Guidestar 07-2009

GuidestarSterrenkunde, klimatologie en ruimtevaart voor iedereen

Het GRATIS e-zine van de Astro Event Group vzw - Jaargang 4 - Juli 2009

Bezoek ook de Belgische website op www.astronomy2009.be

The guidestar | 03

Dit GRATIS e-zine is een non-profit product van de Astro Event Group vzw en heeft tot doel om sterrenkunde, klimatologie en ruimtevaart te promo-ten naar een zo breed mogelijk publiek.

Verantwoordelijke uitgever

Patrick Jaecques,Astro Event Group vzw,

Prof. J. Vercoulliestraat 38,8400 Oostende. Tel.: 059/51.83.88.

Werkten mee aan dit nummer: Kurt Christiaens, Jean-Pierre Grootaerd, Jan Cuypers en Patrick Jaecques. Ism JWG. Zin om ook een artikel te schrijven of rubriek te onderhouden voor dit e-zine ? Contacteer ons dan via patrick [email protected]

Samenwerking

De redactie van deze publicatie werkt nauw samen met oa de websites www.desterren.net, www.astronomie.be en www.space-page.be en kwam tot stand dankzij de technische onder-steuning van volkssterrenwacht Astro-lab Iris. Door de steun van de diverse auteurs, en natuurlijk de sponsoren, kunnen we deze publicatie GRATIS verspreiden.

Voorpagina

Deze maand is het precies 40 jaar geleden dat de mens voor het eerst een voet zette op onze naaste buur, de Maan. Daarom leek deze foto een bijzonder goede keuze. Bron: NASA.

Inhoudelijk

De Astro Event Group vzw noch enige andere persoon die in zijn naam optreedt is verantwoordelijk voor het gebruik dat zou kunnen worden gemaakt van de informatie in deze publicatie of voor eventuele fouten die er, ondanks de uiterste zorg bij de voorbereiding van de teksten, nog in zouden staan. Tevens heeft de redactie alle nodige moeite gedaan om te voldoen aan de wettelijke voorschriften inzake auteursrechten en om contact op te nemen met de rechthebbenden. Elke persoon die benadeeld meent te zijn en zijn rechten wil laten gelden wordt verzocht zich bekend te maken.

Volledig ontworpen met gratis open-source en / of freeware software zijnde Scribus, Gimp, Foxit Reader, Ink-scape, Paint.net en Stellarium.

Deadline artikels

Alle artikels en foto's voor de volgende editie moeten bij de redactie binnen zijn tegen uiterlijk: vrijdag 26 juli.

Meer informatiewww.astro-event-group.be

Inhoudstabel

Editoriaal Redactioneel

Ook een enthousiaste lezer van ons e-zine ? Steun ons dan door lid te worden van onze dynamische vereniging. Het lidgeld, op jaarbasis, bedraagt overigens slechts 15 euro. Kortom, stort het betreffende bedrag op rekening nr.: 380-0195842-70 met vermelding van lidgeld 2009 + je volledige naam en e-mail adres. Zo kunnen we onze diverse GRATIS diensten blijven garanderen. Alvast bedankt !

Dit e-zine kan men het beste raadplegen met de compacte, veelzijdige en stabiele Foxit Reader. De GRATIS PDF lezer die men kan terugvinden en downloaden op:

www.foxitsoftware.com.

Artikel

04 - Het Apollo complot .................................................. Patrick Jaecques 08 - Zonneminimum blijft duren ......................................................... Red. 09 - Leerkracht, de ruimte in... ............................................................. Red. 14 - Update: Frank De Winne ............................................................... Red. 15 - Het vreemde aan het klimaat ......................................................... Red. 16 - Ijskappen en hun rol in het klimaat ................................................ Red. 15 - Oplossing voor het klimaatprobleem ............................................. Red. 18 - Terug naar de Maan... .................................................................... Red. 21 - Unieke Cassini opnames .............................................................. Red. 26 - Lancering Proba-2 uitgesteld ......................................................... Red. 26 - Waterstoflek Space Shuttle gevonden ........................................... Red. 27 - ExoMars moet afslanken ................................................................ Red. 28 - Gevaar door dooiende permafrost ................................................. Red. 29 - Magneetveld onder de loep ........................................................... Red. 29 - En de winnaar is... ........................................................................ Red. 31 - Space Camp ................................................................................... Red. 32 - Wat gebeurt er in 2012 nu precies ? ........................................... Red. 32 - Pentagon klapt dicht ..................................................................... Red. 33 - Extragalactische exoplaneet ........................................................... Red. 34 - Botsing met de Aarde ..................................................................... Red. 34 - Sea launch in de problemen ........................................................... Red. 36 - Encyladus heeft mogelijk een oceaan .......................................... Red. 40 - Moleculair mysterie in de ruimte ..................................................... Red. 41 - De CanSat competitie ..................................................................... Red. 41 - Het Space Expo zomerprogramma ................................................ Red. 42 - De AEG werkgroep kijkerbouw ....................... Jean-Pierre Grootaerd 43 - Natuurlijke deeltjesversneller ........................................................... Red.

Rubriek

08 - Multimedia: Sterrenkunde in België (boek) ..................................... Red. 10 - Cursus: De Zon ............................................................................. JWS 13 - Filmtip: Moon ............................................................ Patrick Jaecques 17 - De AEG kalender ............................................................................ Red. 19 - Het AEG nieuws .............................................................................. Red. 20 - Zoekertjes ....................................................................................... Red. 22 - Diep in ... juli .................................................................. Kurt Christiaens24 - Hemelkalender ................................................................................ Red. 30 - Activiteitenkalender ......................................................................... Red. 35 - wat is... Een magnetar ? ............................................................. Red. 37 - Uit de oude doos... ......................................................................... Red. 38 - Voorstellingen ................................................................................ Red. E

Het Apollo-project was een pro-gramma uitgevoerd door de Ameri-kaanse ruimtevaartorganisatie NASA, oftewel de National Aero-natics and Space Administration, dat tot doel had bemande vluchten naar de Maan uit te voeren. Het programma ging van start toen president John F. Kennedy op 25 mei 1961 aankondigde dat er voor het einde van de decade een mens voet zou moeten zetten op onze natuurlijke begeleider. In totaal waren er elf bemande vluchten gaande van Apollo 7 tot en met Apollo 17. De nogthans voorziene vluchten van Apollo 18 tot en met Apollo 23 werden helaas weg-bezuinigd. Dit kwam vooral omdat de publieke interesse, na de landing van de eerste mens, gestaag bleef dalen en men zich ook openlijk afvroeg wat de weten-schappelijke waarde was van dit peperdure project. Maar klopt dit wel allemaal, en zijn we wel écht op de Maan geweest ?

Volgens deze beruchte en vooral hardnekkige complottheorie, die reeds ten tijde van het eigenlijke programma aanhangers had, zouden er nooit mensen op de Maan geland zijn en is alles door de Amerikaanse regering in scene gezet. Aanhangers van deze complottheorie voeren een aantal argumenten aan waaronder vreem-de schaduwen, sterren op de foto's vanop de Maan en de wapperende Amerikaanse vlag. Hun grootste argument blijkt echter het ongeloof te zijn in de technische kennis om

een mens naar de Maan te brengen, en terug. En gezien we sinds de afgelopen veertig jaar niet meer op de Maan zijn geweest blijken steeds meer mensen zich gelijkaardige vragen te stellen. Kortom, laten we even de meest voorkomende 'claims' onder de loep nemen...

De fotografische bewijzen

Eerst en vooral willen we erop wijzen dat de meest gebruikte camera op de Maan de Hasselblad 500EL met Zeiss Planar f-2.8/80 lens was die speciaal voorzien was van een zogenaamde Reseau plaat waarop op gelijke afstand een reeds zwarte kruisen werden gegraveerd. Doel hiervan was om zo beter afstanden op de foto's te kunnen schatten.

Op sommige foto's, genomen vanaf het oppervlak van de Maan, lijkt het dat sommige van die zwarte kruisen volledig of deels achter een gefotografeerd object te liggen (zie foto). Men impliceert hierbij dat het gemanipuleerde foto's zouden zijn. Een degelijke verklaring is dat een dunne zwarte lijn, zoals van een kruisdraad, die tegen een helder witte achtergrond gefotografeerd wordt, zorgt voor een verzadiging van de filmemulsie waardoor de dunne zwarte lijn wegvalt op het negatief.

Ook vindt men dat de kwaliteit van de foto's eerder onwaarschijnlijk hoog. Men moet echter weten dat de NASA, strikt uit publicitaire redenen, alleen de allerbeste foto's aan de pers voorstelde die op hun beurt hiervan een selectie maakte. Daarenboven is het zo dat in elk fototoestel voldoende 70mm film zat om tussen de 200 a 250 foto's

te kunnen maken. En da's heel wat meer dan in de traditionele analoge camera's hier op Aarde. Daaren-boven zitten er in het NASA archief letterlijk vele duizenden foto's die onscherp zijn of verkeerd zijn belicht. Diverse voorbeelden hierv-an kan men terugvinden op de 'Apollo Lunar Surface Journal' website van de NASA .

Een andere beschuldiging is dat er op geen enkele foto sterren te zien zijn en dat er ook tijdens geen enkele conversatie sterren aan bod komen terwijl men acht, buiten de atmosfeer van de Aarde, een veel duidelijker beeld te moeten hebben van het heelal. Anderzijds staan er ook geen sterren op foto's van de MIR, het ISS of de vele Space Shuttle vluchten. Dit komt omdat dit soort foto's bijna altijd met een zeer korte sluitertijd worden genomen zodoende er geen overbelichting ontstaat. Het veel zwakkere licht van de sterrenhemel komt zo niet op de foto te staan. Men kan dit zelf proefondervindelijk vaststellen door een foto van de nachtelijke hemel te nemen met een sluitertijd die geschikt is voor tijdens de dag. En het is beslist niet omdat de astronauten aan boord van de Apollo missies niet spraken over de sterren, dat ze er geen gezien hebben. Integendeel. Tijdens de reis naar de Maan gebruikten de astronauten diverse sterren om zich te navigeren. Dat kan men oa mooi zien in de Apollo 13 film.

Op sommige foto's lijkt de kleur van de schaduwvlakken en de richting vaak verkeerd. Dit zou volgens de critici komen doordat alles in een studio zou zijn opgenomen met meerdere licht-bronnen waardoor diverse objecten vaak afwijkende schaduwen laten zien. En ze hebben in feite gelijk. Er zijn, zeker wat de kleur van de schaduwvlakken betreft, redenen om aan te nemen dat er verschillende lichtbronnen gezorgd hebben voor dit effect. Logisch ook, want men blijkt te vergeten dat niet alleen de Zon als enige zorgt voor licht of zelfs tegenlicht op de Maan. Ook de Aarde weerkaast een flink deel van het opgevangen licht dat ongehinderd op de Maan terecht komt doordat deze niet over een atmosfeer beschikt. Ook de Maan zelf weerkaatst heel wat licht waardoor

04 | The guidestar

Het Apollo complot

Hoofdartikel

De voorlopig laatste ruimtetoerist in het Internationaal Ruimtestation ISS zal een Canadese zakenman zijn. Dat heeft de gezaghebbende ruimtevaart-journalist Anatoli Zak op zijn website gemeld. Volgens het persbureau Interfax gaat het om Guy Laliberté, de stichter van het Cirque du Soleil. Op 30 september moet op de basis Bajkonoer in Kazachstan de Sojoez TMA-16 naar het ISS vertrekken. Naast de Rus Maksim Soerajev en de Amerikaanse veteraan Jeffrey Williams is er een stoel vrij voor een ruimtetoerist, die voorlopig de laatste zal zijn om naar de spacemeccano te reizen. Na de geslaagde koppeling vrijdag van de Sojoez TMA-15 aan het ISS en waarbij Frank De Winne in zijn tijdelijke woonst aankwam, liet het Russische ruimtevaartbureau Roscos-mos weten dat het aanstaande donderdag de naam vrijgeeft van die "deelnemer aan de vlucht" (van de Sojoez TMA-16), zoals een ruimtetoerist in het Russische jargon heet. Er werd aan toegevoegd dat de kandidaat al in Rusland is voor medische onderzoeken. Zak zegt nu bij het Amerikaanse bedrijf Space Adventures, dat het ruimtetoerisme voor de Russische partner in het ISS organiseert, te hebben vernomen dat het om een Canadees gaat. Die zal dan een landgenoot begroeten in de spacemeccano, want samen met De Winne en de Rus Roman Romanenko is daar vrijdag ook de Canadese astronaut Robert Thirsk gearriveerd. Eerder cicrculeerden voor de "derde stoel" in de Sojoez TMA-16 de naam van de Kazachse kosmonaut Aidyn Aimbetov en de Russische zakenman-politicus Vladimir Groezdev. Maar volgens Anatoli Zak konden die onvoldoende geld op tafel leggen. Een tripje naar het ISS zou nu al 30 à 35 miljoen dollar kosten. Bron: Belga / EDP / 02-06-2009.

Naast hun wetenschappelijk werk hebben de zes opvarenden van het Internationaal Ruimtestation ISS zich gisteren en vandaag voorbereid op de voor vrijdag voorziene ruimtewan-deling (EVA in het jargon). Dat melden het Amerikaanse en het Russische ruimtevaartbureau, NASA en Roscos-mos. In het bijzonder hebben de Russische ISS-gezagvoerder Gennadi Padalka en de Amerikaanse vluchtingenieur Michael Barratt de procedures voor de EVA overlopen en hun Russisch Orlan-ruimtepak klaarge-maakt voor hun uitje dat vrijdag om 08.45 uur Belgische tijd moet beginnen. Tijdens de 5 1/2 uur durende 'Russische ruimtewandeling' moeten Padalka en Barratt de Russische Pirs-module klaarmaken voor de komst van een kleine Russische onderzoeksmodule die bovendien zal dienen als bijkomende koppelingspoort voor Russische ruimtetuigen. Zo zal het duo een antenne installeren die van pas zal komen bij de aankomst in november van de nieuwe module met een onbemande Sojoez. Padalka en Barratt zullen ook foto's nemen van de Russische Strela-2 kraan die tijdens 'Russische ruimtewandelingen' wordt gebruikt. Zij zullen tevens een container wegnemen van het Biorisk-experiment aan de buitenzijde van het complex. De twee ruimtewandelaars krijgen vanuit de Russische besturingsmodule Zvezda assistentie van de Japanner Koichi Wakata, de eerste Japanse beroepsastronaut. Gisteren heeft de bemanning van het ISS aan aardobservatie en -fotografie gedaan. Zo zijn onder meer Londen, alsmede de Britse havensteden Falmouth en Portsmouth gekiekt.

bepaalde schaduwvlakken niet geheel zwart overkomen. Daar-naast is het maanoppervlak niet alleen meer gebogen dan de Aarde wegens z'n veel kleinere omvang maar is deze ook bezaaid met kraters waardoor men een vertekend beeld krijgt van wat nu wel of niet vlak blijkt te zijn. Ook het perspectief als de lenshoek van de camera hebben een invloed op de uiteindelijke foto waardoor schaduwen niet steeds parallel lopen op alle foto's.

Op verschillende foto's lijken er identieke achtergronden voor te komen wat zou kunnen wijzen op het hergebruik van studio mate-riaal. In de praktijk noemen we dit echter het parallax effect. En men dient hierbij vooral rekening te houden dat de Maan geen atmosfeer bezit waardoor veraf-gelegen objecten vaak ongewoon helder en aldus minder veraf schijnen te staan dan werkelijk het geval is. Zo zijn op heel wat foto's de nabijgelegen heuvels eigenlijk verafgelegen bergen gelegen tussen tien tot twintig kilometer afstand tot de camera. Bij deze afstanden zijn veranderende achter-gronden slechts subtiel merkbaar.

Foto: De schaduwen van de maan-lander liggen duidelijk in een andere richting dan de stenen op de voorgrond. Dit komt vooral door het golvende landschap, en niet wegens een beeldbewerking.

Naast de verdachte zaken die op de foto's te zien zouden zijn, is er ook twijfel ontstaan aan de Apollo-maanlandingen door de hoeveel-heid foto's die genomen zijn tijdens de EVA's, de tijd dat de astronauten op de maan buiten de maanlandingsmodule waren. Wanneer het totale aantal officiële foto's genomen tijdens de EVA's van alle Apollo-missies gedeeld wordt door de totale hoeveelheid tijd die deze EVA's in beslag namen, komt men uit op een gemiddelde van 1,19 foto's per minuut dat de astronauten op de maan waren. Dat komt neer op één foto per 50 seconden. Daarbij moet men dan ook nog bedenken dat in deze berekening geen rekening is gehouden met alle andere activiteiten van de astronauten op de maan, zoals onderzoek, inspectie, wandelingen en het salueren van de vlag. Wanneer men dat wel doet zou men voor Apollo 11 uitkomen op ongeveer één foto per 15 seconden. Dit is des te opmerkelijker omdat veel locaties waarop de foto's genomen zijn ver van elkaar verwijderd liggen en een behoorlijke reistijd in beslag zouden nemen, zeker in een ruimtepak dat de astronauten in hun bewegingsvrijheid belem-merde. Bovendien hadden de camera's van de astronauten geen zoeker, noch beschikten zij over automatische belichting, iets wat het nemen van goede foto's aanzienlijk vertraagt. Toegegeven,

The guidestar | 05

Kortnieuws

06 | The guidestar

daar heeft men wel ergens een punt. Alhoewel men ook niet mag vergeten dat de astronauten op Aard een zeer degelijke opleiding fotografie hebben genoten en letterlijk vele duizenden proeffoto's hebben genomen. Daarenboven bleven de camera instellingen, eens nagezien, gedurende de ge-hele missie gelijk staan en werden er geen sluitertijden en diafragma's meer aangepast en hoefde men slechts alleen de sluiter openen. Zo kon men vele honderden foto's nemen. Daarenboven werden heel wat foto's in stereoscopische paren genomen waardoor het aantal nog een toe nam.

Straling en hitte

Men beweert dat de astronauten de reis door de Van Allen gordels, twee stralingsgordels rondom de Aarde waarvan de eerste zich bevindt op een hoogte tussen 2.000 en 5.000 kilometer en vooral bestaat uit protonen en een tweede op een hoogte van ongeveer 16.000 en vooral bestaat uit elektronen, samen met de kosmische straling niet zouden overleven. Men vergeet echter dat de afstand tussen de Aarde en de Maan iets meer dan tien maal zo groot is als die van de Aarde tot de Van Allen gordels en de totale duur door deze gordels niet eens langer duurde dan een klein half uur. Daarnaast werd de afgelegde route zodanig gekozen dat de astronau-ten aan een zo gering mogelijke

stralingsdosis werden blootgesteld. Meer nog. James Van Allen, naar waar deze stralingsgordels zijn vernoemd, heeft persoonlijk deze 'claims' ontzenuwd. Ook droegen de astronauten tijdens hun reis naar de Maan een dosismeter die de totaal opgelopen straling aantoonde. Deze oversteeg zelfs niet deze van één röntgenfoto van ongeveer één milligray. Net deze straling is overigens een bewijs dat men daadwerkelijk naar de Maan heeft gereisd. Daarenboven kregen bijna alle astronauten die naar de Maan zijn gereisd vroegtijdig te maken cataract wat een oorzaak zou zijn van de kosmische straling.

Een wat mij betreft zeer doordachte opmerking is dat filmemulsie een neveleffect zou moeten vertonen door het cumulatieve effect van de ioniserende straling. Wie echter goed z'n huiswerk gemaakt heeft weet echter dat alle films in metalen koffers werden bewaard net om dit effect tegen te gaan. Ook zou de temperatuur op het maanoppervlak overdag zo hoog oplopen dat de filmemulsie zou smelten. Echter door het ontbreken van een atmos-feer is er geen efficiënte thermody-namische koppeling tussen het maanoppervlak en voorwerpen die er niet in direct contact mee zijn. Kortom, enkel straling kan zorgen voor warmteoverdracht. En door gebruik te maken van geschikte optische 'coatings' kon de tempera-tuur binnenin de camera's zo onder controle worden gehouden.

De radiografische vertraging

Bij een afstand van ongeveer 400.000 kilometer zouden radio-golven meer dan anderhalve secon-den onderweg moeten zijn tussen de Maan en de Aarde. Deze vertraging zou dan ook hoorbaar moeten zijn op de geluidsopna-mes.

Wel, het idee is correct. In de meeste documentaires worden deze pauze's echter weggeknipt. Op de originele banden staan deze pauze's daadwerkelijk. Een mooi voorbeeld is wanneer men halver-wege tussen de Aarde en de Maan, tijdens een live uitzending, vraagt om de Aarde die rechts-boven het beeld stond centraal te plaatsen. Na twee seconden kwam er reactie op het nieuwe beeld waarna men vanuit Houston vroeg te stoppen met als gevolg van de vertraging het beeld verder schoof tot de Aarde links onder het scherm stond in plaats van in het midden.

Terwijl het Parkes Observatorium de beste signaalontvangst zou moeten hebben waren de live beelden voor dit continent afkom-stig uit Amerika. Net zoals voor de rest van de wereld. Dit klopt, omdat de signalen verzonden vanaf de Maan gebruik maakten van het Slow Scan principe en eerst moesten gevonverteerd worden vooralleer deze bruikbaar waren voor televisie uitzendingen.

The guidestar | 07

Twee opvarenden van het Internat-ionaal Ruimtestation ISS hebben vandaag een succesvolle "Russische ruimtewandeling" gemaakt om het complex voor te bereiden op de komst van een nieuwe Russische module, zo heeft de NASA bekendgemaakt. De Russische ISS-gezagvoerder Gennadi Padalka en de Amerikaanse vluchtingenieur Michael Barratt begonnen om 09.52 uur Belgische tijd vanuit de Russische Pirs-module aan het uitje dat uiteindelijk 5 uur 54 minuten heeft geduurd. De start was zowat een uur later dan voorzien, omdat er zorgen waren over een te hoog CO2-gehalte in de voor het eerst gebruikte Russische Orlan-MK ruimtepakken. De Russische vluchtl-eiding (Tsoup) kwam uiteindelijk tot de bevinding dat het slechts om verkeerde data ging. Het duo heeft het Russische segment klaargemaakt voor de komst van de kleine Russische onderzoeksmodule, MRM-2, die bovendien zal dienen als bijkomende, vierde, koppelingspoort voor Russische ruimtetuigen. Zo heeft het duo op de Zvezda-module een Kurs-antennesysteem, annex elek-trische connectoren, geïnstalleerd. Het systeem zal van pas komen bij de aankomst van de nieuwe module, die op 10 november door een Sojoez wordt gelanceerd. Barratt klom daarop op de Russische Strela-2 kraan die tijdens "Russische ruimtewandelingen" wordt gebruikt en die door Padalka werd gemanipuleerd. Bedoeling was "hoog en droog" foto's te nemen van het gepresteerde werk. De twee kregen vanuit de Russische besturingsmodule Zvezda assistentie van Koichi Wakata, de eerste Japanse beroepsastronaut.Vorige week vrijdag aangekomen, bevonden de Belg Frank De Winne, de Rus Romanenko en de Canadees Robert Thirsk zich veiligheidshalve in het Amerikaanse segment. Zo nodig konden ze via de Russische Zarya-cargomodule snel naar hun Sojoez-reddingssloep. Toen ze voor de start van het uitje officieel op de hoogte werd gebracht van het oponthoud, antwoordde De Winne dat men het daar begrepen had. Het was de 125ste ruimtewandeling ter assemblage en onderhoud van de spacemeccano, de vijfde van dit jaar. In totaal was dat zowat 780 uur riskant werken in het absolute luchtledige door meer dan 80 mensen. Voor Padalka was het de zevende ruimtewandeling uit zijn carrière, voor Barratt de eerste. Woensdag hijsen Padalka en Barratt zich opnieuw in hun Russisch ruimtepak, voor wat een "interne ruimtewandeling" wordt genoemd. Het duo zal in het onder druk gebrachte transfertcompartiment tussen de Zvezda ("Ster") en de Zarya ("Dageraad") een uur lang verdere voorbereidingen treffen voor de koppeling van de MRM-2. Bron: Belga / LPB / KA / 05-06-2009.

Mail ons uw nieuws [email protected]

Kortnieuws Mechanische en chemische problemen

Vele menen dat de stuwmotoren van de maanlanders kraters zou-den moeten achtergelaten hebben op het zeer zachte oppervlak van de Maan. Net zoals bij de vele sporen van de astronauten en hun rovers. Opnieuw heeft men hier niet goed z'n huiswerk gemaakt. Want de dalingssnelheid van de landers was slechts heel gering en deze hadden eveneens al heel wat van hun massa verloren door de verbranding van de raketbrandstof. Daarenboven bedraagt de zwaarte-kracht op de Maan slechts 1/6 van die op Aarde waardoor een raketmotor een veel geringer vermogen zou moeten aanwenden. Desondanks wierp de maanlander toch stof op, waaronder de gezagvoerders zich ook beklaag-den.

Tijdens het opstijgen van de maanlander is geen noemenswaar-dige uitlaatvlam te zien. Logisch ook, want men gebruikt hydrazine om de hypergool, in combinatie met stikstof-tetroxide als oxidant, te doen ontbranden wat nagenoeg altijd onzichtbaar is. Daarnaast ontbranden en expanderen uitlaat-gassen snel op de Maan bij gebrek aan een atmosfeer.

Tevens is er tijdens het dalen van de maanlander nauwelijks geluid en vibratie van de stuwraketten waar-neembaar. Dit terwijl de belang-rijkste motor zich net onder de astronauten bevindt. Fout, want deze motor bevindt zich in een compartement onderin de stijgtrap. Dit is ook het deelte dat bij de terugkeer achterblijft. Daarenboven is er, opnieuw, geen atmosfeer op de Maan waardoor geluid niet wordt verspreid. Binnenin de maanlander droegen de astronauten hun ruimtepakken waarin de microfoons zich bevonden en omgevings-geluiden flink werden verminderd.

Enkele wetenschappers, en vooral amateur geologen, vinden het bijzonder vreemd dat de samen-stelling van de maanstenen zo goed als identisch is aan de

maanmeteorieten gevonden op Antarctica. En toch zijn er concrete verschillen. Zo zijn de zuurstof isotopen beduidend verschillend en ontbreken er enkele zeer vluctige elementen. Er is dus daarwerkelijk een verschil. Daarnaast is de totale hoeveelheid maanmeteorieten slechts gering in tegenstelling tot de 380 kg maanstenen afkomstig van de Apollo missies. Daarenboven zijn deze chemisch identisch aan de maanstenen die de robotische Russsche luna-missie hebben verzameld.Op alle foto's lijkt de geplaatste Amerikaanse vlag te wapperen. Dit lijkt echter zo. Zoals reeds eerder vermeld is er geen atmosfeer op de Maan. Toch zeker geen noemens-waardige. De reden waarom de vlag lijkt te wapperen op de foto's is omdat deze gevouwen was vooralleer deze met een L-vormige staaf bevestigd werd. Overigens staat deze vlag op geen enkele film te wapperen.

Misschien wel de meest voor de hand liggende 'claim' is deze dat men gewoon niet over de nodige technologische kennis beschikte om deze fenomenale klus te klaren. En dat meermaals. Zo heeft de Space Shuttle en plafond van maximaal 1.000 km en heeft men met de Apollo een afstand van 384.000 km weten af te leggen, er geland en teruggekeerd naar de Aarde. Daarenboven beweert de NASA zelf dat met de huidige techniek men niet in staat is om naar de Maan te gaan. Kortom, de gehele Apollo missie was een promotiestunt onder druk van de koude oorlog, winstbejag en een op hol geslagen politiek. Zeker gezien het feit dat meer lanceringen destijd mislukten dan slaagden.

We kunnen inderdaad niet ontkennen dat het Apollo-project, opgezet door president John F. Kennedy, opgezet is als prestigeproject. En het is tot op heden ook nog steeds het duurste programma in de geschiedenis van de NASA die eigen sindsdien niets anders dan de ene financiële bezuiniging na de andere heeft gekend. Anderzijds is het zo dat de Space Shuttle nooit ontworpen is om naar de Maan te reizen maar om missies uit te voeren in een lage aardomloopbaan (of LEO). Maar het moet gezegd worden dat het bijzonder betreurswaardig is dat men sinds meer dan 40 jaar geen voet meer op onze meest nabijgelegen buur in het zonnestelsel heeft gezet. Bron: NASA / Patrick Jaecques.

Meer informatiewww.apolloarchive.com

Sterrenkunde in België

Multimedia

08 | The guidestar

Het DWTC, of de Belgische dienst Federaal wetenschapsbeleid, heeft na de recente afschaffing van hun nogthans hoogstaande wetenschap-pelijke blad (Science Connection) dan toch op de valreep de speciale brochure rond 'Sterrenkunde in België' afgewerkt. Alle abonnees krijgen deze binnenkort toege-stuurd. Wie geen abonnee is, en deze uitvoerige brochure toch in z'n bezit wil hebben, kan deze hier-onder kostenloos downloaden.

Niet alleen alle volkssterrenwachten staan in deze brochure, maar ook heel wat verenigingen en organisa-ties. Wie sterrenkunde wil studeren of een beroep wil uitoefenen in de ruimtevaartindustrie kan eveneens heel wat boeiende informatie halen uit deze brochure. Ook voor Frans-taligen, want deze brochure is in

beide landstalen uitgebracht. Niet beschikbaar in het Duits.

Een mooie aanvulling op deze brochure is de 'Astronomische gids voor België' door Jan Vanden-bruane en uitgebracht door de Vereniging Voor Sterrenkunde. De gids is georganiseerd per provincie en per gemeente en telt maar liefst 384 pagina's. Kan besteld worden bij de VVS voor 29,95 euro.

Meer informatiewww.belspo.be/belspo/

home/publ/index_nl.stm

Oost-west gerichte straalstromen van heet gas op enkele duizenden kilometers onder het oppervlak van de zon vertonen een veel tragere migratie dan normaal. Volgens onderzoekers van het Amerikaanse National Solar Observatory is dat de directe oorzaak van het huidige langdurige zonneminimum. De trage migratie van de straalstromen is aan het licht gekomen door jarenlange metingen aan trillingen en golven aan het zonsoppervlak. Die bieden informatie over de inwendige structuur van de zon. Onderzoekers Frank Hill en Rachel Howe presenteerden de metingen vandaag op de bijeenkomst van de Solar Division van de American Astronomical Society in Boulder, Colorado. De zon vertoont normaalgeproken elke elf jaar een grotere activiteit dan gemiddeld, met meer zonnevlekken en uitbarstingen. Het eerstvolgende maximum, van zonneclyclus 24, wordt verwacht in 2012 of 2013. De eerste zonnevlekken van deze cyclus hadden ruim een jaar geleden al zichtbaar moeten zijn. In

plaats daarvan is er sprake van een extreem langdurig minimum in de zonneactiviteit. Volgens sommige astronomen zou dat er zelfs op kunnen wijzen dat er een decennia lange periode met geen of weinig activiteit voor de deur staat. Dat zou ingrijpende gevolgen kunnen hebben voor het klimaat op aarde. Uit metingen aan zonnebevingen, verricht met telescopen van het GONG-netwerk (Global Oscillation Network Group), blijkt echter dat de oorzaak van het langdurige minimum gezocht moet worden in een uitzonderlijk trage beweging van de zogeheten 'torsionale oscillaties'.

Die 'ondergrondse' straalstromen van heet gas verplaatsen zich normaalgesproken van hoge naar lage breedtegraden met een snelheid van ongeveer vijf graden per jaar. Wanneer ze op een noorder- of zuiderbreedte van ongeveer 22 graden aankomen, produceren ze donkere zonne-vlekken aan het oppervlak. De verplaatsingssnelheid van de straalstromen is de afgelopen tijd echter drie graden per jaar geweest. De oorzaak van die trage migratie is niet bekend, maar het gevolg is in elk geval dat de straalstromen er ruim een jaar over hebben gedaan om op de 'kritische breedtegraad' van 22 graden aan te komen. Volgens Hill en Howe tonen hun resultaten aan dat er op zich niets mis is met het dynamo-mechanisme van de zon, en kan het niet lang duren voordat de vlekken van cyclus 24 zich beginnen te vertonen.

Meer informatiehttp://sohowww.nascom.nasa.gov

Zonneminimum blijft duren...

Artikel

The guidestar | 09

Bianca Nowak (39) is als enige Belgische leerkracht geselecteerd voor een zomerstage in het Ameri-kaanse International Space Camp. Bianca is lerares aan het technisch atheneum in Diksmuide. 'Het International Space Camp promoot de internationale samenwerking in het domein van de ruimteweten-schap en de ruimtetechniek. De 27 landen die een ruimtevaart-programma hebben, sturen een delegatie van een leerkracht en twee leerlingen uit het secundair onderwijs op stage naar het US Space and Rocket Center in Huntsville in de staat Alabama. Voor Belgiė zijn dat de twee leerlingen Aricia Planchenault uit het Oost-Vlaamse Beveren, Envo Vanmonfort uit Opglabbeek en mezelf als leerkracht van het Technisch Atheneum uit Diks-muide', vertelt Bianca Nowak.

'Als mijn twee kinderen 's avonds in bed liggen, rij ik naar de Volkssterrenwacht AstroLab Iris in Ieper. Ik ben daar destijds begon-nen om mijn hobby als astrofoto-grafe te kunnen beoefenen. Maar ondertussen neem ik deel aan andere projecten. Vorig jaar heb ik aan een lageresolutiespectroscoop gewerkt. Ik heb ook meegewerkt aan een gravitatiekoffer. Sinds dit jaar is er in AstroLab een jongerengroep gestart, waar ik een van de verantwoordelijken ben. Met de jongste groep werk ik vooral rond ruimtevaart en rond het ISS omdat Frank de Winne er binnenkort naar toe gaat. Het zijn de medewerkers van dit AstroLab die mijn gemotiveerd hebben om mijn kandidatuur te stellen', weet Bianca Nowak.

'Ik ben leerkracht medische vakken, maar in het verleden heb ik nog projectlessen gegeven rond ruimtevaart. Nu ben ik contact-persoon tussen het atheneum en het AstroLab. Ik breng er vaak leerlingen naar toe, geeft lezingen of ondersteun projecten. Ik doe dit eveneens vrijwillig in de school van mijn kinderen. Overal waar ik de kans krijg om astronomie en ruimtevaart in de kijker te zetten, doe ik dat. Ik heb een passie voor ruimtevaart en verlang om mijn ervaringen met jongeren te delen. Als fotografe droom ik ervan om een multimedia voorstelling te maken om mijn kennis met zoveel mogelijk te delen. Vandaar mijn gedrevenheid om aan het kamp in Amerika te mogen deelnemen. Het is een wonder dat ik geselecteerd ben om naar Amerika te reizen omdat de jury meestal kiest voor leerkrachten die technisch of technologisch geschoold zijn.'

Deze drie Belgen vertrekken op vrijdag 24 juli naar Huntsville. De terugreis is voorzien op zaterdag 1 augustus. Het programma omvat verschillende onderdelen zoals lezingen over de geschiedenis van de ruimtevaart, opleidingen voor de missie met het ruimteveer, herstellingen aan de Hubble Space Telescope, allerhande trainingen en een paraboolvlucht die gewichtsloosheid simuleert. Bron: Klasse.

Meer informatiewww.spacecamp.com

Leerkracht, de ruimte in...

Artikel

Duitse wetenschappers maken plan-nen om naar de Maan te gaan. Zij denken aan een robot die tegen 2018 op de Wachter van de Aarde zou moeten neerstrijken. Vanaf twee jaar daarna zouden "ruimtetrucks" geregelde landingen maken. Peter Kyr van satellietbouwer EADS-Astrium in Bremen, zei dat volgende maand de studies beginnen voor de ontwikkeling van een lander. Het Duitse ruimtevaartbureau DLR staat in voor de kosten. Kyr zegt dat het de bedoeling is uit te vlooien welke technologie er nodig is voor een zachte landing, zonder tussenkomst van de vluchtleiding. De robot zou optische sensoren gebruiken om helemaal alleen de klus te klaren. Het DLR verwacht tegen begin 2010 een rapport dat 1 miljoen dollar zal kosten. DLR zal daarna een openbare aanbesteding uitschrijven voor een testlander die proeven zou uitvoeren op Aarde en die daarna door een helikopter op 1.500 meter hoogte zou worden gedropt. EADS-Astrium bouwde in de vorm van de ATV, een onbemande Europese cargo voor het Internationaal Ruimtestation ISS, reeds een ruimtetruck. Belgische bedrijven hadden daarin een groot aandeel. Als de test zouden lukken, zou de lander al tussen 2016 en 2018 naar de Maan. Kyr zei dat het project niet concurreert met andere Europese Maanprojecten maar een aanvulling is. Bron: Belga / JV / 05-06-2009.

Op vrijdag 5 juni vindt de finale van de TU Delft CanSat competitie plaats. Zes scholierenteams lanceren die dag hun CanSat vanaf het militaire oefenterrein bij 't Harde. Een CanSat is een 'satelliet' ter grootte van een frisdrankblikje waar de scholieren zelf een experimentele satellietmissie voor hebben bedacht. Per raket worden twee CanSats gelanceerd. De raket brengt de satellietjes naar een hoogte van duizend meter, waarna ze aan een daalvlucht beginnen met een door de scholieren zelf gemaakte parachute. Tijdens de daalvlucht en de landing voeren de CanSats hun missie uit. In totaal deden twintig scholen mee aan de CanSat competitie, intensief gesteund door experts van de TU Delft. 02-06-2009.

Wetenschappers hebben een strenger schoonmaakprotocol opgesteld voor robotverkenners die op andere planeten, zoals Mars, op zoek gaan naar sporen van leven. De nieuwe procedure is het resultaat van onderzoek op de zeer noordelijke gelegen eilandengroep Spitsbergen - de omgeving op aarde die nog het meest op het Marsoppervlak lijkt. Zij bestaat uit het ontsmetten van de boren en schepjes die door de robotverkenner worden gebruikt met een cocktail van chemicaliën. Dat moet ervoor zorgen dat er geen aardse micro-organismen kunnen meeliften en in bodemmonsters terechtkomen.De procedure doodt niet alleen alle mogelijke micro-organismen, maar verwijdert ook alle sporen van de organische moleculen die gedode organismen achterlaten. 08-06-2009.


Kortnieuws

Als we naar de zon kijken, zien we natuurlijk alleen de buitenkant. Die buitenkant is gedeeltelijk doorzich-tig, dus kunnen we een goed beeld krijgen van de atmosfeer van de zon. Maar astronomen zouden ook graag dieper in de zon willen kijken. Dat valt helaas niet mee. De meeste kennis van het zons-inwendige is verkregen door natuurkundige modellen te maken, die de processen beschrijven die in de zon moeten verlopen om de verschijnselen te verklaren die we aan de buitenkant kunnen zien. Daarnaast zijn we veel over het binnenste van de zon te weten gekomen door het onderzoek aan ‘zonsbevingen’).

De zon is zo verschrikkelijk heet dat vaste stoffen en vloeistoffen er niet kunnen bestaan. De zon is in feite een hele grote gasbol, die door zijn eigen zwaartekracht bij elkaar wordt gehouden. Dit gas bevat vooral waterstof (92%), wat helium (8%) en een heel klein beetje andere stoffen (0,1%; let op: deze percentages slaan op de aantallen atomen; je leest ook wel dat de zon voor 75% uit waterstof bestaat, maar dan bedoelt men welk deel van de massa uit waterstof bestaat). Het zonnegas bestaat ook niet uit gewone moleculen en atomen, want die worden door de grote hitte uit elkaar geslagen. Losse elektronen en atoomkernen bewegen kriskras door elkaar. Zo’n gas noemen we een plasma. Als we van binnen naar buiten door de zon zouden kunnen reizen, komen we verschillende gebieden tegen die elk hun eigen kenmerken hebben. Hieronder zullen we die kort behandelen.

De kern

Het binnenste deel van de zon noemen we de kern. Deze heeft een doorsnede van 200.000 km. Hier zijn de temperatuur en druk het hoogst. Bij een temperatuur van ruim 15 miljoen graden en een druk die 150 miljard keer hoger is dan de luchtdruk op aarde kunnen kernen van waterstofatomen met elkaar versmelten tot heliumkernen. Bij deze kernfusie komt energie vrij in de vorm van zeer energierijke straling (zie kader hiernaast). Kernfusie is heel efficiënt: uit een klein beetje materie kun je heel veel energie winnen. Daardoor heeft de zon al 4,5 miljard jaar kunnen

De Zon (deel 2/4)

Cursus

10 | The guidestar

branden. Bijna de helft van de waterstof in de kern is nu omgezet, dus de zon kan nog ongeveer 5 miljard jaar blijven stralen zoals hij nu doet.

De mantel

De energie die in het hete binnenste van de zon wordt opgewekt, zal naar buiten stromen. Aanvankelijk gebeurt dat in de vorm van straling. Energierijke stralings-deeltjes – fotonen – zoeken zich een weg naar buiten door de dichte mantel die de kern omringt. Deze mantel wordt naar buiten toe steeds minder heet en dicht. Onderweg botsen de fotonen op de hete gasdeeltjes en staan daarbij wat van hun energie af. Dit deel van de zon noemen we de stralings-transportzone. Verder naar buiten is de mantel zo ver afgekoeld, en hebben de fotonen reeds zo veel van hun energie verloren, dat het energietransport beter verloopt door convectie: hete gasbellen stijgen op naar de buitenkant van de zon, stralen hun warmte uit en zakken weer naar beneden, waar ze opnieuw worden opgewarmd. Dit gebied noemen we de convectie-zone. De stijgende en dalende bewegingen van het zonnegas in de convectiezone, in combinatie met de rotatie van de zon, is verant-woordelijk voor het opwekken van

het magnetische veld van de zon. Net als in een elektromagneet wekken stromen elektrisch geladen deeltjes magnetische velden op. Iets soortgelijks gebeurt in het binnenste van de aarde. Onze planeet heeft echter een eenvoudig magnetisch veld, met maar één noordpool en één zuidpool. Op de zon is het magnetisch veld veel grilliger: wisselende velden komen op steeds weer andere plaatsen de zon uit en duiken elders weer naar binnen. Waar sterke magnetische velden de zon in- of uitgaan, voorkomen ze dat gasbellen kunnen opstijgen of dalen, waar-door het bovenliggende oppervlak afkoelt. Hierdoor ontstaan zonne-vlekken. Zonnevlekken zijn dus eigenlijk de magnetische polen van de zon !

Foto: In deze opengewerkte teke-ning van de zon zijn de verschil-lende lagen aangegeven. Bron: M. Garlick.

The guidestar | 11

Op de zon is sinds kort een kleine zonnevlekkengroep zichtbaar. De donkere zonnevlekken - gebieden op het zonsoppervlak waar de temperatuur enkele honderden graden lager is dan in de omgeving - zijn geassocieerd met een actief gebied waarin ook zonnevlammen en uitbarstingen van röntgenstraling voorkomen. Gezien de hoge noor-delijke breedtegraad van de vlekkengroep lijdt het geen twijfel dat hij deel uitmaakt van zonnecyclus 24, die in 2012 of 2013 zijn maximum moet bereiken. De eerste vlekken van deze nieuwe cyclus waren al veel eerder verwacht; vanwege het lange uitblijven ervan zijn de verwachtingen voor de intensiteit van de nieuwe activiteitscyclus onlangs naar beneden bijgesteld. De elfjarige activiteitscyclus van de zon wordt nog steeds niet goed begrepen; ook de invloed ervan op het aardse klimaat is niet goed bekend. 01-06-2009.

Het Nederlands ruimteonderzoeks-instituut SRON gaat weer de ontwikkeling van een nieuw ruimte-instrument leiden. Het gaat om het SAFARI-instrument, de Europese bijdrage aan de Japanse ruimte-telescoop SPICA. De beoogde lanceerdatum is 2017. SRON heeft de leiding over de ontwikkeling van het SAFARI-instrument op de infrarood-ruimtetelescoop SPICA. SPICA gaat, net als de onlangs gelanceerde Europese ruimtetelescoop Herschel, infraroodstraling uit het heelal bekijken. Om die infraroodstraling te kunnen zien, moeten de ruimte-instrumenten gekoeld worden tot nabij het absolute nulpunt (-273 graden Celsius). Een belangrijk verschil met Herschel is dat bij SPICA niet alleen de instrumenten, maar ook de 3,5 meter grote spiegel diep gekoeld is. 'Een groot voordeel', zegt Frank Helmich, nu verantwoordelijk voor het HIFI-instrument aan boord van Herschel. 'Op deze manier voorkomen we dat de warmtestraling van de spiegel onze detectoren verblindt.' SPICA zal daardoor nog dieper het heelal in kunnen kijken dan Herschel om te onderzoeken hoe aan de grenzen van het heelal de eerste sterrenstelsels vormden. 'Herschel gaat ongetwijfeld een rijkdom aan wetenschappelijke inzichten verschaf-fen, maar de ervaring leert dat in de wetenschap ieder antwoord weer tientallen nieuwe vragen oproept,' aldus Helmich. 'Het is een fantastisch vooruitzicht om straks met SPICA voort te kunnen bouwen op de resultaten van Herschel.' 02-06-2009.

Een internationaal team van astrofysici en computerwetenschappers is er voor het eerst in geslaagd een grootschalige berekening uit te voeren op twee gekoppelde supercomputers. Het onderzoeksteam gaat met de berekening, genaamd CosmoGrid, de vorming van grote structuren van donkere materie in het heelal in kaart brengen. 03-06-2009.


KortnieuwsDe fotosfeer

De zichtbare buitenkant van de zon noemen we de fotosfeer. De fotosfeer is de laag waar het voor ons zichtbare zonlicht vandaan komt. De fotosfeer heeft een dikte van ongeveer 600 km. De meeste van de zichtbare verschijnselen op de zon – zonnevlekken, granulatie randverzwakking – die elders in deze brochure worden besproken, spelen zich af in deze fotosfeer. De granulatie is het directe gevolg van de stijgende en dalende bellen uit de onderliggende convectiezone. De fotosfeer heeft een temperatuur van 6000 graden, behalve in de zonnevlekken, waar het een stuk minder heet is, ongeveer 4000 graden.

Foto: Met een H-alfa-filter kunnen we heel mooi de gasstromingen in de chromosfeer zien. De ‘wolken’ die we donker zien afsteken, zijn protuberansen, die we in dit geval meestal filamenten noemen. Bron: Big Bear Solar Observatory.

De chromosfeer

Dit is een laag van ongeveer 5000 km dik, direct boven de fotosfeer. Eigenlijk is het de onderkant van de corona, de uitgestrekte atmosfeer van de zon. De chromosfeer bestaat uit ijl gas met een temperatuur die oploopt tot 10.000 graden. In vergelijking met de fotosfeer zendt de chromosfeer maar weinig licht uit, maar tijdens een totale zonsverduistering steekt hij net boven de maanrand uit. Ook kunnen we filters gebruiken die alleen het rode licht doorlaten dat door heet, stralend waterstofgas wordt uitgezonden. Met zo’n H-alfa-filter kunnen we prachtig de gasstromingen in de chromosfeer zien. Vaak zien we dan ook protuberansen of filamenten, die zich ver kunnen uitstrekken tot in de corona. Deze bestaan uit gas dat zit opgesloten in magnetische velden. Vaak verbinden ze twee zonnevlekkengroepen met elkaar.

De corona

De ijle atmosfeer van de zon strekt zich vele miljoenen kilometers in de omringende ruimte uit. Tijdens een totale zonsverduistering wordt deze corona gedurende korte tijd prachtig zichtbaar, maar met satellieten in de ruimte kunnen we de corona tegenwoordig het hele jaar door in de gaten houden. Het gas van de corona bereikt temperaturen van miljoenen gradenen zendt naast zichtbaar licht ook radiostraling en röntgenstraling uit. Pas sinds kort beginnen we te begrijpen waardoor deze corona zo heet kan zijn: voortdurende trillingen in het magnetische veld

Zonneseismologie

Geologen bestuderen het inwendige van de aarde door te volgen hoe trillingen van aardbevingen door de aarde bewegen. We meten deze trillingen alleen aan het oppervlak, maar toch helpen ze om een beeld te krijgen van verschillende aardlagen in het binnenste van de aarde. Deze wetenschap heet seismologie.

Ook de zon blijkt op allerlei manieren te trillen. Sommige van deze trillingen bewegen alleen als golven over het oppervlak, maar andere reizen door het inwendige van de zon. Door het bestuderen van de trillingen kan met bijvoorbeeld afleiden hoe diep de convectielaag is en hoe het inwendige van de zon roteert.

Meer informatiehttp://nl.wikipedia.org/wiki/Zon

De Zon (deel 2/4)

Cursus

12 | The guidestar

van de zon, in de chromosfeer en de basis van de corona dragen energie over aan het hete gas van deze lagen. Eigenlijk is er niet echt een einde aan de zon. De hete zon staat als het ware langzaam te verdampen en stuurt via de corona een constante deeltjesstroom de ruimte in: de zonnewind. Deze zonnewind strekt zich uit tot ver voorbij de baan van Neptunus, waar hij uiteindelijk verloren gaat in de interstellaire ruimte.

Invloed op de aarde

De zon heeft gelukkig een zeer constante helderheid. De elfjarige zonnecyclus blijkt maar heel weinig invloed op het aardse weer te hebben. Een groter effect hebben uitbarstingen op de zon. Regel-matig zien we in de buurt van zonnevlekken zogenaamde zonne-vlammen optreden: kort durende uitbarstingen die in zichtbaar licht even zichtbaar zijn, maar die hun optreden ook verraden op radio- en röntgengolflengten. De grote lus-vormige protuberansen of fila-menten kunnen ook tot uitbarsten overgaan, maar de grootste uitbarstingen zijn de zogenaamde coronale massa-ejecties. Deze CME’s zijn pas enkele tientallen jaren geleden ontdekt met satel-lieten vanuit de ruimte. Het zijn grote uitbarstingen in de corona van de zon, waarbij veel geladen deeltjes extra snel de ruimte in worden geblazen – een extra sterke

zonnewind als het ware. Wanneer zo’n CME in de richting van de aarde uitbarst, blijft dit niet zonder gevolgen. De aarde is redelijk goed beschermd door haar magnetische veld en atmosfeer, maar voor astronauten in de ruimte kan een uitbarsting gevaarlijk zijn. En bij krachtige uitbarstingen kunnen elektrisch geladen deeltjes door-dingen in de atmosfeer en daar lichtverschijnselen opwekken: het poollicht of noorderlicht. Meestal is dit alleen dicht bij de polen te zien, maar poollicht van krachtige uitbarstingen kan tot in Nederland zichtbaar zijn. Hevige uitbarstingen van de zon kunnen allerlei onge-wenste gevolgen hebben: uitval van

satellieten, storing van radio-communicatie en overbelasting van hoogspanningsleidingen.Mede daarom wordt de zon nu constant in de gaten gehouden, zodat belanghebbenden tijdig gewaar-schuwd kunnen worden.

Foto: Met het SOHO zonne-observatorium werd op 5 augustus 1999 deze grote coronale massa-ejectie waargenomen, die recht op de aarde afkwam (Foto: NASA / ESA).

Meer informatiewww.sterrenkunde.nl/jwg/

Kernfusie

De zon wekt energie op door vier waterstofatoomkernen te fuseren tot één heliumkern. Deze heliumkern is wat lichter dan de vier waterstofkernen, en het verschil in massa wordt omgezet in energie. Hoeveel dat is, kunnen we uitrekenen met Einsteins beroemde formule E = mc2. Maar wat gebeurt er nu precies tijdens deze reactie? Een normale waterstofkern bestaat slechts uit één proton, een positief geladen kerndeeltje. Omdat protonen elkaar door de gelijke elektrische lading afstoten, is het heel moeilijk om ze dicht bij elkaar te brengen. Maar bij hoge temperatuur en druk lukt dat af en toe wel. De twee protonen smelten dan samen, waarbij een proton wordt omgezet in een neutron – een kerndeeltje zonder lading. Zo’n atoomkern die bestaat uit een proton en een neutron wordt een zware waterstofkern of deuteriumkern genoemd. De positieve lading van het proton dat in een neutron is veranderd, moet ergens blijven: deze wordt uitgestoten als een positron, een positief geladen elektron. Als zo’n positron op een elektron botst, vernietigen ze elkaar en komt er energie vrij in de vorm van gammastraling. Ook wordt er bij de vorming van de deuteriumkern een zogeheten neutrino uitgestoten, een spookachtig deeltje zonderlading en met vrijwel geen rustmassa, dat nauwelijks met gewone materie reageert.

De deuteriumkern kan nu versmelten met een proton, waarbij een helium-3-kern ontstaat die uit twee protonen en een neutron bestaat. Bij deze reactie wordt ook gammastraling uitgestoten. In laatste instantie botsen twee helium-3-kernen op elkaar en smelten samen tot helium-4, dat uit twee protonen en twee neutronen bestaat, en worden er twee overtollige protonen weggestoten. Helium-4 is in tegenstelling tot helium-3 stabiel en zal niet meer uit elkaar vallen. De energie die vrijkomt bij bovenstaande reacties, zit zowel in de uitgestoten gammastraling als in de grotere bewegingsenergie van de deeltjes na de reactie.

Meer informatiehttp://nl.wikipedia.org/wiki/Kernfusie

The guidestar | 13

Wendy Freedman, Robert Kennicutt en Jeremy Gould hebben de Cosmology Prize van de Peter and Patricia Gruber Foundation gewonnen voor het bepalen van de Hubble-constante - een maat voor de uitdijingssnelheid van het heelal. De prijs van 500.000 dollar wordt dit jaar voor de tiende keer uitgereikt. De Hubble-constante geeft aan in welk tempo de afstand tussen twee ver verwijderde sterrenstelsels toeneemt als gevolg van de uitdijing van het heelal. Die 'verwijderingssnelheid' is kleiner voor sterrenstelsels op kleine onderlinge afstand, en groter voor stelsels op grotere onderlinge afstand. Wendy Freedman (Carnegie Institution of Washington), Robert Kennicutt (University of Cambridge) en Jeremy Gould (University of Melbourne) hebben leiding gegeven aan een groot waarnemingsprogramma met de Hubble Space Telescope dat tot doel had de uitdijing van het heelal nauwkeuriger te kwantificeren. Daartoe zijn vele duizenden metingen verricht aan helderheidsvariaties van cepheïden - een bepaald type veranderlijke sterren - in andere, ver verwijderde sterrenstelsels. Het resultaat van het Hubble Key Project is een Hubble-constante van 72 kilometer per seconde per mega-parsec, met een nauwkeurigheid van tien procent. Daaruit volgt een leeftijd van het heelal van iets minder dan 14 miljard jaar. De Cosmology Prize wordt op 4 augustus uitgereikt in Rio de Janeiro, tijdens de opening van de Algemene Vergadering van de Internationale Astronomische Unie. 03-06-2009.

Extreem zwakke supernova-uitbar-stingen zijn mogelijk gerelateerd aan een bepaald type gammaflitsen. Dat beweert een internationaal team van astronomen in een artikel dat deze week in Nature verschijnt. Super-nova's kunnen op twee manieren ontstaan: bij de terminale explosie van een zeer zware ster die aan het eind van zijn leven is gekomen, of bij de catastrofale detonatie van een veel lichtere witte dwergster die materie van een begeleider opzuigt. In het verleden zijn af en toe supernova's waargenomen die veel zwakker zijn dan normaal, en niemand wist om welk type explosie het daarbij ging. Sterrenkundigen hebben nu op 7 november 2008 een zeer zwakke supernova ontdekt in het sterrenstelsel UGC 12682, op 67 miljoen lichtjaar afstand van de aarde. Die explosie, SN 2008ha geheten, was tientallen keren zo lichtzwak als een gewone supernova. Uit spectroscopisch onderzoek blijkt dat het hier gaat om de explosie van een zware ster die in een eerder stadium het grootste deel van zijn waterstofmantel de ruimte in heeft geblazen. De kern van de ster is vermoedelijk ineengestort tot een zwart gat. Dat zou de geringe helderheid van de explosie kunnen verklaren. Als dat voor andere zwakke supernova's ook geldt, aldus de onderzoekers, zijn ze mogelijk gerelateerd aan een bepaald type gammaflitsen - uitbarstingen van extreem energierijke gammastraling die ook kunnen ontstaan bij de explosie van zware, snel roterende sterren. 03-06-2009.


Kortnieuws

Hopelijk mogen we in de loop van de komende maanden het schitte-rende 'Moon' van regisseur Duncan Jones verwachten. Een geslaagde mengeling van SF klassiekers als '2001 - A space odyssey', 'Solaris' en misschien zelfs een vleugje 'Outland'. Het verhaal gaat over Sam Bell, voortreffelijk gespeeld door Sam Rockwell, die als enige aan boord van een bescheiden maanbasis Helium-3 ontgint als brandstof voor de aan energie verslaafde Aarde. Tot z'n drie jarige contract er zowat op zit en hij, na een ongeval bij terugkeer op de maanbasis, zichzelf tegenkomt en het rustige verhaal uitmond in een heuse thriller.

De film gaat traag maar gestaag vooruit en neemt de nodige tijd om je met de hoofdrolspeler te identifi-ceren. Iets wat tegenwoordig schier onmogelijk lijkt met de vaak op hol geslagen speciale effecten films als 'Transformers' waar je bijna een epileptische aanval aan over houd. Kortom, stijlvol en visueel eerder sober maar inhoudelijk diepgaand met respect voor het verhaal. Verfrissend beeldmateriaal dus... De trailer is, met enig zoekwerk, reeds beschikbaar. Wij kijken alvast uit naar deze film !

Kortnieuws

Men is volop bezig met het filmen van 'Iron Man 2' waar opnieuw Robert Downey Jr. in de huid kruipt van zakenman Tony Stark die in z'n vrije tijd het kwaad bestrijd. Geruchten doen de rond als zou deze keer Mickey Rourke de slechterik van dienst spelen. We zullen zien... ergens in de loop van mei van volgend jaar... Geeuw... Opnieuw een remake van een klassieker zijnde 'Clash of the titans' uit 1981 waarbij Perseus allerhande mythologische avontu-ren beleeft waaronder een gevecht met Medusa en de kraken en ondertussen ook prinses Androme-da dient te redden. Lijkt wel mijn afgelopen weekend... Ook komt er een remake van 'Total recall' uit 1990 met een scenario van Kurt Wimmer die, wat ons betreft, met 'Ultraviolet' reeds bewezen heeft geen enkel talent te bezitten... En als dat al niet genoeg is zullen ze ook 'Short circuit' uit 1986 in een total make-over steken. Maken ze dan echt alleen nog maar films voor tieners die geen enkele notie

hebben van wat er voor hun geboorte afspeelde ? Och, en het kan nog slechter want er komt ook een remake van de b-film 'The man with the X-ray eyes' uit 1963. Er is echter ook hoop op de SF horizon in de vorm van 'Avator'. Neen, niet naar de gelijknamige en vooral misselijk makende tekenfilmserie maar van de hand van niemand minder dan James Cameron die eindelijk, naar eigen zeggen, een degelijk SF script heeft gevonden. Het verhaal gaat over een gewonde ex-marinier die op een exotische planeet terecht komt en daar de zijde kiest van de inboorlingen tegen de explotatie-drang van enkele mega bedrijven. Heeft inderdaad een dejavu gevoel maar in de hand van deze meester, en met acteurs als Sam Worthington, Sigourney Weaver, Michelle Rodriguez en Giovanni Ribisi, zal het beslist opnieuw een hoogvlieger worden. Het heeft alvast onze aandacht. Wordt verwacht eind dit jaar.

Trailer v/d maand

We weten niet precies waarom maar het verhaal van 'Surrogates' spreekt ons wel aan. Het ziet er wel als een braaf cyberpunck verhaal uit, maar blijkt toch over enkele zeer degelijke aspecten te beschik-ken waaronder de regisseur Jonathan Mostow (die wat ons betreft toch het beste haalde uit het zeer magere script van 'Terminator 3') en acteurs Bruce Willis, Radha Mitchell (die hiermee eindelijk door-breekt) en Ving Rhames. Zoek alvast de trailer en je komt meer te weten...

Binnenkort te koop

07/07 - Knowing.07/07 - Push.21/07 - Watchmen.21/07 - Stargate: Children of gods.21/07 - Robot chicken: Star Wars epi. II28/07 - Battlestar Galactica: seizoen 4.

Momenteel speelt 'Terminator salva-tion' als enige SF in de bioscopen. Deze wordt binnenkort vervoegd door 'Transformers 2'.

Meer informatiewww.kinepolis.be

Moon

Rubriek: De filmtip Patrick Jaecques

Update: Frank De Winne

Rubriek

De eerste dagen van Frank De Winne in het Internationaal Ruimte-station ISS zijn goed verlopen. Dat heeft de Belgische astronaut gezegd tijdens een eerste persconferentie, die live op NASA TV te volgen was. De aanpassing aan de gewichtloosheid verloopt zonder problemen, De Winne slaapt goed, en hij eet "wat de pot schaft". De Belg verbleef in 2002 al ruim acht dagen aan boord van het ISS. Sindsdien is er veel veranderd. "Het ISS is veel groter geworden", aldus De Winne. "We hebben er veel laboratoria bijgekregen en er is meer wetenschappelijke apparatuur aan boord gekomen." De Sojoez-capsule met De Winne en zijn Canadese en Russische collega's Robert Thirsk en Roman Romanenko koppelde zich vrijdag aan het ISS. Sindsdien wonen en werken er zes mensen in het ruimtestation, een primeur. Volgens De Winne proberen de drie aangekomen astronauten, die de 20ste hoofdbemanning van het ISS vormen, zich zo snel mogelijk aan te passen aan de schema's van de 19de hoofdbemannning. "Het is de bedoeling om met zes efficiënter te werken", aldus de Belg. De drie aangekomen astronauten hadden het voorbije weekend nog niet al te veel taken, wat hen wat meer tijd geeft om zich aan te passen. De aanpassing aan de gewichtloosheid verloopt ook zeer goed, zei De Winne. Omdat het zijn tweede keer is in de ruimte, past het lichaam zich sneller aan. Omwille van die aanpassing aan de gewichtloosheid beginnen de fitnessoefeningen van De Winne pas midden deze week. De Belg zei ook nog dat hij al vaak naar ons land gekeken heeft vanuit

de ruimte. De ramen van het Russische segment van het ISS zijn daar ideaal voor, luidde het. De Winne houdt ook contact met het thuisfront: via e-mail, maar ook via de telefoon. Voorts luistert hij in zijn vrije tijd naar muziek. De Winne klaagt ook niet over het eten: of het nu Russisch, Japans of Amerikaans is, hij eet "wat de pot schaft". Bron: Belga / DEA.

De Vrije Basisschool Terbank in Egenhoven (Leuven) hield op vrijdag 12 juni om 13.38 uur als eerste school in ons land een rechtstreeks radiocontact hebben met astronaut Frank De Winne in het Internationaal Ruimtestation ISS. Twintig leerlingen uit verschil-lende klassen van de school zullen tijdens dit radiocontact elk een vraag kunnen stellen. Het geheel zal ongeveer 10 minuten duren. Leerlingen en geïnteresseerde ouders zullen het gebeuren rechtstreeks kunnen volgen op een groot scherm in de turnzaal van de school aan de Egenhovenweg 43. Gaston Bertels van het ARISS (Amateur Radio on the International Space Station), dat technisch instaat voor de verbinding, zal de nodige toelichting verstrekken. De kans is volgens de schooldirectie groot dat ook Tom De Winne, de oudste zoon van de astronaut, het radiocontact bijwoont. Bron: Belga / EB / 06-06-2009.

Frank De Winne heeft een goed contact gehad met leerlingen van een school in Waterloo. Om 14.15 uur stipt kon de Belgische astronaut vanuit het Internationaal Ruimte-station ISS antwoorden op 25 vragen die waren voorbereid door 8

tot 10-jarige leerlingen van het internationale Berlaymont School Center in Waterloo. Die vragen varieerden van de kwestie hoe de tweede Belg in de ruimte zich wast en of hij daar lekker kan eten tot de vraag wat hij daar een hele dag uitricht, of een langeduurmissie een andere voorbereiding eist dan een korte, en de vraag of hij natuurfenomen zoals tornado's van uit de ruimte kan zien. De astronaut is erin geslaagd alle vragen kort en bondig te beantwoorden. Er bleef zelfs nog een halve minuut van de tien mogelijke minuten over om uitgebreid te bedanken en afscheid te nemen. De Winne was ook duidelijk en luid te horen, "beter dan over de telefoon". Het "op de valreep geregelde" contact liep via "telebridge" tussen de grond-stations NA1SS en W6SRJ. In het kader van het internationale ARISS-programma, waarin de Belg Gaston Bertels een boegbeeld is, vinden er geregeld contacten plaats tussen scholen en opvarenden van het ISS die aan amateurradio doen. Een en ander past in het educatieve luik van de missies naar en met het ruimtestation. De radio bevindt zich in de Russische Zvezda-module van het complex. Momenteel zijn er onder de zes bemanningsleden van het ISS vier die aan amateurradio doen: de Canadees Robert Thirsk, de Japanner Koichi Wakata, de Amerikaan Michael Barratt én Frank De Winne (die roepnaam ON1DWN heeft).

Meer informatiewww.youtube.com/user/ESA

14 | The guidestar

The guidestar | 15

Het Amerikaanse Marswagentje Spirit, dat vastgelopen is in zachte Marsgrond, heeft met behulp van een microscoopcamera foto's van zijn eigen onderzijde gemaakt. Doel van de fotosessie was om erachter te komen of Spirit op een steen is vastgelopen, zoals werd vermoed. De foto's doen inderdaad vermoeden dat de onderzijde van het Marswagentje in contact is met een puntige steen. De opnamen zijn onscherp omdat de microscoopcamera ontworpen is om alleen op zeer kleine afstanden te fotograferen. Op basis van de foto's zullen vluchtleiders de komende dagen de mogelijkheden onderzoeken om Spirit uit zijn benarde positie te bevrijden. 03-06-2009.

De Amerikaanse Mars Reconnais-sance Orbiter, die sinds voorjaar 2006 vanuit een baan om Mars gedetailleerde foto's maakt van het oppervlak van de rode planeet, heeft zichzelf op woensdag 3 juni opnieuw 'uitgeschakeld'. Dat gebeurde nadat de boordcomputer om onbekende redenen een plotseling herstart uitvoerde. Uit veiligheidsoverwegingen is de ruimtesonde zo geprogrammeerd dat hij zichzelf in zo'n geval in 'safe mode' zet. Er is wel radiocontact met de aarde. Daaruit blijkt dat de ruimtesonde in goede gezondheid verkeert. In februari gebeurde iets soortgelijks; indertijd werd aangeno-men dat de herstart toen veroorzaakt werd door een energierijk elektrisch geladen deeltje uit de kosmische straling. Vluchtleiders van NASA's Jet Propulsion Laboratory verwachten dat de ruimtesonde begin volgende week weer volledig in bedrijf zal zijn. 04-06-2009.

Toen Neil Armstrong in 1969 als eerste mens voet op de maan zette, had hij niet ‘One small step for man’ willen zeggen, maar ‘One small step for a man’, dus mét ‘a’. Dat blijkt volgens onderzoekers uit analyse van de NASA-tape van Armstrongs stem. Er moet volgens de onderzoekers sprake zijn geweest van een verspreking, vermoedelijk veroorzaakt door stress. Alhoewel de zinsnede geen correct Engels is, wordt ‘One small step for man’ altijd beschouwd als poëtisch en heroïsch, en ritmisch beter passend bij zijn tweede zin: ‘One giant leap for mankind’. Maar terug op aarde dacht Armstrong dat hij wel ‘a man’ had gezegd. Volgens eerdere verklaringen was het ontbreken van die ‘a’ mogelijk te wijten aan de slechte kwaliteit van de bandopname, of aan Armstrongs zachte uitspraak, typisch voor zijn accent uit Ohio. Maar uit de technisch verbeterde magneetbandopname van de Apollo-missie blijkt nu volgens twee Britse onderzoekers, onder wie een taalanalist, dat er tijdens het uitspreken van de zin echt geen ruimte was voor een ‘a’ tussen het woord ‘for’ en het woord ‘man’. Bron: BBC / 05-06-2009.


Kortnieuws

Hoe komt het eigenlijk dat de zuidpool kouder is dan de noord-pool ?

'Ik ben geen weerkundige, maar daar kan ik wel een antwoord op geven', zegt bioloog Elie Verleyen van de Universiteit Gent. 'Antarctica is hier en daar wel vier kilometer hoog. Bij elke honderd meter hoger daalt de temperatuur met 0,9 graden Celsius. Het is daar altijd koud.'

Driemaal is Verleyen op Antarctica geweest om het klimaat van de afgelopen duizenden jaren te reconstrueren. Dat doet hij door de overblijfselen van kiezelwiertjes in meersedimenten te onderzoeken. De samenstelling van de populaties is afhankelijk van het klimaat.

De laagste temperatuur ooit op Antarctica gemeten was -89.2 °C, bij het weerstation Vostok in 1983. De gemiddelde temperatuur op die plek, het koudste stekje op aarde, is -55.1 °C. Dergelijke temperaturen heeft Verleyen gelukkig nooit hoeven te doorstaan. Hij werkte in de zomer op een laag gebied aan de rand van het continent en heeft het kwik niet verder zien dalen dan -15 °C. Maar dat is nog altijd een stuk kouder dan een zomer op de Noordpool. Daar schommelt de temperatuur rond het vriespunt. In de winter daalt de temperatuur er tot -40 °C.

De situatie op de Noordpool is heel anders dan die op Antarctica. Ter-wijl het ijs op Antarctica kilometers hoog op het continent rust, dobbert bij de Noordpool een grote plaat ijs op het water. Het ijspakket is enkele meters dik en steekt hoogstens enkele decimeters boven het zeeniveau uit. Van de extreme kou door de hoogte is daar dus geen sprake.

'Daar komt nog eens bij dat gebieden die dicht bij de oceaan liggen in de winter minder koud worden doordat het water er lang over doet om af koelen', zegt Verleyen. 'De oceaan werkt dus als een buffer. Het Noordpoolijs dobbert op een relatief warm laagje water (-2 °C). De bufferende werking van de oceaan is daar overal direct aanwezig. Antarctica is daarentegen een continent waar-van het hart ver verwijderd ligt van de temperende oceaan.'

Continentaliteit heet dit fenomeen van de temperende werking van de oceanen. Het verklaart ook waarom de Noordpool niet de koudste plek op het Noordelijk halfrond is. Dat is het dorpje Verkhoyansk in het noordoosten van Siberiė, zo'n vijfhonderd kilometer van de kust. Daar is ooit een temperatuur gemeten van -67.8 °C.

Dat het op en bij Antarctica niet altijd even gemoedelijk is, daar kan ook Nicole van Lipzig van de Afdeling Fysische en Regionale Geografie van de KU Leuven uit ervaring over spreken. In 2000 was zij op het continent om weer-stations te plaatsen samen met collega's van de Universiteit van Utrecht.

Zij heeft nog een ander fenomeen waargenomen dat een bijdrage levert aan het temperatuurverschil tussen de Noord- en Zuidpool. 'We moesten toen met de boot door de beruchte roaring forties', vertelt ze. 'De roaring forties is de benaming voor een ijskoude westenwind die rond de 40 graden zuiderbreedte raast. Doordat er rondom Antarctica geen land is en dus ook geen bergen, wordt de westenwind niet afgeremd. Warmere lucht-stromen die van de evenaar richting de polen gaan, komen daardoor niet tot Antarctica. Rondom de Noordpool is wel veel land: Groenland, Canada, Siberiė. Daar bereiken de warmere lucht-stromen wel de pool.'

'En dan is er nog een vierde aspect dat een rol speelt', zegt Van Lipzig. 'Het albedo. Dat is de mate waarin het aardoppervlak de zonnestralen reflecteert. Het witte ijs kaatst veel stralen terug waardoor het opper-vlak relatief weinig opwarmt. Maar als het ijs bij de Noordpool in de zomer smelt, dan neemt de temperatuur toe doordat er meer zonnestralen geabsorbeerd wor-den. Het is een zichzelf verster-kend effect. Op Antarctica vindt dit proces niet plaats. Daar ligt zo'n dikke laag ijs.' Bron: Belga / Ugent.

Meer informatiewww.researchportal.be

Het vreemde aan het klimaat

Artikel

16 | The guidestar

IJskappen, zoals die van Groen-land, spelen een zeer belangrijke rol in het klimaat en dat is al geruime tijd bekend. Maar sinds kort zijn er aanwijzingen dat zij ook een belangrijke rol spelen in het reguleren van de chemische samenstelling van de atmosfeer, bijvoorbeeld regulatie van de concentraties van methaan en ozon. Naast het feit dat deze gassen bijdragen aan luchtveront-reiniging zijn het tevens broeikas-gassen, en daarom zijn zij van belang voor klimaatverandering. Studies van klimaatverandering zijn onder andere gebaseerd op metingen van de concentraties van broeikasgassen in het ijs waar rekening moet worden gehouden met de chemische processen in en boven de ijskap.

Lange tijd is men er vanuit gegaan dat de sneeuwmassa een inert medium is wat betreft de uitwisseling van chemische stoffen. De laatste jaren echter hebben verschillende metingen, onder andere op Antarctica, laten zien dat

Ijskappen en hun rol in het klimaat

Artikel

er wel degelijk chemie gaande is boven het sneeuwdek. Om de uitwisseling van chemische compo-nenten tussen de Groenlandse ijskap en de atmosfeer in meer detail te bestuderen zal dr.ir. Laurens Ganzeveld van Wage-ningen Universiteit (leerstoelgroep Aardsysteemkunde en Klimaat-verandering) binnenkort gedurende drie weken gegevens verzamelen op Summit. Dit is het hoogste punt van de Groenlandse ijskap, 3.2 km hoog, bovenop 3.5 km ijs.

Bijdrage meetcampagne op SummitDe meetcampagne op Summit loopt nu al ongeveer een jaar en Laurens Ganzeveld zal een bijdrage leveren aan het meten van de uitwisseling van reactieve stoffen tussen het sneeuwpak en de atmosfeer. Dit word gedaan door in de sneeuw en op verschillende hoogtes boven de sneeuw de concentraties van deze stoffen te meten. Uit dit gemeten verticale profiel kan dan, met behulp van meteorologische gegevens, worden geschat hoeveel opname of afgifte er is van deze

stoffen door de sneeuw. Het uiteindelijke doel is om vast te stellen hoe deze opname en afgifte afhangt van bijvoorbeeld zonne-straling, temperatuur en windsnel-heid.

De gegevens die Ganzeveld verzamelt zullen worden gebruikt voor het ontwikkelen van verbe-terde modellen van sneeuwatmos-feer uitwisseling van chemische stoffen. En die worden dan weer gebruikt in mondiale chemie-klimaatmodellen waarmee de gevolgen kunnen worden bestu-deerd van het afsmelten van de sneeuw- en ijskappen voor atmosferische chemie en het klimaat. Deze modelleercomponent is de voornaamste bijdrage die Laurens Ganzeveld zal leveren aan dit door de Amerikaanse National Science Foundation gefinancierde project waarin hij samenwerkt met collega’s van de Colorado en Michigan University.

Meer informatiewww.ipcc.ch

Het groeiritme van de wereld-bevolking is onhoudbaar voor de planeet en het klimaat, zo meent de Australische ngo Sustanaible Popu-lation Australia.

De organisatie pleit niet alleen voor een beperking van de uitstoot van broeikasgassen, maar expliciet ook van de bevolking. In een commu-niqué aan de Verenigde Naties zegt de ngo dat het protocol van Kopenhagen (de opvolger van het protocol van Kyoto om klimaat-verandering tegen te gaan) ook "expliciet de relatie moet leggen tussen een 'humane' beperking van het aantal mensen (op Aarde) en de vermindering van de broei-kasgassen".

De Australische organisatie erkent dat er "soms culturele en religieuze bezwaren" opduiken als het gaat om een beperking van de wereldbevolking. Maar "zonder

Oplossing voor het klimaatprobleem

Artikel

reactie zijn de ergste scenario's bijna zeker onvermijdelijk". Straks zijn we met 6,7 miljard mensen op de wereld. De wereldbevolking neemt jaarlijks met 77 miljoen toe, zegt de ngo.

Ondertussen blijkt uit een studie, die in het vakblad Nature ver-scheen, dat de wereldtemperatuur met minstens 2 graden zal stijgen als de huidige engagementen van de geïndustrialiseerde landen met betrekking tot een vermindering van de uitstoot van broeikasgassen worden behouden. Meer dan honderd landen, onder wie de 27 landen van de Europese Unie, hebben twee graden als de limiet erkend om de planeet niet aan erge gevolgen bloot te stellen.

De nieuwe studie geeft aan dat de rijke landen de uitstoot tegen 2020 met 25 tot 40 procent ten opzichte van 1990 moeten beperken en

tegen 2050 met 50 tot 80 procent. De ontwikkelingslanden moeten bijsturen naar 15 tot 30 procent tegen 2020 (ten opzichte van 1990).

De geïndustrialiseerde landen heb-ben een vermindering in de orde van 8 tot 14 procent tegen 2020 beloofd en 57 tot 63 procent tegen 2050. De ontwikkelingslanden sturen aan op min 4 procent.

Als gevolg van die standpunten zal is er bijna geen enkele kans om de opwarming tot twee graden te beperken, concludeert de studie. Met alle natuurrampen en andere extreme gebeurtenissen vandien.

Meer informatiewww.ipcc.ch

The guidestar | 17

Het bedrijf Rentel, een samenwerking tussen energieproducent Electrawinds uit Oostende en Rent-A-Port uit Antwerpen gaat ten zuidwesten van de zandbank Schaar in een gebied van 18,4 vierkante kilometer 48 windturbines installeren. Het heeft daarvoor een concessievergunning over 30 jaar ontvangen van de federale overheid. Het nieuwe turbinepark komt tussen de reeds vergunde projecten van C-Power en Eldepasco. De nieuwe concessie ligt 31 kilometer voor de kust. Het is een gebied tussen twee zandbanken. Volgens de studies van Rentel zijn 48 turbines mogelijk. Ze zullen een individueel vermogen hebben van minstens 6 Megawatt. Het totaal geïnstalleerde vermogen wordt op 288 Megawatt vastgelegd. 37 MW is additioneel voorzien voor andere vormen van duurzame energie-productie. Concreet wordt gedacht aan energie afkomstig uit de stroming. De investering wordt op een miljard euro geschat. Afhankelijk van het onderzoek en de duur van de vergunningsaanvragen kan het park in 2015 volledig operationeel zijn. Johan Vande Lanotte, voorzitter van de raad van bestuur van Electrawinds en voorzitter van het Oostendse haven-bestuur, wijst op het economische belang voor de regio. "Deze nieuwe concessie zorgt opnieuw voor tewerkstelling in de regio de volgende jaren. De haven zal de volgende maanden uitkijken naar een plaats waar de windturbines kunnen worden geassembleerd", zegt Vande Lanotte. De tewerkstelling bij Electrawinds zelf is sinds 1 januari met 40 personen toegenomen. De energieproducent heeft nu 170 mensen op de loonlijst. Hoeveel nieuwe jobs de nieuwe concessieovereenkomst zal oplever-en, is nog niet exact bepaald. "We zullen vooral extra ingenieurs aanwerven", zegt Paul Desender. Rent-A-Port is een gezamenlijk initiatief van bouwgroep CFE en Ackermans & van Haaren. Electra-winds is de grootste private speler voor hernieuwbare energie in België. Het bedrijf participeert ook in Eldepasco. Dat windturbineproject op de Bank-zonder-Naam kreeg in 2006 al een concessie voor 216 Megawatt in een gebied van 15 vierkante kilometer. Electrawinds is ook partner in de projecten ELNU, SEAL en Seastar waarvoor nog een concessieaanvraag lopende is. Bron: Belga / MVDB / 05-06-2009.

François-Henri Pinault en de fotograaf Yann Arthus-Bertrand ontstond de film HOME, een documentaire over de schoonheid van onze planeet. Ter gelegenheid van Wereldmilieudag wordt Home op 5 juni als allereerste film ooit simultaan verspreid via cinema, dvd, televisie en internet én in 136 verschillende landen. De film is integraal te bekijken via: www.youtube. com/homeproject


Kortnieuws

Al de AEG activiteiten vinden, tenzij anders aangegeven, plaats in het lokaal gelegen in de Ooststraat 29 te 8400 Oostende. Dit steeds vanaf 20.30 uur t/m 22.30 uur of later. Deelname is steeds GRATIS !

Vrijdag 03 juliAstro Event Group vzw

Documentaire

Documentaire: Journey to the edge of the universe (2008) van National Geographic. Een gloednieuwe an-derhalf uur durende documentaire over de structuur van het heelal. Vooral visueel één van de beste zaken die wij ooit hebben gezien. Adembenemend. Engelstalig.


Daguitstap: Armand Pien

Daguitstap naar Volkssterenwacht Armand Pien in Gent waar we een persoonlijke rondleiding zullen krij-gen en een 3D voorstelling zullen kunnen meepikken. Een absolute aanrader ! Meer details volgen...

Zaterdag 11 juliAstro Event Group vzw

Het 4e gourmet festijn

Naar jaarlijkse gewoonte organi-seren we een lekker gourmet festijn voor alle leden en hun partner. Deelname bedraagt slechts 12,50 euro. Steeds een groot succes, dus vergeet je niet in te schrijven !


Project: galaxy zoo

Na de gelijknamige voordracht van Mike R. proberen we dit sterren-kundige online programma uit via projectie op ons grote scherm. Wie weet ontdekken we zelfs een nieuw hemelverschijnselen ?

Vrijdag 24 & 31 juliAstro Event Group vzw

Nog niet vastgelegd !

Voor deze beide data's zijn er nog geen activiteiten voorzien. Wie een voorstel heeft, of zelf iets wil geven, is alvast van harte welkom. Zie ook de eerder opgestuurde kalender.

Vrijdag 07 augustusAstro Event Group vzw

Workshop: Mindstorms

Workshop: Bouwen en program-meren met de LEGO Mindstorms NXT kits. Deze avond leggen we de eerste stappen voor het bouwen van een eigen Mars rover !

Vrijdag 14 augustusAstro Event Group vzw

Voordracht: astro software

Voordracht door de heer Steven Cuylle met als thema: 'Astrono-mische software'. We hebben één van de meest uitgebreide verzame-lingen sterrenkundige software, dus is het logisch dat we de beste er even uit pikken...

Zaterdag 15 augustusAstro Event Group vzw

Bestuursvergadering (3/4)

Bestuursvergadering (3/4). Vanzelf-sprekend zal er hierop een evaluatie voorzien worden ivm de beurs. Ook de activiteiten voor de komende maanden zullen er besproken worden, alsook de huishoudige taken. Wie punten heeft stuurt deze gewoon op. Vanaf dit jaar worden de bestuursverga-deringen ook gehouden op zater-dag, zodoende we de vrijdagavond activiteiten niet verstoren. Alle leden zijn van harte welkom.

Van 21 t/m 23 augustusAstro Event Group vzw

Starnights

Starnights ! Daar toch het over-grote deel van onze leden elk jaar deelnemen aan het uitstekende Starnights hebben we besloten om géén activiteit te houden en gewoon naar Ieper af te zakken. Een absolute aanrader !


Juli & augustus

De AEG kalender

Artikel

Veertig jaar na de historische maan-landing van Neil Armstrong keert de Amerikaanse ruimtevaartorganisa-tie NASA terug naar de maan. De satelliet LRO en de sonde LCROSS, die donderdagavond (Nederlandse tijd) samen werden gelanceerd, moeten de basis leggen voor nieuwe bemande reizen naar de maan.

De belangrijkste van de twee satel-lieten is de Lunar Reconnaissance Orbiter (LRO). Die zal een jaar lang op lage hoogte rondjes rond de maan draaien om het oppervlak nauwkeurig in kaart te brengen.

Aan de hand daarvan kunnen wetenschappers geschikte landings-plekken voor nieuwe maanverken-ners uitzoeken.

Met het tweede vaartuig, de Lunar CRater Observation and Sensing Satellite (LCROSS), wil de NASA de metingen van een eerdere maansatelliet controleren. Ruim tien jaar geleden had de Amerikaanse Lunar Prospector bij de polen van de maan namelijk sporen van enorme hoeveelheden water en ijs opgepikt. De aanwezigheid van water op de maan zou van onschatbare waarde

Terug naar de Maan...zijn voor een bemande basis, omdat de maankolonisten dan min-der of helemaal geen water hoeven mee te zeulen.

Voor het onderzoek wordt een onderdeel van de draagraket van de LRO en de LCROSS op een maankrater afgeschoten. Met een snelheid van ongeveer 9000 kilometer per uur zal het brokstuk inslaan, waardoor een grote stofwolk vrijkomt. De LCROSS zal door die wolk vliegen om te zoeken naar sporen van water en ijs. Voordat de satelliet enkele minuten later zelf inslaat op de maan, moet hij gegevens over de inhoud van de wolk terugsturen naar de aarde.

De LRO en de LCROSS komen voort uit een hernieuwde aandacht van ruimtevaartorganisaties voor de maan. In de jaren zestig en zeventig was het hemellichaam nog het middelpunt van een race tussen de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten.

Beide supermachten probeerden als eerste een mens naar de maan te brengen, maar dit deden ze vooral om hun eigen politieke superioriteit te bewijzen. Wetenschappelijk onderzoek was van ondergeschikt belang.

De Verenigde Staten wonnen de race: tussen 1969 en 1972 liepen twaalf Amerikanen rond op de maan. Na het vertrek van de laatste astronaut, Eugene Cernan, werd het stiller op onze naaste buur in de ruimte. Bron: ANP.

Meer informatiewww.nasa.org

Update !

Reconnaissance Orbiter (LRO) is op donderdag 18 juni om 23.32 uur Nederlandse tijd met succes gelanceerd vanaf de basis Cape Canaveral in Florida. De lancering was een dag uitgesteld in verband met het geplande vertrek van de spaceshuttle Endeavour op 17 juni.

Die vlucht ging echter niet door vanwege een nieuw lek in een waterstofleiding. Onweersbuien leken nog even roet in het eten te gooien; de eerste twee lanceermogelijkheden voor LRO, om 23.12 en 23.22 uur, konden niet benut worden. LRO doet er een paar dagen over om de maan te bereiken. In de loop van enkele weken zal hij vervolgens in een lage cirkelbaan over de polen worden gemanoeuvreerd, van waaruit het gehele maanoppervlak minutieus in kaart wordt gebracht. Een tweede sonde, LCROSS geheten (Lunar CRater Observation and Sensing Satellite) zal op 9 oktober een inslag in een donkere zuidpoolkrater van de maan maken om te onderzoeken of daar ijs voorkomt.

18 | The guidestar

The guidestar | 19

De wolken in de dampkring van de grote Saturnusmaan Titan reageren veel trager op de wisseling der seizoenen dan door atmosferische modellen wordt voorspeld. Op infraroodfoto's van Titan, gemaakt tussen juli 2004 en december 2007 door de Amerikaanse Saturnus-verkenner Cassini, zijn in totaal meer dan tweehonderd wolken ontdekt. De meeste daarvan bevonden zich rond de zuidpool van Titan, waar het de afgelopen jaren zomer was. Ook waren er wolken zichtbaar op veertig graden zuiderbreedte. Circulatie-modellen van de Titandampkring wisten het ontstaan van die wolken goed te verklaren. Alleen voorspellen diezelfde modellen dat de 'zomerwolken' op het zuidelijk halfrond al in de loop van 2005 verdwenen zouden moeten zijn, omdat het langzaam maar zeker herfst begint te worden. Bovendien voorspellen de modellen dat er op veertig graden noorderbreedte óók wolken zichtbaar moeten zijn. Blijkbaar reageert de Titandampkring veel trager op de seizoenswisselingen dan de theore-tische modellen doen vermoeden. Mogelijk is het temperatuurverschil tussen de poolgebieden en de evenaargebieden van Titan kleiner dan algemeen wordt aangenomen. De wolkenwaarnemingen van Titan worden deze week gepubliceerd in Nature. 06-06-2009.

Een zware, compacte sterrenhoop in de kern van ons Melkwegstelsel blijkt verrassend normaal te zijn waar het gaat om de relatieve hoeveelheden zware en lichte sterren. Europese astronomen hebben met de Very Large Telescope in Noord-Chili gedetailleerde waarnemingen verricht aan de Arches-sterrenhoop, op 25.000 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Boogschutter. Arches is de zwaarste en meest compacte sterrenhoop in het Melkwegstelsel. De totale massa is dertigduizend zonsmassa's, en de sterdichtheid - met duizend sterren in een kubieke lichtjaar - is één miljoen keer zo groot als in de omgeving van de zon. De sterrenhoop bevindt zich in de directe omgeving van het superzware zwarte gat in de kern van het Melkwegstelsel, en astronomen hielden er rekening mee dat de geboorte van de sterrenhoop daardoor anders zou zijn verlopen dan normaal. Uit de gedetailleerde infraroodfoto's en -metingen (waarbij gebruik werd gemaakt van adaptieve optiek om te compenseren voor storende trillingen in de aardse dampkring) blijkt echter dat de Arches-sterrenhoop dezelfde relatieve hoeveelheden zware en lichte sterren vertoont als kleinere sterrenhopen elders in het Melkwegstelsel. De zwaarste ster in de sterrenhoop is ongeveer 120 keer zo zwaar als de zon. De resultaten van het onderzoek verschijnen in het Europese vakblad Astronomy & Astrophysics. 06-06-2009.


Kortnieuws

De sporadische zonnestralen die af en toe door het wolkendek heen breken moeten ons doen geloven dat de zomer in aantocht is. Hoedanook, de tijd blijkt aangeko-men om het fameuze AEG t-shirt weer uit de kast te halen. Wie lid is en nog niet beschikt over zo'n elementaire kledingsstuk moet dan nu z'n oren spitsen... want we hebben er nog een paar te koop. In diverse maten alsook te verkrijgen in zwart of rood. Kostprijs: 10,00 euro. Interesse ? Laat het dan spoedig weten...

Het is al enige tijd geleden dat we nog een AEG mid-week kamp in de Ardennen hebben georganiseerd. Waar we kunnen genieten van de natuur, lekker eten en natuurlijk een (hopelijk) heldere hemel. Ook bestaat de mogelijkheid dat we een locale sterrenkundige vereniging gaan bezoeker. Kortom, zeker de moeite. De leden van het bestuur zijn alvast enthousiast, maar vragen zich af wie van de leden ook zin heeft om mee te gaan. Het is namelijk de bedoeling om tijdens de komende herfstvakantie dit mid-week kamp te organiseren. De prijs hang af van het aantal deelnemers. Hoe meer, hoe goedkoper. Kortom, laat spoedig weten of je interesse hebt zodoende het bestuur de nodige voorbereidingen kan treffen.

Ook zijn we reeds voorbereidingen aan het treffen voor een zomer-kamp in Zuid-Frankrijk (2010). De regio zal vermoedelijk de Ardeche worden. Ook hier rekenen we op de feedback van de leden om te weten hoe groot de interesse is. Er zijn namelijk twee mogelijke data's zijnde 4 juli t/m 17 juli of 31 juli t/m 14 augustus. Kortom, hou ons op de hoogte van wat je verkiest !

Tijdens de vorige bestuursverga-dering hebben we beslist om de publieke activiteiten flink te beper-ken. Zo zouden we ons voorna-melijk gaan bezighouden met de organisatie van de 'Sterrenkijk-dagen', de 'Nacht van de duisternis' en 'Starnights'. Hiervoor zijn er diverse redenen. Zo zijn we vanmening dat er heden, zeker in onze stad, er een overaanbod van activiteiten is waardoor je niet alleen de bomen door het bos niet meer ziet staan maar vooral ook de enorme commerciële kracht achter de grote evenementen ervoor zorgt dat kleine maar daarom niet minder interessante zaken niet de nodige kansen krijgen. Daarenboven is het zo dat we, letterlijk, leden hebben van over alle windstreken en het niet evident is om deze steeds bijeen te krijgen voor een publieke activiteit. Daarom dus minder, maar nog beter !

Om het gebrek aan publieke activiteiten te compenseren zullen we vooral deze nieuwsbrief blijven promoten. Want deze lijkt ons een zeer goede manier om het publiek regelmatig, correct, up-to-date en tevens volkomen gratis te infor-meren met het een minimum aan inspanningen.

Er circuleert een idee om in het najaar een vergadering te organi-seren om, samen met enkele personen en verenigingen waar-mee we de laatste jaren een goede band mee opgebouwd hebben, te kijken hoe we in de toekomst nog meer voor elkaar kunnen betekenen. Niet zozeer om nieuwe initiatieven in het leven te roepen, maar om elkaars werking te versterken met raad en daad. Wordt beslist een boeiend geheel...

Werk aan de winkel

Het AEG nieuws

Uw steun aan de sterrenkunde !

Geboeid door sterrenkunde ? Dan moet u beslist lid worden van de Astro Event Group vzw uit Oostende. Ook al kan u misschien niet steeds aanwezig zijn op onze activiteiten, toch maakt uw lidmaatschap een wereld van verschil. Want dankzij uw steun kunnen we onze diverse gratis diensten, zoals oa dit e-zine, blijven verwezenlijken en zelfs uitbreiden. Kortom, stort vandaag nog 15 euro op onze rekening en u krijgt van ons meteen ook het lidmaatschap bij volkssterrenwacht AstroLAB Iris er GRATIS bovenop (ter waarde van 30 euro) ! Storten kan op rekening nr.: 380-0195842-70 met vermelding van 'Lidgeld 2009' + je volledige naam en e-mail adres. Zeker doen !

Van occulairs tot telescopen...

Zoekertjes

20 | The guidestar

Te koop

Ik heb twee mooie dingen te koop: Ten eerste, een moonlite elektro-nische focusser met SCT draad. Past op alle SCT telescoop typen. Deze focusser is als nieuw. Ideaal voor astrofotografie. De nieuwprijs was 425 euro. Nog geen 5 maanden oud. Nu voor 300 euro ! Ten tweede een zeer degelijk (in Duitsland gebouwd) filterwiel voor 5 2 inch filterwielen. Inclusief twee adapters om naar T2 draad en 2 inch te gaan. Nieuwprijs met adapters was 350 euro. Nu voor 225 euro. Bij interesse bel 06-2380939. Info: am.vandersalm @tiscali.nl.

Te koop

Hierbij verkoop ik mijn geliefde Meade 8" ACF telescoop + toebe-horen. Wat zit er in de koop: Meade

8" ACF SCT telescoop. Met zeer goede optiek. Losmandy bevestig-ingsplaat. Originele dauwkap en deksel. Feathertouch micro focus-ser (1/10 reduction). De nieuwprijs vijf maanden geleden was 1960 euro. De set is in perfecte nieuw-staat. Mijn vraagprijs is :1400 euro. Van deze telescoop zult u geen spijt hebben ! Voor informatie bel: 06-23800939. Info: am.vandersalm @tiscali.nl.

Nota: Heb je een boek, telescoop, binoculair, schaalmoderl of wat dan ook dat weg mag en te maken heeft met onze favoriete hobby ? Dan kan je bij ons gratis je zoekertje kwijt.

Te koop

Een WO FF III. Is in perfecte staat met originele verpakking. Ik voeg er nog een Canon Eos T2 adapter bij. Telescoopzijde 2" aansluiting. Ca-mera rotator. Fijne mechaniek en optiek. Werkt uitstekend met apos en dslr. Prijs: 130Euro + shipping. Info: [email protected].

Te koop

Heb nog een Lichtenknecker 10mm Eudiascopic oculair dat ongebruikt in de kast ligt. Dit oculair is optisch identiek aan de Baader eudia-scopics, Celestron Ultima’s, Parks gold series, Orion Ultrascopic en dergelijke en gemaakt in Japan bij Masuyama wat garant staat voor gestoken scherpe en contrastrijke beelden. Mag weg voor 50 euro plus eventuele verzendkosten. Info: [email protected]

De ultieme zonsverduistering

Artikel

U moet er voor naar China, maar op 22 juli zal de langste zonsverduis-tering tot het jaar 2309 plaats-vinden. Volgens wetenschappers kunnen de Chinezen op die datum zes minuten lang een totale zonsverduistering (eclips) onder-gaan. "Tussen 1814 en 2309 komt dit maar één keer voor", zegt wetenschapper Wang Sichao. Omdat China zo groot is, is de

totale zonsverduistering niet overal in het land zichtbaar. Inwoners van het zuiden zullen zeker worden geconfronteerd met de ongebrui-kelijke duisternis; in het noorden van het land is van een gedeel-telijke zonsverduistering sprake. Een zonsverduistering ontstaat doordat de maan tussen de zon en de aarde komt te staan. De laatste keer dat Europa en delen van Azie

te maken hadden met een complete zonsverduistering was op 11 augustus 1999. Maximaal 143 seconden was er toen sprake van een eclips. De verduistering bracht toen honderden miljoenen mensen op de been die door veiligheid-brilletjes naar de hemel tuurden.

Meer informatiehttp://eclipse.gsfc.nasa.gov/eclipse.html

The guidestar | 21

Aan de Universitat Autònoma de Barcelona is vandaag een proefproject van start gegaan om aan te tonen dat het mogelijk is om voedsel, water en zuurstof te winnen uit organische afvalstoffen. Een dergelijke vorm van hergebruik kan in de toekomst een belangrijke rol gaan spelen in de bemande ruimtevaart. Het MELiSSA-project (Micro-Ecological Life Support System Alternative) wordt geleid en gefinancierd door de Europese ruimtevaartorganisatie ESA. In een van de buitenwereld afgesloten systeem moeten de komende twee jaar veertig ratten in leven worden gehouden, dus zonder extra toevoer van water, zuurstof en voedings-stoffen. Het zuurstofverbruik van veertig ratten komt ongeveer overeen met dat van één mens. De MELiSSA-'fabriek' wint zuurstof uit kooldioxide (CO2), en water en voedsel uit urine en faeces. Vergelijkbare technieken zouden in de toekomst ook gebruikt kunnen worden tijdens lange bemande ruimtereizen naar Mars. 04-06-2009.

Als astronauten in de toekomst enkele jaren of zelfs generaties lang in de ruimte zullen verblijven, verandert hun uiterlijk drastisch. Dat heeft een Britse wetenschapper voorspeld tijdens een lezing. Volgens astrobioloog Lewis Dartnell van het University College in Londen is er tijdens een lang verblijf in de ruimte geen noodzaak voor het menselijk lichaam om te bewegen of warm te blijven. Botten en spieren zullen onderontwikkeld raken door het gebrek aan zwaartekracht. Ook zal het lichaam waarschijnlijk veel vocht vasthouden, waardoor mensen opge-zwollen gezichten krijgen. De wetenschapper deed zijn voor-spellingen op het Cheltenham Science Festival. Zijn conclusie is dat astronauten door lange ruimtereizen zullen veranderen in mensen met een klein, dik en lelijk uiterlijk. “Omdat je geen moeite hoeft te doen om je te bewegen bij afwezigheid van zwaartekracht en omdat de temperatuur in onze ruimteverblijven nooit te hoog of te laag zal zijn, zullen toekomstige ruimtebewoners waar-schijnlijk behoorlijk mollig worden”, aldus Dartnell in de Britse krant The Daily Telegraph. “Door de micro-zwaartekracht zal er ook vocht-ophoping ontstaan in de schedel", zegt hij. "Daardoor zal het hoofd van de ruimtereizigers opzwellen en buitenproportioneel groot lijken.” Dartnell gelooft dat de lichaams-beharing van ruimtebewoners volledig zal verdwijnen, omdat het menselijk lijf in ruimtepakken of ruimteverblijven niet hoeft te worden beschermd tegen kou. “Er is geen haar meer nodig om het hoofd te isoleren en wenkbrauwen worden overbodig omdat we geen last meer zullen hebben van stof. De mens van de toekomst wordt dus mogelijk helemaal kaal.” Bron: NU / Dennis Rijnvis / 05-06-2009.


Kortnieuws

Met de NASA-ruimtesonde Cassini zijn unieke opnamen gemaakt van het ringenstelsel van Saturnus - opnamen die alleen mogelijk zijn rond de dag-en-nachtevening op de planeet, die eens in de 15 aardse jaren plaatsvindt.

Nu schijnt de zon namelijk vrijwel precies tegen de zijkant van de ringenstelsel aan en werpt alles wat zich een beetje boven het ringvlak bevindt lange schaduwen. Het is daardoor voor het eerst gelukt om verticale golven in het doorgaans zeer vlakke ringenstelsel waar te nemen. Deze golven worden veroorzaakt door het slechts acht kilometer grote maantje Daphnis dat binnen de zogeheten A-ring om Saturnus draait. Ook de lange schaduw van het maantje is op de opnamen goed te zien. Uit analyse van deze opnamen blijkt dat zelfs een klein maantje als dit een aanzienlijke invloed heeft op zijn directe omgeving. Zo weet Daphnis

een 42 kilometer brede zone in de A-ring 'leeg' te houden. En doordat de baan van het maantje een beetje schuin op het ringvlak staat, veroorzaakt het ook een verticale golfbeweging in de ringdeeltjes langs de randen van die lege zone. Daarbij verheffen de deeltjes zich tot ongeveer anderhalve kilometer boven het ringvlak. Een enorme afstand, als je bedenkt dat de ringen van Saturnus maar tien meter dik zijn. Omdat het ringenstelsel van Saturnus nog een aantal lege zones kent waarin geen maantje is waargenomen, geven de bevindingen omtrent Daphnis de onderzoekers weer moed. Waar-schijnlijk zijn die ontbrekende maantjes gewoon veel kleiner dan gedacht en moet er héél goed worden gezocht. Bron: JPL / NASA / 11-06-2009.

Meer informatiehttp://saturn.jpl.nasa.gov

Unieke Cassini opnames

Artikel

22 | The guidestar

Foto: M57 (ringnevel) door Philip Vercoutter. Telescoop: Lichtenknecker Flatfield D=150, F=500, f/3.5 / 150 mm met Canon EOS-10D camera. 19 x 30 seconden belicht op 400 ASA. Locatie: Montlaux (Frankrijk) op 07-06-2004.

The guidestar | 23

De voorbije dagen en vooral de dagen rond 21 juni hebben voor mij persoonlijk iets speciaal, bijna iets mysterieus: De eindeloze en veel-kleurige schemering, het langzaam zichtbaar worden van de eerste sterren...Dit jaar hadden we kort voor en na de zomerzonnewende het genoegen om een vrij zeldzaam fenomeen te zien, de NLC’s.

De NLC’s (Noctilucent Clouds) of vertaald, Lichtende Nachtwolken zijn een schitterend verschijnsel dat iedere sterrenvriend moet gezien hebben. Deze soort wolken komt voor op een uitzonderlijke hoogte van 75km, echt in de hoogste lagen van onze atmosfeer. Hun oorsprong is nog onduidelijk maar onderzoek wijst uit dat deze wolken bestaan uit waterkristallen gevormd rond kleine stofdeeltjes. Deze laatste kunnen afkomstig zijn van kleine meteoren (of micro-meteoren) of misschien zelfs van de toenemende luchtvervuiling.

De mysterieuze wolken worden kort na zonsondergang zichtbaar als ragfijne, delicate structuren laag boven de noordelijke horizon en doen denken aan de dunne mistlaagjes die tijdens het najaar over een grasland lijken te zweven. Kijk rond middernacht eens rechts van Capella. De helderste ster van de Voerman scheert bijna over de horizon en vertoefde de laatste nachten regelmatig in de buurt van de NLC’s. Ik ben er de laagtste jaren echt een fan van geworden en wanneer ze verschijnen sta ik met de grootste bewondering te kijken...

Veel beginnende deep-sky waarnemers missen na het bekijken van de eerste objecten wat verscheidenheid en gooien nogal vlug alles op één hoop, ‘het zijn allemaal dezelde vlekjes...’. Niets is minder waar voor de waarnemer die zich wat verdiept in de unieke wereld van de planetaire nevels. Als we naar planetaire nevels kijken, dan zijn we getuige van de dood van een ster. Zware sterren doen het opvallend en knallen uiteen in een supernova explosie (voorbeeld: de Sluiernevel in het sterrenbeeld de Zwaan). De kleine sterren zoals onze Zon, doen het minder opvallend en blazen hun laatste zucht zachtjes uit. Ze duwen als het ware hun buitenste lagen in de omliggende ruimte. Dit resulteert

in een opvallende structuur die zich in heel wat verschillende vormen kan tonen.

De bekenste planetaire nevel is zeker de beroemde 'ringnevel', Messier 57 (NGC 6720) in het sterrenbeeld Lier (Latijn: Lyra). De aantrekkingskracht van dit object zit in het feit dat M 57 zich nooit tweemaal op dezelfde manier toont maar daarover straks meer.

Het schitterende en unieke object werd in januari 1779 de eerste maal geobserveerd door Antoine de Darquier de Pellepoix. Charles Messier ving dit nieuws op en voegde deze ‘op een planeet lijkende nevel’ op 31 januari 1779 toe aan zijn lijst. De ringstructuur werd in 1785 het eerst opgemerkt door Wiliam Herschel die over grotere telescopen dan Messier beschikte. De ontdekking van de illustere centrale ster in de Ringnevel is toe te wijzen aan Friedrich von Hahn in 1803 met zijn 18 inch telescoop. Deze telescoop werd gebouwd door William Herschel. Met steeds grotere telescopen werd het in de negentiende eeuw mogelijk om steeds meer details op te merken zoals meerdere sterren in het centrale deel als de eerste tekenen van een grotere halo buiten de ring.

Foto: De ringnevel, of M57, door de ogen van de Hubble WFPC2. Bron: NASA / ESA.

De Ringnevel is niet echt een groot object en is met een schijnbare grootte van 86” x 62” een kleine ovalen nevel op een afstand van ongeveer 27.400 lichtjaar. Lange tijd dachten astronomen dat de ring het vooraanzicht op een cilinder-

Diep in... Juli

Rubriek

vormige structuur was maar recent onderzoek wijst op een bipolaire structuur die vermoedelijk tussen de 10.000 en 20.000 gelden onstaan is. De illustere centrale ster is vrij heet en heeft een temperatuur van 100.000K.

En wat kan de amateur-astronoom opmerken? Wat zien we van de ring, de centrale waas en de centrale ster? Afhankelijk van de atmosferische omstandigheden toont Messier 57 details of juist niet. Probeer op hoge vergroting dit object te bestuderen en u zal kennis maken met fijne helderheidsverschillen in de ring zelf. Deze verschillen kon ik met mijn 115 mm Newton makkelijk observeren en het viel me ook op dat de holte gevuld was met een zachte waas die behoorlijk wat helderder is dan de hemel-achtergrond.

Een grotere opening zal het contrast enorm opdrijven zodanig dat nog hogere vergrotingen mogelijk zijn. Voor een ultiem contrast opteert u best voor het gebruik van een OIII filter en dan kan de pret pas beginnen. Messier 57 wordt dan het object dat we kennen van de tientallen foto’s: helder met fijne nuances op de ring, zwakkere structuren (de zgn. Ansae of oren) verbinden de heldere stukken en de holte vertoont een licht streperig effect. Gewoon indrukwekkend!!!

De centrale ster is minstens even berucht als beroemd, en kan gerust als een moeilijke uitdaging beschouwd worden. Marc Biesmans kon deze ster met zijn Celestron C11 meerdere malen zien opflitsen als een zéér zwakke verheldering van de holte. Ikzelf kon onder een glasheldere hemel de centrale ster moeilijk zien met een 400 mm Newton en de ster flitste gedurende tien minuten slechts 3maal op. Een lastig gevalletje! Wie stuurt me zijn ervaringen?

Neem dit schitterende object zeker eens waar en stuur me een verslagje, foto of tekening. Tot volgende maand. [1] Stoyan R.: Atlas der Messier-Objecte, p. 214 ev (2006)

Meer informatiewww.deepsky.be

Kurt Christiaens

Hemelkalender

Rubriek

24 | The guidestar

m; dan, wederverschijning aan de donkere maanrand van 23 Tau (+4,1) om 2 h 01 m en 24 Tau (+6,3) om 2h 16 m, dan nog verdwijning aan de verlichte maanrand van 27 Tau (+3,6) om 2 h 18 m; tenslotte, wederverschijning aan de donkere maanrand van 25 Êta Tau (+2,9) om 2 h 23 m en 26 Tau (+6,5) om 3 h 00 m]. De Maan 4° ten noorden van Mars om 13 h.

19: De Maan 5° ten noorden van Venus (-4,1) om 4 h (Een mooie samenstand aan de ochtendhemel).

21: De Maan in het perigeum (op 357 463 km van de Aarde – Schijn-bare diameter : 33’26’’) om 20 h.

22: Totale zonsverduistering, onzichtbaar in Europa [Begin van de verduistering : (21) 23 h 58 m – Maximum van de verduistering: (22) 2 h 35 m - Einde van de verduis-tering : 5 h 12 m – Maximale duur van de totaliteitsfaze langs de centraliteitslijn : 6 m 39 s]. Nieuwe Maan om 2 h 35 m. In het sterrenbeeld Gemini vanaf de 22 juni en in het sterrenbeeld Cancer vanaf ongeveer de 22 juli, treedt de Zon in het teken de Leeuw om 16 h 36 m.

24: Tijdens de tweede helft van de nacht van 23 op 24 juli, de satellieten van Jupiter J I (Io), J II (Europa) en J IV (Callisto) dicht bij elkaar ten westen van de planeet (Op een rij J II–J I–J IV om 0 h 00m; J I en J II in nauwe conjunctie om 1 h 14 m; J IV en J II in conjunctie om 2 h 02 m; J IV en J I in conjunctie om 3 h 10 m).

25: De Maan 5° ten zuiden van Saturnus (+1,1) om 15 h.

27: Mars (+1,1) 5°10’ ten noorden van de ster Aldebaran (+1,1) om 11 h.

28: De Maan 3° ten zuiden van de ster Spica (+1,2) om 2h. Eerste Kwartier van de Maan om 22 h 00 m

31: De Maan in conjunctie met de ster Antares (+1,2) om 16 h (Waar te nemen : de Maan 2 ½ graden ten oosten (« links ») van de ster omstreeks 21 h).

Zichtbaarheid van de planeten

Zichtbaar met het blote oog: Venus, Mars, Jupiter en Saturnus. Met telescoop of binoculair: Uranus en Neptunus. Onzichtbaar: Mercu-rius.

Mercurius (-1,0/-0,5), in boven-conjunctie met de Zon op 14 juli en dan te dicht bij de Zon (op minder dan 17°) gedurende de hele maand, gaat door de meridiaan de 1 om 10 h 45 m, de 16 om 12 h 02 m en de 31 om 12 h 59 m door, dus praktisch niet zichtbaar.

Venus (-4,1/-4,0), ‘s morgens boven de oostelijke horizon in het sterrenbeeld Taurus, komt de 1 om 1 h 11 m, de 16 om 1 h 00 m en de 31 om 1 h 01 m of respectievelijk 2 h 22 m, 2 h 48 m en 2 h 07 m voor de Zon op.

Mars (+1,1/+1,1), steeds vroeger in de tweede helft van de nacht in het sterrenbeeld Taurus en omstreeks 19 juli halfweg tussen Aldebaran en de Plejaden, komt de 1 om 0 h 49 m, de 16 om 0 h 18 m en de 31 om 23 h 49 m op.

Jupiter (-2,6/-2,8), praktisch gedu-rende een groot deel van de nacht in het sterrenbeeld Capricornus, komt de 1 om 22 h 04 m, de 16 om 21 h 03 m en de 31 om 20 h 01 m op.

Saturnus (+1,1/+1,1), ‘s avonds boven de westelijke horizon in het sterrenbeeld Leo, gaat de 1 om 22 h 56 m, de 16 om 21 h 59 m en de 31 om 21 h 02 m of respectievelijk 2 h 57 m, 2 h 10 m en 1 h 33 m na de Zon onder.

Uranus (+5,8/+5,8), een groot deel van de nacht boven de

1: Uranus (+5,8) stationair in rechte klimming om 12 h.

4: De Aarde in het aphelium – het verst van de Zon – op 1,016 666 astronomische eenheden AE of 152,091 miljoen kilometer om 2 h. Venus (-4,1) 7° ten zuiden van de open sterrenhoop de Plejaden in het sterrenbeeld Taurus. De kleine planeet (7) Iris (+8,8) in oppositie met de Zon om 8 h. De Maan in conjunctie met de ster Antares [Alpha Scorpii (+1,2)] om 10 h.

7: Volle Maan om 9 h 21 m. Maans-verduistering door de bijschaduw, onzichtbaar in België [Grootte van de verduistering : 0,18 – Intrede in de bijschaduw : 8 h 33 m – Maximum van de verduistering : 9 h 39 m – Uittrede uit de bijschaduw : 10 h 44 m]. De Maan in het apo-geum (op 406 232 km van de Aarde – Schijnbare diameter: 29’25’’) om 22 h.

10: Mars (+1,1) 5° ten zuiden van de Plejaden. De Maan 3° ten noorden van Jupiter (-2,7) om 21 h.

13: Jupiter (-2,7) 0°37’ ten zuiden van Neptunus (+7,8) om 19 h (Tweede fase van de drievoudige conjunctie aangekondigd op 25 mei)14 : Mercurius in bovenconjunctie – dus niet waarneembaar – met de Zon om 2 h. Venus (-4,1) 3° ten noorden van de ster Aldebaran (+1,1) om 18 h (Venus ‘s morgens zichtbaar !).

15: Laatste Kwartier van de Maan om 9 h 53 m.

16: Mercurius op het verst van de Aarde op 1,3356 AE of 199,803 miljoen kilometer.

18: Bedekking van het zuidelijk deel van de Plejaden door de Maan in de vroege ochtend [Eerst, verdwij-ning aan de verlichte maanrand van de sterren 23 Tau (+4,1) om 1 h 17 m en 25 Êta Tau (+2,9) om 1 h 54

The guidestar | 25

zuidoostelijke horizon in het sterrenbeeld Pisces, komt de 1 om 22 h 57 m, de 16 om 21 h 58 m en de 31 om 20 h 59 m op.

Neptunus (+7,8/+7,8), een groot deel van de nacht boven de zuidoostelijke horizon in het sterrenbeeld Capricornus, komt de 1 om 22 h 00 m, de 16 om 21 h 00 m en de 31 om 20 h 00 m op.

Meer informatiewww.astro.oma.be

De lancering van de tweede Belgische satelliet, de Proba-2, is van 9 september naar 2 november uitgesteld, melden het Europese Ruimtevaartbureau ESA en lanceer-bedrijf Eurockot. De voor het Europese Ruimtevaartbureau ESA door Verhaert gebouwde Proba-2 wordt samen met de Europese watermissie SMOS gelanceerd met een Europees-Russische Rockot-draagraket van op de basis Plessetsk in het noorden van Rus-land.

De start is uitgesteld "om tijd te hebben voor een lancering door

Lancering Proba-2 uitgesteld

artikel

26 | The guidestar

Rusland". De beslissing, die wat teleurstellend is voor het (SMOS-)team, werd genomen in overleg tussen ESA, de Russische raket-bouwer Kroenitsjev (dat nu ook de Rockot in zijn raketgamma heeft" en Eurockot Launch Services, het bedrijf dat de lichte draagraket commercialiseert. De door Thales Alenia Space in Cannes gebouwde SMOS ("Soil Moisture and Ocean Salinity") moet meer leren over de watercyclus op onze planeet en over de weerslag van klimaats-verandering op verdampings-patronen boven land en zee.

De door Verhaert in Kruibeke voor ESA gebouwde Proba-2 is een technologische demonstratiesatel-liet die daarbij ook de Zon zal observeren en zal bijdragen tot de observatie van het "ruimteweer". Het contract met ESA was 13,8 miljoen waard, zo werd bij de ondertekening gezegd.

De Proba-2 weegt 130 kilo. Het belangrijkste instrument is SWAP. Dit gaat om de minuut gedetail-leerde foto's nemen van de atmosfeer van de Zon en dient ook

als testbed voor een toekomstig instrument dat een correspon-derend apparaat op de Europees Amerikaanse zonnesonde SOHO zal moeten vervangen. In totaal test de Proba-2 17 "nieuwe technolo-gische ontwikkelingen", aldus ESA.

Spacebel zorgde voor de software-ontwikkelingen voor Proba-2. De eerste Belgische satelliet, die ook door Verhaert voor ESA is gebouwd, was de op 22 oktober 2001 met een Indiase PSLV-draagraket gelanceerde Proba-1. Dit toonde en toont aan hoe een aardobservatiesatelliet met een grote mate van boordautonomie werkzaam kan zijn. De Proba-2 wordt in hetzelfde orbitale vlak als de SMOS gelanceerd, maar in een lagere baan op ongeveer 700 km. Dit impliceert voor de SMOS dat de baaninjector Breeze-KM van de Rockot een baanmanoeuvre zal moeten uitvoeren, zegt het lanceerbedrijf. Bron: Belga / VSV / 23-06-2009.

Meer informatiewww.verhaertspace.com

Ingenieurs van de NASA denken de oorzaak van het waterstoflek te hebben gevonden dat de voorbije tien dagen twee keer de lancering van het ruimteveer Endeavour naar het Internationaal Ruimtestation heeft verhinderd, schrijft de gezag-hebbende krant Florida Today op gezag van een woordvoerster van het Kennedy Space Center in Florida.

Twee keer werd de externe brandstoftank van de Endeavour volgegooid met twee miljoen liter vloeibare zuurstof en waterstof. Twee keer ook ontstond een potentieel gevaarlijk waterstoflek toen de tank bijna vol was. De shuttle kan nu pas ten vroegste op 11 juli vertrekken. Hetzelfde euvel had zich in maart ook al voorgedaan, bij de lancering van de

Discovery. Ingenieurs denken nu dat een slechte bevestiging aan de enorme oranje tank van een leiding die overtollig waterstofgas moet wegvoeren van de shuttle en het lanceerplatform, lichtjes verkeerd is aangebracht. Daardoor is een interne Teflon-dichting wat van haar plaats geraakt en kon het waterstofgas naar buiten.

De technici denken het probleem te kunnen verhelpen, en op 1 juli een tanktest te kunnen doen. Indien die slaagt, is 11 juli haalbaar als nieuwe lanceerdatum voor de zestiendaagse complexe assem-blagemissie. Het gaat er onder andere om zes oude zonnebat-terijen te vervangen, het Japanse ruimtelab Kibo af te werken, en de Amerikaan Timothy Kopra naar boven te brengen om de Japanner

Koichi Wakata af te lossen. De Endeavour moet eigenlijk voor 14 juli vertrokken zijn, want op 24 juli moet een Russische Progress-cargo met belangrijke voorraden naar het ISS vliegen. Bovendien is het de bedoeling op 18 augustus de shuttle Discovery naar het ISS te slingeren. De NASA staat onder druk, want haar shuttlevloot gaat normaal eind 2010 op stal. Dan moet ook het ISS, waar Frank De Winne sinds 29 mei vertoeft, klaar zijn. Bron: Belga / VSV / 22-06-2009.

Meer informatiewww.nasa.gov

Waterstoflek space shuttle gevonden

Artikel

The guidestar | 27

De komende week vindt de eindstrijd plaats van de Nederlandse Sterren-kunde Olympiade 2009. Op vrijdag 12 juni zal de winnaar op het Kapteyn Instituut in Groningen om 15.00 uur 's middags zijn/haar hoofdprijs in ontvangst nemen: een reis naar het Canarische Eiland La Palma, om daar met de Mercator Telescoop te gaan waarnemen. De zes finalisten volgen vanaf maandag in Groningen een vierdaagse masterclass. Zij zijn op basis van hun resultaten geselecteerd na een internetvoorronde. Aan de finale doen scholieren mee uit het hele land, vier jongens en twee meisjes. De jongste finalist is pas 14 jaar. Ze wonen hoor- en werkcolleges bij van professionele sterrenkundigen, en brengen een bezoek aan de nieuwe Nederlandse radiotelescoop LOFAR en de ALMA-infraroodantennes van SRON. 06-06-2009.

Terwijl de machtige planeet Saturnus in ongeveer 29 jaar om de zon draait, verandert de hoek van zijn ringenstelsel ten opzichte van de zon langzaam. Wanneer Saturnus in augustus van dit jaar de equinox bereikt, liggen zijn ringen zelfs helemaal in het vlak van de zonnestralen. Het gevolg? De manen die rond Saturnus draaien, werpen dan lange schaduwen op die ringen. En dat begint nu al, terwijl Saturnus de equinoxpositie nadert en zijn ringen langzaam ‘kantelen’. De ruimtesonde Cassini, van de Amerikaanse en Europese ruimtevaartorganisaties NASA en ESA, maakte deze opnames (die samen een film vormen) op 16 januari van dit jaar. De sonde was toen op 945.000 kilometer van Saturnus vandaan. Eind april zijn vergelijkbare opnames van de schaduw van de maan Tethys gemaakt, vanaf 1,3 miljoen kilometer afstand. De beelden geven Saturnus-onderzoekers informatie over periodieke verschuivingen in de ringen en de over de precieze baan van de manen. Het korte filmpje kan je bekijken op: www.youtube.com /watch?v=sSy_jZWf2Q8

Om 8.27 uur vanmorgen is vanaf de Esrange-basis in Kiruna (Noord-Zweden) de ballonmissie Sunrise 'gelanceerd'. De heliumballon heeft instrumenten naar een hoogte van 37 kilometer gebracht, van waaruit zeer nauwkeurige waarnemingen van de zon kunnen worden gedaan. Aan boord bevindt zich onder meer de grootste zonnetelescoop die ooit van het aardoppervlak is opgestegen. De komende dagen zullen poolwinden deze zwevende sterrenwacht westwaarts blazen, in de richting van Groenland en Noord-Canada. Omdat de zon op deze hoge geografisch breedte momenteel niet ondergaat, kan de telescoop ononderbroken waarnemingen doen. Doel van de missie is om de verdeling van magnetische velden aan het zonsoppervlak gedetailleerder dan ooit tevoren in kaart te brengen. Magne-tische velden zijn verantwoordelijk voor veel verschijnselen die zich op de zon afspelen, zoals de zonnevlekken en de zonnewind. 08-06-2009.


Kortnieuws

De Europese robotmissie ExoMars naar de Rode Planeet verliest een belangrijk wetenschappelijk instru-mentarium vanwege het feit dat het kostenplaatje niet ingevuld raakte, zo heeft de BBC opgetekend uit de mond van functionarissen van het Europese Ruimtevaartbureau ESA op de Parijse Lucht- en Ruimte-vaartshow Le Bourget.

ExoMars is een toonaangevende missie van ESA naar onze buur-planeet, om met een jeep (annex boor) te zoeken naar sporen van vroeger of nog bestaand leven. Maar op de ministerconferentie van het Europese Ruimtevaartbureau in november in Den Haag, raakte de organisatie niet aan de gevraagde 1,23 miljard euro die nodig was voor de "totaal" herziene missie. De ministers gaven slechts 850 miljoen euro. Daardoor is het Humboldt-pakket gesneuveld om vanop het Marsoppervlak het weer te bestuderen en om bijvoorbeeld te luisteren naar "Marsbevingen".

Naast het financiėle plaatje heeft de ingreep ook het voordeel dat ingenieurs, die vreesden dat het ontwerp van de robot tot het maximumgewicht voor zo'n missie zou kunnen brengen, extra marge krijgen, aldus directeur-generaal Jean-Jacques Dordain van ESA tegenover de BBC. Bovendien laat een en ander toe de lanceerdatum van 2016 te halen.

Foto: ExoMars is de eerste noe-menswaardige missie in het Aurora-sprogramma van de ESA. Bron: ESA / Belga.

De topman van het Europese ruimtevaartbureau voegde eraan toe dat de VS nu waarschijnlijk zullen deelnemen in het project, wat goed nieuws is voor de Europese belastingbetaler. De NASA kampt zelf met financiėle problemen en is erop uit de kosten van de exploratie van Mars met de Europeanen te delen. Op 30 juni zullen de NASA en ESA in Plymouth daarover een intentie-verklaring tekenen, waardoor in de toekomst alle missies naar de Rode Planeet de Amerikaanse en ESA-vlag zullen dragen, berichtte de Britse openbare omroep.

Voor ExoMars zouden de VS een Atlas-draagraket leveren, alsmede het platform dat de jeep op de Marsbodem moet afzettten en een "orbiter" die als tussenstation zal dienen voor het sturen van gegevens naar de Aarde. Indien mogelijk zou de NASA gebruik-maken van "vele elementen van de Europese (ruimtevaart)industrie", vervolgde de BBC. Anderzijds impliceert het "voor wat hoort wat" ook dat Europa investeert in toekomstige Amerikaanse missies.

Belgiė heeft voor ExoMars 9,21 miljoen euro toegezegd, waarmee het volgens federaal wetenschaps-minister Sabine Laruelle een van de grootste geldschieters werd van het project. Bron: Belga / VSV / 16-06-2009.

Meer informatiewww.esa.int/esaMI/Aurora/

SEM1NVZKQAD_0.html

ExoMars moet afslanken

Artikel

28 | The guidestar

Vandaag is een groot deel bodems in het Noordpoolgebied bevroren. Maar voor hoe lang nog? Veel wetenschappers verwachten dat het klimaat verder zal opwarmen in de komende eeuw. Hierdoor smelt de permafrost. De enorme hoeveelheid opgeslagen koolstof oxideert en komt in de atmosfeer terecht, voornamelijk als het broeikasgas koolstofdioxide (CO2). Aan de andere kant wordt er extra koolstof opgenomen door de planten die op de ontdooide bodem groeien. Wie wint? Volgens Edward Schuur (Universiteit van Florida) en collega’s verdwijnt er mee koolstof in de lucht. Een eventuele verdere opwarming heeft dus een zelf-versterkend effect, want de kool-stofdioxide warmt de aarde verder op. Een vicieuze cirkel.

Er zit ongeveer tweemaal zoveel koolstof opgeslagen in de bodem als er nu in de atmosfeer zit. Als al deze koolstof tot CO2 omgezet wordt, dan stijgt de CO2 concentratie tot rond de 1150 ppmv. De koolstof zit opgeslagen in de uitgestrekte permafrostgebieden in Alaska, Canada, Europa en Siberiė. Het totale oppervlak komt op zo’n 13 miljoen km2. Als dit gebied onder de invloed van een warmer klimaat komt, ontsnapt er ongeveer 1 gigaton CO2 per jaar naar de atmosfeer. Dat is niet zoveel vergeleken met de 8,5 gigaton die per jaar in de lucht verdwijnt door de verbranding van fossiele brandstoffen. Edward Schuur meldt hierover dat deze uitstoot theoretisch gezien aan banden gelegd kan worden. Theoretisch. Het koelen van de permafrost-gebieden zelf is geen uiteraard geen optie.

Artikel

van de permafrost komt er ook methaan (CH4) vrij. Dit broeikasgas is 20-25 maal sterker dan CO2. Methaan komt vooral vrij als de planten onder water ontdooien en oxideren. Dit gebeurt bijvoorbeeld in Siberiė, waar veel meren zich vormen met de opwarming aan het einde van de 20e eeuw. De methaanconcentratie is flink geste-gen vanaf 1750. Toen was het zo’n 700 ppbv (deeltjes per miljard), terwijl de concentratie nu naar de 2000 ppbv loopt. Dit is veel lager dan de 385 ppmv (deeltjes per miljoen) CO2 in de atmosfeer. Omdat het zo’n sterk broeikasgas is, zal ook dit gas goed in de gaten gehouden worden. Onderzoekers zijn bezig in de poolgebieden.

Voor de bebouwing op de permafrostgebieden is de smelt een ramp. Wanneer het ijs in de grond smelt, wordt de grond instabiel. Water neemt minder volume in dan ijs én is in staat zich te verplaatsen naar lagergelegen gebieden. Hierdoor treden regel-matig verzakkingen van gebouwen op. Gebruik daarom houten palen of laat uw huis in een bak grind bouwen van 1,5 meter diep. De portemonnee zal hiervoor flink getrokken moeten worden. Het is wel duidelijk dat het smelten van de permafrostgebieden veel gevaarlijke neveneffecten heeft. Gaat de opwarming door na tien jaar een pauze te hebben gehou-den en smelten de permafrost-gebieden verder? Bron: NGV / Dr. Adiël Klompmaker / Nature / 12-06-2009.

Meer informatiehttp://nl.wikipedia.

org/wiki/Permafrost

Gevaar door dooiende permafrostVoor het onderzoek gingen Schuur en collega’s naar Alaska. Daar testten ze bodems die niet tot nauwelijks waren opgewarmd sinds 1990, permafrost bodems die decennialange opwarming onder-vonden hadden en bodems daartussenin (15 jaar opwarming). Gedurende twee jaar (2004-2006) maten ze de opslag en uitstoot van CO2.

De netto opname of uitstoot verschilt per seizoen. Vooral in de zomer wordt koolstof opgenomen door de bodem door plantengroei. In de herfst, winter en lente is er juist een nettoverlies. Maar wat gebeurt er op jaarlijkse basis? De bodems met een middelmatige opwarming hadden 40% meer verlies van CO2 dan de stabiele bodems op jaarlijkse basis. Daartegenover staat dat de bodems met een middelmatige opwarming juist meer koolstof opnamen door plantengroei. Netto namen deze bodems dus koolstof op. De permafrostbodems die al decen-nialang opwarmen, hadden 78% meer koolstofverlies dan de stabiele bodems. Ook hier groeiden planten, maar ze konden het verloren koolstof niet compenseren. Bij langdurig opwarmen van de permafrost verdwijnt er dus koolstof naar de atmosfeer. Met het smelten

The guidestar | 29

Onder het motto 'vele handen maken licht werk', krijgen sterrenkundigen van het zogeheten Galaxy Zoo-project al geruime tijd assistentie van een groep van inmiddels 200.000 vrijwilligers van over de hele aardbol. Deze zijn behulpzaam bij het classificeren van sterrenstelsels - een klus die zich nog steeds niet makkelijk laat automatiseren. Sinds de start van de eerste versie van het project, medio 2007, zijn al meer dan 100 miljoen sterrenstelsels bekeken en ingedeeld naar onder meer hun vorm en draairichting. Het meest recente wetenschappelijke resultaat dat hieruit is voortgekomen, is dat spiraalstelsels die minder dan 65 miljoen lichtjaar van elkaar zijn verwijderd dezelfde kant op draaien, maar alléén als ze het grote merendeel van hun sterren meer dan 10 miljard jaar geleden hebben gevormd. Dat bevestigt een eerder Galaxy Zoo-resultaat, waaruit bleek dat spiraalstelsels hun draaiing ontlenen aan de grootschalige kosmische structuur waaruit zij zijn ontstaan. Aangezien nabije stelsels normaal gesproken in dezelfde omgeving zijn ontstaan, zullen ze gemiddeld ook dezelfde draairichting hebben. Stelsels die later nog veel sterren hebben gevormd, zijn waarschijnlijk in meer recente tijden betrokken geweest bij een nabije ontmoeting van een soortgenoot. En dat kan de draairichting verstoren. 09-06-2009.

Amerikaanse sterrenkundigen hebben vastgesteld dat sterren van een pas in 2003 ontdekt type - de zogeheten ultrakoele subdwergen - heel andere banen binnen het Melkwegstelsel volgen dan normale sterren. Ultrakoele subdwergen hebben opmerkelijk lage temperaturen en bevatten weinig elementen zwaarder dan waterstof en helium. De kleine sterren zijn in sommige gevallen maar net iets groter dan een bruine dwerg ('mislukte ster'). Ze produceren ook maar weinig licht, wat er ongetwijfeld toe heeft bijgedragen dat er nog maar enkele tientallen van ontdekt zijn. Toch viel het Adam Burgasser van het Massachusetts Institute of Technology op dat veel van die sterretjes een bijzonder hoge baansnelheid hebben. Uit nadere analyse blijkt nu dat de ultrakoele subdwergen niet alleen heel snel zijn, maar ook de meest vreemde banen hebben. Sommige volgen langgerekte trajecten die hen naar het hart van het Melkwegstelsel voeren, andere wagen zich juist heel ver naar buiten. Bovendien bevinden de ultrakoele subdwergen zich vaak duizenden lichtjaren boven of onder de schijf van het Melkwegstelsel, waar bijna alle andere sterren te vinden zijn. Berekeningen laten zien dat de ultrakoele subdwergen eigenlijk thuishoren in de zogeheten halo - het ijle omhulsel - van ons Melkweg-stelsel, waar de oudste populatie van sterren te vinden is. Eén van de onderzochte sterren zou zelfs een bezoeker van een ander sterrenstelsel kunnen zijn. Deze ster, 2MASS 1227-0447 geheten, waagt zich tot op 200.000 lichtjaar van het melkwegcentrum. 09-06-2009.


Kortnieuws

Het magnetisch veld rond de aarde wordt veroorzaakt door gesmolten metalen in de aardkern, zo leren we op school. Fout, zo lezen we in de Sunday Times, in werkelijkheid zijn het de oceanen, om precies te zijn de bewegingen van zout water, die er verantwoordelijk voor zijn.

Het magnetisch veld van de aarde, dat zich duizenden kilometers in de ruimte uitstrekt, is van cruciaal belang voor het leven op aarde omdat het deze planeet beschermt tegen dodelijke straling. Het belang van dat veld is zo groot dat niemand minder dan Albert Einstein vorige eeuw zei dat het begrijpen van dit natuurfenomeen een van de belangrijkste taken is voor weten-schappers. Die vorsers conclu-deerden uiteindelijk dat de oorzaak gevonden kon worden in de aardkern, waar gesmolten metalen rondzwieren. Naarmate het vloei-bare ijzer in de aardkorst door de kern wordt verhit, stijgt dat op en

dat proces veroorzaakt elektrische stromingen die het magnetisch veld veroorzaken, zo luidde tot dusver de theorie. Nu hekelt professor Gregory Ryskin van de Northwes-tern universiteit in de Amerikaanse staat Illinois die stelling als 'iets dat we altijd accepteerden, zonder dat er bewijzen voor bestonden. Iets dat we onvoldoende in vraag stelden'.

Professor Ryskin deed dat wel, en zijn research leidde tot een conclusie die de wereld van de geofysica voorgoed zou kunnen veranderen. In een artikel dat werd gepubliceerd in het New Journal of Physics, stelt hij namelijk dat het de bewegingen in de zeeėn zijn die zorgen voor het magnetisch veld. Het zout in dat zeewater kan elektriciteit geleiden, waardoor tij-dens de golfbewegingen elektri-sche en magnetische velden ontstaan. Bron: AFP / ADV / 14-06-2009.

Magneetveld onder de loep

Artikel

Prof. dr. Adriaan Blaauw heeft in Groningen de hoofdprijs van de Nederlandse Sterrenkunde Olym-piade 2009 uitgereikt. De prijs, een jaar collegegeld en een waarneem-reis naar de Mercatortelescoop op La Palma, ging naar de 18-jarige VWO-leerling Daniel Verschueren uit Nijmegen. Hij haalde de hoogste score op een schriftelijke toets aan het einde van een week intensieve sterrenkunde-masterclasses op het Kapteyn Instituuut van de Rijks-universiteit Groningen. De tweede prijs, een jaar collegegeld, is gewonnen door de 18-jarige Leon Houben uit Blerick. De andere laureaten waren Jorrit Hagen, Jana Huisman, Anne Leijsen en Pim Overgaauw.

De finalisten van de Nederlandse Sterrenkunde Olympiade 2009. Van links naar rechts: Anne Leijsen, Pim Overgaauw, Jorrit Hagen, Jana Huisman, Daniel Verschueren (1e prijs), Leon Houben (2e prijs).

De Sterrenkunde Olympiade is een jaarlijks terugkerend evenement dat beurtelings door een Nederlands sterrenkundig instituut wordt georganiseerd. In 2009, het Internationale Jaar van de Sterrenkunde, was dat Groningen. De Sterrenkunde Olympiade 2009 werd gesponsord door het ministerie van OCW, NWO/EW, ASTRON, SRON, Rijksuniversiteit Groningen, TNO, KNAW, NAC, NIVR en Rob Walrecht producties.

Meer informatiewww.sterrenkundeolympiade.be

En de winnaar is...

Artikel

30 | The guidestar

Activiteitenkalender

Rubriek

Naar aanleiding van het interna-tionale jaar v/d sterrenkunde heb-ben we deze rubriek uitgebreid met activiteiten uit het ganse land zoals...

18 JuliVolkssterrenwacht Mira

Er was eens... 40 jaar geleden

Lezing Herman Henderickx: "Er was eens, 40 jaar geleden… Neil Armstrong op de Maan." Toegang: € 3,00. Wanneer: Zaterdag 18 juli 2009 om 15 uur. Waar: Volks-sterrenwacht MIRA – Abdijstraat 22 – 1850 Grimbergen. Meer infor-matie: 02/269.12.80 - www.mira.be.

22 & 24 JuliVolkssterrenwacht Armand Pien

Zomernacht, sterrenpracht

Sterrenkijkavond, met lezing over 50 jaar Maanmissies. Breed publiek 100 p. Wanneer: 22 en 24 Juli 2009, 20u00-23u00. Waar: UGent-Volkssterrenwacht A. Pien, Rozier 44 (ingang Gezusters Loveling-straat), 9000 Gent en UGent-Sterre Campus (Krijgslaan 281, 9000 Gent). Meer informatie: www.armand-pien.be.

24 JuliNationaal evenement

Nacht van de sterren

19de editie van de Nacht van de

sterren. Wanneer : 24-26 juli. Meer informatie : www.sterrenkunde2009.be

24 JuliProvincie Liëge

Apollo : il y a 40 ans

Conférence : "Apollo : il y a 40 ans !"par Théo Pirard (Space Information Center/Belgium) dans le cadre de la Nuit des Etoiles. Entrée libre. Date: le 24 juillet à 22h. Lieu: SPA - sur le site de l'ancien hippodrome de Spa la Sauvenière Plus d’informations: www.groupe astronomiespa.be, [email protected]

24 & 25 JuliProvincie Vlaams Brabant

Midzomersterrennachten

Waarnemingsavond + bezoek ten-toonstellingsruimten. Toegang: gratisWanneer: Vrijdag 24 juli 2009 - Doorlopend van 22 tot 01 uur. Waar: Volkssterrenwacht MIRA – Abdijstraat 22 – 1850 Grimbergen. Meer informatie : 02/269.12.80 - www.mira.be.

5 t/m 7 augustusEureka / AEG

Space Camp

Elke zomer organiseert Eureka, ism de Astro Event Group vzw uit Oostende, een boeiend en leuk

'Space Camp'. Specifiek voor jongeren vanaf 10 jaar (tot maximaal 16 jaar). Dit in en om de lokalen van de Astro Event Group vzw. Meer informatie: www.eureka shop.be.

7 augustusProvincie Waals Brabant

Nuits des Perseïdes

Séances d’observations grand public. Entrée libre. Date : du 07 au 09 août dès 22h. Lieu : parking du Foriest, chemin du Foriest, Braine-l’Alleud Plus d’informations: 02/3871642. E-mail: michel_vde_ [email protected]

8 augustusProvincie Liëge

Nocturnes du Lieu Astronomique Convivial

Séances d'observations du ciel profond, avec un télescope automatique de 45 cm d'ouverture sous coupole, et depuis un "observatoire flottant" avec des jumelles étanches. Gratuit, boissons offertes, distribution de matériel astronomique. Programme détaillé sur demande. Date: du 08 au 23 août, sur rendez-vous. Lieu: Chemin du Point de Vue 32, 4845 Nivezé-Jalhay. Plus d’informations: [email protected]. Internet: http://eurastro.de

Space dinner

Met het project “De wereld aan je voeten!” willen we niet enkel leerlingen maar ook leerkrachten de kans geven om in contact te komen met ingenieurs en wetenschappers. Voor leerkrachten doet zich een uitzonderlijke gelegenheid voor. In de Space week van 13 tot 19 september zullen er 10 astronauten / kosmonauten in Vlaanderen aanwezig zijn. Op dinsdag 15 september verwelkomen we van elke school die volgend schooljaar voor de tweede keer deelneemt aan het volledige traject van “De wereld aan je voeten!” één leerkracht voor een uitgebreid diner in Technopolis waarbij één van de tafelgasten aan hun groepstafel een astronaut / kosmonaut is. De betrokken scholen zullen voor deze unieke gelegenheid nog de officiële uitnodiging ontvangen. Enkele van de bezoekende astronauten en kosmonauten zijn:

NASA astronaut John M Fabian (Kolonel, USAF, gepensioneerd) nam deel aan twee ruimtevluchten en is meer dan 316 uren in de ruimte geweest. Kosmonaut Yuri Usachev Alles samen was Usachev meer dan 670 dagen in de ruimte en nam hij deel aan zes EVA’s. Sheikh Muszaphar Shukor uit Maleisië. Hij vertrok op 10 oktober 2007 samen met de Expeditie 16-bemanning naar het internationale ruimtestation. Sheikh Muszaphar, een Maleisische orthopedische chirurg vertrok dankzij een akkoord met Rusland. Sheikh Muszaphar was de eerste moslim in de ruimte. NASA-astronaute Catherine Grace ‘Cady’ Coleman was in 1995 een lid van de STS-73 bemanning op de wetenschappelijke missie USML-1 dat experimenten rond biotechnologie uitvoerde.

Meer informatiewww.dewereldaanjevoeten.be

The guidestar | 31

In het kader van het Internationaal Jaar van de Sterrenkunde 2009 is het startschot gegeven voor het 'Galileo Teacher Training Program'. Doel van dit onderwijsprogramma is om leerkrachten over de hele wereld van bruikbaar sterrenkundig onderwijs-materiaal te voorzien en hen ook een goede opleiding te geven. In verscheidene landen, waaronder ook Nederland, worden workshops voor leerkrachten georganiseerd, die er uiteindelijk toe moeten leiden dat er in 2012 drie- tot zesduizend gecertificeerde 'Galileo-leerkrachten' zijn. De hoop is dat deze sterrenkundig onderlegde leerkrachten ook na afloop van het Jaar van de Sterrenkunde hun educatieve activiteiten zullen voortzetten. 09-06-2009.

Betelgeuze, de heldere rode ster in het sterrenbeeld Orion, is de afgelopen vijftien jaar aanzienlijk kleiner geworden. Tot die conclusie komen onderzoekers van de universiteit van Californiė in Berkeley. Zij houden de afmetingen van de ster, die overigens nog steeds zo groot is dat hij ons hele zonnestelsel tot aan de baan van Jupiter zou kunnen vullen, al geruime tijd in de gaten met de zogeheten Infrared Spatial Interferometer. Uit deze metingen blijkt dat Betelgeuze sinds 1993 met maar liefst 15 procent gekrompen is, en dat dit proces aan het versnellen is. Eigenaardig genoeg is zijn helderheid daarbij niet waarneembaar kleiner geworden. Onduidelijk is nog hoe lang deze krimp zal blijven doorgaan en waardoor hij wordt veroorzaakt. Eén mogelijkheid is dat de metingen worden beļnvloed door reusachtige opstijgende bellen gas uit het inwendige van de ster die ertoe zouden kunnen leiden dat zijn oppervlak soms plaatselijk opbolt. Maar omdat Betelgeuze er heel symmetrisch uitziet, moet de ware oorzaak misschien toch elders worden gezocht. 09-06-2009.

Een nieuwe opname van de röntgensatelliet Chandra geeft een nieuwe kijk op het restant van een supernova-explosie. Dit object, dat de aanduiding SNR 0104 draagt, bevindt zich in de Kleine Magelhaense Wolk, een klein naburig sterrenstelsel. Sterrenkundigen denken dat SNR 0104 het overblijfsel is van een zogeheten Type Ia supernova: de ontploffing van een witte dwerg in een dubbelstersysteem. Maar het object op de nieuwe opname ziet er heel anders uit dan de Type Ia supernovaresten in ons eigen Melkwegstelsel, die vrijwel bolvormig zijn. SNR 0104 lijkt echter allesbehalve bolvormig: hij heeft twee duidelijke uitsteeksels of lobben, die bij nader onderzoek rijk blijken te zijn aan ijzer. Een mogelijke verklaring voor deze structuur is dat de explosie van de witte dwerg zelf sterk asymmetrisch was. Maar het is ook mogelijk dat het bij de explosie uitgestoten materiaal niet alle kanten op kon, omdat het werd gehinderd door gaswolken in de omgeving.


Kortnieuws

Ook dit jaar organiseert Eureka, ism de Astro Event Group vzw, een bijzonder leuk en educatief 'drie-daags Space Camp' specifiek voor jongeren vanaf 10 jaar.

Eureka is een initiatief dat educatie op een boeiende en vooral leuke manier wil brengen. Naar alle leeftijden, maar vooral met een flinke knipoog naar jongeren. Zo zijn we al jaren gekend bij plaatselijke scholen, jeugdhuizen (en diensten) en dienstencentra's, voor onze workshops, voordrachten en daguitstappen. Naast de diverse diensten komt daar, in de loop van deze zomer, ook nog een heuse shop bij die zowat alles zal verkopen die te maken heeft met sterrenkunde en ruimtevaart. Niet alleen de typische zaken zoals binoculairs en telescopen maar ook resem boeken, posters, schaal-modellen, patches, gadgets, enz...

De locatie van dit 'Space Camp' is opnieuw het lokaal van de Astro Event Group vzw. Gelegen in de voormalige Albertschool in de Ooststraat 29 te 8400 Oostende. De lanceringen van de diverse tuigen gebeurd natuurlijk in een open veld aan de rand van de stad.

Op de eerste dag beginnen we met de bouw van een diorama. Waar je de keuze hebt uit een drietal ontwerpen. Volledig in hout en andere duurzame materialen. De namiddag is voorbehouden voor de bouw van waterraketten. Plezier alvast verzekerd !

Op de tweede dag warmen we onze lachspieren op met het 'Mad Space' spel. Iets ernstiger gaat het er aan toe bij de bouw van een papieren micro-raket. Dit is wat wij de instapversie noemen, en vooral bedoeld is voor wie de eerste keer deelneemt. Daarna wordt het technisch wat moeilijker en bouwen we een kartonen / houten variant die zelfs meermaals gebruikt kan worden. Iedereen zal dan ook twee motoren krijgen hiervoor !

Op de derde dag werken we ons diorama af en bouwen we de ultieme 'drop box'. Dit jaar leggen we de lat hoog en dient deze zo zacht mogelijk te landen. Als klapstuk van deze drie-daagse bouwen we een echte kleine Galilei telescoop die zes maal vergroot.

Zoals steeds wordt er ook dit jaar een getuigschrift uitgereikt. Maar er is meer... Want bij elke workshop krijgt elke creatie een score. Wie op het einde van dit 'Space Camp' de hoogste score behaald krijgt meteen ook een zeer mooie prijs. Kortom, nog een reden om mee te doen !

Overnachten op dit 'Space Camp' kan niet. Daarvoor hebben we (nog niet) de nodige faciliteiten (*). Ook dient men elke dag over een eigen lunchpakket te beschikken. Elke dag, omstreeks 09.45 uur, gaan de deuren open. Om 18.00 uur loopt de dag bij ons ten einde en sluiten we opnieuw de deuren.

Zoals steeds bestaat ons team uit twee zeer ervaren edutainers. De hoofdverantwoordelijke, Patrick Jaecques, is een gewezen leer-kracht aardrijkskunde en jarenlange 'Earth Explorer' edu-tainer. Medewerker Nathalie Tahon is opvoedster en leerkracht in het lager onderwijs.

Slechts wanneer u het betreffende be drag, zijnde 40 euro, gestort hebt op onze rekening (voor 29 juli 2009 ) bent u deelnemer aan dit unieke 'Space Camp'. Dit op rekening nr.: 063-149152790 met vermelding van 'Space Camp' inclusief de naam v/d deelnemer, e-mail adres , telefoon en leeftijd. Let op ! De plaatsen zijn beperkt tot maximaal 16 deelnemers. Snel inschrijven is dus de boodschap !

Ter plaatse kan men ook een versnapering of gekoelde frisdran-ken aankopen tegen budgetvrien-delijke prijzen.

Voor meer informatie kan u ook steeds bellen naar het nummer 059 /51.83.88 (inclusief antwoordap-paraat). Of stuur ons een e-mail met uw vragen naar [email protected].. De leukste foto's worden na dit kamp aan u, via e-mail, doorgestuurd tenzij u daar bezwaar tegenhebt. Alvast tot dan !

Meer informatiewww.spacepage.be

Space Camp

Artikel

32 | The guidestar

In december 2012, wanneer een cyclus op de Mayakalender ten einde loopt, zal de wereld eindigen. Dat verzekeren groepen die zich op de precolumbiaanse berekeningen baseren. Archeoloog-astronoom Stanislaw Iwaniszewski wil de be-wering via wetenschap en onder-wijs ontkrachten.

De Pool Stanislaw Iwaniszewski doceert in Mexico aan de Nationale School voor Antropologie en Geschiedenis. Hij coördineert een Unesco-project dat alle Ameri-kaanse archeologische sites met hoge astronomische waarde in kaart wil brengen en verkeerde interpretaties van de precolum-biaanse berekeningen de wereld uit wil helpen. Een van die verkeerde interpretaties vindt men bij esoterische groepen die zich sterk laten inspireren door de oude Mayacultuur, zegt Iwaniszewski. Op de kalender van de Maya’s, loopt

een cyclus die in 3114 voor Christus begon, ten einde tussen 21 en 23 december 2012. De verwachting is dat honderden mensen daarvoor naar de oude Mayasites in Mexico zullen reizen. Ten onrechte, zegt Stanislaw Iwaniszewski. “Er komt dan hele-maal geen einde aan de wereld, alleen aan een cyclus. De Maya’s hadden cycli van ongeveer 5125 jaar, en als zo’n cyclus afloopt, begint een nieuwe. Dat is wat er eind 2012 zal gebeuren.”

Het observeren van de hemel was voor veel precolumbiaanse volkeren in Amerika van groot belang. Onder meer Azteken, Inca’s en Maya’s ontwierpen hun steden en tempels op basis van de stand van de sterren. Door de zon, de planeten en de sterren te volgen, stelden ze kalenders op en berekenenden ze landbouwcycli.

De Unesco-catalogus moet tegen november klaar zijn. “Al de kennis die we nu ordenen, moet een zo ruim mogelijk publiek bereiken, anders heeft dit geen zin”, zegt Iwaniszewski. De Unesco gaat de informatie gebruiken in zijn cultuur- en onderwijsprogramma’s. “Dat is het belangrijkste, want op die manier bereikt ze de studiecentra zonder verdraaiingen.” Bron: RP / IPS.

Meer informatiewww.whowillsurvive2012.com

Wat gebeurt er in 2012 nu precies ?

Artikel

Een klap voor de wetenschap. Jarenlang maakten onderzoekers gebruik van satellietdata van de Amerikaanse luchtmacht om het aantal meteorieten te schatten en ze op te sporen. Niet meer sinds eind vorig jaar. De Amerikaanse luchtmacht zendt de informatie niet meer door naar de wetenschap-pers, mogelijk vanwege veiligheids-redenen.

Géén data over ingeslagen meteo-rieten meer voor wetenschappers. Dat meldt / Nature/ in een speciaal nieuwsbericht. De gegevens, afkom-stig van Amerikaanse beveiligings-satellieten, worden niet meer doorgestuurd. Dit tot grote teleur-stelling van wetenschappers waar-onder Peter Brown (Universiteit van West Ontario in Canada). Meteo-rieten die op aarde terechtkwamen, werden met hulp van deze data opgespoord. In de toekomst wordt het lastiger tot onmogelijk, vooral voor onbewoonde gebieden. Het schatten van de afstand tot de inslaande meteoriet is namelijk

lastig. Met de informatie vonden wetenschappers de fragmenten van de in 2008 ingeslagen meteoriet in de Afrikaanse Sahara. In het jaar 2000 werden zo de resten van een meteoriet op Noord-Canadese bodem gevonden. Met de data kunnen overigens geen waar-schuwingen worden afgegeven. Daarvoor gaat de meteoriet veel te snel (vaak tientallen kilometers per seconde).

De beveiligingssatellieten zoeken sinds 1970 het luchtruim af naar gelanceerde raketten en nucleaire ontploffingen. Althans, dat was het doel van de Amerikaanse luchtmacht. De infrarood satellieten zijn ook prima geschikt voor het waarnemen van vuurballen veroorzaakt door meteorieten. Peter Brown bepaalde met deze info het aantal meteorieten dat de aarde raakte op jaarbasis. Zijn onderzoek in 2002 liet zien dat de aarde elke maand door een meteoriet van tenminste een energie van 0,3 kiloton TNT geraakt

wordt. De data kwam altijd van de luchtmacht van de Verenigde Staten (US Air Force). Wanneer de informele overeenkomst precies is stopgezet, is onduidelijk. Waar-schijnlijk ergens eind vorig jaar. Mysterieus is de vraag waarom de wetenschappers niets meer ontvangen. Brown zegt dat het intrekken samenvalt met de lancering van nieuwe beveiligings-satellieten. Mogelijk wil het Pentagon de informatie niet vrijgeven vanwege veiligheids-redenen. Brown treurt om het verlies van zijn bron van informatie: „Er is niets anders dat in de buurt komt.” Het is niet alleen een verlies voor Brown, maar voor dit hele wetenschapsgebied.

Meer informatiehttp://nl.wikipedia.org

/wiki/Meteoriet

Pentagon klapt dicht

Artikel

The guidestar | 33

Extragalactische exoplaneet ?

Artikel

De Amerikaanse Mars Reconnais-sance Orbiter, die in een baan om de planeet Mars draait, is weer in bedrijf. Op woensdag 3 juni schakelde de ruimtesonde zichzelf uit, nadat de boordcomputer om onbekende reden-en een plotseling herstart uitvoerde. Uit veiligheids-overwegingen is de ruimtesonde zo geprogrammeerd dat hij zichzelf in zo'n geval in 'safe mode' zet. In februari gebeurde iets soortgelijks. Over de precieze oorzaak van deze storingen tast NASA nog in het duister. Mogelijk ontstaan ze als een elektronische component door een energierijk deeltje van de kosmische straling of de zonnewind wordt getroffen, maar zeker is dat niet. 09-06-2009.

De assemblage van de Wide-field Infrared Survey Explorer (WISE) is voltooid. De kleine infraroodsatelliet ondergaat momenteel de laatste voorbereidingen voor zijn lancering, die voor 1 november op het programma staat. WISE zal in de voetsporen treden van de succesvolle Brits / Nederlands / Amerikaanse Infrarood Astronomische Satelliet (IRAS), die 26 jaar geleden voor het eerst de gehele sterrenhemel op infraroodgolflengten in kaart bracht. WISE heeft een nog kleinere hoofdspiegel dan IRAS destijds - 40 cm tegen 56 cm - maar is wel voorzien van veel gevoeligere detectoren. Deze laatste zullen met behulp van vloeibare waterstof worden afgekoeld tot slechts 7 graden boven het absolute nulpunt (-266 graden Celsius). Naar verwachting zullen daarmee honderden miljoenen objec-ten worden geregistreerd, variėrend van planetoļden in ons eigen zonnestelsel tot nabije bruine dwergen ('mislukte sterren') en extreem verre sterrenstelsels. De resultaten van de survey, die een half jaar in beslag neemt, zullen worden gebruikt om objecten te selecteren voor vervolg-onderzoek met grotere infrarood-satellieten, zoals de onlangs gelanceerde Herschel, Spitzer en de toekomstige James Webb Space Telescope. 11-06-2009.

De Japanse ruimtesonde Hayabusa, die op dit moment op de terugweg is van een bezoek aan de planetoļde Itokawa, zal in juni 2010 als 'kunstplanetoļde' worden gebruikt. Hayabusa heeft in 2005 een korte landing op Itokawa gemaakt en bij die gelegenheid mogelijk wat materiaal weten te verzamelen. Of dat ook echt gelukt is, zal blijken als de ruimtesonde volgend jaar de hittebestendige capsule afstoot waarin hij de stofmonsters opgevangen zou moeten hebben. Deze capsule wordt na zijn tocht door de aardatmosfeer hopelijk ook teruggevonden. Ondertussen begint ook de 510 kilogram wegende ruimtesonde aan zijn tocht door de aardatmosfeer, waarbij hij vrijwel zeker helemaal uiteenvalt. Hoewel dat aanvankelijk niet in de planning lag, heeft het Japanse ruimteagentschap JAXA besloten om de fatale terugkeer van de ruimtesonde te benutten voor een stukje onderzoek. Want hoewel Hayabusa geen planetoļde is, volgt hij wel een baan die heel veel lijkt op die van een aanstormende planetoļde. Door zijn bewegingen heel nauwkeurig te volgen, hopen de onderzoekers straks betere baanvoorspellingen te kunnen doen van planetoļden die (te) dicht in de buurt van de aarde komen.


Kortnieuws

vertoont zo'n lichtkromme een kleine afwijking. Onderzoekers van het Istituto Nazionale di Fisica Nucleare in Rome hebben nu berekend hoe een mircolenslicht-kromme er uit zou zien als het voorgrondobject (de 'lens') een planeet als begeleider heeft. En daarbij bleek dat het licht van een van de sterren in het Andromeda-stelsel in 2004 een helderheids-verloop heeft laten zien dat op de aanwezigheid van een planeet bij de lensster zou kunnen duiden. De best passende combinatie is die van een dwergster van een halve zonsmassa en een zware planeet van ruim zes Jupitermassa's. Eerder was de afwijkende lichtkromme geļnterpreteerd als die van een lichte dubbelster. Verificatie van dit eenmalige verschijnsel is helaas niet mogelijk. Maar volgens de onderzoekers is het slechts een kwestie van tijd voor er met zekerheid een exoplaneet in de Andromedanevel wordt opgespoord. 10-06-2009.

Een team van Italiaanse weten-schappers denkt weer een planeet te hebben opgespoord die rond een andere ster draait. Maar anders dan de meer dan 300 andere exoplaneten die tot nog toe zijn ontdekt, bevindt deze zich niet in ons Melkwegstelsel. Zijn moeder-ster zou deel uitmaken van het bekende Andromedastelsel (M31). De methode waarmee de mogelijke exoplaneet is opgespoord, is dezelfde als waarmee in de halo van ons Melkwegstelsel naar donkere objecten wordt gezocht: gravitationele microlensing. Daarbij wordt gebruik gemaakt van het feit dat licht van een achtergrondster door het zwaartekrachtsveld van een ster die er precies voorlangs beweegt wordt afgebogen en versterkt. Op die manier zijn de laatste jaren al verscheidene sterren in M31 waargenomen. De helderheid van sterren die door het microlenseffect worden versterkt, volgt in de loop van de dagen een karakteristiek verloop. Maar soms

De vraag naar de stabiliteit van het zonnestelsel houdt sterrenkundigen al tientallen jaren bezig. De banen van de planeten om de zon liggen namelijk niet zo vast als je zou denken. Door kleine verstoringen tussen de planeten onderling, vertonen hun baanbewegingen op de lange termijn juist een chaotisch karakter. Daardoor is het niet mogelijk om hun bewegingen langer dan enkele tientallen miljoe-nen jaren vooruit te voorspellen.

Om toch iets over de verdere toekomstige ontwikkelingen te kunnen zeggen, heeft een team van de Parijse sterrenwacht een statistisch onderzoek uitgevoerd van de evolutie van het zonne-stelsel (Nature, 11 juni). Met meerdere supercomputers werden 2500 mogelijke scenario's door-gerekend, wat in totaal 7 miljoen uur rekentijd heeft gekost. De resultaten zijn geruststellend. Welis-waar vertonen de planeetbanen in

Botsing met de Aarde ?

Artikel

de loop van de tijd de nodige vervormingen, tot botsingen komt het hoogstwaarschijnlijk niet. In slechts één procent van de gevallen neemt de excentriciteit (langwerpigheid) van de baan van Mercurius dermate toe, dat het tot een botsing met Venus komt.

Nog zeldzamer is het geval waarbij de baanvervorming van Mercurius na ruim drie miljard jaar in een complete ontwrichting van de banen van alle binnenplaneten resulteert. Daarbij zou het zelfs tot een botsing tussen de aarde en Mercurius, Venus of Mars kunnen komen. Maar de kans dat dit binnen vijf miljard jaar ook daadwerkelijk gebeurt, is kleiner dan één procent. Bron: NASA / Reuters / 11-06-2009

Meer informatiehttp://neo.jpl.nasa.gov/index.html

346 | The guidestar

Artikel

Onderzoekers van het Instituto de Astrofķsica de Canarias hebben de aardatmosfeer geanalyseerd door naar een totale maansverduistering te kijken. Het zwakke schijnsel dat de maan op zo'n moment afgeeft, bestaat uit zonlicht dat door de aardatmosfeer is gegaan. Door dit licht spectroscopisch te onder-zoeken, kon worden aangetoond dat de aardatmosfeer zuurstof, kooldioxide, water en andere verbindingen bevat die op de aanwezigheid van leven duiden. Zelfs een betrekkelijk schaars molecuul als methaan was duidelijk in het spectrum terug te vinden (Nature, 11 juni). Volgens de onderzoekers wijst het onverwachte gemak waarmee deze bestand-delen konden worden aangetoond

Zoeken naar leven... gemakkelijk ?

Artikel

erop, dat het spectroscopisch opsporen van leven op exoplaneten wel eens makkelijker zou kunnen zijn dan tot nog toe werd gevreesd.

Ruim vijftig van de bijna 350 planeten die tot nog toe bij andere sterren ontdekt zijn, bewegen tijdens elke omloop vanaf de aarde

gezien voor hun moederster langs. Op zo'n moment gaat het licht van de ster door de atmosfeer van de planeet, waardoor deze laatste daarin zijn (spectroscopische) sporen achterlaat - net als de aardatmosfeer in het spectrum van de totaal verduisterde maan. Door de spectra van de ster vóór en na zo'n planeetovergang met elkaar te vergelijken, kan worden vastge-steld wat de bijdrage van de planeetatmosfeer is. En eventueel aanwezige zuurstof, kooldioxide, water of methaan zouden wel eens prominent in dat spectrum te zien kunnen zijn.

Meer informatiehttp://exoplanets.org

Het concern Sea Launch, dat commerciële raketlanceringen van op zee uitvoert, heeft Chapter 11 van de Amerikaanse faillissements-wetgeving aangevraagd, zo heeft woordvoerster Paula Korn mee-gedeeld. Dat een commercieel lanceerbedrijf een dergelijke stap zet is een unicum in de ruimtevaart.

Geleid door het Amerikaanse Boeing, lanceert Sea Launch met Russisch-Oekraïense Zenith-3SL draagraketten commerciële satel-lieten van op het omgebouwd olieplatform Odyssey, dobberend op de Stille Oceaan. Het is aldus een concurrent van de Europese marktleider Arianespace, de uit-bater van de Ariane en de Russische Sojoez, en met wie wel een akkoord bestaat om zo nodig voor elkaar in te springen. Onder de andere grote spelers op de markt voor zware telecomsatel-lieten zijn er onder meer het Amerikaanse United Launch Alliance (Delta en Atlas) en het Amerikaans-Russische International Launch Services ILS (Proton).

Sea Launch, met zetel in het Amerikaanse Long Beach, zegt vrijwillig Chapter 11 te hebben

Sea launch in de problemenaangevraagd nadat de leden "unaniem hadden beslist dat een reorganisatie onder Chapter 11 in het beste belang is van het bedrijf, zijn klanten, aandeelhouders en andere betrokken partijen". Onder de reorganisatie wil het bedrijf zijn normale operaties verder zetten. "De reorganisatie onder Chapter 11 geeft ons een kans om de operaties verder te zetten en ons te focussen op het smeden van plannen voor de toekomst", zo wordt voorzitter en algemeen manager Kjell Karlsen geciteerd.

Het in april 1995 gestichte Sea Launch heeft volgens het communiqué activa tussen 100 en

500 miljoen dollar, tegen lasten tussen de 500 miljoen en een miljard dollar. De partners in Sea Launch zijn naast Boeing (40 procent), de Noorse scheeps-bouwer Aker Kvaerner (20), de Russische raketbouwer Energija (25), en de Russische raket-bouwers Joesnoje en Joesmasj (samen 15 procent).

Het concern heeft sinds de maidenlaunch op 28 maart 1999 30 Zeniths gelanceerd, waarbij het twee keer serieus is misgegaan. Zo ontplofte begin januari de Zenith vlak na ontsteking van de motoren op het lanceerplatform, dat uiteraard daarbij beschadigd raakte. De laatste lancering was op 20 april. Gisteren/maandag nog was het zusterconcern Land Launch, dat aangepaste Zenith-draagraketten van op Bajkonoer in Kazachstan lanceert, aan een derde en geslaagde missie toe. Bron: Belga / VSV / 23-06-2009.

Meer informatiewww.sea-launch.com

The guidestar | 35

Duitse en Spaanse sterrenkundigen denken dat de nu nog sterloze, donkere gaswolk Barnard 68 (B68) op het punt staat om in te storten en een nieuwe ster te vormen. B68 bevindt zich op een afstand van ongeveer 400 lichtjaar en is rijk aan stof. Vandaar dat de wolk het licht van achterliggende sterren tegenhoudt. Uit onderzoek van de dichtheidsverdeling van de gaswolk blijkt dat hierin ongeveer twee zonsmassa's aan materie aanwezig is. Even verderop bevindt zich een tweede, kleinere wolk die goed is voor nog eens 0,2 zonsmassa materie. De beide gaswolken lijken elkaar te naderen en dat zou er volgens de onderzoekers toe kunnen leiden dat de grote wolk al binnen afzienbare tijd -200.000 jaar of daaromtrent - zou kunnen samentrekken en een nieuwe ster gaat vormen. Een en ander blijkt uit een computermodel waarmee de situatie rond B68 is nagebootst. 09-06-2009.

Sterrenkundigen hebben, met behulp van de Submillimeter Array op Hawaļ, een compacte kern ontdekt in een donkere wolk van gas en stof op 23.000 lichtjaar van de aarde. Vermoed wordt dat de kern, die nog ijskoud is en verder geen bijzondere activiteit vertoont, de voorloper is van één of meerdere zware sterren. Binnen een volume dat kleiner is dan de Oortwolk van kometen die ons zonnestelsel omhult, bevindt zich maar liefst 120 zonsmassa's aan materie. Uit recent theoretisch onderzoek en computersimulaties blijkt dat een compacte kern als deze binnen 50.000 jaar zware sterren kan vormen. 09-06-2009.

Sterrenkundigen hebben, met behulp van de infraroodsatelliet Spitzer, eindelijk pasgeboren sterren ontdekt in het hart van ons Melkwegstelsel. Het melkwegcentrum wemelt van de sterren en gaswolken, en precies in het midden staat ook nog een superzwaar zwart gat. De omstandigheden zijn er - op z'n zachtst gezegd - niet erg gunstig voor de vorming van nieuwe sterren. Hevige sterrenwinden, krachtige schokgolven en andere factoren zitten het samentrekken van gaswolken tot sterren flink dwars. Toch blijkt uit de aanwezigheid van kortlevende, zware sterren in dit gebied al dat stervorming hier niet onmogelijk kan zijn. Maar door het rijkelijk aanwezige stof waren er nog nooit pasgeboren sterren waargenomen. Tot nog toe dan, want met Spitzer is het alsnog gelukt: na het uitpluizen van een catalogus met een miljoen objecten, kwamen honderd kandidaatsterren naar voren, waarvan er welgeteld drie alle kenmerken van zeer jonge sterren vertonen. De drie babysterren zijn minder dan een miljoen jaar oud. 09-06-2009.


Kortnieuws

Een magnetar is een neutronenster met een extreem sterk magnetisch veld. Het verval van dat veld gaat gepaard met het uitzenden van grote hoeveelheden hoogenerge-tische elektromagnetische straling, vooral röntgen- en gammastraling.

Wanneer een ster met een supernova implodeert tot een neutronenster, wordt zijn magne-tische veld veel sterker. Robert Duncan en Christopher Thompson, de auteurs van de magnetar-theorie, berekenden in 1992 dat het magnetische veld van een neutronenster, normaal al een enorme 108 tesla, onder bepaalde omstandigheden nog groter kon worden, tot meer dan 1011 tesla. Zo'n sterk magnetische neutronen-ster noemt men een magnetar. Een neutronenster is een van de zwaarste sterren in het heelal; alleen een zwart gat heeft een grotere massa. Neutronensterren kun je herkennen aan hun sterke magnetische veld, gammastraling en door hun radiopulsen. Een neutronenster roteert soms wel tot tientallen malen per seconden om hun as en stuurt radiostraling uit. Het lijkt dus op een vuurtoren.

In de buitenste lagen van een magnetar, die uit een plasma van zware elementen (vooral ijzer) bestaan, kunnen spanningen ontstaan die tot "sterbevingen" leiden. Deze seismische trillingen hebben extreem veel energie, en leiden tot een uitbarsting van röntgen- en gammastralen. Astrono-men noemen zo'n object een Soft Gamma Repeater (SGR, "zachte gammaherhaler").

Men schat dat ongeveer een op de tien supernova's een magnetar oplevert, in plaats van een meer gangbare neutronenster of pulsar. Dit gebeurt wanneer een ster vóór de supernova al een hoge rotatiesnelheid en een sterk magnetisch veld heeft. Men denkt dat het magnetische veld van een magnetar ontstaat als gevolg van een convectie-aangedreven dyna-mo van hete kernmaterie in het binnenste van de neutronenster, die actief is tijdens ongeveer de eerste tien seconden van het leven van de neutronenster. Als de neutronenster aan het begin even snel draait als de periode van de convectie (ongeveer tien milliseconden), kunnen de convectiestromen

globaal gaan werken en een significante hoeveelheid van hun bewegingsenergie omzetten in magnetische veldsterkte. In lang-zamer roterende neutronensterren vormen de convectiestromen zich alleen in lokale gebieden.

Het leven van een magnetar als Soft Gamma Repeater is kort: de vrijkomende energie van de ontploffingen (sterbevingen) zorgt ervoor dat de ster langzamer gaat draaien – zodat magnetars veel langzamer draaien dan andere neutronensterren van vergelijkbare leeftijd – en het magnetische veld zwakker wordt, en al na een jaar of 10.000 houden de sterbevingen op. Daarna straalt de ster nog steeds röntgenstraling uit en wordt het een object dat astronomen een anomale röntgenpulsar noemen. Na nog eens 10.000 jaar valt de ster helemaal stil. De explosies zijn enorm, en sommige zijn recht-streeks waargenomen, zoals die van SGR 1806-20 op 27 december 2004, en men verwacht er meer te kunnen waarnemen naarmate telescopen beter worden.

In december 2004 waren er vier Soft Gamma Repeaters en vijf anomale röntgenpulsars bekend, en waren er nog vier kandidaten waarvan men nog niet zeker was. Anno juni 2009 zijn er 15 magnetars bekend.

Een magnetisch veld boven de tien gigatesla is sterk genoeg om een bankkaart te wissen vanaf halver-wege de afstand van de maan tot de Aarde. Een kleine neodymium-gebaseerde magneet heeft een veld van ongeveer één tesla, de Aarde heeft een geomagnetisch veld van 30 – 60 microtesla, en de meeste gegevensopslagmedia kunnen gewist worden met een veld in de orde van millitesla's.

Het magnetische veld van een magnetar zou dodelijk zijn op een afstand van duizend kilometer, doordat het de atomen in levend weefsel vervormt.

Meer informatiewww.physics.mcgill.ca/

~pulsar/magnetar/main.html

Wat is... een magnetar ?

Rubriek: Wat is...

36 | The guidestar

Enceladus, de witte ijsmaan van Saturnus, zou wel eens oceanen kunnen herbergen. Om daarachter te komen hebben verschillende onderzoeksgroepen gekeken of er zout in het ijs te vinden is. Dat zou er namelijk op duiden dat dat ooit in vloeibaar water is opgelost. De conclusies lijken tegenstrijdig.*

Enceladus is een kleine maan van Saturnus. De naam lijkt eerder op een Mexicaans gerecht dan op die van een maan. Maar dan wel een nagerecht, want de maan is wit en bestaat uit ijs. Sinds de ontdekking van dit ijs wordt er veel over deze satelliet van Saturnus gespecu-leerd, want waar ijs is, kan water zijn en water biedt de mogelijkheid tot leven.

In 2005 ontdekte het ruimteschip Cassini grote fonteinen van waterdamp en ijsdeeltjes die vanaf de zuidpool van Enceladus honderden kilometers de ruimte in worden gespoten. Hier zouden hete geisers in de kern van de maan verantwoordelijk voor kunnen zijn. De ijsdeeltjes en waterdamp voeden de buitenste ring van Saturnus, de E-ring.

Maar herbergt deze ijsklomp ook vloeibaar water of is hij ontstaan uit ijs dat nooit ontdooit is geweest? Een aanwijzing voor de aanwezig-heid van een oceaan onder het ijs zou het vinden van zout zijn. In de rotskern van een maan is dat namelijk over het algemeen te vinden. En zout lost makkelijk op in water. Dus als er een oceaan is, zou het water daarvan zout moeten zijn. In de Nature van deze week publiceren twee verschillende onderzoeksgroepen op het eerste

Artikel

Enceladus heeft mogelijk een oceaangezicht tegenstrijdige resultaten. Amerikaanse onderzoekers vonden geen zout in de waterdamp en Europese onderzoekers vonden dit juist wel in de ijsdeeltjes die door de maan uitgespuwd worden.

De Amerikaanse onderzoekers hebben de waterdampfonteinen onderzocht met telescopen vanaf de aarde. Als hete geisers het ijs en de waterdamp de ruimte in zouden blazen, moet de damp uit vers verdampt zout water bestaan. Zout is met telescopen goed te zien. Natriumdeeltjes reflecteren namelijk zonlicht op een unieke manier. Dit geeft een uniek geel licht (te vergelijken met natriumstraat-lantaarns). Een voorbeeld hiervan is te zien bij de vulkanische maan Io van Jupiter.

Maar helaas vonden de onder-zoekers geen gele reflectie in de fonteinen van Enceladus. Geen zout dus en dus geen bewijs voor een oceaan onder het ijs. Maar de onderzoekers benadrukken dat dit niet een bewijs is voor de afwezigheid van water, maar slechts dat er geen hete geisers zijn die zout water snel verdampen en de lucht in pompen.

De Europese onderzoekers hebben niet door telescopen zitten turen, maar hebben gegevens gebruikt van de Cosmic Dust Analyzer (CDA) aan boord van de Cassini. De CDA, een soort kosmische stofzuiger, heeft namelijk ook ijsdeeltjes uit de fonteinen van Enceladus opgezogen. En de Europeanen hebben daar wel degelijk zout in gevonden. En de als de ijsdeeltjes ooit in vloeibare vorm op de ijsmaan zijn geweest, zou het

om oceanen kunnen gaan die net zo zout zijn als die op aarde. De onderzoekers vallen hun Amerikaanse collega’s niet af. De hoeveelheid zout in de ijsdeeltjes is te klein om vanaf de aarde met telescopen waar te nemen.

Het ontbreken van zout in de damp kan volgens de Amerikanen duiden op een langzaam verdampings-proces, waarbij in ijsgrotten onder het oppervlak het zoute water langzaam verdampt, waarbij het zout achterblijft. Dit gebeurt op aarde ook bij het verdampen van het oceaanwater. Deze zoutloze damp kan dan zijn weg door de scheuren naar het oppervlak vinden en heeft dankzij het vacuüm van de ruimte helemaal geen geisers nodig om met flinke kracht het heelal ingezogen te worden.

De Europeanen waarschuwen nog wel dat ook hun vondst nog geen bewijs is voor het bestaan van een oceaan. Het zout in het ijs kan ook komen uit zoutvoorraden die mee naar buiten gezogen worden en nooit opgelost in water zijn geweest. De conclusies van beide onderzoeksgroepen sluiten nu dus nog vooral dingen uit in plaats van dat ze met zekerheid kunnen zeggen. Gelukkig zal de Cassini zal nog een flink aantal keer langs Enceladus vliegen. En dat houdt het spannend, want wie weet volgen dan de bewijzen voor water op de ijsmaan en blijkt Enceladus een bron voor leven te zijn. Bron: Johan Schaeffer.

Meer informatiehttp://nl.wikipedia.org/wiki/Enceladus_(maan)

The guidestar | 37

Sterrenkundigen van de Isaac Newton Group of Telescopes (ING) op het Canarische eiland La Palma hebben voor het eerst een zogeheten elektronenmultiplicatordetector ingezet voor sterrenkundige waarnemingen. Deze ccd-detector is zeer geschikt om snel verlopende hemelobjecten te bestuderen zoals cataclysmische veranderlijken. Tot deze laatste categorie behoort onder meer het object SDSSJ143317.78+101123.3: een dubbelster bestaande uit een witte dwerg en een andere dwergster. De twee draaien in slechts 78 minuten om elkaar, dus is het bij het opnemen van een spectrum van de dubbelster zaak om zo kort mogelijke opnametijden te realiseren. Door de nieuwe cdd-detector, QUCAM2 geheten, te combineren met de nauwkeurige ISIS-spectrograaf van de William Herschel-telescoop, konden de bewegingen van de beide sterren zeer nauwkeurig gemeten worden. Daarbij blijkt dat de begeleider van de witte dwerg niet zo maar een dwergster is maar een bruine dwerg - een ster die te weinig massa heeft om door middel van kernfusie energie te produceren. 10-06-2009.

Met behulp van de Submillimeter Array-radiotelescoop op Hawaļ is een roterende moleculaire schijf ontdekt rond de jonge dubbelster V4046 Sagittarii. De gemaakte beelden laten zien dat de schijf op een afstand van ongeveer 5 miljard kilometer van de beide sterren begint en zich uitstrekt tot ongeveer 50 miljard kilometer. Dat ook dubbelsterren omgeven kunnen zijn door een materieschijf was al langer bekend, maar dit is wel een bijzonder geval. De beide sterren van V4046 Sagittarii draaien op een onderlinge afstand van slechts 7 miljoen kilometer om elkaar en naar schatting 12 miljoen jaar geleden ontstaan. Dat maakt ze oud voor een materieschijf van dit type, omdat de vorming van (zware) planeten volgens de bestaande inzichten niet veel meer dan een paar miljoen jaar hoeft te duren. 10-06-2009.

Bij de zoektocht naar exoplaneten waarop leven mogelijk is, staat het begrip 'leefbare zone' centraal. Dat wil zeggen: de zone rond een ster waar het precies warm genoeg is om water op een planeetoppervlak in vloeibare toestand te houden. Bij zwakke sterren, zoals de veel voorkomende rode dwergen, ligt die leefbare zone op slechts enkele miljoenen kilometers de ster. Uit nieuwe berekeningen blijkt nu dat de getijkrachten op die kleine afstand zo groot zijn, dat je eigenlijk niet van een leefbare situatie kunt spreken. De tektonische activiteit op een eventuele planeet zou dermate groot zijn, dat het oppervlak voortdurend aan vulkanisme onderhevig is. De situatie op zo'n planeet zou goed vergelijkbaar zijn met die op de grote Jupitermaan Io, die zo'n grote vulkanische activiteit kent, dat zijn complete oppervlak in minder dan een miljoen jaar compleet 'ververst' wordt. Uit het rekenmodel blijkt dat de bijdrage van getijkrachten aan de inwendige warmte van een planeet niet groter dan een kwart mag zijn om van een leefbare planeet te kunnen spreken. 11-06-2009.


Kortnieuws

Elke maand blikken we terug naar wat er zich in diezelfde periode op sterrenkundig of ruimtevaartgericht gebied heeft voorgedaan...

4 juli (1054) 955e verjaardag

Krabnevel ontdekking

De Krabnevel, ook bekend als M1, is een nevel in het sterrenbeeld Stier (Taurus) die ontstaan is door een supernova. De supernova werd waargenomen op 4 juli 1054 door Chinese astronomen, zowat de vroegste melding van een super-nova. In het midden van de nevel staat een fel schijnende neutro-nenster. De neutronenster draait ongeveer 30 keer per seconde om zijn as en varieert daarbij in helderheid over het gehele elektro-magnetisch spectrum; de ster is een pulsar. De nevel ligt op een afstand van 6500 lichtjaar van de aarde. De krabnevel werd door Charles Messier in 1758 aanvankelijk voor een nieuwe komeet aangezien. Toen na een paar dagen de positie niet veranderd was, begreep hij zijn vergissing en besloot een catalogus op te zetten van alle vaste "komeetachtige" objecten om dit soort vergissingen in de toekomst te voorkomen. De krabnevel was het eerste object en kreeg daarom de naam M1. De nevel bleek in 1731 al beschreven door John Bevis. In de New General Catalogue heeft deze nevel de naam NGC 1952. De krabnevel heeft zijn naam te danken aan de eerste schets van Lord Rosse in 1844 van deze nevel, die deed denken aan een krab. Als de hemel donker genoeg is is de krabnevel met een grote verrekijker (7x50 of 10x50) of kleine telescoop net te zien als een vaag vlekje.


Voyager flyby (Jupiter)

De Voyager 1 en 2 vormen samen de Voyagermissie van de NASA. Deze missie werd in het leven geroepen om gebruik te maken van de zeldzaam voorkomende onderlinge positie van de vier grote buitenplaneten eind jaren ’70 en jaren ’80. De vier buitenplaneten stonden toen op een lijn. Op 9 juli 1979 passeerde Voyager 2 Jupiter. Vervolgens werd koers gezet

richting Saturnus. Op 25 augustus 1981 naderde Voyager 2 Saturnus het dichtst. Hierna ging de reis verder naar Uranus en Neptunus, die respectievelijk op 24 januari 1986 en 25 augustus 1989 werden bereikt. Vooralsnog is Voyager 2 de enige ruimtesonde die deze laatste twee gasreuzen heeft aangedaan. De reis die Voyager 2 heeft afgelegd wordt in de figuur weergegeven.

16 t/m 22 juli (1994) 15e verjaardag

Shoemaker-Levy impact

Tussen 16 en 22 juli 1994 sloegen 21 fragmenten van de komeet Shoemaker-Levy 9 in op het zuidelijk halfrond van Jupiter. Dit was de eerste keer dat botsingen tussen hemellichamen direct werden waargenomen. De grootste inslag, op 21 juli, had een kracht van 250 000 megaton TNT. Verwacht wordt dat als gevolg van de grote omvang, massa en zwaartekracht van Jupiter dit soort botsingen veel vaker voorkomen.


Eérste ruimtewandelingdoor een vrouw

Op 25 juli 1984 werd de Russische Svetlana Savitskaya de eerste vrouw die een wandeling in de ruimte maakte, in oktober gevolgd door de Amerikaanse Kathryn D. Sullivan.


Ranger 7

Ranger 7 was een onbemand ruimtevaartuig dat onderdeel uit-maakte van het Ranger-program-ma om close-up foto's van het maanoppervlak te maken. Gelan-ceerd op 28 juli 1964, ingeslagen op de maan op 31 juli 1964 om 13:25:49 UT Mare Cognitum.

Meer informatiewww.aerospaceguide.net

De ontdekking v/d krabnevel

Rubriek: Uit de oude doos...

38 | The guidestar

Origins of life - Deze film toont met behulp van spectaculaire beelden het ontstaan van het leven op Aarde. Beginnende bij het ontstaan van het Heelal, via de ontwikkeling van het leven op Aarde en het einde van het rijk der dinosauriërs zetten we onze speurtocht verder naar leven op andere plaatsen in het universum. Deze 3D animatiefilm is door middel van High Definition projectie een lust voor het oog.

Speelduur: 25 minuten / Nederlandstalig. Videovertoning. Vertoningen: wo. en zo. telkens om 15.15 uur. Extra voorstellingen tijdens de schoolvakanties.

Meer informatiewww.europlanetarium.com

Rubriek

Voorstellingen

Dawn of the space age - Dit is een High Definition hommage aan de vroegere tijden van ruimte-exploratie, van de lancering van de eerste satelliet, over de legendarische landing op de maan, tot bemande ruimtevluchten. Je herbeleeft deze prachtige momenten en geraakt in de ban van deze historisch accurate reconstructie van ’s mans eerste stappen in de ruimte.

Speelduur: 40 minuten / Nederlandstalig. Videovertoning. Vertoningen: wo. en zo. telkens om 14.15 uur. Extra voorstellingen tijdens de schoolvakanties.


Geheimen van de zuidelijke sterrenhemel - In één van de droogste gebieden ter wereld, in het noorden van de Chileense Andes, in het hartje van de Atacamawoestijn ligt een blauwe berg: de Cerro Paranal. Hier, op 2650 meter hoogte, ligt de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO). In deze planetariumshow verkennen we de geheimen van de zuidelijke sterrenhemel. Ook in deze regio staan er wonderlijke objecten aan de hemel die bewonderd kunnen worden. Komt u ook mee op deze reis door tijd en ruimte naar de verten van ons universum.

Speelduur: 35 minuten / Nederlandstalige uitleg / Planetariumvoorstelling.Vertoningen: zo. telkens om 16.00 uur (1) / elke 4e zondag van de maand om 14.00 uur (2)

Meer informatiewww.europlanetarium.com (1) of www.planetarium.be (2)

De aarde, planeet met duizend gezichten - Deze voorstelling werpt een blik op de Aarde en haar eigenschappen en beschrijft de invloeden waaraan ze onderhevig is. De klimaten en klimaatwisselingen (El Niño), de levende wezens en hun invloed op elkaar en op de gehele Aarde komen aan bod. Een mooie voorstelling waarbij het respect en de liefde dat we onze planeet verschuldigd zijn, benadrukt worden.

Speelduur: 26 minuten / Nederlandstalige uitleg / Planetariumvoorstelling. Vertoningen: wo. en zo. telkens om 15.00 uur. Extra voorstellingen tijdens de schoolvakanties.


Eyes on the skies - De uitvinding van de telescoop behoort ongetwijfeld tot een van de meest revolutionaire uitvindingen in de geschiedenis van de astronomie. De telescoop onthulde een enorme hoeveelheid aan astronomische schatten en leidde tot een dramatische toename in onze kennis en begrip van onze wereld en de onmetelijke ruimte daar rond. De film, gepresenteerd door Joe Liske van ESO, belicht verschillende facetten van de telescoop: haar geschiedenis, wetenschappelijk belang, technologische ontwikkelingen maar ook de mensen die de telescopen gebruiken, hun successen en hun mislukkingen.

Speelduur: 60 minuten / Engelstalig met Nederlandstalige ondertitels. Videovertoning.Vertoningen: wo. en zo. telkens om 16.15 uur. Extra voorstellingen tijdens de schoolvakanties.


Welke weersomstandigheden er ook heersen, in een planetarium of sterrenwacht kan je steeds terecht om de wonderen van het heelal aan te schouwen. Een greep uit hun voorstellingen kan je alvast hieronder terugvinden...

The guidestar | 39

Galilei’s Bril - Deze 3D show laat ons kennis maken met de planeten in ons zonnestelsel, en is dan ook zeer geschikt als eerste kennismaking met sterrenkunde.

Speelduur: ? minuten / Nederlandstalige uitleg / 3D planetariumvoorstelling. Vertoningen: elke eerste wo. telkens om 20.00.

Meer informatiewww.rug-a-pien.be

Venus en de planetenjagers - De planeet Venus kan, vanop aarde gezien, voor de Zon passeren. Een venusovergang heet dat, een uitzonderlijk evenement waar astronomen naar uitkijken! Met Astro, de planetenjager, reizen we ook naar andere sterren waarrond soms exoplaneten draaien.

Speelduur: 45 minuten / Planetariumvoorstelling. Vertoningen: woe. en elke 3e zo. van de maand telkens om 14.00 uur.

Meer informatiewww.planetarium.be

DAarde onder invloed - Als bewoners van planeet AARDE neemt onze buur "de ZON" een toch wel speciale plaats in. Alleen al voor het dagelijks verschijnsel van dag en nacht en voor het jaarlijks terugkeren van de seizoenen moeten we de bewegingen van dit duo onder de loep nemen. Willen we bovendien ook het spel van de getijden en de verduisteringen begrijpen dan kunnen we niet rond de MAAN! AARDE, MAAN en ZON, een onafscheidelijk trio voor een aardse waarnemer.

Speelduur: 45 minuten / Planetariumvoorstelling. Vertoningen: enkel na reservatie. Extra voorstellingen tijdens de schoolvakanties.


Schijn en werkelijkheid - We zien de zon opkomen en ondergaan, maar weten beter: niet de zon draait rond de aarde maar de aarde draait rond de zon. Vanwaar dit verschil tussen schijn en werkelijkheid? We scheren door ons zonnestelsel, leggen lichtjaren af en stranden bij nevels, bolhopen en galaxieën.

Speelduur: 45 minuten / Planetariumvoorstelling. Vertoningen: enkel na reservatie. Extra voorstellingen tijdens de schoolvakanties.


De Tharsis codex - In de Tharsis Codex beleven we opnieuw een fantastisch Spike avontuur ! Het vorige avontuur, dat verteld wordt in de Spike Codex, heeft Captain Spike Speed geen windeieren gelegd: hij is een gevierde held op Spike Planet en... hij is er stinkend rijk van geworden! Met dit geld heeft onze dappere kapitein een kantoor opgericht: Speed Space-Races. Wij wensen je alvast een leuke reis!

Speelduur: 25 minuten / Nederlandstalige uitleg / Planetariumvoorstelling. Vertoningen: wo. en zo. telkens om 14.00 uur. Extra voorstellingen tijdens de schoolvakanties.


1000 Meteoren & Kometen - Dit is een documentaire over de zogenaamde 'kleine objecten' in ons zonnestelstel: planetoïden, kometen en ander kosmisch puin. Deze rotsblokken vormen een klein maar reëel risico voor het leven op Aarde. De documentaire gaat dieper in op de ontstaansgeschiedenis van deze objecten, geeft een vooruitblik op wat de gevolgen zouden kunnen zijn indien zo een object inslaat op Aarde, en toont hoe de mensheid zich hiertegen kan beschermen.

Speelduur: ? minuten / Nederlandstalige uitleg / 3D planetariumvoorstelling. Vertoningen: wo. telkens om 20.00 en 21.10 uur.

Meer informatiewww.rug-a-pien.be

Tussen de sterren is niet alleen leegte. Er zweven ook stoffen als methanol en koolstofdioxide. De Leidse onderzoeker Fedor Goumans wil verklaren hoe die zijn ontstaan onder omstandigheden die dat juist onmogelijk zouden moeten maken. Hij kreeg daarvoor een Veni-beurs van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek.

Het is verbazingwekkend dat er in de ruimte moleculen gevormd worden. De ruimte is biljoenen malen ijler dan lucht. Dat maakt de kans dat twee atomen elkaar tegenkomen en een molecuul kunnen vormen erg klein. En zelfs als een molecuul gevormd wordt, valt hij meestal weer snel uit elkaar omdat er bijna nooit een ander molecuul in de buurt is om het overschot aan energie weg te vangen.

Dat er toch moleculen in de ruimte worden gevormd, komt waar-schijnlijk door de stofdeeltjes die in bepaalde gebieden zweven en waarop losse atomen en moleculen blijven plakken. De kans dat atomen een ander atoom op een stofdeeltje tegenkomen is daardoor veel groter dan in de omringende ruimte. Ook kan het stofdeeltje de energie opvangen die vrijkomt als een molecuul gevormd wordt, zodat het nieuwe molecuul kan afkoelen en stabiliseren. Maar daarmee kan nog niet alles verklaard worden.

‘Van koolstofmonoxide weten we hoe het ontstaat, daar hebben we althans een plausibele verklaring voor’, vertelt Fedor Goumans. ‘Maar bij koolstofdioxide en

methanol is er een probleem. Voor het vormen van die moleculen is er een reactiebarrière.’ Die barrière is een soort weerstand die de atomen moeten overwinnen, voordat ze met elkaar kunnen reageren, net zoals je bij een klemmende deur eerst veel kracht moet zetten voordat hij opengaat. Normaal wordt die barrière overwonnen omdat de moleculen snel genoeg bewegen (dat wil zeggen dat de temperatuur hoog genoeg is) en de botsing daardoor voldoende energie oplevert voor de reactie. Maar de gebieden in het heelal waar moleculen ontstaan zijn daar veel te koud voor: de temperatuur ligt daar rond de 260 graden onder nul.

Dat betekent dat de atomen niet snel genoeg bewegen om de reactiebarrière te overwinnen. Hoe kunnen die reacties dan toch plaatsvinden? Goumans: ‘Een mogelijkheid, of eigenlijk dé mogelijkheid, is dat het waterstof-atoom tunnelt door de barrière. Als een deeltje ‘tunnelt’ is het alsof het op een magische manier van de ene kant naar de andere kant van een hindernis wordt getrans-porteerd, zonder ‘door’ de hindernis heen te gaan. Het is alsof je in je kelder was en ineens op zolder staat, zonder dat de kelderdeur open is gegaan of dat je hebt moeten lopen.

Waterstofatomen zijn licht genoeg om een beetje te tunnelen, en daarmee ineens een klein stapje te maken om aan de andere kant van de reactiebarrière terecht te komen, waardoor de reactie sneller gaat dan je zou verwachten. Misschien dat dat tunnelen ervoor zorgt dat er

een waterstofatoom zich vast kan maken aan koolstofmonoxide als eerste stap in de methanolvor-ming.’ Toch kunnen onderzoekers nog niet alles verklaren. Goumans: ‘Je kunt de berekeningen contro-leren door te kijken naar de verhouding tussen normaal waterstof en zware waterstof-atomen (deuterium) in bijvoorbeeld methanol in de ruimte. Waterstof-atomen zijn lichter dan deuterium-atomen, dus ze tunnelen beter, en je zou dus verwachten dat het ruimtemethanol relatief meer water-stofatomen en minder deuterium-atomen bevat dan de rest van de ruimte. Maar het is juist andersom. Er spelen waarschijnlijk dus nog meer reacties mee.’

Het stofdeeltje waarop de reacties plaatsvinden zou die bijvoorbeeld ook kunnen beïnvloeden, Goumans hoopt bij een bezoek in Duitsland uit te zoeken hoe de simulatie van de reacties aan de simulatie van een stofdeeltje gekoppeld kan worden. Er lijkt nog voldoende te doen, maar wat drijft Goumans? ‘Het leuke aan onderzoek vind ik de dingen die je niet verwacht, je denkt zus, maar het is zó. Tijdens mijn onderzoek in Londen bijvoorbeeld bestudeerde ik het mineraal fosteriet, en er kwam uit onze berekeningen dat waterstof dat zich daaraan bond, zich opsplitste waarbij de kern aan een zuurstofatoom bond en het elektron naar het magnesium-ion ging. En toen we een verwant mineraal (magnesiumoxide) gingen bestuderen bleek dat vreemde mechanisme inderdaad te bestaan.’ Bron: Fedor Goumans / Kennislink.

Moleculair mysterie in de ruimte

Artikel

40 | The guidestar

The guidestar | 41

De lancering van NASA's maanverken-ner Lunar Reconnaissance Orbiter (LRO), gepland voor woensdag 17 juni, staat mogelijk onder druk door het uitstel van de lancering van de spaceshuttle Endeavour. De shuttle zou vandaag (13 juni) worden gelanceerd, waarna de lanceerbasis op Kennedy Space Center klaarge-maakt zou worden voor het vertrek van LRO. Door een lek in het afvoersysteem van overtollige water-stof, ontdekt tijdens het voltanken van de grote brandstoftank van de shuttle, is de lancering van Endeavour echter geschrapt. Vanwege de noodzakelijke reparaties kan shuttlemissie STS-127 (naar het internationale ruimtestation ISS) niet eerder dan woensdag 17 juni plaatsvinden. Als LRO voorrang krijgt, kan de shuttle op z'n vroegst op zaterdag 20 juni op pad. Dan mogen beide lanceringen echter geen verdere vertragingen meer oplopen, want tussen 21 juni en 11 juli zijn shuttle-lanceringen naar het ISS niet mogelijk in verband met de baanoriėntatie van het ruimtestation. Voor Lunar Reconnaissance Orbiter geldt echter iets soortgelijks: als de shuttle op de 17e wordt gelanceerd, kan de maanverkenner nog op 20 juni de ruimte in, maar als die datum niet wordt gehaald, is ook hier uitstel van enkele weken nodig. Zondag wordt door NASA besloten welke ruimtevlucht aanstaande woensdag voorrang krijgt. 12-06-2009.

Met de lancering van de spaceshuttle Endeavour bereikt de wereld morgen een bijzondere mijlpaal: het totale aantal mensen dat de dampkring heeft verlaten gaat boven de vijfhonderd. De mijlpaal wordt volgens de Ameri-kaanse ruimtevaartorganisatie NASA bereikt wanneer astronaut Christopher Cassidy de bestemming van de reis betreedt, het internationale ruimte-station ISS. De bemanning heeft het aan boord echter te druk om bij het historische moment stil te staan, zegt een woordvoerder van de NASA. De eerste mens in de ruimte was Joeri Gagarin uit de Sovjet-Unie. In 1961 draaide hij in anderhalf uur tijd een rondje rond de aarde. De Sovjet-Unie wilde met de vlucht bewijzen dat het superieur was aan de aartsvijand, de Verenigde Staten. Een Amerikaan bereikte echter de grootste mijlpaal uit de geschiedenis van de ruimtevaart: op 20 juli 1969 zette Neil Armstrong als eerste mens ooit voet op de maan. Momenteel zijn 498 mensen uit 38 landen in de ruimte geweest. Meer dan de helft van hen kwam uit de Verenigde Staten. Bron: MVL / 15-06-2009.

Onderzoekers van de universiteit van Zürich hebben een geavanceerde computersimulatie gemaakt die de geboorte van ons Melkwegstelsel na-bootst. De sterrenkundigen hebben alle basisingrediënten (kleine proto-stelsels, gaswolken, donkere materie) in het model opgenomen, en het model vervolgens laten berekenen waar de interacties (zwaartekrachts-aantrekking, schokgolven) tussen deze ingrediënten uiteindelijk toe leiden. Het resultaat is een sterrenstelsel dat qua massa en vorm verbluffend veel op ons Melkweg-stelsel lijkt. Toch is het model niet volmaakt: de centrale verdikking van het stelsel, waar enorme aantallen sterren verzameld zijn, bevat ongeveer drie keer zo veel materie als die van het echte Melkwegstelsel.


Kortnieuws

De CanSat competitie

Artikel

Een groep middelbare scholieren heeft, onder toeziend oog van militairen, vrijdag op Artillerie Schietkamp 't Harde zelfgemaakte raketten met satellieten gelanceerd. Dit heeft het ministerie van Defensie maandag laten weten. De lancering maakt deel uit van de finale van de CanSat-competitie, georganiseerd door de Technische Universiteit Delft en ruimtevaart-bedrijf ISIS. Militairen zagen tijdens de wedstrijd van afgelopen vrijdag toe op de veiligheid. Om de raketlanceringen veilig te kunnen uitvoeren heeft Defensie voor de 2e keer 't Harde, onderdeel van Artillerie Schietkamp Oldebroek, beschikbaar gesteld aan de scholierenteams. Op dit terrein houden militairen normaal schiet-oefeningen met zware artillerie. In totaal deden 20 scholen mee aan de 3 editie van de CanSat competitie, ondersteund door experts van de TU Delft. Iedere succesvolle lancering was een grote opluchting voor het betreffende scholierenteam. Een

CanSat is een `satelliet' ter grootte van een frisdrankblikje waar de scholieren zelf een experimentele satellietmissie voor hebben be-dacht. Per raket werden twee CanSats gelanceerd. De raket bracht de satellietjes naar een hoogte van 1000 meter, waarna ze aan een daalvlucht begonnen aan een door de scholieren gemaakte parachute. Tijdens de daalvlucht en de landing voerden de CanSats hun missie uit. Op vrijdag 3 juli presenteren de finalisten de resultaten van hun satellietmissies op de TU Delft. Een jury wijst de winnaars aan. Zij winnen een paraboolvlucht in het onderzoeks-vliegtuig van de TU Delft. Tijdens een paraboolvlucht wordt een vliegtuig in een vrije val gebracht, waardoor er gewichtloosheid in het toestel optreedt. De winnaars kunnen dan na een jaar hard werken even ervaren hoe het is om een astronaut te zijn.

Meer informatiewww.tudelft.nl

Deze zomervakantie is het veertig jaar geleden dat Neil Armstrong en Buzz Aldrin als eerste mensen over de Maan liepen. Van 4 juli tot en met 9 september verzorgen ruimte-vaartdeskundigen van Space Expo dagelijks kindvriendelijke lezingen voor jong en oud. Hierin wordt op boeiende wijze verteld hoe eind jaren ’60, begin jaren‘70 mensen met het Apolloprojekt op de maan terecht kwamen en wat de plannen zijn voor de toekomst.

Space Expo zomerprogramma

Artikel

Kinderen lanceren raketten naar de maan en knutselen hun eigen maanlander van.....snoep. Bezoe-kers lopen zelf ook over een stukje maan. en zijn getuige van de eerste voetstappen ooit door mensen gezet op een ander hemellichaam. In de schatkamer is een uniek stukje maansteen te vinden, meegenomen door de astronauten van Apollo 17. Overigens is ook maanastronaut Buzz Aldrin van Apollo 11 bij Space Expo op bezoek geweest en sprak zijn bewondering uit voor de prachtig verzorgde interactieve ruimtevaartt-entoonsteling in Noord-wijk. Wie zelf wil zien hoe ruimtevaarttuigen bij ESA-ESTEC worden getest alvorens ze bijvoorbeeld naar de Maan worden gelanceerd, kunnen per Space Train vanaf Space Expo een bezoek brengen aan ESA-ESTEC.

Meer informatiewww.space-expo.nl

42 | The guidestar

Artikel

Het stond al te lezen in de vorige editie van de Guidestar... In septem-ber start de tweede cursus telescopenbouw in het AEG lokaal te Oostende.

What's New ?

Zoals gemeld kan er een keuze worden gemaakt tussen een 20 cm float of pyrex of een 25 cm pyrex. En om een goede begeleiding mogelijk te maken worden er deze keer maximaal vier cursisten tot de workshop toegelaten. De sessies gaan door vanaf september en telkens op zaterdagnamiddag van 14.00 tot 17.00 uur.

In de loop van dit werkjaar wordt je verwend met een gloednieuwe cursus zowel online als een papieren versie. Deze cursus komt tot stand dankzij de medewerking van Piet Hans Bruinsma (volksster-renwacht Almere), Chris Baetens (werkleider kijkerbouw Urania), Guy Wauters (werkgroepleider VSRUG) en ikzelf. Deze cursus moet toelaten een volledig inzicht te krijgen in het maken van de optiek, het vervaardigen van de montering en het uitrekenen en plaatsen van alle componenten van de kijker in zijn geheel.

De AEG werkgroep kijkerbouwSoorten kijkers

In principe kan er worden gekozen tussen twee verschillende types; enerzijds de 'achthoekige' teles-coop. Die wordt in Gent zowat stilaan de favoriet. Het betreft een achthoekige tubus uit aluminium. Stevig, goed ogend, én eenvoudig te vervaardigen. Deze telescoop kan zowel voor de 20 als 25 cm spiegels worden vervaardigd. Ook de dobsonmontering is zeer een-voudig te maken. Een zeer gebruiksvriendelijk ontwerp !

Tweede type is een typische reisdobson.: zeer compact en zoals de naam aangeeft, ook heel makkelijk te transporteren. Maar zoals je aan het ontwerp ziet; best op een donkere locatie neerpoten. Voor deze versie kregen we van Piat Hans een volledig bouwpakket voor een 20 cm f5. Zelfs met de mogelijkheid een GOTO sturing te monteren.

Machinepark

Onze vereniging kan gebruik maken van alle faciliteiten die de slijpgroep op campus De Sterre in Gent voorhanden heeft. Zo kunnen er bepaalde stukken worden gedraaid,

aluminium is voorzien voor de achthoek tegen kostprijs. Stukken die moeten worden gedraaid kunnen worden aangekocht tegen kleine meerprijs.

Alle onderdelen zoals vangspiegel en zoeker kunnen worden besteld. Een polijstmachine LOH pm500 is voorhanden en mag vrij worden gebruikt. Een Balzer opdampklok is operationeel en kan spiegels aan tot 48 cm diameter ! Ook een proffessionele testbank staat ter onze beschikking; Foucault, Ronchi, Wiretest zijn reeds voorhanden. Interferrometer en andere meer gesofisticeerde test-methodes staan op stapel in de zeer nabije toekomst.

Prijskaartje

Wie wil starten met de cursus dient lid te zijn van AEG en volksster-renwacht Armand Pien Gent. Kostprijs: 30,00 euro in totaal. Slijpen van de optiek, alle poeders, viltjes, pek, polijstmiddel en opdampen kost 75,00 euro in totaal, ongeacht hoeveel materiaal er wordt verbruikt. Prijzen van glasschijven zijn op aanvraag te verkrijgen. Voor verdere inlichingen kan je terecht op mijn e-mailadres; [email protected]

Foto's: De populaire achthoekige zelfbouw telescoop is één van onze toppers.

Nog even dit... Ter gelegenheid van STARNIGHTS in Ieper verzorgen Guy Wauters en ikzelf een voordracht over kijkerbouw op zaterdag 22 augustus om 20.00 uur. Daar kan je met alle vragen zeker terecht !


The guidestar | 43

De veertienjarige Caroline Moore heeft een zeldzame supernova ontdekt in een naburig melkwegstelsel. Volgens astronomen is Moore daarmee de jongste ooit die een supernova ziet en dan nog één van een extreem zeldzame soort. Voor de geïnteres-seerden, dit is hem: SN 2008ha. De supernova is een nieuw type van sterexplosie dat weleens de zwakste in zijn soort ooit door de mens gezien zou kunnen zijn. SN 2008ha ligt op 70 miljoen lichtjaren en schijnt heel zwak vanop de aarde gezien. Maar toch nog altijd 25 miljoen keer sterker dan het licht van de zon. De tiener ontdekte de supernova met een kleine telescoop, maar astronomen haalden hun zwaarste materiaal boven om de aard van de explosie te bepalen. Volgens Alex Filippenko van de Berkeley-universiteit was SN 2008ha misschien wel een enorme ster die in elkaar stuikte om een zwart gat te vormen. Hij heeft het over een "belangrijke bijdrage om het universum te doorgronden". 16-06-2009.

De Japanse ruimtevaartorganisatie JAXA heeft de laatste foto's vrijgegeven die op 11 juni 2009 gemaakt zijn door de maanverkenner Kaguya. Kaguya werd op 14 september 2007 gelanceerd, en heeft gedetailelerde opnamen en hoogte-metingen van het maanoppervlak verricht. Op 11 juni maakte hij een gecontroleerde crash op het zuidelijk halfrond van de maan. Op de foto's, gemaakt met de HDTV-camera van de ruimtesonde, is het bekraterde en heuvelachtige maanlandschap te zien waar de ruimtesonde te pletter sloeg. De Amerikaanse Lunar Reconnais-sance Orbiter, gelanceerd op 18 juni, zal binnenkort het hele maanopperlvak in groot detail gaan vastleggen.

Het lijkt vergezocht, maar volgens onderzoekers van de universiteit van Keulen is leven op de ijskoude Saturnusmaan Titan niet onmogelijk. De temperaturen op Titan zijn dermate laag, dat de daar ontdekte meren niet gevuld zijn met water, maar met vloeibare koolwaterstoffen zoals methaan en ethaan. Toch zouden, afhankelijk van de precieze samen-stelling van de vloeistof, in deze meren chemische reacties kunnen optreden die aan de basis van het ontstaan van leven staan. Dat zou dan gebeuren onder invloed van energierijke kosmische straling, die reacties kan veroorzaken die tot de vorming van complexere moleculen leiden. Maar als hier al leven uit zou ontstaan, zou dat heel anders zijn dan dat op aarde. Vanwege de lage temperaturen en het ontbreken van water en zuurstof, lijkt Titan een goede kandidaat voor leven dat op silicium is gebaseerd in plaats van koolstof.

Sterrenkundigen houden een nieuwe rode vlek in de gaten die op het noordelijk halfrond van Jupiter is verschenen - een stormgebied dat bijna net zo groot is als de befaamde Grote Rode Vlek. Een Filipijnse amateursterrenkundige, die de vlek al sinds medio april volgt, heeft hem onlangs gefotografeerd met een middelgrote amateurtelescoop. Vol-gens hem was het stormgebied aanvankelijk vrij klein, maar is het in de loop van mei flink gegroeid. Hoe standvastig de nieuwe rode vlek is, moet nog blijken.

Kortnieuws

Natuurlijke deeltjesversneller

Artikel

Utrechtse astronomen hebben voor het eerst metingen verricht die direct laten zien dat supernova-resten uitstekende deeltjesversnel-lers zijn. In hun onderzoek, dat vandaag op Science Express wordt gepubliceerd, hebben ze data van ESO’s Very Large Telescope gecombineerd met die van NASA’s Chandra Röntgensatelliet.

Elke dag bombarderen talloze deeltjes uit de ruimte onze aardat-mosfeer. Deze deeltjes zijn klein, bestaan voornamelijk uit protonen, bewegen met bijna de lichtsnelheid en hebben zeer hoge energieën: hoger nog dan de deeltjesversneller in Genève kan bereiken.

Al eerder was aangetoond dat de overblijfselen van supernova’s kosmische deeltjes in de Melkweg tot enorm hoge energieën kunnen versnellen. De Utrechtse promo-venda Eveline Helder en haar co-promotor Jacco Vink hebben nu voor het eerst een meting gedaan die direct aantoont hoeveel energie van het gas van de supernova wordt omgezet in kosmische straling. Dat blijkt meer te zijn dan 50 procent. “De energie van de explosie die wordt gebruikt voor het versnellen van de deeltjes, gaat ten koste van de verhitting van het gas, dat veel kouder is dan de theorie voorspelt”, zegt Eveline Helder. De astronomen keken naar een ster die explodeerde in het jaar 185, en is waargenomen door Chinese astronomen.

Deze supernovarest, RCW 86, staat op 8200 lichtjaar afstand in de richting van het sterrenbeeld Circinus (‘Passer’). Met behulp van

de Europese Very Large Telescope in Chili, deden Helder, Vink en collega’s metingen aan de temperatuur van het gas direct achter de schokgolf die door de supernova explosie wordt gevormd. Ze bepaalden ook de snelheid van de schokgolf door twee opnames van Chandra te vergelijken. Ze ontdekten dat de schokgolf beweegt met 10 tot 30 miljoen kilo-meter per uur.

De temperatuur van het gas blijkt 30 miljoen graden Celsius te zijn. Dat is veel minder heet dan de minimaal 500 miljoen graden Celsius die op basis van de snelheid van de schokgolf zou worden verwacht. Deze ontbre-kende energie is de energie die zorgt voor de versnelling van de kosmische deeltjes.

Supernova’s zijn explosies waarin sterren aan het einde van hun leven komen. Wat overblijft na een supernova-explosie is een expan-derende schokgolf, die het omlig-gende materiaal opveegt. Deze schokgolf blijft dan nog zo'n 100.000 jaar zichtbaar. In een aantal gevallen blijft er een neutro-nenster of een zwart gat over.

Foto: Twee foto's van de RCW 86 supernova genomen door enerzijds de XMM Newton en, anderzijds, de MOST of Archival Molongo Obser-vatory synthesis Telescope. Bron: ESA.

Meer informatiehttp://chandra.harvard.edu/

photo/2006/rcw86/

Guidestar 07-2009

Documents

Transcript of Guidestar 07-2009