed alternatief beschouwd.Zowel de politici als de burgers waren felletegenstanders. Op die manier werd Denemarken heteerste land dat fossiele brandstoffen en kernenergielinks liet liggen en op zoek ging naar duurzamebronnen. Vandaag is Denemarken zowat demarktleider in groene energie, vooral windenergie is erhoog ontwikkeld. Bron: BBC / 08-10-2012.In Groenland begint het Kaffeklubbenmeer, het meestnoordelijke meer ter wereld, na 2.400 jaar teontdooien. Daardoor komt er ook weer leven in hetmeer, stellen wetenschappers vast. Het onderzoekgebeurde onder leiding van Bianca Perren van deUniversiteit van Franche-Comté in het Franse Besançon.De studie werd gepubliceerd door Geology, hettijdschrift van de Geological Society of America. HetKaffeklubbenmeer (letterlijk vertaald het Koffieclub-meer) is een 48 hectare groot meer in het uiterstenoorden van Groenland, vlak bij de Noordelijke IJszee.Het bevindt zich al 2.400 jaar onder een 1 tot 2 meterdikke ijslaag. Maar nu de zomertemperaturen ook indeze barre regio toenemen, begint dat ijs te smelten,zeggen wetenschappers. En daardoor komt het meerook weer tot leven. Sinds de jaren 1960 worden ersteeds meer minuscule, eencellige algen waarge-nomen. In de meest recente waterstalen zijn alongeveer twintig soorten aangetroffen. Al diehonderden jaren konden onder het dikke ijs alleenblauwalgen overleven, geen echte algen maarbacteriën, die weinig licht nodig hebben. Echte algenvond je 3.500 jaar geleden wel nog in hetKaffeklubbenmeer maar naarmate het kouder werd ener meer neerslag viel, verdwenen ze. Toen het meerongeveer 2.400 jaar geleden het hele jaar rond onderdik ijs terechtkwam, was er geen spoor meer van de

algen. Voor de wetenschappers zijn de recente dooi ende biologische verandering die erdoor worden teweeg-gebracht, het gevolg van de klimaatverandering. Zevonden geen sporen van luchtvervuiling als oorzaak.Als gevolg van de stijgende temperaturen worden inhet hele noordpoolgebied grondige veranderingenwaargenomen. Vorige maand kromp de ijsoppervlakteop de Noordelijke IJszee tot een minimumrecord. Nooiteerder sinds het begin van de satellietmetingen was dehoeveelheid ijs in die zee 's zomers zo klein. Bron: IPS /07-10-2012.De aarde is de afgelopen zestien jaar niet opgewarmd.Sinds begin 1997 is er geen verandering meeropgetreden in de gemiddelde wereldwijde tempera-tuur. Dat blijkt uit cijfers van het meteorologischeinstituut Met Office, schrijft de Daily Mail. Opvallend isdat Met Office de gegevens publiceerde zonder mediaerover in te lichten. Bij eerdere rapporten gebeurde ditwel. Volgens onderzoeker Judith Curry van GeorgiaTech University blijkt uit de nieuwe cijfers dat hetonmogelijk is om de toekomst van de temperatuur tevoorspellen. Anderen, zoals professor Phil Jones van deClimatic Research Unit van de University of East Anglia,zeggen dat zestien jaar te kort is om conclusies tetrekken. Maar de Daily Mail wijst erop dat Jones in2009 in uitgelekte e-mails schreef dat wetenschapperszich pas 'zorgen' moesten maken over het niet stijgenvan de temperatuur als die periode vijftien jaar zouduren. 'De betekenis van het nieuws is natuurlijk nietdat er geen door de mens veroorzaakte opwarmingvan de aarde zou zijn,' verduidelijkt Elseviers weten-schapredacteur Simon Rozendaal in een commentaarop elsevier.nl. 'De enige harde waarheid is dat deklimaatwetenschap veel minder van het klimaatbegrijpt dan ze doorgaans pretendeert.' Bron: JeroenLangelaar / 15-10-2012.De helft van alle moerasgebieden op de wereld is deafgelopen eeuw verwoest. Dat blijkt uit een rapportdat Achim Steiner, directeur van de milieuorganisatievan de Verenigde Naties (UNEP) tijdens een VN-congres in India presenteerde.Dit verlies aan waterrijkegebieden vormt een bedreiging voor het welzijn vanmensen in tijden van groeiende waterschaarste.Moerassen en andere waterrijke gebieden zijnbelangrijk als bron van drinkwater en bieden tevensbescherming tegen overstromingen en stormen. Steinernoemde de uitkomst van het rapport "alarmerend".Bron: AFP / 17-10-2012.In het zuidoosten van Frankrijk, nabij Marseille, zijn 25mensen lichtgewond geraakt nadat de regio werdgetroffen door een minitornado. Er is ook heel watschade. Dat hebben de lokale autoriteiten gemeld.Rond 15.45 uur kreeg de regio een zwaar onweer overzich heen, dat gepaard ging met hevige windvlagen.Daarbij vielen 25 lichtgewonden. Tien mensen werdenvoor verzorging overgebracht naar het ziekenhuis, luidthet in een communiqué van de autoriteiten. Volgens dehulpdiensten, die bijzonder veel moeite hadden om terplaatse te geraken, werden er daken afgerukt enkwamen er reclameborden naar beneden. Een circus inde buurt werd vernield. In totaal werden 112 brand-weerlui gemobiliseerd. Bron: Belga / 14-10-2012.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Cursus : Sterrenkunde voor iedereen !3 oktober start bij Sonnenborgh - museum & sterrenwacht de cursus ‘Inleiding in desterrenkunde’. De cursus is voor iedereen die meer wil weten over de onmetelijke wereld die wehet heelal noemen. Onderwerpen zoals sterrenstelsels, (reuzen)planeten, en witte dwerg sterren,worden op een boeiende manier besproken. Daarnaast gaan de cursisten ook zelf de hemel afspeuren met de telescopen van de sterrenwacht.De cursus ‘Inleiding in de sterrenkunde’ start op woensdag 3 oktober en bestaat uit 10 lessen. Tot19 december op woensdagavond van 19.30 - 21.30 uur. Deze cursus is geschikt voor iedereenboven de 15 jaar. Er is geen specifieke kennis voor nodig. Het cursusgeld bedraagt € 130,- incl.cursusbrochure en sterrenschijf.Datum - Woensdag 3 oktober 2012. 19.30 uur t/m 21.30 uur. Toegang: 130 euro.Locatie - Sonnenborgh- museum en sterrenwacht. Zonnenburg 2 te 3512 NL Utrecht. www.sonnenborgh.nl. 039

Guidestar|11-2012

110000 kkiinnddeerrvvrraaggeenn oovveerr......Info - Sinds 1907 beschikt de Univer-siteit Gent over een sterrenkundigen weerkundig observatorium. Ditobservatorium is gelegen in hetuniversitaire gebouwencomplex tus-sen de Jozef Plateaustraat en deRozier en bestaat uit een aantallokalen, een meteorologisch gras-veld en een observatiekoepel. Hetgeheel is verspreid over drieverdiepingen en bevindt zich een40-tal meter boven de grond.Daardoor is het weerkundig gras-veld, dat aangelegd is op het dakvan de lokalen, meteen ook hethoogst gelegen grasveld van Genten omgeving. Vanuit de omgevingzijn de lokalen van het observa-torium niet te zien, alleen de groenekoepel bovenop het observatoriumkan vanop de straat wordenwaargenomen. In deze koepel staatnog steeds het oorspronkelijkepronkstuk van het observatorium :een 23-cm Steinheil-Cooke telescoopuit 1880 !

Meer informatie :www.rug-a-pien.be

047

Guidestar|11-2012Artikel

VincentVerhoeven

Het kinderboek dat elke kleine wetenschapperen astronaut moet hebben is nu te koop in dewinkel!Meer nog, de 100 vragen over sterren enplaneten komen van de kinderen zelf. Demedewerkers van de UGent VolkssterrenwachtArmand Pien hebben al heel wat ervaring methet behandelen van complexe vragen opkinderformaat.

Deze keer hebben Günther Boerjan, VincentVerhoeven en An Van der Eecken dan ook deleukste en interessantste vragen gebundeld ineen boek dat deel uitmaakt van de “100Kindervragen” reeks.Elke medewerker heeft zich hiervoor gefocustop zijn specialiteit. Zo heeft Vincent zichvooral geworpen op de vragen over het heelal,de Zon, de andere sterren en de sterren-wachten, An heeft de planeten, dwergpla-neten, planetoïden en kometen aangepakt enGünther geeft een kort, maar bondigantwoord op vragen over de ruimtevaart.Ruimteaap en mascotte Fritz van desterrenwacht heeft gezorgd voor de veleproefjes die de kinderen voor een groot deelzelf thuis kunnen uitvoeren.

Hoewel de volgorde logisch en praktisch inelkaar zit, mag dit boek wel als buitengewoonbeschouwd worden, omdat er echt wel zakenin staan waar alleen een kind belang aanhecht. Zo heb je vragen als “Hoe luid kan jeroepen in de ruimte”, “Bestaan er naastaardbevingen ook ruimtebevingen”, “Kunnenplaneten botsen”, “Hoeveel manen zijn er inheel het heelal?”, “Mogen kinderen in deruimte”, “Is oorlog in de ruimte mogelijk?” ofdeze: “Waarom is de hemel overdag blauw opAarde en op de Maan niet?”.Het ontwerp en de afbeeldingen in het boekzijn ook heel kindvriendelijk, en toch werd erstreng op toegezien dat ze de werkelijkheidniet vertroebelen. Het boek moet de kindereneen antwoord bieden op zaken die de oudersniet altijd weten en moeten clichés volonwaarheden doorprikken zodat de kindereneen echt antwoord krijgen op hun vragenzonder dat ze overladen worden door veeltekst en moeilijke woorden.

Te koop bij volkssterrenwacht Armand Pien,Rozier 44 te 9000 Gent. Tel.: 09/264.36.74. E-mail: info@rug-a-pien.be. Of natuurlijk in debetere boekhandel. Uitgegeven door Eskabee.Richtprijs: 14,95 euro.

Kortnieuws

Sterrenkundigen hebben een planeet gevonden in hetzonnestelsel dat het dichtst bij ons staat in het heelal.'Dit is de eerste planeet die even zwaar is als de aarde,die wordt ontdekt bij een ster als de zon'', aldus deonderzoekers. De astronomen van de Europese Zuide-lijke Sterrenwacht meldden de ontdekking woensdag inhet wetenschappelijke tijdschrift Nature. Leven op deplaneet is niet mogelijk: hij staat 25 keer dichter bij zijnster dan de aarde bij de zon. De temperatuur moet erenorm zijn en het oppervlak is waarschijnlijk gesmol-ten. De planeet staat zo dicht bij de ster, dat eenomloop maar 3 dagen duurt. De aarde heeft daar 365dagen voor nodig. De wetenschappers hopen in dekomende jaren meer planeten in de omgeving tevinden. De kans op leven is daar misschien groter. Deontdekte planeet staat op slechts 4 lichtjaar afstandvan ons, bij de ster Alpha Centauri B. Toch is een reisernaartoe niet mogelijk. Een trip zou ongeveer 40.000jaar duren. Met nieuwe technieken kan eenonbemande raket er misschien in de duur van eenmensenleven naartoe. In het heelal zijn in de afgelopenjaren honderden planeten gevonden. De meestendaarvan zijn zo groot of zo warm dat er geen enkelleven mogelijk is. Wil een planeet leven als de aardehebben, dan moet er water zijn. Daarvoor moet detemperatuur niet te hoog en niet te laag zijn. Boven-dien moet de planeet een rotsachtige samenstellinghebben. Bron: ANP / 17-10-2012.Wetenschappers hebben ontdekt dat Jupiters Trojanen,een speciale groep planetoïden in de baan van Jupiter,bestaan uit een mat en donkerrood gesteente.Daarmee lijken ze een andere oorsprong te hebben danplanetoïden uit de planetoïdengordel of Kuipergordel.Tot nu toe was er nog relatief weinig bekend overJupiters Trojanen. Dat zijn twee groepen planetoïdendie in dezelfde baan en met precies dezelfde snelheidals Jupiter om de zon draaien. Eén groep bevindt zicheen eind voor Jupiter, de tweede groep zit een stukachter de planeet. In totaal namen de wetenschappers,verbonden aan het Jet Propulsion Laboratory vanNASA, ongeveer 1750 Trojanen onder de loep. Daarbijwerd ook het vermoeden bevestigd dat de groepTrojanen voor Jupiter zo’n 40 procent groter is dan degroep achter Jupiter. Wetenschappers denken nu dat deplanetoïden overblijfselen zijn van het vroegere zonne-stelsel, die lokaal zijn ‘gevangen’ door de zwaarte-kracht van Jupiter. Dat betekent dat ze belangrijkeaanwijzingen kunnen geven over het ontstaan van hetzonnestelsel. ‘We moeten nog meer onderzoek doen,maar het kan zijn dat we hier kijken naar het oudstemateriaal in ons zonnestelsel’, laat Tommy Grav, eenvan de betrokken wetenschappers weten op dewebsite van NASA. De data die zijn gebruikt voor dezeontdekking zijn afkomstig van de Wide-field InfraredSurvey Explorer (WISE) die tussen januari 2010 enfebruari 2011 vanuit de ruimte de nachthemel in hetinfrarode spectrum scande. Dat spectrum is bij uitstekgeschikt om extreem koude en donkere objecten zoalsplanetoïden waar te nemen. Ondanks dat WISE bijgebrek aan koelvloeistof al een tijd niet meerfunctioneert levert de data die de satelliet verzameldenog steeds wetenschappelijke resultaten op. Bron: Roelvan der Heijden / 16-10-2012.In New York heeft een anonieme bieder voor 330.000dollar (250.000 euro) een meteoriet van de achterkantvan de Maan gekocht, zo heeft veilinghoofd EdBeardsley van veilinghuis Heritage Auctions bekend-gemaakt. De steen was met het oog op weten-

schappelijk onderzoek in tweeën gedeeld. Hij weegtbijna 1,8 kilo, is zowat 24 centimeter hoog en is inLibië gevonden. "Hij is van een kwaliteit waarvan elknatuurkundemuseum alle eer kan halen", zei Beardsley.Het kleinood was maar een deel van een hele scharemeteorieten die onder de hamer gingen voor meer daneen miljoen dollar. "Wij hebben hier getuigenissen uithet hele zonnestelsel die overal op Aarde zijn gevon-den", aldus Beardsley. "Elkeen heeft een fascinerendegeschiedenis". Zo is er een meteoriet die in Russischeen Duitse archieven heeft gelegen en die ook getoondis aan de vroegere Amerikaanse president ThomasJefferson (staatshoofd van 1801 tot 1809). "Jeffersonwas een grote natuurexplorator. Maar hiervan kendehij de betekenis niet. Voor de grote Jefferson was hetgewoonweg een steen". Bron: Annelies De Becker /Belga / 15-10-2012.Amateur-astronomen hameren er steeds weer op datalcohol drinken en naar de nachthemel turen nietsamengaan. Maar om een solargraph te maken, eenfoto die door zijn lange belichting het pad van de zonover de hemel laat zien, kan men best eerst een blikjebier achteroverslaan, zo staat in De Sterrenwachter, hetblad van Volkssterrenwacht Urania. De dagelijksezonnebeweging en de veranderende baan van onzester tijdens het jaar zijn met een gewone fotocameraniet vast te leggen. Men moet een lensloze gaatjes- ofpinholecamera gebruiken, zoals een klein filmroldoosje.Maar Urania viel op een andere methode: een 50 cl-bierblik, met bij voorkeur Leffe en 'witte' bieren. Na hetdrinken moet het blikje grondig worden gespoeld engedroogd, waarna de bovenkant moet wordengeopend met een blikopener of een zakmes. Er moetwel een klein stukje blijven vastzitten. In het blikjekomt dan fotopapier, met de lichtgevoelige kant nietaan de rand van het blik. Waar geen papier zit, moetop 4 à 5 cm van de bodem een gaatje geprikt worden.Boven dat gaatje komt dan lichtdichte plakband,waarna het blikje weer dichtgaat en het deksel goedmet tape wordt ingepakt. Het blikje dient dan buiten teworden vastgehecht aan iets dat niet kan bewegen,zoals een regenpijp, met het gaatje aan de bovenkant.De tape voor het gaatje mag er vervolgens weer af,waarna je na zes maanden wachten het fotopapier kanscannen. Bron: HLN / 15-10-2012.Er zijn honderden miljarden sterrenstelsels maar zebehoren eigenlijk altijd tot één van deze twee kampen.Of het is een spiraalstelsel, zoals onze eigen Melkweg,of het heeft een veel gelijkmatigere, elliptische vorm.Wetenschappers van onder andere het Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics hebben nu ontdektdat sterrenstelsel Centaurus A een beetje van beide is.Tot voor kort dachten astronomen dat Centaurus A alseen typisch elliptisch sterrenstelsel door het leven ging.Maar toen astronoom Daniel Espada van en collega’ser hun radiotelescoop op richtten moesten zij andersconcluderen. Achter een langgerekte stofwolk diemidden over het sterrenstelsel loopt blijkt een completespiraalarm te zitten. Centaurus A is daardoor het bestete beschrijven als een sterrenstelsel met een gespletenpersoonlijkheid. De spiraalarm is waarschijnlijk afkom-stig van een spiraalstelsel dat ongeveer 300 miljoenjaar geleden door Centaurus A is opgeslokt. Typischvoor een spiraalarm is dat er veel nieuwe sterren inontstaan. In tegenstelling tot elliptische stelsels.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Cursus : Jeugdcursus sterrenkundeJVS-Descartes is dé jeugdvereniging voor sterrenkunde in Genk. Zij organiseert elk jaar eenjeugdcursus voor jongeren tussen 10 en 14 jaar die meer willen weten over alles wat je 's nachtsallemaal aan de hemel ziet... en ook niet ziet! Zit je soms ook verwonderd naar de sterren tekijken? Ben je gewoon nieuwsgierig? Kunnen je ouders niet meer op alle vragen antwoorden ofwil je een expert worden in de astronomie? Dan is deze jeugdcursus zeker iets voor jou.In 10 lessen, die telkens plaatsvinden op een zaterdagnamiddag van 15u30 tot 17u30 inToegangspoort Kattevennen, kom je meer te weten over de aarde, de zon, supernova’s, zwartegaten en vele andere dingen. In één van de lessen bouw je je eigen vastebrandstofraket die wenatuurlijk ook lanceren!Datum - Vanaf 6 oktober 2012 t/m 8 december 2012. Toegang: 45 euro.Locatie - Europlanetarium - Planetariumweg 18 te 3600 Genk. www.cosmodrome.be. 049

Guidestar|11-2012

KrisChr

istiaen

s

N1 - De Russische Maanraket

050

Foto - De Lunniy Korabl (LK) was deRussische tegenhanger van deAmerikaanse Lunar Module (LM).

Rubriek

Om Russische kosmonauten op weg te brengennaar de Maan had de Sovjet-Unie in de strijdmet de Verenigde Staten om de wedloop naarde Maan een krachtige Maanraket nodig. De N1raket moest uiteindelijk het antwoord wordenop de krachtige en impressionante AmerikaanseSaturn V draagraket en zou de Russische Sojoez7K-LOK ruimtecapsule en de bijhorende LunniyKorabl Maanlander uit een baan om de Aardeop weg zetten naar de Maan.De Sovjet-Maanraket werd ontworpen door deRussische raketgeleerde Sergej Koroljov waarnahet programma, na de dood van Koroljov in1966, in handen kwam van Vasily Mishin.Vandaag de dag behoort de N1 nog steeds totéén van ’s werelds grootste en meest krachtigedraagraketten waarvan het ontwerp een goedbewaard geheim bleef tot de val van de Sovjet-Unie begin de jaren ‘90. Doordat deontwikkeling van de N1 vier jaar na dat van deAmerikaanse Saturn V begon, het programmabudgettaire problemen kende en er niet genoegtests werden uitgevoerd, slaagde geen enkeleN1 raket in zijn missie waardoor het Sovjet-Maanprogramma uitdraaide op een ramp.

Ontwerp & eigenschappenDe Russische N1 Maanraket had in totaal eenlengte van 105 meter en was krachtiger dan deSaturn V raket uit het Amerikaanse ApolloMaanprogramma. In tegenstelling tot andereklassieke raketten uit de ruimtevaart had de N1ook een opvallende conische vorm. Oorspron-kelijk werd de N1 raket ontworpen met drierakettrappen maar om twee Russischekosmonauten op weg naar de Maan te brengen,werd de raket voorzien van nog eens twee extratrappen. Deze variant kreeg de naam ‘N1-L3’.Eénmaal volgeladen met brandstof woog de N1-L3 superraket maar liefst 2788 ton. Een klassiekeN1 raket, die niet zou gebruikt worden voorbemande Maanvluchten, kon vrachten tot 90ton in een lage baan om de Aarde brengen. Dedertig meter lange onderste trap van de N1werd voorzien van dertig NK-15 raketmotorendie onderverdeeld werden in twee ringen. Deze

rakettrap had aan de voet een diameter van 17meter. Eenmaal de dertig raketmotoren totontbranding werden gebracht, had de ‘Block A’trap een brandtijd van 125 seconden waarnadeze afgestoten werd van de raket. Alles samenproduceerde de onderste N1 rakettrap maarliefst 43 meganewton aan kracht waardoor dittot op heden nog steeds de meest krachtigerakettrap is die ooit gebouwd werd. Bovenop deBlock A bevond zich de 20 meter lange Block Btweede trap. Deze rakettrap, met aan de voeteen diameter van 10 meter, werd uitgerust metacht NK-15V raketmotoren verdeeld over éénring die een gezamenlijke brandtijd hadden van120 seconden.

De 11 meter lange derde N1 rakettrap, Block V,werd voorzien van vier NK-21 raketmotoren die370 seconden lang tot ontbranding kondengebracht worden. Zowel de Block A, Block Balsook de Block V rakettrappen gebruiktenkerosine als brandstof voor hun raketmotoren.Wanneer de N1 zou gebruikt worden voorbemande Maanmissies, zou deze uitgerustworden met nog eens twee rakettrappen. Deze‘L3’ sectie bestond uit een Block G en Block Drakettrap waarop uiteindelijk de RussischeMaanlander en ruimtecapsule werden bevestigd.De Block G werd voorzien van vier NK-21motoren en de Block D werd uitgerust met éénNK-19 raketmotor.

Guide

star|

11-201

2

Foto - De N1 is een maanraket die doorde Sovjet-Unie is ontwikkeld. De N1heeft een 30-tal NK-1 5 raketmotoren inde eerste trap. De raket is meer danhonderd meter hoog. De stuwkracht vande N1 is groter dan die van deSaturnus-raketten die de Apollo deruimte in brachten. Maar omdat decapsule veel krapper is dan die van deSaturnus, konden er in de N1 raketmaar twee personen. Hierdoor was deN1 een concurrent voor de raketten vande Amerikanen.

N1 - De Russische Maanraket

051

Guidestar|11-2012

Doorheen de jaren dat de N1 ontworpen engetest werd, ondergingen de raketmotoren ookverschillende vernieuwingen en aanpassingen.Zo werd na verloop van tijd de NK-15raketmotor in de onderste rakettrap vervangendoor de NK-33 en in de tweede trap werd de NK-15V vervangen door de NK-43. Ook in de derdeN1 rakettrap werd een vernieuwde motorbevestigd (NK-31). Deze aanpassingenresulteerden uiteindelijk in een aangepaste envernieuwde N1 raket die de benaming ‘N1F’kreeg.Ook om de N1 te kunnen lanceren werd op deBajkonoer lanceerbasis een compleet nieuwlanceercomplex gebouwd waarvan de bouw in1964 begon. Het complex, dat de naam ‘Site110’ kreeg, bestond uit twee lanceerplatformendie 500 meter van elkaar waren verwijderd, twee145 meter lange lanceertorens en enkele 185meter lange masten die gebruikt werden alsbliksemafleiders. De N1 raket zelf werdgebouwd in een faciliteit dat de naam ‘Site 112’droeg. Op het moment van het N1 programmabestond Site 112 uit de grootste gebouwen dieop de Bajkonoer lanceerbasis te zien waren.Binnenin deze faciliteit werden debrandstoftanks gebouwd en werden alleonderdelen aan elkaar bevestigd tot wanneer deN1 raket helemaal klaar was. Vanuit Site 112werd een afgewerkte N1 raket uiteindelijk perspoor in horizontale houding overgebracht naaréén van de twee lanceerplatformen. Tijdens hethoogtepunt van de bouw werkten ongeveer 35000 Russische militairen aan de realisatie van hetN1 lanceercomplex dat alles samen eenoppervlakte had van 10 vierkante kilometer.

LanceringenOndanks de vele tests die nog moesten wordenuitgevoerd en de budgettaire beperkingenwaarmee het programma gepaard ging, beslootmen toch om de N1 raket zo snel mogelijk telanceren vanop de Bajkonoer lanceerbasis. DeVerenigde Staten hadden in november 1967voor de eerste maal hun Saturn V Maanraketgelanceerd waardoor de strijd om de wedloop

naar de Maan nu voor goed was losgebarsten.Zo werd een eerste N1 raket, met serienummer3L, op 21 februari 1969 gelanceerd maar dooreen brand in de onderste rakettrap explodeerdede eerste N1 raket 69 seconden nadat deze wasopgestegen. Deze eerste N1 zou oorspronkelijkeen scheervlucht hebben moeten maken langsde Maan en werd hiervoor uitgerust met eenaangepaste Sojoez 7K-L1 ruimtecapsule. Na deeerste mislukte poging om de N1 in de ruimte tebrengen, werd op 3 juli 1969, slechts dertiendagen voor de lancering van Apollo 11, eentweede poging ondernomen. De tweede N1,met serienummer 5L, zou eveneens eenscheervlucht langs de Maan hebben moetenmaken maar door een probleem met eenbrandstofpomp werden 29 van de 30raketmotoren in de onderste rakettrapstopgezet. Dit leidde uiteindelijk tot hetexploderen van de tweede N1. Doordat de N1zich nog niet zo hoog bevond, werd ook delanceerinfrastructuur op de Bajkonoerlanceerbasis zwaar beschadigd door degigantische explosie. Vandaag de dag staat dezemislukte N1 lancering nog steeds in derecordboeken als grootste niet-nucleaire explosieooit. Door deze mislukte lancering lagen hetSovjet-Maanprogramma en de ontwikkeling vande N1 zwaar achterop ten opzichte van hetAmerikaanse Apollo programma. Pas op 26 juni1971, na de geslaagde Apollo 11 en Apollo 12Maanlandingen, werd de derde N1, metserienummer 6L, gelanceerd vanop het N1-lanceercomplex op Bajkonoer. Kort na delancering voerde de derde N1 een niet geplanderoll-beweging uit waardoor de raket op eenhoogte van 1 kilometer, 51 seconden na de startvan de lancering, explodeerde. Op 23 november1972 ondernam de Sovjet-Unie een vierdepoging om de N1 raket op weg te brengen maarde Maan maar ook deze lancering draaide uit opeen ramp. De dertig raketmotoren in deonderste rakettrap functioneerden 106seconden succesvol waarna een probleemervoor zorgde dat de raketmotoren werdenstopgezet op een hoogte van veertig kilometer.Ook deze vierde N1 lancering draaide uit op eenexplosie. Uiteindelijk bleek de lancering van de

052

geleverd aan Japan die ze gebruikte voor hun J-1en J-2 raketten. Vandaag de dag heeft hetAmerikaanse ruimtevaartbedrijf Orbital SciencesCorporation twee N1F raketmotoren opge-nomen in het ontwerp van de ondersterakettrap van de Antares draagraket. Hierdoorzal de technologie van de Sovjet-Maanraket ookin de toekomst nog aanwezig zijn in deruimtevaart. Ook het N1 lanceercomplex werdna het stopzetten van het programma noggebruikt. Zo werd vanop deze plaats innovember 1988 het Russische ruimteveer Buraneen eerste en laatste maal gelanceerd.

Waarom mislukte het programma?Het mislukte N1-programma is wellicht één vande grootste mislukkingen uit de Russischeruimtevaartgeschiedenis. Het winnen van destrijd om de wedloop naar de Maan tussen deVerenigde Staten en de Sovjet-Unie hing voor deRussen helemaal af van het succes van de N1.Aan de basis van de mislukte N1 lanceringen lagniet één probleem maar verschillende die ersamen voor zorgden dat het programmawellicht nooit had kunnen slagen. Eén van degrootste oorzaken waarom geen enkele N1 raketde ruimte bereikte, waren de vele kleinetechnische problemen als gevolg van beperktefinanciële middelen en de tijdsdruk om als eersteeen mens op de Maan te brengen. Zo werd inde Verenigde Staten veel meer tijd en geldgespendeerd aan de ontwikkeling van de SaturnV dan de Sovjet-Unie spendeerde aan de N1.

Daarnaast speelt het plotse overlijden van SergejKoroljov in 1966 ook een zeer belangrijke rol inde evolutie van het project aangezien zijnopvolger, Vasily Mishin, veel minder politiekeinvloed en macht had om zijn stempel te kunnendrukken op het programma.

Guide

star|

11-201

2vierde N1, met serienummer 6L, de meestsuccesvolle te zijn. Een vijfde, aangepaste enverbeterde, N1 Maanraket (serienummer 7L)werd klaargemaakt voor een nieuwe lanceringdie gepland was voor augustus 1974. Dezevijfde N1 werd voorzien van een operationeleSojoez 7K-L1 ruimtecapsule en Lunniy KorablMaanlander waarmee men een onbemandescheervlucht langs de Maan en een onbemandelanding op het Maanoppervlak zou hebbenuitgevoerd. Toen het N1-L3 programmauiteindelijk in mei 1974 werd stopgezet, werdende raketmotoren van deze N1 nooit totontbranding gebracht. Ook de vernieuwsde N1raket, de N1F, werd door het stopzetten van hethele Sovjet-Maanprogramma nooit gelanceerd.Restanten van twee afgewerkte N1F rakettenzijn vandaag de dag nog steeds terug te vindenop de Bajkonoer lanceerbasis.

De N1 erfenisOndanks de kritiek op het ontwerp en demislukte lanceringen liet de Russische N1 rakettoch een mooie erfenis na. Zo bleken deaangepaste raketmotoren uit de N1F raket, deNK-33 en NK-43, elk op zich zeer succesvol tezijn wanneer deze afzonderlijk gebruikt werden.Ongeveer 150 van deze raketmotorenoverleefden het stopzetten van het Sovjet-Maanprogramma en 36 motoren werdenvervolgens voor 1,1 miljoen dollar per stukverkocht aan het Amerikaanse propulsiebedrijfAerojet. Drie raketmotoren werden door Aerojet

Foto - In 1956 is de ontwikkelingvan de N1-raket van start gegaan.Wegens tijdgebrek besloot hoofd-constructeur Vasili Misjin om de heleraket gewoon maar in elkaar tezetten, en dan te hopen dat alles bijde lancering werkte. In 1969 onplof-te 70 seconden na het vertrek vanafhet platform in Bajkonoer de eerstetrap op 30 kilometer hoogte. Misjinwerkte tevergeefs door. Op 3 juliontplofte er weer een N1 raket. Decapsule overleefde de ramp dankzijde noodraket, maar de lanceerinstal-latie werd zwaar beschadigd.

Info - De Europese Ruim-tevaartorganisatie (Euro-pean Space Agency, ESA)houdt zich in Europeesverband bezig met projecten op hetgebied van ruimtevaart, onderzoekvan de Aarde, ruimteonderzoek,ontwikkeling van op satellietsys-temen gebaseerde technologieën ende bevordering van de Europeseeconomie. De ESA is onder andereverantwoordelijk voor de ontwik-keling van de Arianeraketten waar-mee kunstmanen in de ruimteworden gebracht.Meer informatie :www.esa.int

ESA

EEeenn mmeerrkkwwaaaarrddiigg kkoouuddee llaaaagg iinn ddee aattmmoossffeeeerr vvaann VVeennuuss

054

Rubriek

-Europ

eanSpa

ceAg

ency

De ESA-sonde Venus Express heeft vanuit zijnbaan rond onze buurplaneet een verrassendkoud gebied gevonden hoog in de atmosfeervan Venus. Het is er koud genoeg omkoolstofdioxide te doen bevriezen tot ijs ofsneeuw. Bij de ontdekking is ook het BelgischInstituut voor Ruimte-Aeronomie (BIRA)betrokken.

Hoewel vaak een ‘zusterplaneet’ van de aardegenoemd, is Venus omgeven door een dikkeatmosfeer van koolstofdioxide en heersen aanhet oppervlak van de weinig gastvrije planeetovenhete temperaturen. Maar uit een nieuweanalyse van de gegevens die ESA’s sonde VenusExpress al vijf jaar lang verzamelt hebbenonderzoekers een heel koude laag ontdekt in deVenusatmosfeer op een hoogte van 125kilometer boven het oppervlak van de planeet.In de laag is het maar liefst -175°C koud.Zulke koude gebieden treffen we zelfs niet aanin de atmosfeer van de aarde, ontdanks het feitdat onze planeet aanzienlijk verder van de zon isverwijderd dan Venus. De ontdekking gebeurdedoor zonlicht te observeren dat door deVenusatmosfeer werd gefilterd en dat aldus deconcentratie van koolstofdioxidemoleculen opverschillende hoogtes langsheen de zoge-naamde terminator onthulde. De terminatorscheidt de dag- en nachtzijde van de planeet.

Gewapend met informatie over de concentratievan koolstofdioxide en samen met gegevensover de atmosferische druk op elke hoogtekonden de onderzoekers de bijbehorendetemperaturen afleiden. ’Aangezien detemperatuur op bepaalde hoogtes lager is dande temperatuur waarbij koolstofdioxide bevriest,denken we dat er ijs van koolstofdioxide kangevormd worden’, zegt Arnaud Mahieux van hetBelgisch Instituut voor Ruimte-Aeronomie(BIRA), hoofdauteur van een artikel dat deresultaten van het onderzoek bespreekt in hetJournal of Geophysical Research.Bijzondere resultaten

Wolken van kleine ijs- of sneeuwdeeltjes vankoolstofdioxide zouden licht heel fel moetenweerkaatsen, waardoor men misschien lagen inde atmosfeer aantreft die helderder zijn dannormaal. ’Maar hoewel Venus Express in deVenusatmosfeer soms heel heldere gebiedenwaarneemt die door ijs kunnen wordenverklaard, zijn ze mogelijk het gevolg van andereverstoringen van de atmosfeer. We moeten dusheel voorzichtig zijn’, aldus Mahieux.Het onderzoek toonde ook aan dat de koudelaag bij de terminator gesandwicht wordt tussentwee relatief warme lagen. ’Detemperatuurprofielen aan de hete dagzijde ende koude nachtzijde op meer dan 120 kilometerhoogte zijn heel verschillend. Bij de terminatorzien we een overgangsgebied met effecten vande twee zijden. De nachtkant speelt mogelijkeen grotere rol op een bepaalde hoogte en dedagkant speelt mogelijk een grotere rol opandere hoogtes.’Gelijkaardige temperatuurprofielen langs determinator werden ook afgeleid uit anderegegevens van Venus Express, waarondermetingen die tijdens de Venusovergang eerderdit jaar werden verzameld. Met modellenkunnen de waargenomen profielen voorspeldworden, maar men wil verdere bevestigingbekomen door te onderzoeken welke rol andereatmosferische bestanddelen spelen zoals

Guide

star|

11-201

2

Foto - Venus is een terrestrischeplaneet en ze heeft ongeveer dezelfdegrootte, massa en samenstel l ing als deAarde. Venus heeft de dichtste atmo-sfeer van alle l ichamen in het zonne-stelsel. Die atmosfeer bestaat voorna-meli jk uit koolstofdioxide. Een dikke laagwolken van zwavelzuur omringt deplaneet, zodat het oppervlak vanuit deruimte niet te zien is. De dikke atmo-sfeer vormt een sterk isolerende laagdie voor een extreem sterk broeikas-effect zorgt. Vanwege de hoge tempera-tuur aan het oppervlak is er op Venusgeen vloeibaar water mogeli jk; als ditooit aanwezig geweest is, is hetverdampt en daarna aan de zwaarte-kracht van de planeet ontsnapt. Venusis een vulkanisch actieve planeet, maarin tegenstel l ing tot de Aarde komt ergeen platentektoniek voor.

EEeenn mmeerrkkwwaaaarrddiigg kkoouuddee llaaaagg iinn ddee aattmmoossffeeeerr vvaann VVeennuuss

055

Guidestar|11-2012

koolstofmonoxide, stikstof en zuurstof, die opgrotere hoogten meer voorkomen dankoolstofdioxide.‘De resultaten zijn heel nieuw en we moeten ernog verder over nadenken en begrijpen wat degevolgen zulen zijn,’ zegt Håkan Svedhem, ESA-projectwetenschapper voor Venus Express.’Maar de bevindingen zijn bijzonder, aangezienwe een gelijkaardig temperatuurprofiel nietopmerken langsheen de terminator in deatmosferen van de aarde of Mars, die eenandere scheikundige samenstelling en tempera-turen hebben.

Venus ExpressDe Venus Express is een onbemand ruimte-vaartuig dat door de Europese ruimtevaart-organisatie ESA naar de planeet Venus isgezonden.Venus Express is na Mars Express (sindsdecember 2003 in een baan rond Mars), detweede in een serie van missies die ESA uitvoertnaar planeten in ons zonnestelsel.Venus Express draait sinds 11 april 2006 in eenomloopbaan rond Venus. Na een fase vanbaancorrecties en kalibratie van de instru-menten, zal Venus Express onderzoek doen naarde structuur, chemische samenstelling endynamiek van de atmosfeer. Deze atmosfeer iszeer dicht en bestaat voor het overgrote deel uitkoolstofdioxide en wordt gekenmerkt door zeerhoge temperaturen en een zeer hoge druk. Hetoppervlak van Venus is onzichtbaar doordat hetaltijd schuil gaat onder een zeer dik wolkendek,maar Venus Express zal ook hetplaneetoppervlak gaan verkennen. Dit gebeurtdoor te observeren in het infrarood: hetwolkendek blijkt bepaalde golflengtes in hetinfrarode bereik door te laten.Het 1240 kilo wegende ruimtevaartuig is voorESA ontwikkeld door een consortium vanEuropese bedrijven onder leiding van EADSAstrium.

AchtergrondHet Belgisch Instituut voor Ruimte-Aëronomie(BIRA) is een federale wetenschappelijke instel-ling, die opgericht is in 1964. De activiteiten vanhet BIRA hebben betrekking op alle aspecten vanhet bestuderen van atmosferen. Dit omvat zowelde ontwikkeling van instrumenten als dewetenschappelijke analyse van de door dezeinstrumenten opgenomen gegevens.Een onderzoeksteam bestaat uit navorsers eningenieurs, en bestudeert planetaire atmosferen,zoals die van de planeten Mars en Venus (metuitzondering van de atmosfeer van de aarde).Het team is onder andere verantwoordelijk voorhet instrument Solar Occultation in the Infra-Red(SOIR).

SOIR is een infrarood spectrometer aan boordvan de ruimtesonde Venus Express, die op 9november 2005 werd gelanceerd en sinds 11april 2006 rond Venus draait. Dit instrumentwerd ontworpen in België, voert zonne-occultaties uit en gebruikt de zon als lichtbron.Met deze techniek meten de onderzoekers, infunctie van de hoogte, tussen 70 en 170kilometer hoogte de concentratie van moleculenzoals koolstofdioxide, de belangrijkste compo-nent van de atmosfeer van Venus, en anderebestanddelen van de atmosfeer.

Redact

ioneel

SSppaaccee NNiigghhtt -- EEvveenn vveerrppoozzeenn ttuusssseenn ddee vvoooorrddrraacchhtteenn......

056

Foto - Een sfeerbeeld vanop hetSpace Night evenement. De pauzebleek ideaal om oude contacten teverbeteren en / of nieuwe te leggen.Op de foto ziet u twee zelfbouw te-lescopen van de werkgroep kijker-bouw, de Eureka stand en, helemaalrechts, een deel van de bar.

Meer informatie :www.aegvzw.be

Rubriek

-HetA

EGnie

uws

KortnieuwsOmdat onze leden uit zowel Antwerpen, Oost-en West Vlaanderen komen voorzien we tel-kens, tijdens de 'Nacht van de duisternis', tweeinfo- en waarnemingsstanden. Een beschei-den maar daarom zeker niet minder boeiendestand in Maldegem en een meer uitgebreidestand in Oostende. Ondanks het zeer slechteweer konden we toch, samen, zo'n 665 be-zoekers boeien. Helemaal niet slecht dus...De leden hebben een tweetal weken geledenreeds de jaarkalender van volgend jaarontvangen. Waarbij hier en daar nog een acti-viteit in dient gevuld te worden. Kortom, wieinteresse heeft om een voordracht te voorzien,een workshop te organiseren, z'n sterren-kundige boekenkast wil voorstellen, uitstapplant, een boeiende discussie wil houden ofwat dan ook dan laat men dit spoedig wetenaan het bestuur. Alle voorstellen zijn welkom !Alle gastsprekers voor volgend jaar liggenoverigens reeds vast. En de banners, voor dezepublieke voordrachten, kan men nu reeds te-rugvinden in ons welbekende forum. Ideaalom onderaan al uw berichten te plaatsen...Onze 25-delige ESO tentoonstelling zal vanafbegin volgend jaar uitgeleend kunnen worden,aan een eerlijke huurprijs, door andere vere-nigingen, planetaria's en sterrenwachten. Eeninformatieve PDF folder zal dan ook vanafvolgende maand beschikbaar worden...Ons Space Night evenement zal, vanaf vol-gend jaar, niet langer plaatsvinden in oktobermaar in maart / april. Waarom ? Omdat tweegrote activiteiten zoals de 'Nacht van deduisternis' en 'Space Night' zowel technisch alspraktisch zeer zwaar zijn voor zowel het orga-niserende bestuur als de meehelpende leden.Daarenboven is er die maand ook het JVS /VVS weekend wat betekent dat gedurendedrie op de vier weekends van oktober eengroot sterrenkundige evenement plaatsvindt.En dat is wellicht ook wat te veel voor de geïn-

teresseerde bezoekers. Die zich wellicht ookniet elk weekend vrij kan maken. Daarom ver-schuiven we dus ons evenement en voorzienwe wellicht ook een leuke bijkomende factor.Meer hierover later...We hebben een professioneel label-toestelaangekocht waarmee we binnenkort zowel deESO tentoonstelling alsook alle andere uitleen-bare materialen (zoals boeken, accessoires,telescopen, ...) zullen 'taggen'. Alle uitleenbareproducten staan overigens op onze website...De jaarlijkse quiz heeft dit jaar een buitenaard-se vorm aangenomen en zal volledig draaienrond het thema: science fiction. Blijkbaar eengoede keuze want heel wat oud leden komener blijkbaar op af. Ook onze sterrenkundigeburen van JVS Quasar doen mee dus datwordt een zootje ongeregeld. Leuk, ludiek envooral... helemaal buitenaards !De redactie heeft de afgelopen weken, enmaanden, hard gewerkt aan een volledige'update' van al onze websites. Niet alleen heb-ben deze een uiterlijke opknapbeurt gekregenmaar ook innerlijk is er heel wat veranderd. Zozijn alle artikels nagezien en verouderde aan-gepast of verwijderd. Zijn bepaalde rubriekenflink uitgebreid en zijn er, technisch gezien,heel wat verbeteringen aangebracht. Eigenlijkte veel om hier op te sommen. Daarom mag uvolgende maand alvast een artikel verwachtenvan deze vele veranderingen...In de volgende editie van dit magazine zal er,achteraan, een index komen te staan van alledit jaar verschenen artikels en rubrieken. Han-dig voor wie later op zoek wil naar specifiekeinformatie...Vergeet u niet vrij te houden voor onze eerstenieuwjaarsreceptie op 4 januari aanstaande.Waar we, naast een drink en een hapje, ookeen 'update' geven van ons Astropolis project,we de financiën kort doornemen en enkelehoogtepunten voorstellen van het komendejaar. Absoluut de moeite om niet te missen...

Guide

star|

11-201

2

SSppaaccee NNiigghhtt -- EEvveenn vveerrppoozzeenn ttuusssseenn ddee vvoooorrddrraacchhtteenn......

057

Guidestar|11-2012

ActiviteitenkalenderVR 02-11 (herfstvakantie) - Voordracht :"Exoplaneten - Stand van zaken na 20 jaar"door Philip Corneille. Info : .Sinds de oudheidspeculeerden filosofen en astronomen overhet bestaan van andere werelden, of planetenrond andere sterren. Deze werelden wordenexoplaneten genoemd. Twintig jaar geledenbevestigden radio astronomen AleksanderWolzczcan en Dale Frail het bestaan van eenexoplaneet rond de pulsar PSR B1257 +12 inhet sterrenbeeld Maagd. Aangezien het omdode werelden rond een uitgedoofde ster metdodelijke straling ging, kwam de ontdekkingniet in de actualiteit en moest het grotepubliek wachten tot 1995 om het bestaan vanexoplaneten te vernemen. In oktober 1995kondigde het Zwitserse astronomen team vanMichel Mayor en Didier Queloz de allereersteontdekking aan van een exoplaneet rond eennormale ster; Pegasi 51b in het sterrenbeeldPegasus. Locatie : Forum zaal in de Openbarebibliotheek Kris Lambert, Wellingtonstraat 7 te8400 Oostende (B). Gratis toegang !VR 09-11 - Project & practica : Tijdens dezemaandelijkse thema-avond werken we geza-menlijk aan een specifiek project ter onder-steuning van de werking zijnde : Astropolis.Breng dus zeker uw laptop mee ! Locatie:Astro Event Group vzw, Ooststraat 29 te 8400Oostende (B). Van 20.30 uur tot 22.30 uur (oflater). Gratis toegang !VR 16-11 - Quiz : " De grote science fictionquiz " door Patrick Jaecques. Info : Zowatiedereen die aan sterrenkunde doet, ofgeïnteresseerd is in ruimtevaart, kan wel eengoede science fiction serie of film smaken.Voor die mensen is er deze unieke, grappigeen vooral lekker buitenaardse quiz ... Opgelet !Dit jaar doen niet onze sterrenkundige burenvan JVS Quasar mee maar ook tal van oud-leden. Het zal dus een drukke en superleukegebeurtenis gaan worden. Locatie: Astro EventGroup vzw, Ooststraat 29 te 8400 Oostende(B). Van 20.30 uur tot 22.30 uur (of later).

VR 23-11 - Multimedia : Tijdens deze maan-delijkse thema-avond werken we gezamenlijkaan een multimedia project zoals : Stellarium(planetarium) met Dirk Devlies als lesgever.Breng dus alvast je laptop mee ! Locatie: AstroEvent Group vzw, Ooststraat 29 te 8400Oostende. Van 20.30 uur tot 22.30 uur (oflater). Gratis toegang !VR 30-11 - Lokaal : Tijdens deze maandelijksethema-avond werken we gezamenlijk aan hetlokaal. Van algemeen onderhoud tot hetvernieuwen of bouwen van nieuwe onder-delen. Locatie: Astro Event Group vzw,Ooststraat 29 te 8400 Oostende. Van 20.30uur tot 22.30 uur (of later). Gratis toegang !VR 07-12 - Voordracht : " Buitenaards leven "door Erwin Louagie. Info: Miljarden zonne-stelsels binnen en buiten ons eigen melk-wegstelsel...het lijkt bijna onmogelijk dat erbuiten onze blauwe planeet geen leven meerzou zijn. Maar waar zijn ze dan ? Of is hetontstaan van leven en intelligentie aanzodanige strikte voorwaarden verbonden, datwij toch de enigen zijn die zich die vraagkunnen stellen ? Hoe kon er zowiezo uit dodematerie leven ontstaan op aarde ? Of elders ?En als we ooit leven elders vinden, hoe ziet heter dan uit ? Een wetenschappelijke analyse...Locatie : Forum zaal in de Openbarebibliotheek Kris Lambert, Wellingtonstraat 7 te8400 Oostende (B). Van 20.30 uur t/m 22.30uur (of later). Gratis toegang !VR 14-12 - Project & practica : Tijdens dezemaandelijkse thema-avond werken we geza-menlijk aan een specifiek project ter onder-steuning van de werking zijnde : Astropolis.Breng dus zeker uw laptop mee ! Locatie:Astro Event Group vzw, Ooststraat 29 te 8400Oostende (B). Van 20.30 uur tot 22.30 uur (oflater). Gratis toegang !VR 15-12 - Bestuursvergadering : De drie-maandelijkse bestuursvergadering waarop ooksteeds alle leden van harte op uitgenodigdzijn. Locatie: Gent. Van 14.00 uur tot 18.00 uur.

Info - Wilt u meer te weten komenover onze boeiende vereniging ?Raadpleeg dan onze website waar ueveneens, in beknopte vorm, alleinformatie kan terugvinden in onzedownloadbare PDF kleurenfolder.Meer informatie :www.aegvzw.be

Kortnieuws

Uit handen van koningin Paola hebben vier Oostendseleerlingen van het Centrum Leren en Werken (VTI) deprijs Focus Aarde in de wacht gesleept in het Paleis derAcademiën in Brussel. Deze prijs is een initiatief van deStichting Koningin Paola in samenwerking met deStichting Dirk Frimout. Voor de Vlaamse gemeenschapzijn de leerlingen Tjorven Mergaert, Joyce Schatteman,Robin Senecaut en Amy Thuyn uit Oostende dewinnaars geworden. Voor hun rap en videoclip "W'een't volledig 'hed" over milieuvervuiling krijgt elkeleerling 500 euro. Leerlingen van het Vrij TechnischInstituut uit Brugge behaalden de tweede plaats voorhun project rond golfslagenergie. Op plaats driestrandden jongeren van Gemeentelijk TechnischInstituut van Londerzeel voor het ontwerpen van eenzonnevolger "sunappeal".Focus Aarde wil het technischonderwijs, beroepsonderwijs, kunstonderwijs en hetdeeltijds en buitengewoon onderwijs aanmoedigen. Depijs bekroont jaarlijks de beste geïntegreerde proevenen vakoverschrijdende groepsprojecten die de aarde ofruimte tot onderwerp hebben. Bij de FédérationWallonie-Bruxelles wonnen drie meisjes uit Marche-en-Famenne en Libramont de eerste prijs voor het lancerenvan bio-cosmetica. Bron: Belga / 17-10-2012.De Europese onderzoeksorganisatie ERC (EuropeanResearch Council) heeft een Advanced Grant toegekendaan prof. dr. Raffaella Morganti, hoofd van de Astrono-mengroep bij ASTRON en bijzonder hoogleraar Struc-tuur en Evolutie van Radiomelkwegstelsels aan hetKapteyn Astronomisch Instituut van de RijksuniversiteitGroningen. Morganti krijgt een bedrag van circa 2,5miljoen euro voor haar onderzoeksproject Exploitingnew radio telescopes to understand the role of AGN ingalaxy evolution'. Met deze subsidie kan zij voor eenperiode van vijf jaar PhD-studenten, postdocs en eensoftware-ingenieur aannemen. Morganti zal in haarproject onderzoeken welk deel van de tijd hetsuperzware zwarte gat dat in het centrum van eensterrenstelsel zit, actief is in het radiogebied, en welkeinvloed deze fase op de evolutie van het sterrenstelselheeft. Zij zal daarbij gebruik maken van twee instru-menten van ASTRON: de geavanceerde radiotelescoopLOFAR (Low Frequency Array) en Apertif, de nieuwe'radiocamera' van de Westerbork-radiotelescoop. DeERC Advanced Grants worden alleen toegekend aanwetenschappers van uitzonderlijke niveau. De subsidieaan prof. Morganti is de vijfde ERC Advanced Grant dieis toegekend aan een project dat aan de LOFAR-telescoop en/of Apertif gerelateerd is. Vorig jaar werdeen Advanced Grant toegekend aan de Nederlandsesterrenkundigen Thijs van der Hulst en Ewine vanDishoeck. Bron: Astron / 17-10-2012.De samenstelling van zink in de maan vormt bewijs datde maan ontstaan is tijdens een indrukwekkendebotsing tussen de aarde en een onbekende planeetmet de grootte van Mars. Dat schrijven onderzoekersvan de Universiteit van Washington en het Ameri-kaanse Scripps Instituut voor Oceanografie vandaag inNature. De onderzoekers bekeken stukken steenafkomstig van twintig verschillende plekken op demaan. Bijvoorbeeld basalt, gestolde magma uit hetbinnenste van de maan. Ze keken naar de verhoudingtussen twee varianten -isotopen- van het element zink:een lichte variant en een zwaardere variant. Maan-stenen bleken veel minder zink te bevatten dan stenenvan aarde of Mars. En het zink dát de wetenschappersvonden, was in alle maanstenen relatief vaak van dezware variant en relatief zelden van de lichte variant.

De zinkverhoudingen in stenen van aarde en ook vanMars waren net even anders. Het verschil is klein, maarbelangrijk. Volgens de onderzoekers is dit bewijs vooreen theorie over het ontstaan van de maan die aldertig jaar bestaat, maar nooit hard gemaakt konworden. Die theorie is dat onze maan ontstond toeneen planeet ter grootte van Mars op een oerversie vande aarde knalde. Er kwam zoveel energie vrij bij dezebotsing, dat de onbekende planeet in zijn geheel smolten verdampte, net als een groot deel van degesteenten van aarde. Daarmee verdampten ook destoffen in die gesteenten, zoals zink. De maan zouontstaan zijn toen een wolk gesmolten steen, gas enpuin weer samenklonterde. In theorie zouden de lichtevarianten van stoffen als zink sneller moetenverdampen dan de zware varianten. De lichte isotopenzouden dan verdwijnen in de lucht. De zware variantenzouden juist iets moeilijker verdampen en eerder weercondenseren. Zij zouden daarom eerder terecht komenin het gesmolten en later gestolde gesteente. Na eenbotsing tussen aarde en een andere planeet zouden erdus meer zware isotopen dan lichte isotopen terug tevinden moeten zijn in maansteen. Tot nu toe konniemand echter zo’n vreemde verhouding van isotopenontdekken in maansteen. Sterker nog: de samenstellingvan de aarde en die van de maan leken tot nu toe zoakelig veel op elkaar, dat de theorie over hoe de maanontstaan moet zijn recentelijk werd aangepast. DeAmerikaanse wetenschappers vonden dan eindelijktoch zulke afwijkende verhoudingen, bij zink. Bron: NU/ Berber Rouwé / 17-10-2012.Groot Brittannië heeft besloten om Gary McKinnon,alias de NASA-hacker, niet uit te leveren aan de VS.Daarmee komt een einde aan tien jaar gerechtelijkgebakkelei. McKinnon brak in 2001 in bij computersvan de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA endefensieorgaan Pentagon, omdat hij vermoedde dat zijbewijs achterhielden van vliegende schotels. DeVerenigde Staten wilde de hacker op eigen bodemberechten, omdat hij grote financiële schade hadtoegebracht aan vertrouwelijke computersystemen,wat het land ‘de grootste militaire computerhack allertijden’ noemde. Als McKinnon voor een Amerikaanserechter zou komen, stond hem mogelijk zestig jaargevangenisstraf te wachten. McKinnon, die lijdt aanhet Syndroom van Asperger, vocht de uitlevering aansinds zijn arrestatie in 2002, maar kreeg op keer nul ophet rekest voor de rechtbank. Nadat het Britseministerie van Binnenlandse Zaken de hacker dit jaaraan een psychiatrisch onderzoek onderwierp,concludeerden zij dat McKinnon mogelijk zelfmoordzou plegen als de uitlevering zou doorgaan. Op basisvan dat rapport en rekening houdend met zijn ‘rechtenals mens’ heeft minster van Binnenlandse ZakenTherese May nu besloten om de uitlevering teblokkeren. Ze laat het nu aan de openbaar aanklagerom te bepalen of McKinnon nog moet terechtstaan inGroot Brittannië, zegt de BBC. May’s beslissing isbijzonder, omdat het de eerste keer is dat een Britsbewindslied op eigen titel een uitlevering blokkeertbinnenin het verdrag tussen Groot Brittannië en deVerenigde Staten. De minister is ook van plan om deuitleveringsprocedure te wijzigen. Een rechter zalvoortaan bekijken of ‘het in het belang van derechtspraak’ is om kandidaten op eigen bodem teberechten of uit te leveren aan de Verenigde Staten.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Evenement : Dag van de wetenschapAls je zelf aan de slag wil gaan met computermodellen, dan mag je deze activiteit tijdens de Dagvan de Wetenschap niet missen!Wetenschappers spelen graag met modellen. Vooral met computermodellen. Aan de hand vannatuurkundige patronen proberen zij de evolutie van onze omgeving en het heelal te voorspellen.Waarom spreekt men over computermodellen tijdens een weerpraatje? Waarom gebruikt mensupercomputers om het universum voor te stellen? Waarom moeten wij nog zaken voorspellen inde wetenschap? En hoe komt het dat we de mechanica van de planeten in ons zonnestelsel nietmeer hoeven te voorspellen? Als je dat wil weten en zelf te werk wil gaan metcomputermodellen, dan mag je deze activiteit tijdens de Dag van de Wetenschap niet missen!Datum - Zondag 25 november 2012. 14.00 uur t/m 17.00 uur. Toegang: Onbekend.Locatie - Volkssterrenwacht Armand Pien. Rozier 44 te 9000 Gent. Info@armandpien.be. 059

Guidestar|11-2012

Marcv

ander

Sluys

DDeezzee mmaaaanndd ttee zziieenn......

060

Foto - De Galileïsche manen zijn devier grootste manen van Jupiter. Zezijn ontdekt door Galileo Galilei op 7januari 1610. Deze manen zijnzichtbaar zonder een krachtigetelescoop. Onder perfecteomstandigheden is het zelfsmogelijk om Callisto met het bloteoog te zien.

Rubriek

-Heme

lkalen

der

Do. 01 nov. (02.17 uur) - Vannacht is eenovergang van de Jupitermaan Io en van Io'sschaduw over de planeetschijf van Jupitervolledig te zien. Om 2:17 uur zien we hetbegin van de schaduwovergang op hetmoment dat Io's schaduw op het oppervlakvan Jupiter verschijnt, en eindigt om 5:14 uur,op het moment dat Io de Jupiterschijf weerachter zich laat. Tussen beide gebeurtenissenin is waar te nemen hoe Io voor deJupiterschijf verschijnt (om 03:04 uur) en Io'sschaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat(om 04:27 uur). Voor het waarnemen van eenovergang of een schaduwovergang is eenredelijk grote telescoop nodig.Do. 01 nov. (04.42 uur) : De ster w 1 Tauri,een ster van magnitude +5,5 in hetsterrenbeeld Stier, wordt bedekt door deMaan. De ster wordt bedekt door de verlichterand van de Maan om 04:42 uur. Om 05:50uur wordt deze weer zichtbaar aan de zeerdunne onverlichte maanrand. In Utrecht staatde Maan dan 46°, respectievelijk 36° boven dehorizon. De Maan is voor 95% verlicht, wathet niet gemakkelijker maakt om de bedekkingwaar te nemen.Do. 01 nov. (16.12 uur) - De Maan staat 3,3°ten noorden van Aldebaran, de helderste stervan het sterrenbeeld Stier (+0,9m). De dichtstenadering vindt bij ons onder de horizon plaatsen bovendien bij daglicht. Bekijk desamenstand rond 19:30 uur. De twee objectenstaan dan in het oostnoordoosten, circa 5°boven de horizon, op een onderlinge afstandvan 3,9°. De Maan is voor 92% verlicht.Do. 01 nov. (16.29 uur) - De Maan staat inhet apogeum; het punt van zijn baan om deAarde dat het verst van de Aarde ligt. Deafstand tot de Maan bedraagt op dit moment406050 km. De schijnbare diameter van deMaan is kleiner dan gemiddeld (29’25,7”),door de grotere afstand. De Maan iskrimpend, voor 94% verlicht en hij is vrijwel degehele nacht zichtbaar; 's avonds in het(zuid)oosten en tegen de ochtend in hetwesten of zuidwesten. Het kaartje toont deMaan om 02:01 uur in het sterrenbeeld Stier,op een hoogte van 58° boven de zuidelijkehorizon.Do. 01 nov. (19.48 uur) - Jupiter's satelliet Iostaat op 17,0” ten noorden van Europa. Voorhet waarnemen van de Galileïsche manen iseen goede, stabiele verrekijker genoeg.Vr. 02 nov. (02.03 uur) - De Maan staat 1,4°ten zuiden van Jupiter (-2,3m). De dichtstenadering vindt in de Lage Landen plaats opeen hoogte van 58° boven de horizon, in hetzuidzuidoosten en is dus goed te zien. DeMaan is voor 91% verlicht.Vr. 02 nov. (20.45 uur) - Vanavond is een

Guide

star|

11-201

2

overgang van de Jupitermaan Io en van Io'sschaduw over de planeetschijf van Jupiter inzijn geheel te zien. De schaduwovergangbegint om 20:45 uur, wanneer Io's schaduwop het oppervlak van Jupiter verschijnt, eneindigt om 23:40 uur, op het moment dat Iode Jupiterschijf weer achter zich laat. Tussenbeide gebeurtenissen in is te zien hoe Io voorde Jupiterschijf verschijnt (21:30 uur) en Io'sschaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat(22:56 uur).Vr. 02 nov. (22.32 uur) - Callisto is inbovenconjunctie met Jupiter. De satellietbeweegt vanaf de Aarde gezien achter Jupiterlangs, maar wordt niet bedekt. Callisto staat8,1” ten noorden van Jupiter's noordpool.Za. 03 nov. (05.48 uur) - De Maan bedektSAO 94942, een ster van magnitude +6,0 inhet sterrenbeeld Orion. Om 05:48 wordt dester bedekt door de verlichte maanrand en om06:40 komt deze weer tevoorschijn van achterde onverlichte rand. Bij het begin van debedekking staat de Maan te Utrecht 50° bovende horizon, bij het einde 43°. De Maan is voor84% verlicht.Za. 03 nov. (21.32 uur) - In de nacht van 3 op4 november zijn een bedekking door deplaneetschijf van Jupiter en verduistering vanGanymedes volledig waar te nemen. Deverduistering begint om 21:32 uur, wanneerGanymedes in de schaduw van Jupiterverdwijnt, en eindigt om 2:24 uur, op hetmoment dat Ganymedes weer van achterJupiter tevoorschijn komt. In de tussentijd iswaar te nemen hoe Ganymedes uit Jupiter'sschaduw verschijnt (om 23:35 uur) enGanymedes achter de planeet Jupiterverdwijnt (00:36 uur). Voor het bekijken vaneen bedekking is een (kleine) telescoop nodig,voor het volgen van een verduistering is eenstabiele verrekijker voldoende.Zo. 04 nov. (02.24 uur) - Tussen 2:24 en 7:06uur staan alle Galileïsche manen ten oostenvan Jupiter. In toenemende afstand van deplaneet staan Ganymedes, Io, Europa enCallisto. Jupiter staat op een hoogte van 51°boven de zuidwestelijke horizon en de planeetis gemakkelijk te vinden. De Zon staat 27°onder de horizon en het is goed donker.Zo. 04 nov. (23.45 uur) - In de nacht van 4op 5 november zijn overgangen van Europa enhaar schaduw over de planeetschijf van Jupiterin zijn geheel waar te nemen. Deschaduwovergang begint om 23:45 uur, ophet moment dat Europa's schaduw op hetoppervlak van Jupiter verschijnt, en duurt tot3:32 uur, wanneer Europa de Jupiterschijfweer achter zich laat. In de tussentijd is te zienhoe Europa de schijf van Jupiter betreedt(01:12 uur) en Europa's schaduw hetJupiteroppervlak weer verlaat (om 02:09 uur).

Info - Marc van der Sluysis postdoctoraal onder-zoeker aan de RadboudUniversiteit in Nijmegen.Zijn werk richt zich op de evolutievan compacte dubbelsterren en hetwaarnemen van gravitatiegolven vanwitte dwergen, neutronensterren enzwarte gaten met LIGO / Virgo enLISA. Hij geeft regel-matig populairelezingen en maakt daarnaast depopulair wetenschappelijke website.Meer informatie :http://hemel.waarnemen.com

061

Guidestar|11-2012Ma. 05 nov. (20.00 uur) - De meteoren-zwermen Tauriden en Tauriden noord bereikenhun maxima. Rond 01:30 uur staan deradianten van de twee zwermen in hunhoogste punt (op 52–60°) aan de hemel.Onder ideale omstandigheden zijn er vanbeide zwermen samen zo'n 14 meteoren peruur te verwachten. De meteoren zijn traag,helder oranje en vertonen soms vuurbollen.Rond 07:15 uur gaat het schemeren en om07:42 uur komt de Zon op. De Maan is voorongeveer 70% verlicht en kan storen. De piekvan deze zwermen is relatief laag, maar deduur van het maximum is met 59 dagen vrijlang, zodat in totaal toch nog een redelijkaantal meteoren te zien is.

Wo. 07 nov. (00.04 uur) - Mercurius isstationair in ecliptische lengte. De planeetkeert zijn bewegingsrichting ten opzichte vande sterren om en gaat tegen de gangbarerichting in bewegen. Voor een binnenplaneetgebeurt dit tussen de grootste oostelijkeelongatie en benedenconjunctie.Wo. 07 nov. (01.36 uur) - De Maan is in defase van Laatste Kwartier. De linker helft vande Maan is nu verlicht en de Maan is metname 's ochtends vroeg zichtbaar. Om deMaan te zien door een verrekijker of telescoopis de tijd rond (en met name na) LaatsteKwartier zeer geschikt. Op de grens tussen hetverlichte en het donkere deel van de Maangaat de Zon net onder. De lange schaduwenvan de bergen en kraterranden brengen eenextra diepte-effect met zich mee en de Maanis daarmee, bekeken door een verrekijker oftelescoop, duidelijk meer dan een gladdeschijf.Wo. 07 nov. (02.25 uur) - De Maan bedekt κCancri, een ster van magnitude +5,2 in hetsterrenbeeld Kreeft. De ster verdwijnt om02:25 achter de verlichte maanrand en komtom 03:23 uur weer tevoorschijn aan deonverlichte kant van de Maan. De Maan staatbij de intrede 24° boven de horizon, bij deuittrede is dat 32°, voor een waarnemer inUtrecht. De Maan is voor 50% verlicht.Do. 08 nov. (04.11 uur) - Vannacht zijnovergangen van Io en haar schaduw over deplaneetschijf van Jupiter volledig te zien. Om4:11 uur zien we het begin van deschaduwovergang wanneer Io's schaduw deschijf van Jupiter betreedt, en duurt tot 6:59uur, op het moment dat Io de Jupiterschijfweer achter zich laat. Tussen beidegebeurtenissen in is waar te nemen hoe Iovoor de Jupiterschijf verschijnt (om 04:49 uur)en Io's schaduw de Jupiterschijf weer achterzich laat (om 06:21 uur). Voor het bekijkenvan een overgang of een schaduwovergang iseen telescoop met redelijk grote openingnodig.Do. 08 nov. (21.49 uur) - Jupiter's satelliet Iostaat 17,6” ten noorden van Europa. Voor hetwaarnemen van de Galileïsche manen is eengoede, stabiele verrekijker genoeg.Vr. 09 nov. (22.39 uur) - In de nacht van 9 op10 november is een overgang van deJupitermaan Io en van Io's schaduw over deplaneetschijf van Jupiter volledig te zien. Om22:39 uur zien we het begin van deschaduwovergang wanneer Io's schaduw ophet oppervlak van Jupiter verschijnt, en eindigtom 1:25 uur, wanneer Io de schijf van Jupiterweer verlaat. Tussen beide gebeurtenissen in iswaar te nemen hoe Io de schijf van Jupiter

betreedt (23:15 uur) en Io's schaduw hetJupiteroppervlak weer verlaat (00:50 uur).Za. 10 nov. (22.00 uur) - De meteorenzwermδ-Eridaniden bereikt zijn maximum. Rond01:00 uur staat de radiant van de zwerm inhet hoogste punt (op 36°) aan de hemel. Zelfsonder ideale omstandigheden is er van dezezwerm niet meer dan één meteoor per uur teverwachten. Rond 07:15 uur gaat hetschemeren en om 07:51 uur komt de Zon op.De Maan komt om 03:12 uur op, is voorongeveer 20% verlicht en stoort niet erg.Za. 10 nov. (04.30 uur) - De Galileïsche maanIo staat op 17,8” ten zuiden van Europa.Zo. 11 nov. (01.32 uur) - Vannacht is eenbedekking door de Jupiterschijf en eenverduistering door de Jupiterschaduw vanGanymedes in zijn geheel waar te nemen. Om1:32 uur zien het begin van de verduistering,wanneer Ganymedes in de schaduw vanJupiter verdwijnt, en eindigt om 5:45 uur,wanneer Ganymedes weer van achter Jupiterverschijnt. Tussen beide gebeurtenissen in iswaar te nemen hoe Ganymedes uit Jupiter'sschaduw tevoorschijn komt (om 03:36 uur) enGanymedes achter de planeet Jupiterverdwijnt (03:56 uur). Voor het waarnemenvan een bedekking is een telescoop nodig,voor het volgen van een verduistering is eenstabiele verrekijker voldoende.Zo. 11 nov. (05.45 uur) - Van 5:45 tot 7:17uur staan alle Galileïsche manen ten oostenvan Jupiter. Vanaf Jupiter gezien zijn datGanymedes, Callisto, Io en Europa. Jupiterstaat in het westen op een hoogte van 32°boven de horizon. De Zon staat 13° onder dehorizon.Zo. 11 nov. (17.16 uur) - De Maan staat 6,0°ten zuiden van Venus (-3,4m). De dichtstenadering gebeurt voor een waarnemer in onzestreken onder de horizon en in de schemering.De samenstand is te zien rond 7:15 uur. Detwee objecten staan dan in het zuidoosten, opeen hoogte van ongeveer 20°, 7,1° van elkaarverwijderd. De Maan is voor 10% verlicht.Ma. 12 nov. (01.37 uur) - De Maan staat 1,3°ten zuiden van Spica, de helderste ster van hetsterrenbeeld Maagd (+1,0m). De dichtstenadering vindt bij ons onder de horizonplaats. Bekijk de samenstand rond 6:45 uur.Het tweetal staat dan boven de oost-zuidoostelijke horizon, op een hoogte vanongeveer 8°, op een afstand van 3,6° vanelkaar. De Maan is voor 4% verlicht.Ma. 12 nov. (02.21 uur) - Vannacht zijnovergangen van Europa en haar schaduw overde planeetschijf van Jupiter in zijn geheel tezien. De schaduwovergang begint om 2:21uur, op het moment dat Europa's schaduw deschijf van Jupiter betreedt, en duurt tot 5:48uur, wanneer Europa de Jupiterschijf weerachter zich laat. In de tussentijd is te zien hoeEuropa de schijf van Jupiter betreedt (om03:28 uur) en Europa's schaduw hetJupiteroppervlak weer verlaat (04:45 uur).Ma. 12 nov. (06.17 uur) - De ster SAO158021, een ster met een helderheid van+5,9m in het sterrenbeeld Maagd, wordtbedekt door de Maan. Alleen het einde van debedekking is zichtbaar vanuit Utrecht; om06:17 komt de ster tevoorschijn van achter deonverlichte maanrand, op een hoogte van 2°.De Maan is voor 4% verlicht.Ma. 12 nov. (20.59 uur) - De Maan staat 4,9°ten zuiden van Saturnus (+0,8m). De dichtstenadering gebeurt voor een waarnemer in onzestreken onder de horizon. De samenstand ismet veel moeite te zien rond 7:30 uur, of op13 november rond 7:45 uur. De twee objectenstaan in het eerste geval in het zuidoosten, opeen hoogte van ongeveer 10°, 8,6° van elkaarvandaan. In het andere geval is de samenstandte zien boven de zuidoostelijke horizon, opeen hoogte van circa 7°, 9,4° van elkaarverwijderd. De Zon staat slechts 2° onder dehorizon. De Maan is voor ongeveer 3%verlicht.Di. 13 nov. (23.08 uur) - Het is Nieuwe Maan.

Foto - Een occultatie of bedekking iseen astronomische gebeurtenis diemen kan waarnemen wanneer eenniet-lichtend hemellichaam tussende waarnemer en een verdergelegenlichaam – lichtend door ofwelstraling ofwel weerkaatsing van licht– passeert. Als dit verdergelegenlichaam slechts gedeeltelijk of perio-diek wordt verborgen, noemt mendit rakelingse of scherende occul-tatie (Engels: grazing occultation).Men spreekt van het verschijnsel(immersie) bij het verdwijnen vaneen ster bij bedekking door demaan, of van een satelliet bijbedekking door de planeet.

062

nadering vindt onder de horizon plaats vooreen waarnemer in de Benelux en bovendien bijdaglicht. De samenstand is met veel moeite tezien rond 17 uur. Het tweetal staat dan in hetzuidzuidwesten, op een hoogte van ongeveer11°, 4,8° van elkaar vandaan. De Zon staatslechts 3° onder de horizon. De Maan is voor11% verlicht.Vr. 16 nov. (18.17 uur) - De Maan bedekt 15Sagittarii, een ster van magnitude +5,3 in hetsterrenbeeld Boogschutter. De ster wordtbedekt door de onverlichte rand van de Maanom 18:17 uur. Om 18:45 uur wordt deze weerzichtbaar aan de dunne verlichte maanrand.Een waarnemer in Utrecht ziet de Maan aanhet begin op een hoogte van 6° staan, aan heteinde van de bedekking op 3°. De Maan isvoor 12% verlicht.Vr. 16 nov. (18.17 uur) - De Maan bedekt µSagittarii, een ster van magnitude +3,8 in hetsterrenbeeld Boogschutter. Vanuit Utrecht isalleen het einde van de bedekking zichtbaar;om 18:17 komt de ster van achter de dunneverlichte maanrand tevoorschijn, 6° boven dehorizon. De Maan is voor 11% verlicht.Za. 17 nov. (00.34 uur) - Vannacht is eenovergang van de Jupitermaan Io en van Io'sschaduw over de planeetschijf van Jupitervolledig waar te nemen. De schaduwovergangbegint om 0:34 uur, op het moment dat Io'sschaduw de schijf van Jupiter betreedt, enduurt tot 3:09 uur, op het moment dat Io deJupiterschijf weer achter zich laat. Tussenbeide gebeurtenissen in is waar te nemen hoeIo de schijf van Jupiter betreedt (00:59 uur) enIo's schaduw de Jupiterschijf weer achter zichlaat (02:44 uur).Za. 17 nov. (03.09 uur) - Tussen 3:09 en 7:27uur staan alle Galileïsche manen ten westenvan Jupiter. In toenemende afstand van deplaneet staan Io, Europa, Ganymedes enCallisto. Jupiter staat in het westzuidwestenop een hoogte van 39° boven de horizon. DeZon staat 25° onder de horizon en het is goeddonker.Za. 17 nov. (06.03 uur) - Venus staat 3,8° tennoorden van Spica, de helderste ster van hetsterrenbeeld Maagd (+1,0m). De dichtstenadering gebeurt bij ons op een hoogte van 7°boven de oostzuidoostelijke horizon. Venusheeft op dit moment een helderheid van-3,4m.Za. 17 nov. (06.00 uur) - Het maximum vande meteorenzwerm Leoniden vindt vandaagplaats. De radiant van de zwerm staat rond07:00 uur in het hoogste punt aan de hemel,op 60° boven de horizon. Onder idealeomstandigheden zijn er van deze zwerm zo'n23 meteoren per uur te verwachten. Demeteoren zijn snel en de zwerm is bekendvanwege zijn regens in 1799, 1833, 1866,1966 en 1999. Rond 07:30 uur gaat hetschemeren en om 08:04 uur komt de Zon op.De Maan stoort niet. De piek van deze zwermis relatief hoog, maar de duur van hetmaximum is met 5 dagen vrij kort, waardoorhet totaal aantal meteoren in deze zwermtoch niet al te groot is. Er is geen specialeapparatuur nodig om meteoren waar tekunnen nemen. Wanneer het helder is,volstaat het blote oog, terwijl een ligstoel enwarme kleding voor extra comfort kunnenzorgen.Za. 17 nov. (16.47 uur) - Mercurius is inbenedenconjunctie en beweegt vanaf deAarde gezien voor de Zon langs. Debinnenplaneet is nu korte tijd onzichtbaar,doordat deze zich te dicht bij de Zon bevindt.De planeet beweegt 0,4° ten noorden langs deZon, en er vindt hierdoor geen overgangplaats. In deze positie staan de Zon, Mercuriusen de Aarde op één lijn; voor eendenkbeeldige waarnemer op Mercurius staatde Aarde in oppositie. Dit is een momentwaarop een binnenplaneet zeer dicht (0,677AE, ofwel 101,3 miljoen km) bij de Aarde staaten een grote (9,9”) schijnbare diameter heeft.Mercurius verruilt hiermee de avondhemelvoor de ochtendhemel.Za. 17 nov. (18.11 uur) - De Maan bedekt 43

Guide

star|

11-201

2De Maan staat vanaf de Aarde gezien in derichting van de Zon, zodat de donkere kantvan de Maan naar de Aarde gekeerd is en deverre zijde van de Maan wordt verlicht.Bovendien is de Nieuwe Maan alleen overdagboven de horizon. Vanwege deze tweeoorzaken kunnen we de Maan op dit momentniet waarnemen. Doordat de Maan zowelminimaal verlicht is, als 's nachts onder dehorizon staat, zijn de dagen rond NieuweMaan een goed moment voor het waarnemenvan deepsky-objecten. Er vindt in onze strekengeen zonsverduistering plaats, doordat deMaan 1,0° ten zuiden langs de Zon beweegt.Wo. 14 nov. (10.54 uur) - De Maan bedektMercurius (+2.1m). Het maximum van debedekking vindt in de Lage Landen plaats op13° hoogte, maar bij daglicht. De bedekkingduurt ongeveer 52 minuten gezien vanuitUtrecht zo'n 21,1 seconden. De diameter vanMercurius is op dit moment 9,8”. Vanuit onzestreken is er van de samenstand niet veel tezien.Wo. 14 nov. (11.22 uur) - De Maan staat inhet perigeum; het punt van zijn baan om deAarde dat het dichtst bij de Aarde ligt. Deafstand tot de Maan bedraagt op dit moment357361 km. Door de geringere afstand lijkt deMaan nu groter aan de hemel te staan dangemiddeld: 33’26,3”. De Maan is op ditmoment wassend, voor 1% verlicht en hij iskort na zonsondergang met moeite zichtbaar.Het kaartje toont de Maan om 16:54 uur inhet sterrenbeeld Schorpioen, op slechts 1,7°boven de horizon, in het zuidwesten.Wo. 14 nov. (11.32 uur) - De planetoïde 704Interamnia is in oppositie. Het kleineplaneetje, in het sterrenbeeld Perseus, heeftnu een schijnbare helderheid van slechts+9,9m en kan alleen met een behoorlijketelescoop worden waargenomen. Interamniabereikt een maximale hoogte boven dehorizon van circa 76°. Dit gebeurt rond 23:55uur, en geldt strikt genomen voor eenwaarnemer in Utrecht. De kaart (zie hiernaast)toont de positie van de planetoïde en sterrentot een helderheid van +10,3m.

Do. 15 nov. (18.55 uur) - Van 18:55 tot 3:26uur (16/11) staan alle Galileïsche manen tenwesten van Jupiter. In toenemende afstandvan de planeet staan Europa, Io, Ganymedesen Callisto. Jupiter staat in het oostzuidoostenop een hoogte van 47° boven de horizon ende planeet is gemakkelijk te vinden. De Zonstaat 54° onder de horizon en het is goeddonker. Om de Galileïsche manen van Jupiterte bekijken is een stabiele verrekijker vol-doende.Do. 15 nov. (23.49 uur) - Jupiter's satelliet Iostaat 18,0” ten noorden van Europa. Om demanen van Jupiter te bekijken is een goede,stabiele verrekijker genoeg.Vr. 16 nov. (09.48 uur) - De Maan staat 3,2°ten noorden van Mars (+1,4m). De dichtste

Foto - De bovenstaande hemelkaarttoont de sterrenhemel, met planeten,voor de huidige maand. Met dankaan Orion Optics voor het gebruikvan deze kaart. Bron: Orion.

063

Guidestar|11-2012Sagittarii, een ster met een helderheid van+4,9m in het sterrenbeeld Boogschutter. Om18:11 wordt de ster bedekt door deonverlichte maanrand en om 19:08 komt dezeweer tevoorschijn van achter de verlichte rand.In Utrecht staat de Maan dan 14°,respectievelijk 9° boven de horizon. De Maanis voor 20% verlicht.Za. 17 nov. (20.29 uur) - De ster 45 Sagittarii,een ster met een helderheid van +5,8m in hetsterrenbeeld Boogschutter, wordt bedekt doorde Maan. Vanuit Utrecht is alleen het beginvan de bedekking zichtbaar; de ster verdwijntom 20:29 achter de onverlichte maanrand, 0°boven de horizon. De Maan is voor 21%verlicht.

Zo. 18 nov. (19.02 uur) - Vanavond is eenovergang van de Jupitermaan Io en van Io'sschaduw over de planeetschijf van Jupiter inzijn geheel te zien. Om 19:02 uur zien we hetbegin van de schaduwovergang op hetmoment dat Io's schaduw de schijf van Jupiterbetreedt, en duurt tot 21:35 uur, wanneer Iode Jupiterschijf weer achter zich laat. In detussentijd is waar te nemen hoe Io voor deJupiterschijf verschijnt (19:25 uur) en Io'sschaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat(21:13 uur).Di. 20 nov. (15.31 uur) - De Maan is in defase van Eerste Kwartier. De rechter helft vande Maan is nu verlicht en de Maan is vooral inde avond en vroege nacht zichtbaar. Om deMaan waar te nemen door een verrekijker oftelescoop is de tijd rond (en met name voor)

Eerste Kwartier zeer geschikt. Op de grenstussen het verlichte en het donkere deel vande Maan komt de Zon net op. De langeschaduwen van de bergen en kraterrandenbrengen een extra diepte-effect met zich meeen de Maan is daarmee duidelijk meer dan eengladde schijf, gezien door een verrekijker oftelescoop.Wo. 21 nov. (04.15 uur) - Mercurius staat inhet perihelium. De afstand van de planeet totde Zon is op dit moment kleiner dangemiddeld: 0,307AE, of zo'n 46,001 miljoenkm. Vanaf Mercurius lijkt de Zon circa 3,2maal zo groot als vanaf de Aarde. De planeetontvangt door de geringere afstand tot deZon ongeveer 10,3 maal meer licht en warmte

dan de Aarde.Wo. 21 nov. (17.39 uur) - Tussen 17:39 en20:58 uur nemen we alle grote Jupitermanenten oosten van de planeetschijf waar. Vanbinnen naar buiten: Ganymedes, Io, Europa enCallisto. Jupiter staat in het oostnoordoostenop een hoogte van 16° boven de horizon. DeZon staat 24° onder de horizon en het is goeddonker.Wo. 21 nov. (19.39 uur) - Vanavond zijnovergangen van Ganymedes en zijn schaduwover de planeetschijf van Jupiter volledig waarte nemen. Om 19:39 uur zien we het beginvan de schaduwovergang op het moment datGanymedes' schaduw op het oppervlak vanJupiter verschijnt, en duurt tot 22:47 uur, ophet moment dat Ganymedes de Jupiterschijf

064

weer achter zich laat. Tussen beidegebeurtenissen in is te zien hoe Ganymedesvoor de Jupiterschijf verschijnt (20:58 uur) enGanymedes' schaduw de Jupiterschijf weerachter zich laat (om 21:43 uur).Do. 22 nov. (18.15 uur) - Vanavond is eenovergang van de Jupitermaan Europa en vanEuropa's schaduw over de planeetschijf vanJupiter in zijn geheel te zien. De schaduw-overgang begint om 18:15 uur, op hetmoment dat Europa's schaduw op hetoppervlak van Jupiter verschijnt, en duurt tot21:10 uur, op het moment dat Europa deJupiterschijf weer achter zich laat. Tussenbeide gebeurtenissen in is waar te nemen hoeEuropa voor de Jupiterschijf verschijnt (om18:50 uur) en Europa's schaduw hetJupiteroppervlak weer verlaat (20:39 uur).Vr. 23 nov. (22.55 uur) - De Maan bedekt 51Piscium, een ster van magnitude +5,8 in hetsterrenbeeld Vissen. Om 22:55 wordt de sterbedekt door de onverlichte maanrand en om00:03 komt deze weer tevoorschijn van achterde verlichte rand. In Utrecht staat de Maandan 39°, respectievelijk 32° boven de horizon.De Maan is voor 81% verlicht.Za. 24 nov. (02.28 uur) - Vannacht is eenovergang van de Jupitermaan Io en van Io'sschaduw over de planeetschijf van Jupiter inzijn geheel waar te nemen. Om 2:28 uur zienwe het begin van de schaduwovergang op hetmoment dat Io's schaduw de schijf van Jupiterbetreedt, en duurt tot 4:52 uur, wanneer Io deJupiterschijf weer achter zich laat. Tussenbeide gebeurtenissen in is te zien hoe Io voorde Jupiterschijf verschijnt (02:43 uur) en Io'sschaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat(om 04:39 uur).Zo. 25 nov. (17.22 uur) - Van 17:22 tot 21:08uur nemen we alle grote Jupitermanen tenoosten van de planeetschijf waar. Intoenemende afstand van de planeet staan Io,Ganymedes, Europa en Callisto. Jupiter staatop een hoogte van 19° boven deoostnoordoostelijke horizon. De Zon staat 24°onder de horizon en het is goed donker.Zo. 25 nov. (20.57 uur) - Vanavond is eenovergang van de Jupitermaan Io en van Io'sschaduw over de planeetschijf van Jupitervolledig te zien. De schaduwovergang begintom 20:57 uur, wanneer Io's schaduw de schijfvan Jupiter betreedt, en eindigt om 23:18 uur,op het moment dat Io de schijf van Jupiterweer verlaat. Tussen beide gebeurtenissen in iswaar te nemen hoe Io voor de Jupiterschijfverschijnt (21:08 uur) en Io's schaduw hetJupiteroppervlak weer verlaat (23:07 uur).Ma. 26 nov. (23.48 uur) - Mercurius isstationair in ecliptische lengte. De planeetkeert zijn bewegingsrichting ten opzichte vande sterren om en gaat weer in de gangbarerichting bewegen. Voor een binnenplaneetgebeurt dit tussen de benedenconjunctie engrootste ochtendelongatie.Di. 27 nov. (02.10 uur) - Venus staat 32' tenzuiden van Saturnus (+0,8m). De dichtstenadering vindt bij ons onder de horizonplaats. Bekijk de samenstand rond 6:30 uur.Het tweetal staat dan zo'n 8° boven deoostzuidoostelijke horizon, op een onderlingeafstand van 34'. De helderheid van Venus is nu-3,4m.Wo. 28 nov. (01.46 uur) - De Maan staat 4,9°ten zuiden van de Pleiaden, in het sterren-beeld Stier. De dichtste nadering gebeurt bijons op 53° hoogte boven de horizon, in hetzuidwesten en is dus goed te zien. De Maan isvoor 100% verlicht, ongeveer een halve dagvoor Volle Maan. De felle Maan maakt hetwaarnemen van de sterhoop uiteraard nietgemakkelijker.Wo. 28 nov. (15.33 uur) - Maansver-duistering in de bijschaduw. Het maximumvan de eclips vindt plaats op 8° onder dehorizon en bovendien bij daglicht. In onzestreken is alleen het einde van de toch al nietzo indrukwekkende verduistering zichtbaar.Door de grote afstand tot de Aarde lijkt deMaan op dit moment kleiner dan gemiddeld.

Wo. 28 nov. (15.46 uur) - Het is Volle Maan.De Maan staat vrijwel precies tegenover deZon aan de hemel. We zien hierdoor de Maanvrijwel de hele nacht, en de verlichte kant vande Maan is naar de Aarde gekeerd. Hoewel deMaan als geheel op dit moment erg goed tezien is, zijn er weinig details op de Maanzichtbaar. Doordat het zonlicht op de Maanongeveer uit de richting van de Aarde komtzijn er vanaf de Aarde geen schaduwen vankraters en bergen op de Maan te zien, watervoor zorgt dat er nauwelijks contrast is ophet maanoppervlak. Daar komt nog bij dat deVolle Maan andere, zwakkere hemelobjectenoverstraalt, zodat deze niet of nauwelijkszichtbaar zijn.Wo. 28 nov. (20.37 uur) - De Maan staat inhet apogeum; het punt van zijn baan om deAarde dat het verst van de Aarde ligt. Deafstand tot de Maan bedraagt op dit moment406362 km. Door de grotere afstand lijkt deMaan nu kleiner aan de hemel te staan dangemiddeld: 29’24,4”. De Maan is op ditmoment wassend, voor 100% verlicht en hij isvrijwel de gehele nacht zichtbaar; 's avonds inhet (zuid)oosten en tegen de ochtend in hetwesten of zuidwesten. Het kaartje toont deMaan om --:-- uur in het sterrenbeeld Stier, op57° boven de zuidelijke horizon.Wo. 28 nov. (23.39 uur) - In de nacht van 28op 29 november is een overgang van deJupitermaan Ganymedes en van Ganymedes'schaduw over de planeetschijf van Jupiter inzijn geheel te zien. De schaduwovergangbegint om 23:39 uur, wanneer Ganymedes'schaduw de schijf van Jupiter betreedt, eneindigt om 2:02 uur, wanneer Ganymedes deschijf van Jupiter weer verlaat. In de tussentijdis te zien hoe Ganymedes de schijf van Jupiterbetreedt (om 00:13 uur) en Ganymedes'schaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat(01:44 uur).Do. 29 nov. (02.21 uur) - De Maan staat 1,1°ten zuiden van Jupiter (-2,4m). De dichtstenadering vindt in de Lage Landen plaats op54° hoogte boven de zuidwestelijke horizonen is dus goed te zien. De Maan is voor 100%verlicht, zodat de planeet flink wordtoverstraald door de Maan.Do. 29 nov. (23.24 uur) - Van 23:24 tot 7:15uur (30 november) nemen we alle groteJupitermanen ten westen van de planeetschijfwaar. Vanaf Jupiter gezien zijn dat Europa, Io,Ganymedes en Callisto. Jupiter staat op eenhoogte van 47° boven de westzuidwestelijkehorizon en de planeet is gemakkelijk tevinden. De Zon staat 45° onder de horizon enhet is goed donker.Vr. 30 nov. (15.06 uur) - De planetoïde 349Dembowska is in oppositie. De planetoïde, diein het sterrenbeeld Stier staat, heeft tijdens deoppositie een helderheid van slechts +9,6m.Er is daarom een telescoop met redelijkeopening nodig om het object te kunnen zien.Voor een waarnemer in Utrecht staatDembowska rond 00:26 uur in het zuiden, opcirca 67° boven de horizon. Klik op het kaartjehiernaast voor een grotere kaart, met depositie van de planetoïde en sterren totmagnitude +10,6m.Vr. 30 nov. (19.35 uur) - De ster 68 Orionis,een ster van magnitude +5,8 in hetsterrenbeeld Orion, wordt bedekt door deMaan. De ster wordt bedekt door de verlichterand van de Maan om 19:35 uur. Om 20:11uur wordt deze weer zichtbaar aan de zeerdunne onverlichte maanrand. In Utrecht staatde Maan dan 10°, respectievelijk 15° boven dehorizon. De Maan is voor 96% verlicht, wathet niet gemakkelijker maakt om de bedekkingwaar te nemen.Op zoek naar meer efemiriden, sterrenkaarten,baangegevens, deep-sky objecten, enz...Raadpleeg dan de uitgebreide Deep-sky inter-actief rubriek op de welbekende Spacepagewebsite...

Guide

star|

11-201

2

DDee ggeevvoollggeenn vvaann ddeekklliimmaaaattssvveerraannddeerriinnggFoto - De grotendeels nomadischlevende volken in de prehistorieverzamelden al graankorrels vanwilde grassen. Lang voor het beginvan de jaartelling werden de plan-ten in cultuur gebracht. De oor-spronkelijke groeigebieden van gerstbevonden zich waarschijnlijk in dehooglanden van Ethiopië en hetzuidoostelijk deel van Azië (Tibet,Nepal en China). Aangenomenwordt dat er meer dan 7000 jaargeleden al gerst werd gekweekt inhet gebied tussen Syrië en Afgha-nistan. In Europa was gerst de eerstgekweekte graansoort. Archeolo-gische vondsten bij de resten vanZwitserse paalwoningen tonen aandat de cultuur van gerst van 2000-3000 v Chr. stamt. Als voedsel wasgerst tot in de Middeleeuwen vangroot belang. De gerstekorrelswerden tot brij gekookt, maar erwerden ook koeken en plattebroden van bereid. Later werd gerstals voedselgewas bijna overalovervleugeld door tarwe.

Meer informatie :www.ipcc.ch

065

Guidestar|11-2012Artikel

Redactioneel

De graanreserves in de wereld zijn zo laag datextreme weersomstandigheden in de Vere-nigde Staten of andere voedselexporterendelanden volgend jaar zouden leiden tot eenhongercrisis op wereldschaal, zo waarschuwende Verenigde Naties.Door dit jaar mislukte oogsten in de VS,Oekraïne en andere landen zijn degraanreserves geslonken tot hun laagsteniveau sinds 1974. De Verenigde Staten, diedit jaar hittegolven en droogte kenden,hebben nu een historisch lage reserve aanmaïs van 6,5 procent van wat het volgend jaarverwacht te consumeren."We produceren minder dan we consumeren.Daardoor raken voorraden uitgeput. Deaanvoer is enorm klein en over de hele wereldzijn de reserves bijzonder klein. Daardoor is ergeen ruimte voor onverwachte omstandig-heden volgend jaar", stelt Abdolreza Abbasian,economist bij de Voedsel- en Landbouw-organisatie (FAO) van de Verenigde Naties.Doordat de voedselconsumptie in zes van deafgelopen elf jaar groter was dan deproductie, hebben landen hun reserve zienslinken van gemiddeld 107 dagen tien jaargeleden tot gemiddeld 74 dagen recent.De prijzen van belangrijke gewassen als graanen maïs komen al in de buurt van het niveauwaardoor in 2008 rellen uitbraken in 25landen. Volgens nieuwe cijfers van de FAO zijnwereldwijd 870 miljoen mensen ondervoed engrijpt de voedselcrisis om zich heen in deMidden-Oosten en Afrika. De productie vangraan zal dit jaar 5,2 procent kleiner zijn danvorig jaar en ook de oogsten van de meesteandere gewassen, rijst uitgezonderd, dalen.Een van 's werelds belangrijkste milieu-expertsen voorzitter van het Amerikaanse onder-zoekscentrum Earth Lester Brown waarschuwtdat het wereldwijde voedselsysteem elkmoment kan instorten, wat voor nog eenshonderden miljoenen mensen ondervoedingzou betekenen en tot rellen zou leiden. Het

klimaat is immers niet meer betrouwbaar ende vraag naar voedsel neemt zo snel toe dateen instorting onafwendbaar. Tenzij dringendwordt ingegrepen."Voedseltekorten hebben in het verleden albeschavingen ondermijnd. We zijn op dat pad.Elk land tracht zich veilig te stellen. De wereldleeft van jaar tot jaar", schrijft Brown in eennieuw boek.Volgens Brown stort de voedselbevoorradingin door toedoen van speculanten die de handleggen op miljoenen vierkante kilometersgoedkope landbouwgrond, de verdubbelingvan de internationale voedselprijzen op tienjaar tijd en de dramatische inkrimping vanvoedselreserves.Dit jaar zal de wereld voor de zesde keer in elfjaar tijd meer consumeren dan we produceren,grotendeels door extreem weer in de VS enandere belangrijke voedselexporterendelanden. Vorige week verklaarde Oxfam dat deprijs van sleutelgewassen zoals graan en rijstin de komende twintig jaar kan verdubbelen,wat rampzalig zou zijn voor de miljoenenmensen die een groot deel van hun inkomenaan voedsel besteden."We treden een tijdperk binnen van stijgendevoedselprijzen en toenemende honger.Voedselvoorraden raken uitgeput en grondwordt het meestgezochte goed. We schuivenop van een tijdperk van overvloed naar eentijdperk van schaarste. De geopolitiek van hetvoedsel overschaduwt snel die van de olie",stelt Brown."De situatie is niet tijdelijk. We snijden eennieuw hoofdstuk aan. We zullen op steedsmeer plaatsen voedselrellen zien. Gewapendeconflicten vormen niet langer de grootstebedreiging voor onze toekomst, maar wel deklimaatverandering, de bevolkingsgroei,watertekorten en de stijgende voedselprijzen".Bron: The Guardian

Willie

Buning

AATTMM -- ZZeellffbboouuww OOAAGG ((22//22))

066

Artike

l

Hoe krijg ik het nu voor elkaar om de 1,25inch houder zo te bevestigen dat hij over hetprisma kan schuiven en er toch niet afvalt?Vaak brengt gewoon proberen en proberenwel een uitkomst. De oplossing was / isrelatief simpel, maak twee geleide ails aan de1,25 houder die dan “klemmen” op het OAGframe, allemaal pieterpeuterig werk, maar eenpraktische oplossing.

Nu nog iets bedenken die ervoor zorgt dat de1,25 houder niet van OAG frame kan afvallenen meteen een instel functie (links <> rechts)heeft. Ook hier geldt nadenken en gewoonproberen en vice versa. Wat heb ik nog in mijnrommeldoos? Wat kan ik gebruiken ? kijk nou,stelschroeven, kan ik daar wat mee? Ja dus.

Guide

star|

11-201

2

Aan het OAG frame twee Dural (licht) plaatjesgeboord en geschroeft, maten nemen, stelschroef erbij, passen, meten. Pauze, sigaartje,etc.Uiteindelijk had ik iets werkend, de 1,25 hou-der viel niet van het frame en kon de houdermet middel van de stelschroef links rechtsheen en weer bewegen.De geleide as foto links komt bij uiterst linksestand iets in het beeldveld van de guide cam,jammer maar iets eraf halen gaat ook nietmeer, anders loopt de geleide as bij een uiterstrechtse staand uit de 1,25 bus.

Foto - Let vooral op de gevondenvolgster (gele pijl). Kortom, wie han-dig is maakt gewoon z'n eigen ster-renkundige accessoires.Meer informatie :www.astrofotografiezwolle.nl

067

Guidestar|11-2012

Klaar? Nee, want de Canon geeft problemen.Het past allemaal net niet, dus een modificatieaan de Canon was nodig. De flitser moest erafen het flitser houder systeem. Maar euh, als ikde flitser eraf draai, werkt de camera dan nogwel ?Kijkt de Canon firmware niet naar de flitserinstellingen, dat soort ongein... Voorzichtigeen draadje doorknippen, kijken of de cameranog werkt, positief, volgende draad, positief.Er zit ook een lichtmeter of zoiets in het flitserhuis. Ook dat draadje door en testenmaar. De flits schakelaar moet wel ingedruktblijven = flitser not enabeld. Hmmm, eerstmaar even met wat isolatie band. Op ditmoment geen zin en puf om de camera opente schroeven...

Het kapje waar de naam Canon op staatmoest er ook aan geloven. Schroef, schroef,zagen, passen, vijlen, passen, ... Ja, nu pasthet. Werkt de camera nog wel? Testen, ok alleswerkt.Een andere ‘simpele‘ modificatie is de CanonT42 adapter. Als ik bijvoorbeeld de Pelicaannevel in beeld heb past hij net in het beeldveldvan mijn 127 mm APO. Stel je kan geenguidester vinden, dus iets verdraaien, danstaat de Canon ook scheef, met als resultaat:geen gehele Pelicaan nevel.De T42 adapter bied hier mogelijkheden. EenT42 adapter kan je opdelen in twee secties. Debuiten ring = Canon aansluiting en de binnenring = T42 aansluiting. Deze worden

verbonden met kleine stel schroefjes. Ik hebeen van die stelschroefjes verwijderd, en vanmijn computer een bout geschroeft. Zo’nding waarmee je de zijkant kan open-schroeven, met de hand, en dus geen sleutelnodig hebt. In de Canon adapter nieuw draadgesneden, en gewoon die schroef stevig eringedraaid. Werkt, nu de andere stelschroevenzover in de canon ring gedraaid dat ze net nietklemmen.Zo zit het T42 gedeelte niet vast aan de Canonring. Die nu kan ronddraaien. En de gewenstestand bereikt met de nieuwe schroef en ikdeze klem aan de T42 ring van de Canon ring.

ResultatenHet is al een hele tijd echt slecht weer, dus desterren-test heb ik al kunnen doen maar geenfoto's. Maar het systeem werkt goed. Vooralnu met de AL CCD 5 guider die ook weerstukken beter is als een webcam. Daarom watfoto’s van een grote lampunit op een rangeerterein op een afstand van ongeveer 600 meter.Dit heeft ongeveer de diameter van de Maan.En een bleke maan, iets meer als een halveMaan.

Ik kon links en rechts nog ongeveer een halvefoto verder draaien. De verschuiving is nogeen foto breder.

De pijlen geven hoeveel verder ik nog naarlinks en rechts kon draaien, de gele pijlmarkeert een maan krater.Conclusie

Veel werk, zowel denk als handwerk. Maarvolgens mij loont het de moeite. Normaal hebik een beeldveld als op de foto hierboven. Nukan ik nog behoorlijk links en rechts volg-sterren zoeken, waardoor het vinden van eenvolgster sterk wordt verbeterd.Tijdens de test-fase bleek ook dat ik behalvelinks-rechts ook wel noord-zuid mogelijkhedenheb, dit is constructie technisch moeilijker.Mocht het nodig zijn kan ik alsnog Noord-Zuidmogelijkheden inbouwen.

Mochten er vragen of reactie’s zijn kan menmij steeds bereiken via w.buning@assendorp.net.

Kortnieuws

Voormalige medewerkers van de Carnegie Mellon-universiteit hebben met hun ruimtetechnologiebedrijfeen robotvoertuig gemaakt dat op de maan naar watermoet gaan zoeken. Een prototype is inmiddels klaarvoor verdere ontwikkeling. De wetenschappers hebbenhun maanrobot Polaris gebouwd in een spin-off-bedrijf,dat Astrobotic Technology Inc. werd genoemd. Polarismoet op termijn naar de maan worden gestuurd endaar rond de polen op zoek gaan naar waterijs. Datmoet toekomstige maanmissies een stuk aantrek-kelijker maken, aangezien van het te delven waterraketbrandstof gemaakt zou kunnen worden. Daarmeezouden maanlanders ter plekke hun brandstof voor deterugvlucht kunnen tanken, wat de kosten moetdrukken. Ook zou water voor een bemande basiswelkom zijn als drinkwater en als zuurstofbron. Polarisverkeert nog in het prototypestadium; de robot werdontwikkeld om op aarde de hard- en vooral software tetesten. Het prototype van ongeveer 1,7 meter hoog,2,4 meter breed en 2,6 meter lang weegt 150 kilo. Derobot moet zelfstandig navigeren en is daartoeuitgerust met visuele navigatiehulpmiddelen ensoftware; de plaatsbepaling op de maan moet tot openkele meters nauwkeurig worden. Om daadwerkelijknaar waterijs te zoeken is Polaris uitgerust met eenboor om een meter diep te delven. De maanrobot moetop termijn met een Falcon 9-raket van SpaceXgelanceerd worden en zou dan op de noordpool vande maan zijn werk moeten doen. Omdat de zon daarzeer laag staat, heeft Polaris drie zonnepanelen dieverticaal gepositioneerd zijn. Daarmee zou 250Wgegenereerd kunnen worden. Gedurende tien dagenvan de veertien dagen durende maandagen zou Polarisop zoek naar water tientallen gaten moeten boren.Bron: W. De Moor / 10-10-2012.Europa heeft vrijdag twee nieuwe satellieten voor heteigen navigatienetwerk Galileo gelanceerd. De sondesgingen de ruimte in vanaf de lanceerbasis Kourou inFrans-Guyana. De komende jaren brengt Europa intotaal 30 satellieten in een baan rond de aarde. Deeerste twee daarvan werden vorig jaar gelanceerd. Desatellieten krijgen de namen van Europese kinderen.De vrijdag gelanceerde satellieten heten David (naareen Tsjechische jongen) en Sif (Denemarken). DeNederlandse sonde heet Tijmen, naar een jongen uithet Gelderse dorp Winssen. Die moet vanaf 2014 rondde aarde draaien, op 23.222 kilometer afstand. Galileois het grootste ruimtevaartproject uit de Europesegeschiedenis. Het moet een alternatief worden voor hetoveral gebruikte gps-netwerk van het Amerikaanseleger. Galileo helpt straks niet alleen auto’s en schepenom van A naar B te komen. Reddingsdiensten kunnende nauwkeurige gegevens gebruiken bij zoekacties, enlegers bij aanvallen. In de verre toekomst moeten zelfsvliegtuigen veilig op de automatische piloot kunnenlanden dankzij Galileo. Op het project is echter veelkritiek. Het kost ruim 4 miljard euro om alle satellietente bouwen en in een baan rond de aarde te brengen.Daarna kost de exploitatie ongeveer 800 miljoen europer jaar. Tegenstanders vinden dat een verspilling vanbelastinggeld. Nederland heeft onder meer dezonnepanelen van de satellieten gemaakt. Bron: ANP /12-10-2012.De reis van de Amerikaanse ruimtesonde New Horizonsnaar de verre dwergplaneet Pluto zit er inmiddels voorbijna driekwart op. Maar inmiddels maken weten-schappers zich een beetje zorgen over wat deruimtesonde in januari 2015 zal aantreffen. Het is

namelijk denkbaar dat de omgeving van Pluto hetnodige ruimtepuin bevat.Toen New Horizon werdontwikkeld kenden astronomen slechts één maan bijPluto. Maar inmiddels is dat aantal gestegen tot vijf. Enbovendien is gebleken dat deze kleine objecten, ennog te ontdekken exemplaren, door botsingen metsoortgenoten veel ijsachtig puin kunnen produceren.En gezien de grote snelheid van New Horizons –ongeveer 50.000 kilometer per uur – zou zelfs eenbotsing met een klein deeltje de ruimtesonde kunnenbeschadigen.Momenteel wordt dan ook alles in hetwerk gesteld om de omgeving van Pluto af te speurennaar mogelijke mini-maantjes en ringen van puin. Ookworden alternatieve trajecten onderzocht die NewHorizons wat minder dicht bij de dwergplaneetbrengen. Bron: EE / 16-10-2012.Een begin vorige week door een Falcon-9 draagraket telaag gelanceerde Amerikaanse satelliet is op Aardeteruggevallen, zo heeft de gezaghebbende websitespace.com vandaag gemeld. Vorige week maandagzette de op Cape Canaveral in Florida gelanceerdeFalcon-9 de onbemande cargo Dragon op het juistetraject naar het Internationaal Ruimtestation. Maar detweede meegevoerde lading, de experimenteletelecomsatelliet OG2 van operator Orbcomm, kwamdoor een probleem met één van de negen motoren vande eerste rakettrap in een te lage en niet-operationelebaan terecht. De door Sierra Nevada Corp gebouwdeOG2 is vier dagen later uit de ruimte teruggevallen.Orbcomm benadrukt niettemin dat voldoendegegevens zijn verzameld om vanaf volgend jaar door tegaan met de lancering van de volledige constellatie.Het gaat volgens space.com om 18 kunstmanen, diemet twee Falcon-9 raketten van de private raketbouwerSpaceX de ruimte moeten in gaan. Orbcomm zal deverzekeringen om een schadevergoeding van 10miljoen dollar vragen. Bron: TS / 16-10-2012.Het Europese ruimteagentschap ESA wil in 2017 eenkleine satelliet lanceren die specifiek naar 'superaardes'gaat zoeken, planeten bij andere sterren die een slaggroter zijn dan de aarde. De satelliet zal daarbij gebruikmaken van dezelfde methode waarmee ook desuccesvolle NASA-satelliet exoplaneten opspoort: hetmeten van de kleine helderheidsdipjes die optreden alseen planeet voor zijn ster langs trekt. De nieuwesatelliet heeft de naam Cheops gekregen, een afkortingdie staat voor 'CHaracterising ExOPlanets Satellite'.Anders dan Kepler zal hij niet grote aantallen sterren inde gaten houden, om compleet nieuwe planeten-stelsels op te sporen. Cheops wordt gericht op nabije,heldere sterren waarbij eerder al (grotere) planeten zijnontdekt. De verwachting is dat bij deze sterren ookkleinere planeten te vinden zullen zijn. Bron: NU / 19-10-2012.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Tentoonstelling : Helden - De ruimte in...Het is een originele tentoonstelling geworden: 10 metershoge doeken stellen 10 zorgvuldiggekozen helden van de ruimtevaart voor. Onze helden staan representatief voor 3 verschillendecategorieën: dromers, denkers en doeners. Over elke held vind je meer uitleg op de zuilen die bijde doeken opgesteld staan.Er zijn ook enkele leuke raadsels en spelletjes voor de jeugd. De tentoonstelling werd vervolledigdmet enkele realistische modellen en diorama's.

Datum - Tot 31 december 2012. 09.00 uur t/m 17.00 uur. Toegang: Onbekend.Locatie - Cosmodrome - Planetariumweg 18-19, 3600 Genk. 08/965.55.55. www.cosmodrome.be. 069

Guidestar|11-2012

Stefaa

nCapp

elle

SSooffttwwaarree:: SSkkyyTToooollss 33

070

Artike

l

Zo’n anderhalf jaar geleden ben ik overgegaantot aankoop vna het programma SkyTools 3 inPRO versieIk betrapte mezelf er namelijk op om herhaal-delijk dezelfde objecten terug te bekijken enop die manier bleef heel veel onontdekt voormij. Ondertussen maakte ik wel al gebruik vanhet programma ‘Cartes du Ciel V3.0’ vooraansturing van mijn montering. Dit is op zicheen heel goed programma, maar liet dan weerniet toe om mijn waarneemlogs bij te houden.Na enig speurwerk via gerelateerde forumsben ik toen vrij snel SkyTools op het spoorgekomen en was al vrij snel overtuigd dat dithet programma was waar ik naar zocht. Deeenvoud waarmee je gepersonaliseerdewaarneemlijsten samenstelt is opmerkelijk.Om het met de woorden van de auteur, GregCrinklaw, te zeggen:"Make me a list of every planetary nebula thatwill be visible in my 6-inch Newtonian frommy favorite site before I go to bed at 1 AMtonight. They must be at least 30 degreesabove the horizon, and unhindered by twilightor moonlight. Oh, and mark the planetariesthat I have yet to observe. Now compute theoptimum time to observe each object and sortthe list in that order. Finally, print the list aswell as a finder chart for each object,customized for my 6-inch scope."

Guide

star|

11-201

2

Sterrenkundige software valt meestal onder tebrengen in een van drie categorieen;planetariums (simulatie van de nachthemel),atlas software en planners / loggers (databasesvoor het creeeren van waarnemingslijsten enbijhouden van logs). SkyTools valt in dezelaatste categorie, maar bevat ook elementenvan de andere categorieen; je kan er atlas-kaarten mee aanmaken, de sterrenhemel meesimuleren, maar vooral zijn database is enorm.Enkele van de mogelijkheden van SkyTools3:- De ‘Nightbar’ (zie hieronder) geeft in éénoogopslag grafisch de schemer- en nachtperiode weer aangevuld met objecthoogtevoor het geselcteerde object.- Krachtige en snelle database-engine.- Sorteer de lijst met waarnemingsobjectenvolgens optimaal waarnemingstijdstip, objecthoogte, classificatie, constellatie enz...- ‘Current events’; directe weergave van eventsvoor de huidige avond.- Vanuit de waarneemlijsten direct toegang totkaarten en object gegevens.- Zoeker-kaarten aangepast aan je eigentelescoop.

Foto - SkyTools 3, een programmavan het Amerikaanse Skyhoundbedrijf, is misschien wel het idealesoftwareprogramma voor elke gedre-ven waarnemer.Meer informatie :www.skyhound.com

Foto - SkyTools 3, een programmavan het Amerikaanse Skyhoundbedrijf, is misschien wel het idealesoftwareprogramma voor elke gedre-ven waarnemer.Meer informatie :www.skyhound.com

071

Guidestar|11-2012- Download de laatste data voor nieuwekometen, asteroiden en novae/supernovae.- Print zowel foto-realistische als klassiekesterrenkaarten.- Teleskoop en verrekijker simulatie; weergavevolgens je eigen instrumenten onder deopgegeven condities.- Notities, internet links en foto’s zijn toe tevoegen aan objecten.Dit is enkel een summiere opsomming van watSkyTools 3 allemaal in petto heeft.De installatie ging vlot en gemakkelijk, CDinbrengen en installeren. Bij SkyTools 3 Pro iser nog een extra DVD met 522 miljoen sterrentot magnitude 20. Het programma loopttrouwens heel vlot, en dat op mijn 8 jaar oudeDell Latitude D505 laptop die ik reserveer voor‘veldwerk’.Bij opstart kom je meteen in de ‘Nightlyplanner’ zoals te zien is op de foto hiernaast.Dit is het scherm waarin je het meeste bezigbent, en hierbij valt op dat we niet te makenhebben met de traditionele windows menu-structuur maar dat de ontwerper het zogebruiksvrienelijk mogelijk heeft willen hou-den door gebruik te maken van iconen.De maandelijkse event kalender is bereikbaarvia het kalender-icoon. Wil je extra infoomtrent een object in de lijst, dubbelklik ophet object en de info is meteen beschikbaar.Wil je een kaart voor een object, rechtsklikerop en er verschijnt een menu waar je kankiezen uit Interactieve atlas, Overhead sky, ofeen gepersonaliseerde kaart voor je eigentelescoop met naked eye / zoeker en occulairbeeld.

Verder is er van hieruit ook toegang tot je lo-database, de zoekfunctie en power zoek-functie, en je telescoop en verrekijker database

om je eigen materiaal te definieren samen metzoekers en occulairen. Er is ook de ‘Nightlyobserving list generator’ die kan gebruiktworden om snel even een lijstje voor debetreffende avond aan te maken.

Onder de iconen bevinden zich enkelehypertext links. Via deze kan je de locatie,datum/tijd, waarnemer en telescoop instellen.Daaronder bevindt zich de ‘Nachtbalk’ ofNightbar. Deze geeft in grafiekvorm de hoogteweer op de Y-as en de tijd op de X-as. Hiermeezie je in onmiddelijk wanneer de schemer-periode begint en eindigt, wanneer de maanopkomt en ondergaat en wanneer jegeselecteerde object het best gepositioneerd isvoor waarneming.Onder de nachtbalk staan een aantalkeuzevensters waarmee je observatielijstenkan selecteren en objecten filteren. Hieronderbevindt zich de eigenlijke waarneemlijst.Handig is dat van elk object het typeaangegeven wordt door middel van een icoon.Zo zie je onmiddelijk of je te maken hebt meteen sterrenstelsel, bolvormige sterrenhoop,variabele ster enz...Een klik op de kolomkop ‘Optimum’ sorteertmeteen de ganse lijst in volgorde van optimaalwaarnemingstijdstip.De zoek- en power-zoekfunctie zijn heelintuitief, en vooral deze laatste laat toe om

072

Foto - Het grootste deel van hetmaanoppervlak is bedekt metinslagkraters. De meeste hiervan zijngelegen in de zogenaamde hoog-landen van de Maan. Deze kratersstammen uit de tijd van het groteoerbombardement, waarin restantenvan het ontstaan van het Zonne-stelsel op de planeten en hunmanen terecht kwamen. Slechts eenminderheid van de kraters, zoalsCopernicus en Tycho, is vanrecentere datum. Het ontbreken vaneen atmosfeer op de Maan laat toedat de kraters na 4 miljard jaar ermeestal nog 'vers' uitzien.

heel gericht naar objecten te zoeken. In debovenste vensterhelft kan je zo veel of zoweinig zoekcriteria opgeven als je zelf nodigacht.In de onderste vensterhelft worden dan deobjecten weergegeven die aan je criteriavoldoen.

De andere tabbladen / onderdelen vanSkyTools 3 omvatten:- Current events: hier kan je een overzichtkrijgen van onder andere meteorenzwermen,maanfase’s, eclipsen, opposities, maantransitsop Jupiter enz...- Special events: enigzins vergelijkbaar metvoorgaande, maar dan met de focus op eventsverder in de toekomst.- Ephemerides: bepalen van ephemeriden vooreen bepaalde periode, opnieuw heel intuiteifdoor gebruik van de keuzevensters.- Real time: deze module is als extraverkrijgbaar op de standaard of als vastonderdeel van de PRO versie en is heel handigin combinatie met een GOTO montering.Enerzijds kan je vanuit de lijst naar objectensturen door eenvoudigweg te dubbelklikken,of je kan ook handig gebruik maken van de

interactieve atlas die hier zijn naam eer aandoet.Je kan de telescoop naar een object latenbewegen door het in deze atlas te selecteren.Een ander handig aspect in de interactieveatlas is de ‘Context viewer’, een apart vensterdat je het beeld door je geselecteerde occulairweergeeft.Dit beeldveld kan je in de interactieve atlasook bewegen en dan volgt de telescoopautomatisch mee.Voor de sturing van mijn montering maak ikzelf gebruik van de ASCOM drivers, maar er iseveneens support voorzien voor Argo Navis enSky Commander.SkyTools is op dit ogenblik beschikbaar in vierversie’s zijnde:- Starter editie $40; basisversie voorbeginnende waarnemers met verrekijker oftelescoop tot 4 ½”.- Standaard editie $100; voornamelijk voor devisuele waarnemer met telescoop tot 14”.- Standaard editie + Real time addon module$125; idem als hierboven maar met teles-coopbesturing.- PRO editie $180; inclusief Real time moduleen een grotere sterrendatabase tot magnitude20.Het programma is heel intuitief te bedienen,en mocht je toch onverhoopt info nodighebben dan is er een 623 pag’s tellende –weliswaar engelstalige - handleiding voor-handen.Verder is er ook een actief gebruikersforumwaarop vragen snel en adequaat door deauteur en medegebruikers behandeld worden.Om te eindigen kijk ik even terug op mijngebruik van SkyTools 3 PRO. Sedert aanschafheb ik het gebruikt bij elke voorbereiding enwaarneemsessie die ik ondernomen heb, maarook bij de ongeplande… je weet wel, ‘evensnel de opklaring meepikken’.Pluspunten: werkt vlot, intuitief, biedt me alleswat ik bij de voorbereiding en tijdens hetwaarnemen nodig heb.Minpunten: wat mij betreft, na 1 ½ jaarintensief gebruik nog geen minpunten.Dit programma kan men, in z'n diverse edities,in België terugvinden bij de Urania shop(Hove) alsook bij de Eureka shop (Oostende).

Guide

star|

11-201

2

VVaann sstteeeenn ttoott sstteerrrreenn......Foto - Het OCA of ObservatoireCentre Ardenne is misschien wel debest uitgeruste sterrenwacht vanWallonië. Met tal van telescopen,accessoires, goed uitgeruste voor-drachtenzaal (met bar) en vooralhéél vriendelijke en behulpzame me-dewerkers. Een parel te midden vande wondermooie natuur...

Meer informatie :www.observatoirecentreardenne.be

073

Guidestar|11-2012Artikel

HillechienPrins

In het hart van de Ardennen ligt Neufchâteau.Een stad met typische kenmerken en karakter.Dit is de enigste gemeente in Wallonië die ueen uniek concept aan kan bieden genaamd"van Steen tot Sterren".U begint uw reis bij de resten van een middel-eeuws kasteel, we gaan verder met een wan-deling aan het meer, bezoeken een voor-malige mijnschacht van natuurlijke leisteenom, als afsluiter, een bezoek te brengen aaneen volkssterrenwacht waar sterrenkunde ennatuur tot zijn recht komt.Er zijn gepassioneerde liefhebbers die u bege-leiden en de nodige uitleg geven. Geniet vaneen leerzame en originele dag met de nodigeontspanning. Het innovatieve karakter vandeze dag buiten de bewegwijzerde padenlaten u Neufchâteau zien zoals u het nognooit gezien hebt. Klaar voor een dag vanontdekking vanuit het binneste van de aardetot aan de grenzen van het universum...

Het verloren kasteelEen kasteel heeft zijn naam gegeven aanNeufchâteau. De middeleeuwse burcht stondvroeger op het paleisplein, heden bekendonder de naam ' Place du Château ', waar hetin 1657 werd verwoest door de artillerie vanLodewijk XVI. Het puin werd gebruikt omhuizen mee te bouwen in de ' Rue de la TourGriffon '.

Archieven bevatten gegevens over de kruis-tocht van Evrard de la Marck (1365-1440), deheer van Neufchâteau. En de prestigieusenaam ' La maison Marck-d’Arenberg' komt nogsteeds voor op de kaart van Arenberg uit1609. De viering van de 800ste verjaardag vanNeufchâteau in 1999 was de aanleiding tothet bouwen van een schaalmodel van leisteenmet schaal 1/20ste.In 2000 ontdekten archeologen de resten vaneen toren. En sindsdien legt nauwkeurigonderzoek steeds meer muren bloot. Al tienjaar lang word er door vrijwilligers gewerktaan de algehele restauratie en het werk is

wellicht nog lang niet af. En mag dit uniekeerfgoed vanzelfsprekend niet verloren gaan.Net daarom is de vernieuwde wandeling ronddit kasteel, dat u het middeleeuwse verledenvan Neufchâteau laat ontdekken, dan ook zobelangrijk. De vereniging 'vrienden van hetkasteel' is tevens van plan om binnenkortnieuwe informatieborden te plaatsen alsookeen verbinding te maken tussen de stad en devallei van Neufchâteau. Bakermat van de stad.De vallei en het meer

Vanaf het kasteelplein kijkt u uit op de vallei.Deze prachtige groene ruimte voor ontspan-ning en recreatie biedt u een breed scala vanactiviteiten aan waaronder, vissen, wande-lingen, mini-golf, beach volleybal, basketbal,voetbal, zwembad, speeltuin, park Folon,sportcomplex en de stadsbibliotheek.

Twee andere gebouwen markeren de oudedijk. De watermolen 'Moulin Klepper' getuigtvan een industrieel verleden. Deze molen werdeerst gebruikt om schors, meel, olie en tabakte malen voordat hij omgetoverd werd totzagerij om daarna dan weer te dienen voorhet opwekken van elektriciteit.Er is een spectaculaire waterval tussen detwee gebouwen in. Na de restauratie vanbeide gebouwen bieden zij nu onderdak aandiverse culturele evenementen alsook het VVVkantoor. Tevens zijn zij het beginpunt van eenunieke 5 km lange wandeling doorheen hetzonnestelsel.De molen is de bakermat van de stad en werdreeds vermeld in het jaar 1199. Aan de anderekant van het meer liggen drie campings voorde vele toeristen.

074

De vroeger steengroevevan WarmifontaineHet exploiteren van de site gaat terug tot in detijd van de Kelten. Daarna was er aanwezig-heid van de Romeinen en de Franken. Derijkdom aan leisteen onderscheidt het dorpvan naburige dorpen en de bevolking werktdan ook voonamelijk in de groeve. Het eerstebewijs dat er met leisteen gewerkt werddateert uit 1587.Vanaf 1845 word de leisteen als dakbedekkinggebruikt, waardoor de site een enormeexpantie kent. De galerijen gaan tot eendiepte van 170 meter en het leven van dewerknemers was dan ook zwaar en pijnlijk.

De instrorting van de ondergrondse galerij op12 maart 1912 sleurde vele huizen mee. Hetmoeizaam verwijderen van de leisteen en deconcurrentie makten dat deze industriëleexploitatie, ondanks herhaalde pogingen omer nieuw leven in te blazen, niet zou overlevenen de sluiting is dan ook definitief in 2010.Het bezoek aan dit dorp met typischearchitectuur, gebouwd met en rond de lei,

word vergezeld door de geologische engeomorfologische uitleg over de aanwezigheidvan leisteen.Mis alvast de prachtige oude wasserette, deoude begraafplaats, de kruisweg en de grotvan Onze Lieve Vrouw van Lourdes niet.

Sterrenwacht "ObservatoireCentre Ardenne "Volkssterrenwacht Centre Ardenne (OCA) is deontmoetingsplek bij uitstek voor amateur-astronomen. Maar ook toeristen, studenten enfamilies zijn er van harte welkom. Desterrenwacht heeft zes koepels en herbergteen 600 mm telescoop, zeldzaam in België.

Eén van de gebouwen is overigens speciaalontworpen voor mensen met een handicap."De toegankelijke ster" wordt ingericht voormensen met een zware of lichte motorische ofgeestelijke handicap.Het hoofdgebouw is uitgerust met klaslokalen,en in de loop van volgend jaar voorzien we

Guide

star|

11-201

2

075

Guidestar|11-2012een uitbreiding met een planetarium metbuiten een klein amfitheater.Er word divers wetenschappelijk werk verrichten amateurastronomen kunnen tevens tenvolle gebruik maken van de infrastructuur.Er worden ook ruimteklassen, verjaardags-feestjes, stages en nog vele meer georga-niseerd. Echter altijd op afspraak ! Kortom,voldoende keuze om aan de verwachtingenvan studenten, gezinnen en toeristen tevoldoen.Het OCA is echter ook een ontmoetings-centrum voor natuurliefhebbers. Een gedrevenen gekwalificeerde gids maakt samen met ueen gezellige wandeling langsheen de lokalefauna en flora.Als geesteskind van een handvol enthou-siastelingen is de sterrenwacht een initiatiefvan de Koninklijke Vereniging van Naturalistenvan België vzw. Gesubsidieerd door het WaalseGewest, de Provincie Luxemburg en degemeentelijke administratie van Neufchâteau.

Even opsommenDe kostprijs voor de gehele uitstap bedraagtslechts 42,00 euro per persoon (BTW inbegre-pen).De uitstap begint bij het verloren gewaandemaar hervonden kasteel en brengt ons nadertot de plaatselijke fauna en flora rond hetmeer en in de vallei. Ook een bezoek aan hetauthentieke Waalse dorp Warmifontaine metz'n oude steengroeve ontbreekt niet op hetprogramma. Met uiteindelijk een bezoek, metanimatie, in het Observatoire Centre Ardenne.Eveneens inbegrepen is een warm onthaal metkoffie en een croissant, een eenvoudig mid-dag- en avondmaal in één van de vele gezelligehoreca aangelegenheden die Neufchâteau rijkis. Busschauffeurs eten overigens gratis mee !

Niet inbegrepen: Het transport van en naarNeufchâteau alsook de dranken bij de beidemaaltijden.Reservatie en betaling dienen minimaal vijftiendagen op voorhand voldaan te zijn. Opgelet.Het voorschot van 250,00 euro wordt nietterugbetaald bij annulatie !

Steun deze boeiende daguitstap door dezedrie pagina's door te sturen naar uw collega's,vrienden en familie. Laat ze genieten van dezeboeiende daguitstap geschikt voor wande-laars, verenigingen, scholen en 50 plussers.Wij danken u bij voorbaat !Meer informatie

Observatoire Centre Ardenne, onderdeel vande koninklijk vereniging van Belgischenaturalisten vzw. Adres: Chemin de la Sourcen° 100 te 6840 – Grapfontaine (Neufchâteau).Telefoon: 0032 (0)61/61.59.05. E-Mail: astro.oca@hotmail.com

FilipFey

s

EEeenn ttwweeeeddeehhaannddss tteelleessccooooppaaaannkkooppeenn,, ooff ttoocchh nniieett ??

076

Rubriek

-Saste

riaond

erdest

erren

Enkele weken terug kreeg ik een aanbod hierop Kreta van Engelse mensen die eentelescoop overhadden van hun overledenzoon. Na wat vragen stellen kwam ik tot deconclusie dat het waarschijnlijk om eenNewton telescoop ging met montering opdriepoot. Ze wisten niet exact welkemontering of hoe groot de kijkeropening was.Maar volgens hun aantonen met de hand, zouhet gaan over een kijkeropening van circa15cm. Eigenlijk was het enkel de zoon dieinteresse had gehad voor astronomie. Dus,dan maar vragen of ik de kijker kon zien.Mijn interesse was aangewakkerd en niet meerte stoppen. Twee dagen later kwamen diemensen terug met twee grote dozen. Eén voorde kijkerbuis en één voor de montering metdriepoot. Het eerste wat opviel, was hetgewicht van de doos waar de kijkerbuis in zat.Aha, toch al een goed begin, waarschijnlijkgeen goedkoop kunststoffen kijkertje. Wel,totaal verrast een degelijke gebouwdekijkerbuis en een merk waar ik vroeger nogwel eens van gehoord had. Alles in metaal engeen roest te bespeuren. Vlug de spiegelscontroleren, deze waren nog in perfecte staat!Dus wel degelijk een 15cm F1000 Newtonkijker van het merk Helios. (Nu Skywatcher).Dit type was wel iets anders gebouwd dan hetgewone Newton ontwerp. Een soortcatadioptrisch systeem. De hoofdspiegel beziteen kort brandpunt wat resulteert in eenlichtsterke combinatie met correctie lens. Hetlicht van de hoofdspiegel wordt gebundeld ennaar de correctielens gericht. Vervolgenswordt de lichtbundel gecorrigeerd en hetbrandpunt verlengt. De correctie lens zit netvoor de secundaire spiegel in de zelfdecilindrische houder. In die cilindrische koker iser een zijdelingse opening om het licht af tebuigen naar het oculair. De constructie van ditsysteem is enorm stevig. Eens het secundairesysteem uitgelijnd, blijft dit goed behouden bijnormaal hanteren.Een nadeel aan de bouw is dat de vangarmentamelijk dik zijn om doorbuiging te voor-komen. Dit systeem collimeren is gemakkelijk.Drie stelschroeven zorgen ervoor dat hetvolledige secundaire systeem rond zijn as kandraaien. Dus de zijdelingse opening metspiegel kan zo perfect afgesteld worden op defocusseerinrichting. Een groot voordeel van ditsysteem is, dat het secundaire spiegeltje en decorrectie lens perfect en onveranderbaargeplaatst zijn in de cilindrische houder. Hetganse ophang systeem (vangarmen + cilinder)was gemakkelijk van de kijkerbuis tedemonteren zodat het eventueel kuisen vancorrectie lens en secundaire spiegelgemakkelijk verliep. Afstellen van dehoofdspiegel was zoals gewoonlijk, driestelschroeven die de hoofdspiegel bewegen endrie kleine schroeven om de spiegel vast te

Guide

star|

11-201

2

zetten. De focusseerinrichting kon beter maardeze is wel voorzien van universele 42mmdraad om eender welke DSLR camera adapterdaarop te bevestigen. De camera kan op tweeverschillende hoogtes bevestigd worden. Dekijkerbuis is gevat in twee degelijke metalenbeugels, zodat het monteren op eender watdan ook mogelijk is.De montering was een soort EQ3-2 monteringin zeer goede staat met stevige driepoot. Opbeide assen een manuele regeling voor Alt enAZ. De uuras is voorzien van een regelbarepoolzoeker. Bij nader inzien, een handigemontering om op verplaatsing mee te nemen,dacht ik. Na wat heen en weer converserenkon ik de kijker een week uitproberen. Eerst envooral werd de optiek onder handengenomen, gekuist en uitgelijnd. De kijkerbuisontdaan van stof binnenin. De beugels rondde buis werden voorzien van een Vixenmonteringplaat. Dus perfect om op de EQ6Skywatcher monteringen te plaatsen. Despelling werd zoveel mogelijk weggewerkt uitde focusseerinrichting en de zoeker (6x30)werd perfect afgesteld.Op de EQ3-2 montering werd een anderebasisplaat voorzien zodat de Vixen monte-ringplaat ook daar geklemd kan worden. Nahet vele werk een resultaat dat gezien magworden. Nu de test onder de sterren!Nadat de kijker voldoende afgekoeld was,werd er eerst en vooral een stertest gedaan enverder fijn afgesteld. Wel een aangename ver-rassing! Mooie concentrische buigingsringen,zowel in en uit focusdraaien. Kleuren vansterren heel goed waarneembaar. Als test namik Gamma Andromeda, heel gemakkelijk tescheiden bij kleine verhouding. Al hoewel dedikke vangarmen van het secundaire systeemwas er weinig te bemerken aan de afgebeeldesterren. Enkel bij vergrotingen boven 100xwerden er heel kleine staartjes waargenomendie het sterretje kruisvormig maken. Voor een15cm F6.66 met toch tamelijke groteobstructie, prachtige beelden van deepskyobjecten.Hier zie je onmiddellijk het voordeel van eenlichtsterke spiegel plus correctielens. Sterretjesscherp tot in de hoeken bij gebruik van debijgeleverde plössl oculairen. Verdraagt heelgoed grote verhoudingen met weiniglichtverlies. Enkele waarnemingen: de M33toont de aanzet van spiraalarmen. Ook hetzwakke licht van de nevel NGC 6O4 die netiets ten NNO ligt in de M33 is haalbaar. DeM31 is fenomenaal met de SWA 20 mm,donkere stoflanen doorkruisen de nevel en eris een zwakke aanzet van de NGC206 tenzuidwesten van de kern. De M8/17/16/20 zijnmooie plaatjes om naar te kijken. DeOrionnevel is heel gedetailleerd met aan beidezijden ver uitgestrekte armen. In het

Info - Geboren in het jaar 1961 teTielt en opge-groeid in Meulebekeben ik een West Vlamink in hart enziel. Mijn schoolperiode heb ik danook doorgebracht in omstre-ken enlater ook mijn beroep alshooggeschoold houtbewerker enlater als leerkracht aan het VTI teIzegem. Ik ben getrouwd in 1981met Chantal en samen hebben weeen dochter. Sharon is afgestudeerdals Bachelor in Elektro-Mechanica enChantal is professioneel kunstena-res. Reeds meer dan 30 jaar isastronomie een ver doorgedrevenhobby voor mij. Gestart met een 50mm kijkertje en lid van de VVS enlater van de werkgroep Deep-Sky enzonwaarneming is mijn hobbyveranderd in dagelijkse bezigheid.Bepaalde dromen om iets op testarten en mensen een kans tegeven om de sterrenhemel tebewonderen heb ik al tijd in mijgehad. Griekenland lag ons beidennauw aan het hart en de keuze wasvlug gemaakt voor een locatie waarsterren kijken vele nachten verze-kerd was. Nu voel ik mij thuis hierop Kreta en ben ik één van degelukkigen die van mijn hobby eenberoep heb kunnen maken.Meer informatie :www.sasteria.com

077

Guidestar|11-2012

078

trapezium zijn er vijf sterretjes zichtbaar. Eenlicht rode kleur is waarneembaar in de armenen de M43 contrasteert heel goed met detegenaan klevende donkere nevel. De nevelNGC 2024 bij de ster Alnitak is heel goedhaalbaar met LPR filter. Hij is waarneembaarals een granuleus grijze nevel uitwaaierendnoordwaarts in drie losse delen. Er is eenzwakke aanzet zichtbaar van het nevelcomplexIC434 waar de Paardekopnevel zich in bevindt.De M1 vertoont een driehoekige kern diegelegen is in een zwakkere uitwaaierendenevel met de vorm van het cijfer 6. De planeetJupiter vertoont over hans de schijfgedetailleerde wolkenbanden. Enkel bijvergrotingen boven 140x is er een zwakkekleurzweem waarneembaar rond deplaneetschijf. Dit kon gedeeltelijk onderdruktworden met kleurfilters.De montering doorstond goed de test, zwaargenoeg voor de 6kg wegende buis. Fijnregelingen werkten perfect op beide assen.Met de poolas zoeker was het opstellen voorvisueel waarnemen heel gemakkelijk. Tochvoor fotografisch werk iets de EQ3-2 wat telicht. Het nemen van foto’s is plezant met dekijker gemonteerd op de EQ6 Skywatcher. DeCanon D40 kon rechtstreeks op de focus-seerinrichting gemonteerd worden. Indiennodig bezit de bijgeleverde 2Xbarlow ook de42mm standaard draad, zodat projectie viabarlow ook mogelijk wordt. De kijker ishoewel niet gebouwd voor die grote van CCDchip. De sterren zijn in de hoeken sterkvervormd en enkel in de centrale cirkelvertonen deze scherpe afbeeldingen. (Zieonbewerkte foto’s) Toch met een kleiner CCDoppervlak moeten het mogelijk zijn mooiebeeldjes te maken.Een fantastische kijker voor iemand die begintmet astronomie zou ik zeggen. De prijs die ikbetaald heb voor dit alles was 150 euro. Nietslecht denk ik, als je eens nadenkt hoeveel eenoculair kan kosten! Dus een tweedehandsekijker kan interessant zijn. Als je enkele puntenin acht houdt. Zoals, de optiek moet nog tiptop in orde zijn. Een degelijke kijkerbouw waarcollimeren mogelijk is en ook degelijk kanuitgevoerd worden. Liefst een 2” focus-seerinrichting waar de spanning kan geregeldworden. Beugels best in metaal zodat er eendegelijke connectie tussen kijker en monteringplaats vind. Montering liefst zo groot mogelijkmet op beide assen fijnregeling. Alledraaiende delen controleren op speling enkijken als de montering kan opgewaardeerdworden met een motor. Een degelijke driepootof zuil spreekt voor zich zelf. Koop nooit eenkijker waar je de kans niet gekregen hebt omdoor te kijken. Je zou voor onaangenameverrassingen kunnen staan.

Verrassingen komen niet enkel voor bijtelescopen. Ook in de ruimte zorgen bewe-gende objecten voor onverwachte waarne-mingen. Nu en dan hebben we een bezoekeruit de ruimte die de aarde dicht naderen. Ditkunnen asteroïden zijn, genaamd NEA ofNear-Earth asteroid. We vinden deze terugtussen de baan van Mars en Jupiter. Meestalworden de afstanden uitgedrukt in “Lunardistances” LD wanneer deze heel dicht komenof AU “Astronomical Unit”. LD is degemiddelde afstand tussen maan en aarde.Deze bedraagt 384000 km gemeten vancenter tot center hemellichaam. 1 AU is circa150 miljoen km en is de afstand tussen zon enaarde of beter, de radius van een cirkelvormigeplaneetbaan rond de zon. Tussen 12 en 15september hadden we een asteroïde dievisueel in het bereik kwam van amateurtelescopen. De helderheid van de asteroïdeschommelde tijdens die dagen tussen 14 en de16 grote. Op de 12de september een mag. 14en deze eindigde op de 15de september opmag. 15.8. Oké niet super helder maar tochhaalbaar vanuit donkere gebieden. Een grootvoordeel was, een maanloze nacht en eenasteroïde die bovenaan in het zenit bewoog.De gegeven afstand tot onze aarde zou 7.43LD bedragen of circa 2.86 miljoen kilometer.De nacht van 14 september 2012 omstreeks05h10’ UT stond de asteroïde 2012 QG42 hetdichts bij. Dus waarom niet proberen om ditfenomeen eens visueel waar te nemen.Eerst en vooral de website van het MPC (www.minorplanetcenter.org) of NASA JPL(ssd.jpl.nasa.gov/ca/) raadplegen en de baanelementen downloaden. Data invoeren in hetsoftware pakket “Megastar” en een trajectlaten bereken door het programma. Zonderdit, zou het vinden van deze snelbewegendeasteroïde, niet mogelijk geweest zijn. Met eensnelheid dicht bij de 1 boogseconde persecondeslag tijd, was het nodig het trajectgeprojecteerd te zien op het PC scherm. Eersteaanzet, het sterrenpatroon opzoeken, liefst 5’op voorhand.Eens met zekerheid het correcte sterren-patroon gevonden is, dan een beeldveldkiezen van ongeveer 30’ in omtrek omvoldoende zwakke sterren te kunnenonderscheiden. Met de 20” Newton was dit bij200X met een beeldveld van circa 25’. Zorgvoor de correcte tijden en een gedetailleerdekaart bij de telescoop en dan afwachten. Metdie verhouding kon ik sterren onderscheidenvan magnitude 16 a 16.5. Omstreeks 21h10’LT merkte ik in het beeldveld een bewegendlichtpuntje! Zou dit de asteroïde kunnen zijn?En ja hoor wat een geluk. De asteroïde heb ikvoor alle zekerheid 15’ gevolgd zodat er geentwijfel bestond over de waarneming. Als je desterrenkaart bestudeerd waar het pad isopgetekend van de waarneming. Zul je zienop het einde van de waarneming dat er eenheel dichte samenstand was met enkelemagnitude 16 sterretjes.Telkens op deze momenten verloor ik hetlichtpuntje een 3 tal seconden uit het oog. Hetscheidende vermogen was te klein om beidente zien op deze momenten. Gewoonweggeweldig om te beseffen dat dit klein zwakkelichtpuntje een grote bezit tussen 190 a 430meter. Door zijn nabijheid valt deze dan ookonder de PHA asteroïden! Potentially Hazar-dous Asteriod.Dank zij deze instellingen, die de correctebaan gegevens publiek vrijgeven, zijn weinstaat om onze grenzen te verleggen alsamateur astronoom. Terwijl ik gegevens aanhet samen sprokkelen was voor QG42 kwam ikop nog een heel dichte benadering tot deAarde. De asteroïde “Apophis” of ookgenaamd 2004mn4. volgens de laatstegegevens zou deze in 2029 ergens op 13 aprilde aarde heel dicht naderen. Apophis 99942bezit een grote tussen 210 en 330 meter enzou tot op 5.6 aardradius vanaf het center vanonze planeet kunnen naderen! Er is nogsteeds onzekerheid over de correcte afstandmaar een spektakel zal het worden. Zeg nuniet, dat je niet tijdig gewaarschuwd bent!

Groeten, en wie weet ontmoeten weelkaar hier op het mooie Kreta !

Guide

star|

11-201

2

079

Guidestar|11-2012