HetGR

ATISd

igitale

magaz

inevan

deAst

roEve

ntGro

upvzw

-Reda

ctie@a

egvzw.

be-w

ww.ae

gvzw.b

e-Jaa

rgang

8-Feb

ruari2

013

Info - Patrick Jaecques is,naast grafisch vormgeveren hoofdredacteur van ditmagazine, ook oprichteren voorzitter van de Astro EventGroup vzw uit Oostende. Een doorpassie gedreven levensgenieter dieal meer dan een kwart eeuw langhet brede publiek informeert over dediverse hemelse wonderen...

Patrick

Jaecqu

es

002

Editoria

alGu

idesta

r|02-

2013

Wat is algemene kennis ?Toen afgelopen maand bekend werd dat hetbijzonder pover gesteld is met de algemenekennis van toekomstige leerkrachten bleek ik,in tegenstelling tot zowat iedereen om meheen, niet echt verbaasd. Integendeel, ik denkdit al jaren...Als student verbaasde het me al dat zowelmijn studiegenoten als leerkrachten zo weinigafwisten van wat er zich hierboven allemaalafspeelt. Akkoord, niet iedereen is even sterkgeboeid door sterrenkunde en ruimtevaart.Maar men zou, op zijn minst, toch moetenweten hoeveel planeten het zonnestelselheeft. En welke plaats de Aarde, waarop wijleven, inneemt. Helaas, ook dat blijkt voorvelen te moeilijk.Dat we, als burgers van dit land, niet eens deprovincies kunnen benoemen, weten wie deVlaamse minister-president is of de functie vaneen vakbond kunnen omschrij-ven, versterkt alleen mijnvermoeden dat de jongeregeneratie blijkbaar dommerwordt. Of op zijn minst heelwat minder aandacht heeftvoor elementaire basiskennis.Maar wat is basiskennis? Uiteen recente studie blijkt dat jegemiddeld acht weken nodighebt om de basis aan te lerenvan gelijk welk onderwerp. Zoduren de fysieke opleidingvoor de Amerikaanse elite-eenheid Navy Seals of hetBolsjoi ballet in Moskou en deastronautentraining voor de Mercury preciesacht weken. Wat niet betekent dat je dan zaluitblinken, maar dat je dan een goede basishebt om op voort te bouwen. Het belang-rijkste aspect in zo'n training is dat men zijnhersenen vertrouwd maakt met een strakwerkschema. En intelligentie is hier minderbelangrijk dan veerkracht en uithoudings-vermogen. Kortom, je hebt tijd nodig omvorderingen te maken. En net daarin ligt

volgens mij het probleem. Want doortijdsgebrek leest men nu eenmaal minderboeken. De dalende boekenverkoop bevestigtdit. Een magazine dan maar ? Tja, zelfshiervoor moet men al een inspanning leveren,zodat men dit ook al minder en minder doet.Volgens de uitgevers is dit toe te schrijven aande digitale media. Wat onzin is, gezien e-readers en tablets net zo goed, of misschienzelfs beter, boeken en magazines weergeven.Het probleem ligt eerder in het volume vanhet aanbod. Dagelijks worden we overspoelddoor allerlei informatie, die niet allemaal zorelevant is. Zo vraag ik me geregeld af wiebaat heeft te weten wie afgelopen weekendzijn auto rond een boom heeft geparkeerd,hoe de Kardashians ruiken of welke filmsterdeze week vreemd is gegaan. Allemaalinformatie. Echter, over enkele weken,maanden of jaren weet niemand nog wie deKardashians waren. De provin-cies, de vakbonden en zekerde planeten blijven echter nogwel wat langer meegaan. Duslijkt het me nuttig deze tochietwat beter te kennen...

Feit is dat amateursterren-kundigen met moeite nogkunnen volgen wat er alleen alin hun vakgebied gebeurt.Terwijl er tien jaar geleden elkjaar wel een of andere door-braak was op sterrenkundig ofruimtevaartgebied, gebeurt ditnu bijna op wekelijkse basis.Zo wordt algemene kennis een steeds grotereverzameling weetjes. Dus is het vermoedelijkniet zo dat jongeren dommer worden. Maardoor het grote aanbod aan gegevens makenze minder onderscheid tussen belangrijke enonbelangrijke informatie. Vermoedelijk wetenook hun leerkrachten minder goed wat echtbelangrijk is. En gaat men er van uit dat allestoch via Google te vinden is... Allemaal goed,tot de elektriciteit uit valt. En dan ?

“We are students ofwords: we are shut upin schools, and colleges,and recitation rooms,for ten or fifteen years,and come out at lastwith a bag of wind, amemory of words, anddo not know a thing."Ralph W. EmersonVoorpagina - Het Syncom-projectwas een Amerikaans ruimtevaart-programma uit het begin van dejaren zestig van de vorige eeuw. Denaam was een afkorting van syn-chronous communication satellite.Doel van het project was, om eenkunstmaan in een geostationairebaan te brengen ten behoeve vanexperimentele telecommunicatievedoeleinden. Deze maand is hettrouwens precies 50 jaar geleden(1963) dat deze satelliet, als eerste,in een geostationaire baan werdgebracht. Bron: Wikipedia.

Dit digitale magazine, beschikbaar als PDF en Flashbestand, is een non-profit product van de Astro EventGroup vzw uit Oostende en heeft tot doel sterren-kunde, klimatologie en ruimtevaart te promoten bij eenzo breed mogelijk publiek.De redactie bestaat uit: Patrick Jaecques (hoofd-redacteur en grafisch vormgever), Hendrik De Rycke,Kris Christiaens, Sander Vancanneyt en Joeri De Ro. Devaste rubrieken worden onderhouden door DirkDevlies, Kris Christiaens, Marc van der Sluys, Filip Feysen Rolf Jansen. Zin om ook een artikel te schrijven en /of rubriek te onderhouden. Contacteer ons dan viaredactie@aegvzw.be.De Astro Event Group vzw, noch enige andere persoondie in zijn naam optreedt, is verantwoordelijk voor hetgebruik dat zou kunnen worden gemaakt van deinformatie in deze digitale publicatie of voor eventuelefouten die er, ondanks de uiterste zorg bij de voor-bereiding van de teksten, nog in zouden staan. Tevensheeft de redactie alle nodige moeite gedaan om te

voldoen aan de wettelijke voorschriften inzake auteurs-rechten en om contact op te nemen met de rechtheb-benden. Elke persoon die benadeeld meent te zijn enzijn rechten wil laten gelden wordt verzocht zichbekend te maken. De redactie heeft het recht inge-zonden artikels en / of rubrieken te weigeren die nietrelevant en / of discriminerend zijn tegen een individu,groep of organisatie. Ook zaken die indruisen tegen dedoelstellingen van de vereniging kunnen verwijderdworden. De redactie, onder leiding van de hoofd-redacteur, heeft hierbij steeds het laatste woord !Er is een samenwerkingsverband met diverse websites.Dankzij de steun van de diverse auteurs, de leden ennatuurlijk de diverse sponsoren kunnen we dezedigitale publicatie gratis verspreiden.Deze digitale publicatie is volledig ontworpen metgratis open-source en / of freeware software zijndeScribus, Gimp, Foxit Reader, Ink-scape en Paint.net.De 'deadline' ligt steeds vast op de 25e van de maand !

Informatief

Inhoudelijk04 - Verband tussen (buiten)aards leven en platentektoniek.07 - Space Night 2013.09 - Kortnieuws - Sterrenkunde.10 - Zonnevlekkengroep 1654 doorbreekt de stilte.11 - Voorbij het absolute nulpunt.12 - Rubriek - European Southern Observatory (ESO).14 - Eindelijk wat laadpunten...15 - Rubriek - Nieuw in de boekenkast - De deeltjesdierentuin.16 - Rubriek - Astrofoto van de maand.19 - Kortnieuws - Sterrenkunde.20 - Rubriek - Lancering in de kijker - Eerste lancering van 2013.22 - Kameleontische pulsar tart theorie.24 - OTRAG: 's Werelds eerste commercieel lanceerbedrijf.29 - Kortnieuws - Ruimtevaart.30 - Rubriek - Gadget(s) v/d maand.31 - Rubriek - Lanceeroverzicht van de maand.32 - De 5 sterkste uitbarstingen van zonnecyclus 24.34 - Rubriek - Woord van de maand - Georges Achille Van Biesbroeck.39 - Kortnieuws - Klimatologie.40 - Rubriek - Space History - Eerste radiopulsar.42 - Zuid-Korea brengt satelliet in de ruimte.43 - Proba V op de testbank.44 - Rubriek - European Space Agency (ESA).47 - Afwerking planetenpad.49 - Kortnieuws - Sterrenkunde.50 - Belg aan het hoofd van HI-SEAS Marssimulatie.56 - Rubriek - Het AEG nieuws.59 - Kortnieuws - Sterrenkunde.60 - Rubriek - Hemelkalender.65 - Iran stuurt aapje de ruimte in.66 - Rubriek - APOD - Zonsopgang in de Tycho krater.69 - Kortnieuws - Ruimtevaart.70 - Rubriek - Sateria onder de sterren.

Erwin LouagieKris ChristiaensDiv. / RedactioneelJoeri De RoRedactioneelESO / Rodrigo AlvarezRedactioneelRedactioneelKarel TeuwenDiv. /RedactioneelKris ChristiaensASTRONKris ChristiaensDiv. /RedactioneelPatrick JaecquesKris ChristiaensJoeri De RoDirk DevliesDiv. /RedactioneelRedactioneelKris ChristiaensESAESAPatrick JaecquesDiv. /RedactioneelNicky De MunsterRedactioneelMarc van der SluysRedactioneelKris ChristiaensRolf JansenDiv. / RedactioneelFilip Feys

003

Foto - Deze indringende opnametoont een donkere wolk waarinnieuwe sterren ontstaan, metdaarnaast een groepje helderesterren die al uit hun stofrijkestellaire kraamkamer tevoorschijnzijn gekomen. De wolk, die Lupus 3wordt genoemd, staat op eenafstand van ongeveer 600 lichtjaarin het sterrenbeeld Schorpioen.Waarschijnlijk is onze zon meer danvier miljard jaar geleden in eensoortgelijk stervormingsgebied ont-staan. De foto is gemaakt met de2,2-meter MPG/ESO-telescoop vande ESO-sterrenwacht op La Silla, inhet noorden van Chili. Het is debeste opname in zichtbaar licht dieooit van dit vrij onbekende object isgemaakt. Bron: ESO.

De Astro Event Group vzw, kortweg AEG, is een non-profit sterrenkundige vereniging voorvolwassenen uit Oostende die geïnteresseerd zijn in sterrenkunde, klimatologie en / ofruimtevaart. Iedereen met passie voor deze boeiende wetenschappelijke takken is er van hartewelkom. Van absolute beginner tot ervaren amateursterrenkundige en dit voor een boeiende,leerrijke en vooral gezellige beleving van z'n hobby.Ook wie niet in de ruime omgeving van Oostende woont heeft baat om lid te worden. Want devereniging staat ook in voor een resem andere realisaties. Van de diverse boeiende websites,tentoonstellingen, voordrachten, uitstappen, de jaarlijkse StarNights en Space Night evene-menten tot dit uitvoerige magazine. Kortom, steun onze vereniging en stort vandaag nog 15,00euro (of meer) op rekening nummer IBAN: BE84 9730 0675 3759 / BIC: ARSPBE22 met vermeldingvan "lidgeld" alsook uw naam, adres en e-mail. Wij danken u alvast voor uw steun !

Guidestar|02-2013

ErwinL

ouagie

VVeerrbbaanndd ttuusssseenn ((bbuuiitteenn))aaaarrddsslleevveenn eenn ppllaatteenntteekkttoonniieekk

004

Foto - Pangea is het supercontinentdat bestond tijdens het einde vanhet Perm en het Trias, 250 tot 210miljoen jaar (Ma) geleden, waaruitalle huidige continenten ontstaanzijn. Pangea werd omgeven dooréén oceaan, Panthalassa. Pangeawas één grote landmassa die op denduur door de platentektoniek opge-broken werd. Bron: Wikipedia.

Hoofd

artike

l

Voor wie het nog niet wist : elk jaar drijven we4 cm verder weg van het Amerikaansevasteland, of beter gezegd de Euraziatischeplaat verwijdert zich jaarlijks 4 cm verder vande Noordamerikaanse.Alfred Wegener bracht in 1915 verschillendeargumenten samen in een boek waarin hijaantoonde dat de continenten niet altijd opdezelfde plaats hadden gelegen.En één van de meest in het oog springendeargumenten was de manier waarop decontinenten in elkaar konden worden gepast.Het Afrikaanse continent schuift bijnanaadloos in het Zuid-Amerikaanse. Ookgelijkaardige fossielen gevonden in beidewerelddelen staafden zijn hypothese. En deaanwezigheid van buideldieren in Australië énZuid-Amerika laat vermoeden dat beidecontinenten ooit aan elkaar vastzaten.De stelling van continentverschuivingen vanAlfred Wegener leidde in de jaren 60 van devorige eeuw tot de theorie van deplatentectoniek en werd pas dan algemeenaanvaard.Ondertussen weten we dat, sinds het ontstaanvan de Aarde, de continenten verschillendekeren uit elkaar zijn gebroken en daarna terugeen supercontinent hebben gevormd, mettussenposen van een slordige 400 miljoen jaar.Het laatste supercontinent kreeg de naam‘pangea’.

Wat is de drijfkracht van dezesupercontinentcyclus ?Daar zit het ‘kokende’ hart van onze planeetvoor iets tussen. De hitte binnenin de Aarde isde restwarmte van hetgeen vrijkwam bij degigantische botsingen tussen planetesimalen4,5 miljard jaar geleden die onze Aarde dedenaangroeien tot de grootte die ze nu is. Voegdaarbij de warmte die vrijkomt tijdens hetverval van de radio-actieve elementen in dekern en je krijgt een kolkend inferno waaropeen gestold broos korstje ligt.In het binnenste ontstaan stromingen zoals ineen pot kokend water, convectiecellengenaamd.Waar de opwaartse krachten sterk genoegzijn, ontstaan scheuren en borrelt het hetemagma naar buiten. Dat gebeurt onderandere ter hoogte van de midatlantische rugtussen Europa en Amerika in de Atlantischeoceaan. Daar wordt lava omhooggestuwd, enworden de twee platen uit elkaar geduwd.Nieuwe oceaanbodem wordt op die maniergevormd, zodat de Atlantische oceaan alsmaargroter wordt. Oceaanbodem is lichter dancontinentale korst, waardoor aan de anderekant de oceaanbodem onder de continentale

korst duikt. Het materiaal dat, mede door dezwaartekracht, de diepte wordt ingesleurd,smelt en lichtere, silicaatrijke gesteenten gaanbovendrijven. Boven gekomen, stollen zeopnieuw, en door hun lager soortelijk gewicht,nemen ze op den duur niet meer deel aan hetsubductieproces. Nieuwe ‘lichte’ continentalekorst wordt op die manier gevormd. Zogroeien de continenten aan…Als we vanuit de ruimte onze Aarde 3,5miljard jaar geleden zouden aanschouwdhebben, zou ze ons verrast hebben : de Aardewas een waterwereld, met een Maan die veeldichter stond en een jonge zon die, als eenrode gloed aan de hemel, minder fel scheen….Hoe en wanneer platentektoniek precies ingang werd getrokken is niet volledig gekend,maar het is een feit dat dit verschijnsel hetaanzicht van de wereld heeft veranderd.Zonder platentectoniek zou onze Aarde eenwaterwereld zijn gebleven….. Maar er is meerdan dat…

Het belang van platentektoniek opAarde : Constante temperatuurDe Aardse temperatuur wordt door een reekszelfreguleringsmechanismen binnen bepaaldegrenzen gehouden, waardoor water op Aardein vloeibare vorm voorkomt, één van devoorwaarden voor het ontstaan en behoudvan leven. En één van die mechanismen is desilicaat-of Urey-cyclus, die het CO2, hetvoornaamste broeikasgas in onze atmosfeer,constant houdt. Hierbij wordt, door verwe-ring van silicaatgesteenten, CO2 omgezet incarbonaten die dan door microscopischezeediertjes in hun skeletjes worden inge-bouwd, onder de vorm van calciumcarbonaat.Bij het afsterven van die beestjes worden heletapijten van kalkgesteenten afgezet. Derotskusten van Dover zijn daar een mooivoorbeeld van.CO2 opgeslagen in gesteenten (kalkgesteen-ten, steenkool en aardgas) vertegenwoordigentrouwens ettelijke malen meer CO2, dan hetkoolzuurgas opgeslagen in de biosfeer,hydrosfeer en atmosfeer samen. Als tijdens(alweer) platentectoniek een oceanische plaatonder een continentale duikt, ontstaat daarvulkanische activiteit waardoor het CO2teruggegeven wordt aan de atmosfeer.Hoe warmer, hoe vlugger de silicaatcyclusverloopt, en hoe meer CO2 er uit de atmosfeerwordt gehaald.Hier verder ingaan op al die anderezelfreguleringsmechanismen die de tempara-tuur op Aarde binnen bepaalde grenzenhoudt, zou ons te ver leiden. Toch wil ik er hiernog enkele aanhalen, al was het maar omnogmaals aan te tonen hoe we onze moeder

Guide

star|

02-201

3 Info - Platentektoniek is de weten-schappelijke theorie die zowel degeografische ligging van continen-ten, oceanen, gebergten en anderestructuren in het aardoppervlakverklaart als de geologische struc-turen in de aardkorst en de plekwaar aardbevingen en vulkanismevoorkomen. Volgens de theorie is delithosfeer (de buitenste, gemiddeldongeveer 100 km dikke laag in deAarde) verdeeld in tektonischeplaten of "schollen", die onafhanke-lijk van elkaar over het aardopper-vlak bewegen. De beweging wordtaangedreven door stromingen in deonderliggende asthenosfeer. Hoewelde asthenosfeer niet vloeibaar is,heeft ze een relatief lage schuif-sterkte, waardoor ze op geologischetijdschaal als een vloeistof kanstromen. Bron: wikipedia.

005

Guidestar|02-2013

006

Aarde als een ‘levende’ planeet mogenbeschouwen.Denken we maar aan het samenspel vanwolken en zonneschijn : hoe warmer hetwordt, hoe hoger de verdamping en hoe meerwolken, waardoor de temperatuur terug daaltdoor het afschermen van de Zon. Of aan defotosynthese door planten : hoe meerzonneschijn, hoe meer zuurstof door plantenwordt gevormd, waardoor CO2 alsbroeikasgas daalt en dus ook de temperatuur.En de redenering kan telkens omgedraaidworden. Het leven zorgt dus zelf ten dele datde omstandigheden voor haar zelfbehoudideaal blijven.

Extreme zuurstof in de atmosfeer kantrouwens op zijn beurt weer aanleiding geventot spontane bosbranden zoals we dat tijdensbepaalde periodes in de aardse geschiedenishebben gekend. Hierdoor stijgt terug het CO2-broeikasgas. Daardoor werd vermeden dat deAarde in een diepvrieswereld veranderde.Voorbeelden van zelfregulering zijn legio oponze Aarde, maar laten we het bijplatentectoniek houden…Biodiversiteit

Dankzij platentectoniek heeft onze Aarde duscontinenten, wat ook betekent dat het nooittot landdieren zou zijn gekomen indien datniet het geval was. Bij catastrofalenatuurrampen in het verleden, zijn er op diemanier twee habitats geweest die mogelijksbescherming hebben geboden. En wellicht zal,afhankelijk van de oorzaak van denatuurramp, het ene milieu een grotervoordeel zijn geweest,om te overleven, danhet andere. En hoe meer variëteit in desoorten, en hoe meer biotopen, hoe groter dekans dat het leven en meer bepaald het‘complex’ leven behouden blijft bij dergelijkecalamiteiten, zoals bijvoorbeeld het inslaanvan een meteoriet met een diameter vanpakweg 10 km. De zee beschermde het prille

leven trouwens tegen de ultraviolette stralingdie nog niet afgeblokt werd door eenozonlaag, dewelke pas later, ten gevolgezuurstofproductie door fotosynthese, werdgevormd.Het continent zelf kan verder ingedeeldworden in een kustgebied en een continentaalplat. In de kustgebieden hebben eb en vloedvrij spel, wat een eigen biotoop enbiodiversiteit ten goede komt. Dit kustgebiedwas ook wellicht nodig om de overgang vanzee- naar landdieren mogelijk te maken viaeen amfibievorm. Platentektoniek boetseerdeverder het landschap. Gebergten, omhoog-geduwde continentdelen, gevormd doorbotsende platen, creëerden ook daar nieuwebiotopen en bijkomende biodiversiteit.Via ‘mantelpluimen’ of ‘hot spots’ vanuit deallerdiepste regionen van de mantel werdenop zee geïsoleerde vulkanische eilandengevormd (bvb hawai), waarop landdierenvanuit het continent, tenauwernood aan deverdrinkingsdood ontsnapt, nu en danterechtkwamen. Het is op die geïsoleerdeeilanden dat die landdieren zich mettertijdverschillend gingen evolueren dan hunsoortgenoten op het vasteland. Dezebiodiversiteit is een van de reden waarom hetcomplexe leven op Aarde de groteextinctiegolven heeft overleefd. Dankzijplatentectoniek dus !

Buitenaards levenLaten we een stapje verder kijken… Heeftbuitenaards leven platentectoniek nodig ? Wiede redenering hier begrepen heeft, zal ditwellicht beamen…Binnen ons zonnestelsel lijkt het duidelijk datonze Maan en Mercurius te klein zijn,waardoor ze te vlug zijn afgekoeld na hunvorming, om platentectoniek mogelijk temaken.Venus heeft ongeveer dezelfde grootte alsonze Aarde, maar vertoont geen sporen vanbewegende continentale platen. Als redenwordt gesuggereerd dat aanwezigheid vanwater als ‘glijmiddel’ voor subductie een mustis, en aangezien water niet aanwezig is opvenus…Water is echter wel aanwezig op Mars, en erzijn inderdaad serieuze aanwijzingen dat Marsalthans tijdelijk een fenomeen, gelijkaardigaan platentectoniek, heeft gekend.Nogmaals blijkt dat fenomenen zoalsplatentektoniek wellicht niet louter ‘rand-verschijnselen’ zijn van een Aarde zoals we diekennen, maar wellicht ook noodzakelijk zijngeweest voor het ontstaan en het behoud vanleven !

Guide

star|

02-201

3

Foto - Er zijn op Aarde ongeveernegen grote platen en een grootaantal kleinere. De platen bewegenrelatief ten opzichte van elkaar(gemiddeld 0,5 tot 8,5 cm per jaar)bij de onderlinge plaatgrenzen. Erzijn drie typen grenzen: convergente(waar platen naar elkaar toebewegen), divergente (waar platenvan elkaar af bewegen) en trans-forme (waar platen langs elkaarbewegen). Bij een divergente plaat-grens wordt door stolling vanmagma nieuwe lithosfeer gevormd,dit proces wordt oceanischespreiding genoemd. Bij een conver-gente plaatgrens zal een van beideplaten onder de andere schuiven(subductie). Vanwege de lagedichtheid zal continentale korst in depraktijk niet goed subduceren.Meestal bestaat de subducerendeplaat daarom uit oceanische korst.Als twee continenten naar elkaar toebewegen zal geen van beide platensubduceren, er zal dan een gebergtevormen. Omdat de beweging in delithosfeer geconcentreerd is langsdeze grenzen vinden hier aardbe-vingen, vulkanisme en de vormingvan gebergten en oceanischetroggen plaats. Bron: NASA.

SSppaaccee NNiigghhtt 22001133Foto - Het Automated TransferVehicle (ATV) is een robotisch ruimte-vaartuig. Het is door de ESA ontwor-pen om het internationale ruimte-station (ISS) te bevoorraden. Dehuidige, eerste versie is niet bedoeldom passagiers te vervoeren. Het ATVis in essentie een grote raketmotormet een container er bovenop voorde vracht. Daarnaast bevat hetvoertuig systemen voor navigatie,communicatie en energievoorzie-ning. Het is ontworpen met het oogop betrouwbaarheid en autonomi-teit, niet op snelheid. De vlucht naarhet ISS duurt ongeveer drie dagen.

Meer informatie :www.aegvzw.be

007

Guidestar|02-2013Artikel

KrisChristiaens

Na het succes van het eerste twee edities vanhet Space Night evenement organiseert deAstro Event Group vzw, in samenwerking methet Stad Oostende, op zaterdag 16 maartSpace Night 2013.In tegenstelling tot de vorige editie, diehelemaal in het teken stond van sterrenkunde,kiezen de organisatoren ditmaal voor Belgiëen ruimtevaart als centraal thema. Bedoelingis om met dit evenement ruimtevaart, aard-observatie en ruimte-onderzoek dichter bij hetgrote publiek te brengen aan de hand vanenkele bijzondere gastsprekers.Tijdens het Space Night 2013 evenementzullen de bezoekers ook kennis kunnen makenmet een maquette op ware grootte van deProba-V aardobservatiesatelliet die in Belgiëgebouwd werd en in april moet gelanceerdworden.

Gastspreker I: Ir. Jo Bermyn - Probasatellieten (QinetiQ Space)Jo Bermyn is Marketing Directeur bij QinetiQSpace in Kruibeke. Na zijn ingenieursstudiesaan de Hogeschool van Antwerpen startte hijzijn carrière in 1987 bij het toenmaligeVerhaert Space. Daar was Jo Bermynverantwoordelijk voor enkele projecten inverband met microzwaartekracht.Midden de jaren ’90 werd hij verant-woordelijke voor de Bussiness Unit kleinesatellieten en werkte hij mee aan desuccesvolle realisatie van de eerste ‘made inBelgium’ satellieten Proba 1 en Proba 2 alsookaan de meest krachtige computer voorruimtevaart beschikbaar in Europa. Jo Bermynzal op Space Night 2013 een lezing geven overde ‘made in Belgium’ Proba satellieten en overenkele micrograviteitsexperimenten.

Gastspreker II: Dr. Johan Stessens - InBelgië ontwikkelde toepassingen vanaardobservatie door satellieten (VITO)Johan Stessens is doctor in de landbouw-economische wetenschappen en heeft dertienjaar onderzoekservaring aan de K.U.Leuven.Sinds 2002 werkte hij ook als projectleiderontwikkelingssamenwerking aan het Onder-zoeksinstituut voor Arbeid en Samenleving(HIVA) waar hij mee evaluatief, beleidsvoor-bereidend en beleidsondersteunend werkverrichtte voor de Vlaams en federaleoverheden, internationale instellingen (WFP,FAO, FIDA, ILO) en NGO’s.Kort nadat Johan Stessens het VITOvervoegde, werd hij benoemd als unitmanager van de business unit Milieurisico engezondheid. Na een succesvolle heroriëntatievan die business unit, vervoegde hij zich inapril 2012 met de business unit Teledetectie en

Aardobservatie Processen (TAP). Tijdens SpaceNight 2013 zal Johan Stessens een lezinggeven over de in België ontwikkelde toepas-singen van aardobservatiesatellieten doorsatellieten.Gastspreker III:Ir. Kris Capelle - ATV (ESA)

Kris Capelle werkt al sinds 1998 bij deEuropese ruimtevaartorganisatie ESA. Eerstwas Kris Capelle werkzaam in het EuropeanSpace Operations Centre (ESOC) in Darmstadt(D) waar hij Ground Segment OperationsManager was voor de kritische fase van twaalflanceringen. Hierbij was hij verantwoordelijkvoor de coördinatie tussen de grondstationsverspreid over de hele wereld.Sinds 2007 werkt Kris Capelle in Toulouse (F)waar hij als Lead Mission Director eenleidinggevende functie heeft over de EuropeseATV-missies die het internationaal ruimte-station ISS bevoorraden. Voor Space Night2013 zakt Kris Capelle special af naarOostende waar hij een lezing zal geven overde Europese ATV-bevoorradingsmodules en derol van België in dit project.

Programma Space Night 201318u00: Deuren open18u25: Verwelkoming + informatie AEG18u30: Gastspreker I: Jo Bermyn (QinetiQSpace)19u30: Gastspreker II: Johan Stessens (VITO)20u00: Pauze20u30: Voorstelling digitaal boek ‘2012 Ruimte-vaart Jaaroverzicht’20u40: Gastspreker III: Kris Capelle (ESA)22u00: Slotwoord & drink

Locatie: Conferentiezaal van het stadhuis teOostende. Vindictievelaan 1 te 8400 Oost-ende. Inkom onder het uurwerk! Datum &uur: zaterdag 16 maart 2013 – Van 18u00 tot23u00 uur. Toegang: Gratis!

OPGELET !

Inschri jven voor 31 februari

Kortnieuws

Als we enkele toonaangevende wetenschappersmogen geloven, zullen astronomen volgend jaar deeerste 'Aarde' buiten ons eigen zonnestelsel ontdekken.Dat werd vandaag meegedeeld aan space.com. Het isvan 1995 geleden dat wetenschappers de eersteplaneet buiten ons zonnestelsel hebben ontdekt.Sindsdien zijn daar meer dan 800 bijgekomen. Eencataloog van de speciale Kepler-telescoop van de NASAheeft daarbovenop nog meer dan 2.300 potentiëlekandidaten aangevlagd. Mikko Tuomi van deUniversiteit van Hertfordshire schat 'voorzichtig' dat erin onze Melkweg alleen al 200 miljard sterren kunnenzijn met minstens 50 miljard planeten. Als 1 op 10.000op onze Aarde gelijkt, komen we op 5.000.000dergelijke exoplaneten. De eerste gevondenexoplaneten waren hete Jupiter-achtige mastodontendie dicht rondom hun ster draaien. Onbewoonbaardus. Maar dankzij verbeterde apparatuur en techniekengaven zich ook andere werelden bloot, die ook meerop onze planeet begonnen te lijken. Geciteerd doorspace.com meent Abel Mendez van de Universiteit vanPuerto Rico dat er momenteel negen potentieellevensvatbare planeten zijn, maar geen ervan is kleingenoeg om een tweelingbroer van de Aarde te zijn."Maar ik ben er zeer positief over dat de eerstetweelingbroer van de Aarde volgend jaar wordtontdekt", beklemtoont de wetenschapper. Ook devermaarde planetenjager Geoff Marcy van deUniversiteit van California houdt zo'n ontdekking in2013 voor "waarschijnlijk". Zowel Mendez als Marcydenken dat de Kepler van de NASA de vondst zal doendie een zware impact op onze mensheid zal hebben.Bron: AA / 01-01-2013.Een zwarte 'steen' die in 2011 in de MarokkaanseSahara werd aangetroffen, lijkt een bijzonder stukjeMarskorst te zijn. at concluderen Amerikaanseonderzoekers in de online uitgave van het bladScience. Ze hadden al eerder geconstateerd dat demeteoriet, met de naam Northwest Africa (NWA) 7034,veel lijkt op de 110 eerder gevonden meteorietenwaarvan wordt gedacht dat ze van Mars komen. Diemeteorieten worden ingedeeld in drie groepen:Shergottite, Nakhlite en Chassignite. NWA 7034, ookwel Black Beauty genoemd, is anders dan alle anderen.De eigenschappen van de eerder gevondenmeteorieten komen niet overeen met waarnemingentijdens Marsverkennningen, daarom wordt gedacht datdie uit diepere Marslagen komen. NWA 7034daarentegen lijkt wel afkomstig van hetMarsoppervlak. Met name het hoge watergehalte valtop. Dat zou erop duiden dat de steen in aanraking isgeweest met oppervlaktewater. De steen is daarnaastvan vulkanische oorsprong, dus mogelijk afkomstig uiteen kratermeer. Bron: J. De Vrieze / 04-01-2013.De deeltjesversneller van het Europese onderzoeks-centrum CERN in Genève begint in maart aan een tweejaar durende winterslaap. Technici maken de LargeHadron Collider (LHC) in die periode klaar voor eenuiterste krachtsinspanning. Die moet leiden totontdekkingen waar die van het Higgs-deeltje, vanafgelopen zomer, bij verbleekt. Ingenieurs leggen vanafmaart duizenden extra supergeleidende kabels zodatde LHC, nu al de grootste en krachtigste in zijn soort,'op volle kracht' kan draaien, liet het CERN weten. Dewetenschappers van het onderzoekslaboratoriumzitten, zolang de deeltjesversneller stilligt, nietgedwongen stil. Er ligt nog een berg onderzoeks-gegevens, verzameld na de ontdekking van het Higgs-

deeltje (alias het 'Goddeeltje'), te wachten op analyse.Het bewijs voor het bestaan van het Goddeeltje is hettot dusver grootste succes van de uiterst kostbareLarge Hadron Collider. Die werd in 2008 in gebruikgenomen om botsingen van protonen teweeg tebrengen. Zo hoopt het CERN verschijnselen als donkerematerie en antimaterie, en uiteindelijk het ontstaan vanhet heelal te kunnen verklaren. Bron: Novum / 04-01-2013.Het wetenschappelijke kanaal Discovery Scienceverdwijnt plotseling uit het satellietaanbod van TVVlaanderen en CanalDigitaal. Het was in de hogerepakketten te ontvangen. Ondanks dat eind vorig jaarDiscovery Science nog bij TV Vlaanderen Digitaal in deschijnwerpers stond, is nu bekend geworden dat hetkanaalslot wordt ingeruild voor uitzendingen vanAnimal Planet. Voor de abonnees bij CanalDigitaal enTV Vlaanderen komt de wijziging als een volslagenverrassing. M7 Group S.A. heeft met DiscoveryNetworks Benelux afspraken gemaakt over het aantalkanaalslots dat op de satelliet beschikbaar is. Daarbijgaat het momenteel om een HD-kanaal (Discovery HDShowcase) en TLC (niet beschikbaar in België), AnimalPlanet (vervangt Discovery Science nu TLC vrijwel allezendtijd van het oude Animal Planet heeftovergenomen), Discovery ID en Discovery Channel inSD. Discovery Science blijft wel te ontvangen via ondermeer een groot aantal aanbieders van digitale televisievia de kabel en glasvezelnetten. 04-01-2013.Op de koolwaterstofmeren van de grote SaturnusmaanTitan drijven mogelijk ijsschotsen. De meren op Titan,waar de temperatuur 180 graden onder nul bedraagt,bestaan uit vloeibaar methaan. Omdat bevrorenmethaan een hoger soortelijk gewicht heeft danvloeibaar methaan, gingen planeetdeskundigen er totnu toe vanuit dat er geen ijs op de meren zou kunnendrijven. Nader onderzoek wijst echter uit dat er tochijsschotsen kunnen voorkomen wanneer detemperatuur net onder het vriespunt van methaan ligt,en wanneer er - net als in zeeijs op aarde - een paarprocent lucht in het ijs is ingesloten.De dampkring vanTitan bestaat voor het overgrote deel uit lichtstikstofgas, zodat gasinsluitsels het soortelijk gewichtsterk kunnen reduceren. Of er daadwerkelijk ijsvoorkomt op de Titanmeren zal in de toekomstmogelijk achterhaald kunnen worden door hetradarinstrument van de Amerikaanse planeetverkennerCassini: de radarhelderheid van de meren zou dan inde loop van de Titanseizoenen moeten variëren. Bron:NU / 09-01-2013.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Voordracht : Klimaatsverandering door Matthias Demuzere (KULeuven)De verwoestende droogte en recordtemperaturen die de VS teisteren, doen steeds meerAmerikanen opwarmen voor het idee van klimaatverandering. Zelfs klimaatsceptici beginnenoverstag te gaan." Dit excerpt uit De Tijd toont aan dat bepaalde weerfenomenen het publiekzeer vatbaar maken voor het klimaatdebat, zeker als die ook het dagelijks leven gaanbeïnvloeden, zoals bijvoorbeeld de vele mislukte oogsten en dus toenemende voedselprijzen...

Datum - Vrijdag 01 februari 2013. 20.30 uur t/m 22.30 uur. Toegang: GRATIS.Locatie - Forum zaal in de Openbare Bibliotheek Kris Lambert. Wellingtonstraat 7 te 8400 Oostende. 009

Guidestar|02-2013

OPGELET !

Inschri jven voor 31 februari

JoeriD

eRo

ZZoonnnneevvlleekkkkeennggrrooeepp 11665544ddoooorrbbrreeeekktt ddee ssttiillttee

010

Artike

l

Al een lange tijd vertoonde de Zon zeer weinigactiviteit. Dat is echter vreemd aangezien wedit jaar het zonnevlekkenmaximum zoudenmoeten bereiken. Dit tekort aan zonne-activiteit werd echter in de tweede week vanjanuari doorbroken door de komst van eenuitgestrekte, actieve regio (AR1654 genum-merd).

Deze regio produceert niet enkel M-klasseuitbarstingen, maar draait ook naar eenpositie waar de vlek uitbarstingen kanproduceren waarbij CME's (Coronale MassaUitstoot) richting de Aarde zouden kunnenworden afgevuurd. Deze actieve regio kan danvoor onze streken misschien wel zorgen voorhet zeldzame poollicht.

Wetenschappers die de Zon in de gatenhouden, werden eerst verrast door een M-klasse uitbarsting die niet afkomstig was vanregio AR1654, maar van zonnevlekkengroep1652. Terwijl men deze zonnevlekkengroepopvolgde, begon plots de röntgenflux vanonze ster lichtjes te stijgen richting C-klasse.Zonnevlammen worden ingedeeld in vijfklassen (A, B, C, M en X) waarbij elke klassetienmaal sterker is dan de vorige. Zo isbijvoorbeeld een M1-klasse uitbarsting preciestien maal sterker dan een C1-klasseuitbarsting. Vanaf klasse C spreekt men danook van matige zonneactiviteit. Wanneerklasse M of hoger (X) voorkomt, spreekt menuiteindelijk van hoge zonneactiviteit. Terwijl deröntgenflux steeg, kwam achter de oostelijkerand van de zonneschijf een zeer uitgestrektezonnevlekkengroep voor waarvan, 1 à 2 dagenna zijn verschijning al een duidelijke, eencomplexe polariteitsmix kon wordenwaargenomen. In de meeste gevallen wijst ditop een regio waarbij de kans op M-klasseuitbarstingen groot is.Op 11 januari 2013 werden door deze regiouiteindelijk twee M-klasse uitbarstingenwaargenomen waarvan de eerste in deochtend plaatsvond en de tweede in denamiddag. Ondertussen is de regio nog steedsaan het groeien en komt deze dichter bij hetcentrum van de kant van de Zon die wijkunnen zien. Dit houdt in dat wanneer dezonnevlekkengroep een sterke uitbarstingproduceert, waarbij een grote CME vrijkomt,deze deels richting Aarde zal wordenafgevuurd. Wanneer de condities van het IMF(interplanetair magnetisch veld van de Aarde)en het tijdstip van de aankomst van de CMEgunstig zijn, zou dit voor onze strekenpoollicht kunnen opleveren.U kan de zonneactiviteit ook 'live' volgen oponze gespecialiseerde AEG poollicht website !

Guide

star|

02-201

3

Foto - De zonnewind is een stroomvan geladen deeltjes die ontsnappenvan het oppervlak van de Zon. Doorde grote hitte van een miljoen kelvinin de corona krijgen protonen enelektronen een gemiddelde snelheidvan 145 km/s. Een aantal van diedeeltjes heeft een snelheid hooggenoeg om de ontsnappingssnel-heid van 618 km/s te overschrijden.De Zon verliest per jaar op dezemanier zo'n 60 exagram (60 ×1015kg) aan materiaal, wat in de4,6 miljard jaar van haar bestaanovereenkomt met ongeveer 0,01procent van haar totale massa. Dezonnewind bevat protonen, elektro-nen, alfadeeltjes en een kleinefractie hooggeladen ionen (C, N, O,Ne,..). Deze passeren de Aarde meteen gemiddelde snelheid van zo'n450 km/s.Meer informatie :www.poollicht.be

VVoooorrbbiijj hheett aabbssoolluuttee nnuullppuunntt

Foto - Om temperaturen aan tegeven in een getal zijn een aantalverschillende temperatuurschalen ingebruik. In Europa wordt vooral detemperatuurschaal van Celsius ge-bruikt; in Engelstalige landen dievan Fahrenheit; en in de wetenschapde absolute temperatuurschaal dienaar Lord Kelvin is genoemd. Dekelvin, afgekort als K (hoofdletter), isde voorgeschreven SI-basiseenheiden wordt ook wel absolute tempe-ratuur genoemd. Daarnaast bestaannog de Delisle, Newton, Rankine,Réaumur en de Rømer. Bron:Wikipedia.

011

Guidestar|02-2013Artikel

Redactioneel

Natuurkundigen zijn erin geslaagd atomen totonder het absolute nulpunt te koelen. Deprestatie werpt mogelijk een nieuw licht op demysterieuze donkere materie in het heelal.Voor het eerst zijn natuurkundigen eringeslaagd gasatomen te koelen tot onder hetabsolute nulpunt. Daarmee hebben zebewezen dat negatieve temperaturen in depraktijk mogelijk zijn.Wij zijn bij onze gebruikelijke temperatuurs-schaal wel gewend aan negatieve getallen(bijvoorbeeld -3°C). Het alternatief, dekelvinschaal, is een ander geval. Deze begintbij de ‘absoluut’ laagste temperatuur, 0 kelvin(-273,15°C). Op het nulpunt staan alle deeltjesin een gas helemaal stil. Omdat de bewegingvan deeltjes gerelateerd is aan temperatuur,zou niets kouder kunnen zijn dan 0 kelvin. Diebewering houdt echter geen stand, omdattemperatuur ook afhankelijk is van de manierwaarop de energie bij de deeltjes is verdeeld.Je kunt je zo’n energieverdeling voorstellen alseen helling. Deeltjes met veel energie liggenhoog op de helling, terwijl laag-energetischedeeltjes zich onderaan bevinden. Rond hetabsolute nulpunt hebben alle deeltjes eenminimale energie. Ze liggen dan als groepjeaan de voet van de helling. Als de temperatuurstijgt, neemt de energie toe. Niet elk deeltjeheeft dan evenveel energie. Het resultaat:deeltjes liggen her en der op de helling, opverschillende hoogten. Het geheel ziet er danmeer chaotisch uit dan toen de deeltjes nognetjes bijeen lagen in het dal. Hoe meerenergie je toevoegt, hoe meer de deeltjes zichverdelen op de helling. Bij de maximalemogelijke temperatuur liggen de deeltjes meteen optimale spreiding op de helling.

De dip onder de nulOok op dat moment kun je nog steeds energiein het systeem blijven pompen, maar detemperatuur kan niet meer stijgen. Wel dwingje de deeltjes weer in beweging. Omdat zeniet verder uiteen kunnen, moeten ze weldichter bijeen kruipen. Uiteindelijk vormen zeook nu één groep, maar juist aan de top vande helling, in plaats van in het dal.Op het moment dat de maximumtemperatuurwordt gepasseerd, vertoont de natuurkundevreemde sprongen. Eerst neemt bij toene-mende energie de temperatuur toe, endaarmee de verdeeldheid van de deeltjes opde helling. Na de maximumtemperatuur vindtechter opeens een omslag plaats: meerenergie betekent minder verdeeldheid. En datis alleen mogelijk als er een negatievetemperatuur in het spel is. Alle deeltjes aan detop van de helling betekent dus een dip onderhet nulpunt.

Deze theorie is al in 2005 opgesteld door deNederlandse fysicus Allard Mosk, maarwetenschappers van de universiteit vanMünchen slaagden er nu in de negatievetemperatuur ook daadwerkelijk in het lab temaken. Ze plaatsen zo’n honderdduizendkaliumatomen, met een temperatuur netboven de 0 kelvin, in een vacuüm. Vervolgensgebruikten ze lasers om de deeltjes energie tegeven. De atomen werden zo plots bovenopde helling gezet. Als een deeltje eenmaalbovenaan lag, kon hij niet meer naar beneden‘rollen’. Daarvoor is namelijk bewegings-energie nodig is, en omdat het systeem in eenvacuüm zat, kon het deeltje deze energienergens vandaan halen. Hij bleef dus op zijnplaats.

Door de hele groep deeltjes plotsklaps op dehelling te tillen, waren negatieve tempera-turen een feit. ‘We bereikte temperaturen totmin één nanokelvin’, verklaart medeonder-zoeker Ulrich Schneider aan LiveScience. Eennanokelvin is een miljardste van een graad.Omdat een negatieve temperatuur gepaardgaat met een negatieve druk, vermoedt hetDuitse onderzoeksteam een verband tussennegatieve temperaturen en donkere energie.Deze energie is de nog onverklaarde motor diezorgt dat het heelal versneld uitdijt. Voor eenversnelde groei is een negatieve drukessentieel. Schneider overlegt momenteelsamen met kosmologen of er misschien eenparallel bestaat tussen donkere energie ennegatieve temperaturen.

Info - De Europese Zuide-lijke Sterrenwacht is eenEuropese organisatie diezich bezighoudt met astro-nomisch onderzoek. Het hoofdkan-toor is gevestigd in Garching, nabijMünchen. De ESO beheert tweesterrenwachten in Chili, een op LaSilla, ten oosten van La Serena, deander op Paranal, ten zuiden vanAntofagasta. Op Paranal bevindtzich de Very Large Telescope (VLT).Op dit moment wordt een derdefaciliteit gebouwd op de hoogvlaktevan Chajnantor, op 5000 m hoogte,in de buurt van San Pedro deAtacama, waar de Atacama LargeMillimeter Array (ALMA) zal verrijzen.Meer informatie :

eson-belgium@eso.org

Rodrigo

Alvare

z

AALLMMAA wwaaaarrnneemmiinnggeenn vvaann ddee ggaassssttrroommeenn rroonndd HHDD

012

Rubriek

-Europ

eanSou

thernO

bserva

tory

Astronomen hebben met behulp van deAtacama Large Millimeter/submillimeter Array(ALMA) een cruciaal stadium in de geboortevan reuzenplaneten waargenomen: enormegasstromen die een leemte in de materieschijfrond een jonge ster overbruggen. Vermoedwordt dat zulke stromen, die nog nooit eerderrechtstreeks zijn waargenomen, wordenveroorzaakt door grote planeten dieaangroeien door gas uit hun omgeving op teslokken. Dit resultaat wordt op 2 januari 2013gepubliceerd in het tijdschrift Nature.Het internationale team van astronomenonderzocht de jonge ster HD 142527, meerdan 450 lichtjaar van de aarde, die omringd isdoor een schijf van gas en kosmisch stof – hetrestant van de wolk waaruit de ster isontstaan. De stofschijf is verdeeld in eenbinnen- en een buitendeel, die door een legezone van elkaar gescheiden zijn. Vermoedwordt dat deze leemte is schoongeveegd doorpas gevormde reuzenplaneten die om de stercirkelen.Het binnenste deel van de schijf heeft eenomtrek die overeenkomt met de omloopbaanvan Saturnus in ons eigen zonnestelsel. Hetbuitenste deel begint op een veertien keer zogrote afstand van de ster. Die ‘buitenschijf’omringt de ster niet volledig: hij heeft de vormvan een hoefijzer, vermoedelijk door dezwaartekrachtsinvloed van de reuzenplaneten.Volgens de theorie danken reuzenplanetenhun groei aan het invangen van gas uit debuitenschijf. Dat gebeurt in stromen die deleemte in de schijf overbruggen.‘Astronomen hebben voorspeld dat zulkestromen moeten bestaan, maar dit is voor heteerst dat we ze rechtstreeks hebben kunnenwaarnemen,’ zegt Simon Casassus(Universidad de Chile, Chili), die het nieuweonderzoek leidde. ‘Dankzij de nieuwe ALMA-telescoop hebben we directe waarnemingenkunnen doen die licht werpen op de huidigetheorieën omtrent de vorming van planeten!’

Casassus en zijn team gebruikten ALMA om,gedetailleerder dan met eerdere telescopenvan dit type mogelijk was, het gas en stofrond de ster te bekijken. ALMA, die stralingvan submillimeter-golflengten detecteert, isongevoelig voor de gloed van de ster, waarzichtbaarlicht- en infraroodtelescopen hindervan ondervinden. Het bestaan van de leemtein de stofschijf was al bekend, maar nuhebben de astronomen ontdekt dat er in dielege zone ijl gas is achtergebleven en dat er optwee plaatsen dichter gas van de buitenschijfnaar de binnenschijf stroomt.‘We denken dat er in beide stromen eenreuzenplaneet schuilgaat, die tevens deoorzaak van de gasstroom is. Deze planetengroeien door een deel van het gas van debuitenschijf te bemachtigen. Maar het zijnnogal slordige eters: een deel van het gasschiet zijn doel voorbij en komt in debinnenschijf terecht,’ zegt teamlid SebastiánPérez (ook Universidad de Chile).De waarnemingen beantwoorden ook eenander vraagstuk omtrent de schijf rond HD142527. Omdat de centrale ster nog steedsaangroeit door materie uit de binnenschijf inte vangen, zou dit deel van de schijf allangverorberd zijn als het niet op de een of anderemanier was aangevuld. Het team heeftontdekt dat er precies voldoende restgas naarde binnenschijf stroomt om deze aan te vullenen de groeiende ster te voeden.Een andere primeur is de detectie van het ijlegas in het lege tussengebied. ‘Astronomenhebben lang naar dit gas gezocht, maar tot nutoe hadden we alleen indirect bewijs voor hetbestaan ervan. Met ALMA hebben we dit gasnu rechtstreeks waargenomen,’ aldus de uitlegvan Gerrit van der Plas, een ander teamlid vande Universidad de Chile.Ook dit overgebleven gas vormt een bewijsdat de gasstromen door reuzenplanetenworden veroorzaakt, en niet door nog grotereobjecten, zoals een begeleidende ster. ‘Een

Guide

star|

02-201

3

AALLMMAA wwaaaarrnneemmiinnggeenn vvaann ddee ggaassssttrroommeenn rroonndd HHDD

013

Foto - Deze artist’s impression toontde schijf van gas en stof rond dejonge ster HD 142527. Astronomenhebben met behulp van de AtacamaLarge Millimeter/submillimeter Array(ALMA) enorme gasstromen waarge-nomen die de leemte in de schijfoverbruggen. Vermoed wordt datzulke stromen, die nog nooit eerderrechtstreeks zijn waargenomen,worden veroorzaakt door reuzen-planeten die aangroeien door gasuit hun omgeving op te slokken.Bron: ESO.

Guidestar|02-2013

tweede ster zou helemaal geen gas in de legezone hebben achtergelaten. Door de hoeveel-heid achtergebleven gas te onderzoeken,kunnen we wellicht de massa’s bepalen van deobjecten die het gas hebben geruimd,’ vultPérez aan.En de planeten zelf? Casassus legt uit dat hetfeit dat zijn team deze niet rechtstreeks heeftkunnen detecteren, hem niet verrast. ‘Wehebben met geavanceerde infraroodinstru-menten op andere telescopen naar deplaneten gezocht. Maar we verwachten datdeze planeten-in-wording nog diep in devrijwel ondoorzichtige gasstromen ingebedzijn. Daarom lijkt de kans klein dat zijrechtstreeks kunnen worden waargenomen.’

Toch willen de astronomen, middels verderonderzoek van de gasstromen en het ijle gas,proberen om meer te weten komen over devermoedelijke planeten. De ALMA-telescoop isnog in aanbouw en nog niet op volle sterkte.Als hij klaar is, zullen zijn beelden nogscherper zijn, en zullen nieuwe waarnemingenvan de gasstromen de astronomen wellicht instaat stellen om de eigenschappen van deplaneten, met inbegrip van hun massa’s, tebepalen.Het onderzoeksteam bestaat uit S. Casassus

(Universidad de Chile, Chili; MillenniumNucleus for Protoplanetary Disks – Ministerievan Economische Zaken van Chili), G. van derPlas (Universidad de Chile), S. Pérez M.(Universidad de Chile), W.R.F. Dent (JointALMA Observatory, Chili; European SouthernObservatory, Chili), E. Fomalont (NRAO, VS), J.Hagelberg (Observatoire de Genève, Zwitser-land), A. Hales (Joint ALMA Observatory;NRAO), A. Jordán (Pontificia UniversidadCatólica de Chile, Chili), D. Mawet (EuropeanSouthern Observatory), F. Ménard (CNRS/INSU,Frankrijk; Universidad de Chile; CNRS/UJFGrenoble, Frankrijk), A. Wootten (NRAO), D.Wilner (Harvard-Smithsonian Center forAstrophysics, VS), A.M. Hughes (U. C. Berkeley,VS), M.R. Schreiber (Universidad Valparaiso,Chili), J.H. Girard (European Southern Obser-vatory), B. Ercolano (Ludwig-Maximillians-Universität, Duitsland), H. Canovas (Universi-dad Valparaiso), P.E. Román (Universidad deChile), V. Salinas (Universidad de Chile).De Atacama Large Millimeter / submillimeterArray (ALMA), een internationale astrono-mische faciliteit, is een samenwerkingsverbandvan Europa, Noord-Amerika en Oost-Azië, metsteun van de republiek Chili. ALMA wordt inEuropa gefinancierd door de EuropeseZuidelijke Sterrenwacht (ESO), in Noord-Amerika door de National Science Foundation(NSF) van de VS in samenwerking met deNational Research Council van Canada (NRC)en de National Science Council van Taiwan(NSC), en in Oost-Azië door de NationalInstitutes of Natural Sciences (NINS) van Japanin samenwerking met de Academia Sinica (AS)in Taiwan. De bouw en het beheer van ALMAworden namens Europa geleid door ESO,namens Noord-Amerika door het NationalRadio Astronomy Observatory (NRAO),bestuurd door de Associated Universities, Inc.(AUI), en namens Oost-Azië door het NationalAstronomical Observatory of Japan (NAOJ). Deoverkoepelende leiding en het toezicht opbouw, ingebruikname en beheer van ALMA isin handen van het Joint ALMA Observatory(JAO).

Foto - Bij waarnemingen met deAtacama Large Millimeter / submil-limeter Array (ALMA) van de schijfvan gas en stof rond de jonge sterHD 142527 zijn enorme gasstromenontdekt die de leemte in de schijfoverbruggen. Dit zijn de eersterechtstreekse waarnemingen vandeze stromen, die vermoedelijk wor-den veroorzaakt door reuzenpla-neten die aangroeien door gas uithun omgeving op te slokken Metkleuren zijn aangegeven: het stof inde buitenschijf (rood), het dichte gasvan de gasstromen in de leemte vande schijf en van de buitenschijf(groen) en het diffuse gas in decentrale leemte (blauw). Van rechtsen van linksboven stroomt gasvanuit de buitenschijf naar hetheldere centrum. Het dichte gas datis waargenomen is HCO+, hetdiffuse gas is CO. De buitenschijfheeft een middellijn van ongeveertwee lichtdagen. Als dit ons zonne-stelsel was, zou de ruimtesondeVoyager 1 – het verst van de aardeverwijderde, door de mens gemaak-te object – zich ongeveer aan debinnenste rand van de buitenschijfbevinden. Bron: ESO.

Redact

ioneel

EEiinnddeelliijjkk wwaatt llaaaaddppuunntteenn......

014

Artike

l

De Europese Commissie wil dat België tegeneind 2020 over zo'n 21.000 laadpunten voorelektrische voertuigen beschikt. Dat blijkt uiteen batterij maatregelen die de EuropeseCommissie heeft gepresenteerd om deontwikkeling van schone brandstoffen teondersteunen.

België telde in 2011 niet meer dan 188laadpunten voor elektrische voertuigen. Dataantal moet volgens de Commissie binnenzeven jaar opgetrokken worden tot liefst21.000, waarvan er minstens tien procentpubliek toegankelijk moeten zijn. Ook deandere EU-lidstaten moeten aan de bak. DeCommissie wil dat er de komende jarenhonderdduizenden laadpunten bijkomen opEuropees grondgebied.Die moeten ook allemaal dezelfde type stekkerhebben, het type 2. De toename van het aantallaadpunten moet bedrijven ertoe aanzetten omgrotere aantallen elektrische auto's te produ-ceren tegen lagere prijzen.De Commissie zet ook in op vloeibaar gas. Dekomende jaren moeten alle grotere havensuitgerust worden met vaste of mobieletankstations voor vloeibaar aardgas. Op degrote Europese verkeersassen moetenvrachtwagens om de 400 kilometer vloeibaargas kunnen tanken. Auto's moeten om de 150kilometer bediend kunnen worden metgecomprimeerd aardgas.De maatregelen moeten het Europese transportminder afhankelijk maken van olie. De ontwik-keling van alternatieven wordt vooralsnogafgeremd door een vicieuze cirkel. Er wordengeen tankstations gebouwd omdat er nietgenoeg voertuigen zijn. De voertuigen zijn danweer te duur omdat er onvoldoende vraag is.Lagere prijzen en voldoende tankstationsmoeten de consument over de streep trekken.Daarenboven is recent gebleken dat kleinewindturbines, als de plaatsing zorgvuldiggebeurd, bijna even rendabel zijn als zonnepa-nelen. Dat is de conclusie van een recentonderzoeksproject aan de Erasmushogeschool

Brussel en de Vrije Universiteit Brussel,gesteund door het agentschap voor Innovatiedoor Wetenschap en Technologie (IWT)Vlaanderen.Kleine windturbines met een ashoogte tot 15meter vormen volgens het onderzoeksprojecteen interessant alternatief voor zonnepanelen.Voor KMO's zou de terugverdientijd voor eenkleine windturbine een tiental jaar zijn voor eenlocatie met goede windomstandigheden.Met steunmaatregelen zoals de ecologiepremiezijn kleine windturbines voor ondernemingenrendabel, tenminste als een geschikte turbinewordt gekozen en als ze geplaatst worden opeen goede locatie. Computersimulaties van dewindomstandigheden, eventueel aangevuldmet windmetingen, geven een betrouwbaarbeeld over een locatie.Voor het project werd een overzicht opgesteldvan windturbines met een nominaal vermogenkleiner dan 100 kW. Voor meer dan 700turbines werden basisgegevens zoals kostprijsen geschatte jaarlijkse productie verzameld."Er is een enorme spreiding in het rendementvan kleine windturbines, wat typisch is voor eenjonge markt die nog ver staat van maturiteit.De beste kleine windturbines werken prima,maar er is erg veel kaf tussen het koren", aldusde onderzoekers. De nood aan testvelden eneen vorm van certificering voor kleine wind-turbines is dan ook een van de aanbevelingenvan dit project.

Vlaanderen heeft reeds een Windplan, maardat geeft enkel windsnelheden weer op 75 mhoogte, waardoor de resultaten van datWindplan niet rechtstreeks gebruikt kunnenworden voor kleine windturbines.Dit betekent dat wie in de nabije toekomst eenelektrisch voertuig aan koopt, deze wellicht zelfthuis kan voorzien van energie. Verkregen doorde eigen zonnepanelen en / of windmolens.Daarenboven wordt de actieradius van elektri-sche steeds groter waardoor we minderafhankelijk worden van externe laadpunten.

Guide

star|

02-201

3

NNiieeuuww iinn ddee bbooeekkeennkkaasstt......Info - Zin om een door ons aange-leverd sterrenkundig en / of ruimte-vaartgericht boek te lezen en kort tebespreken ? Neem dan contact opmet onze reactie...

Meer informatie :redactie@aegvzw.be

015

Guidestar|02-2013Rubriek

Redactioneel

Elke maand stellen wij u een digitaal of tradi-tioneel klassiek papieren boek voor dat beslistuw aandacht verdiend zoals...De deeltjesdierentuinDoor Jean-Paul Keulen

Wat Bas Haring voor de evolutietheorie heeftgedaan, doet Jean-Paul Keulen voor dedeeltjesfysica. Kranten en nieuwswebsitesplaatsen vaak berichten over de nieuwstebevindingen in de deeltjesfysica. Maar na hetlezen van een dergelijk artikel zullen demeeste mensen nog steeds geen duidelijkbeeld hebben van de inhoud. Ja, het nieuws isbelangrijk genoeg voor de voorpagina, maarwaarom is het nu precies zo belangrijk?Jean-Paul Keulen heeft met De deeltjes-dierentuin een praktische, heldere inleidinggeschreven over de veelbesproken deeltjes. Alseen gids neemt hij de lezer mee langs devondsten van de wetenschappers. Eerst debasis: de atomen, moleculen, neutronen endergelijke figuren. Als we daarmee vertrouwdzijn, gaan we naar de volgende diersoort. Aande hand van de boeiende verhalen leidt Keulende lezer zo langs de quarks, de leptonen, deantideeltjes, het Higgsdeeltje en de quasi-deeltjes. Het is net een echte dierentuin, waarbij de ene kooi meer is te zien dan bij deander. Na de rondleiding heeft de lezer eengoed beeld van alle diersoorten. Of betergezegd: heeft de lezer een beeld van welkedeeltjes de wetenschap nu op het spoor is.Want wellicht is er nog veel meer teontdekken.

50 inzichten - AardeDoor Martin Redfern

Alles wat zich op, boven en binnen de planeetaarde afspeelt. Dit nieuwste deel in de reeks'50 inzichten' geeft een uitstekend toegankelijkoverzicht van de enige plaats in het heelalwaarvan we zeker weten dat er levenvoorkomt. De auteur, een ervaren weten-schapspopularisator voor radio en televisie,behandelt alle natuurlijke aspecten enprocessen van onze planeet: klimaat, oceanen,luchtstromingen, de elementen, platentek-toniek, fossielen en evolutie, vulkanisme, dezeespiegelstijging en het uiteindelijke lot vande aarde in de verre toekomst.Een uitmuntende reeks, dat toch wel eenaparte plaats inneemt in de persoonlijke

bibliotheek. Net als met de voorgaandenummers van deze reeks krijgen we eentoegankelijke en heldere benadering van eendomein dat niet steeds even evident is voor dedoorsnee burger die niet steeds een zwareacademische vorming heeft. Zo kan jedoorheen leesbare teksten een vijftigtalinvalshoeken krijgen die je meer dan deessentie weet te brengen van bvb. de filosofie,de wiskunde, de natuurkunde... Deze keer : deaarde. En het is wel degelijk weer eentoppertje want we ontdekken via verschillendeinvalshoeken diverse belangrijke gegevens,omstandigheden, fenomenen die te makenhebben met de natuur en de mens op dezeaarde. Orkanen, stormen, ozonlagen, detoekomst van deze planeet, het ontstaan ende ontwikkeling... de meest diverse eninteressante gegevens worden steeds op eenbevattelijke, heldere en toegankelijke wijzebeschreven op nauwelijks vier bladzijden. Hetgeeft een eerste ontmoeting en eenuitnodiging tot verdieping van dezeonderwerpen doorheen een leuke benaderingvan de basisgegevens die eigen zijn aan(natuur-)fenomenen die plaatsvonden en-vinden op onze planeet. Op een boeiendewijze wordt dit ingebouwd in toegankelijketeksten die door iedereen leesbaar enbegrijpbaar zijn, en die wel degelijk eenpassionele kennismaking kan zijn met deaarde. Een meer rationele benaderingdoorheen de beschrijvingen van fysischewetten en –theorieën, die we vaak maar vanver kennen, en hier op een toegankelijke wijzeworden beschreven door de auteur. Waar jeniet spontaan zou aan beginnen, wordt hiereen leuke lectuur die je op een heldere wijzeduidelijk maken wat deze fysica kan vatten enbeschrijven en welke technieken hierachterschuilen. Een toegang tot een wereld vanspecialisten voor dummies. Het is een absoluteaanrader voor wie op een toegankelijke wijzewil kennis maken met deze wereld vanmoeilijk te vatten kennis… Staffe toebak omzo'n kennis te kunnen vertalen tot begrijpbarelectuur. Hoedje af, en we kunnen enkel maarhopen dat dit het begin is van een ruimerereeks…Eveneens recent uitgekomen : StephenHawking - Leven en werk door Kitty Ferguson,Aan de knoppen van het klimaat door BertAmesz, Fermi door De Maria Michelangelo,Het zonnestelsel door Marcus Chown, Sterren& planeten door Erwin van Ballegoij, Sterren-gids 2013 door De Koepel, Higgs door LucHendriks, Venus achterna door Wulf Andreaen Universum uit het niets door Kraus L.

AAssttrrooffoottoo vvaann ddee mmaaaanndd

016

Rubriek

De indrukwekkende Vdb 141 (Ghost nebula) inCepheus. Vastgelegd met een 40 cm f3.75Newton telescoop en als detector een FLIML16803 met CFW-5-7. Als filter gebruikte hijeen Astrodon Gen2 Tru-Balance E-series LRGB.In totaal werd er 380 minuten belicht samenmet R: 195 minuten, G: 190 minuten en B:190minuten. En dat gedurende zes dagen van 11t/m 17 augustus 2012 in de Verclause(Frankrijk).Voor z'n reizen naar Zuid-Frankrijk gebruikt hijoverigens vaak een TMB152 op een 10 MicronGM2000QCI en SBIG STL1000 CCD camera.Enkele jaren geleden kwam Karel in contactmet een Franse grootgrondbezitter die hemvoorstelde om er een koepel op te plaatsen.Samen met collega Daniel Marquardt, eenDuitse vriend, besloten ze hierop in te gaan enin de zomer van 2008 werd van hieruit deeerste opname gemaakt.

Guide

star|

02-201

3

Info - Karel Teuwen isgeboren in Antwerpen(1951) maar woont hedenin Turnhout. Net zoals bijzo velen is hij in z'n jeugd bezetengeraakt door sterrenkunde. Op z'n15e werkte hij als jobstudent om zoaan de benodigde centen te gerakenvoor de aankoop van een 76 mmrefractor. Later werd er gespaardvoor een C8 gevolgd door een C14.En daar bleef het niet bij...Meer informatie :www.karelteuwen.be

017

Guidestar|02-2013

Wat is een reflectienevel ?Een reflectienevel is een diffuse nevel die aande hemel zichtbaar is doordat het aanwezigegas en stof in de nevel door sterren in debuurt wordt gereflecteerd. Deze verlichtingkan gebeuren door jonge sterren die net uithet gas en stof van de nevel zijn ontstaan.Een voorbeeld van een reflectienevel is te zienrond de sterren van het Zevengesternte, beterbekend als de Pleiaden (M45). De Pleiaden iseen open sterrenhoop in het sterrenbeeld Stier(Taurus). De sterrenhoop bevindt zich opongeveer 440 lichtjaren van de aarde. Met hetblote oog ziet men in een stedelijke omgeving5 of 6 sterren, maar in een volledig donkereomgeving zijn met scherpe ogen wel 9 of 10sterren zichtbaar; door een verrekijker oftelescoop - afhankelijk van de sterkte - zelfs

tientallen tot honderden. De afstand tot dePleiaden werd door astronomen oorspronkelijkgeschat op ongeveer 408 lichtjaar totdat deruimtesonde Hipparcos de parallax van desterren van de groep bepaalde en daarmee deafstand op 380 lichtjaar vaststelde. Dezewaarde stemde echter niet overeen met derelatief zwakke helderheid van de sterren.Latere waarnemingen van onder andere deHubble Space Telescope hebben dan ookaangetoond dat de waarde van Hipparcossystematisch fout was. De modernste parallax-metingen geven een afstand van rond de 440lichtjaar. De sterrenhoop heeft een afmetingvan zo'n 12 lichtjaar en bevat minstens 500sterren waarvan er enkele tientallen tot één àtwee honderd met een amateurtelescoop tezien zijn. De helderste sterren zijn van type B.Wellicht een kwart van de sterren in dePleiaden zijn echter bruine dwergen.

Kortnieuws

Als de Melkweg dubbelsterren verstoort, slingerensommige sterren hun bijhorende planetenonverbiddelijk de leegte van het heelal in.Planetenstelsels bij ver uiteen staande dubbelsterrenraken vaak verstoord door veranderingen in desterbanen. Deze ontdekking publiceerde eeninternationaal team van astronomen op 6 januari inNature. De meeste sterren komen voor in tweetallen,die constant om elkaar heen draaien. Om beide sterrenkunnen planeten voorkomen. Uit simulaties blijkt nuechter dat deze planeten soms ernstig verstoord rakendoor de buurster. ‘Een ster die op grote afstand van zijnmetgezel draait, kan gemakkelijk verstoord raken doorbijvoorbeeld de bewegingen in de Melkweg’, meldtonderzoeksleider Nathan Kaib in een persverklaring.Daardoor verandert de baan van de verstoorde stergeleidelijk van een keurige cirkelbaan tot een nauweellips. Wanneer dat het geval is, komt de ster peromloop één keer wel erg dicht bij zijn buurster.Planeten die om de genaderde ster draaien, krijgen opdat moment de plotse aantrekkingskracht van depasserende ster te verduren. De zwaartekracht trekt zeuit hun stabiele baan, waardoor de planeten verspreidkunnen raken of zelfs volledig uit hun baan vliegen.Volgens de onderzoekers komt dit regelmatig voor. ‘Alsde dubbelster maar lang genoeg bestaat zal er vanzelfeen nauwe ellipsbaan ontstaan’, aldus Kaib. In zijnsimulaties voegde hij een denkbeeldige buurster toeaan de zon. Hij zag dat in de helft van de gevallendeze ster een van de vier grootste planeten (Jupiter,Saturnus, Uranus en Neptunus) in de leegtekatapulteerde. Observaties van exoplaneten lijken detheorie te bevestigen. ‘We zien dat planeetbanen dievoorkomen in een dubbelstersysteem mindercirkelvormig zijn dan die van planeten rondomalleenstaande sterren’, meldt de Canadese astronoomMartin Duncan. Mogelijk zijn deze verstoorde planetende enige overlevenden nadat een passerende buursterandere planeten uit hun baan gooide. Bron: AA / 07-01-2013.Nieuwe Hubble-waarnemingen van de ster Fomalhautwijzen uit dat de planeet die bij deze ster is ontdektafstevent op een ontmoeting met kleine komeetachtigeobjecten. Fomalhaut b werd in 2004 en 2006 voor heteerst waargenomen door Hubble als een zwak,bewegend lichtstipje binnen de ijs-, gruis- en stofschijfwaardoor de ster op grote afstand wordt omgeven.Inmiddels zijn ook in 2010 en in 2012 metingen aan deplaneet verricht, waardoor de baan nauwkeuriger konworden bepaald. Het blijkt dat Fomalhaut b in een zeerexcentrische omloopbaan beweegt met een omlooptijdvan ongeveer 2000 jaar. De verwachting is dat deplaneet over ongeveer twintig jaar de 'puinschijf' rondde ster begint binnen te dringen. Aangezien die schijftal van komeetachtige objecten bevat, is het mogelijkdat er tegen die tijd botsingen met kometen gaanplaatsvinden, vergelijkbaar met de botsing van komeetShoemaker-Levy 9 op de reuzenplaneet Jupiter in 1994.De baanhelling van de planeet is echter niet bekend;het zou ook kunnen dat hij boven of onder dekomeetgordel beweegt. Hoe de planeet in zijnlanggerekte baan terecht is gekomen, is niet bekend.Mogelijk komen er meer planeten ... Bron: NU / 09-01-2013.Sterrenkundigen van Case Western Reserve Universityhebben een proto-dwergsterrenstelsel ontdekt op 27miljoen lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Grote Beer.Het gaat om een geïsoleerde gaswolk waarin nog geen

sterren zijn ontstaan. Daarnaast is een 'gewoon'dwergstelsel ontdekt, dat - naast een relatief grotehoeveelheid gas - al wél sterren bevat. De tweeextreem zwakke stelsels hebben de bijnamen Gilliganen Skipper gekregen. Ze zijn op radiogolflengten inkaart gebracht met de Robert G. Byrd Green BankTelescope in West-Virginia. Ze zijn mogelijk ontstaanals gevolg van zwaartekrachtsstoringen van hetsterrenstelsel NGC 5474, dat ca. 250 miljoen jaargeleden vermoedelijk op vrij korte afstand langs hetgrotere stelsel M101 vloog. Door de getijdenkrachtenvan het passerende stelsel werden langgerekte sliertengas uit het spiraalstelsel getrokken. Ook die gassliertenzijn met de Green Bank Telescope gedetecteerd. Deontdekking wordt binnenkort gepubliceerd in TheAstrophysical Journal. Bron: NU / 12-01-2013.Een internationale groep wetenschappers heeft hetgrootste stelsel in het heelal ooit gevonden. Het gaatom een groep van objecten, die maar liefst 4 miljardlichtjaar in doorsnee is. Dat is 40.000 keer zo groot alsonze Melkweg. De ontdekking is bekendgemaakt in hetBritse wetenschapsblad Monthly Notices of the RoyalAstronomical Society. De objecten zijn zogehetenquasars. Dat zijn mysterieuze hemellichamen in dekernen van melkwegstelsels uit de begintijd van hetheelal. De afstand tot de aarde is gigantisch, maarquasars zijn zo helder dat astronomen ze desondankskunnen zien. De ontdekte quasargroep tart watwetenschappers voor mogelijk hielden. Sterrenkun-digen dachten dat stelsels nooit zo groot zoudenkunnen worden. De limiet zou een doorsnee van 1,2miljard lichtjaar zijn, maar deze cluster blijkt dus ruim 3keer zo groot. "Het is moeilijk om de omvang van dezegroep te bevatten, maar we kunnen zeker zeggen datdit de grootste structuur is die ooit in het heelal isgezien. Dit is opwindend, zeker omdat het ingaat tegenonze kennis van het universum", zegt de Britsehoogleraar Roger Clowes in een verklaring. Bron: AA /09-01-2013.De asteroïde Apophis die gisteren langs de aarde isgescheerd, is groter dan gedacht, zo heeft hetEuropese Ruimtevaartbureau ESA meegedeeld. Deruimtetelescoop Herschel van ESA bestudeerde vorigweekeinde het hemellichaam gedurende twee uur toenhet koers zette naar onze planeet. De diameter vanplanetoïde 99942 (vroeger 2004 MN4) blijkt 325 meterte zijn, 20 procent meer dan gedacht. De massa zoualdus ook 75 procent groter zijn dan voorheenaangenomen. Genoemd naar een Egyptische god,werd Apophis in 2004 ontdekt. Wetenschappersgingen er aanvankelijk van uit dat er 2,7 procent kanswas op een catastrofale botsing met de aarde in 2029.Nieuwe berekeningen sloten vervolgens zo'ndoemscenario uit. Na de passage streelt de asteroïde in2036 opnieuw onze planeet. Maar de afstand is nunog moeilijk te voorspellen gezien een nadering in2029 de baan van het hemellichaam gevoelig zalombuigen. Op 15 februari brengt asteroïde 2012 DA14ons een bezoekje. Met een diameter van 57 meterkomt het ding veel dichterbij, met name 34.500 km,wat binnen de baan van de geostationairetelecomsatellieten is. Bron: Belga / 10-01-2013.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Voordracht : Komeet in zicht door Frank DeboosereMet een spectaculaire multimediavoorstelling duiken we samen met Frank Deboosere de wonderewereld van de kometen binnen. Deze 'staartsterren' spreken al van oudsher tot de verbeelding vande mensheid, maar tegenwoordig gaan we die hemelverschijnselen gelukkig niet meer in verbandbrengen met naderend onheil.De Europese satelliet Giotto passeerde in maart 1986 op slechts enkele honderden kilometer vande kern van de komeet van Halley en maakte indrukwekkende foto's. De Europeseruimtevaartorganisatie ESA heeft in 2014 nog grootser plannen: in dat jaar zal immers de satellietRosetta komeet 67P/Churyumov-Gerasimenko bezoeken en grondig bestuderen, het is zelfs debedoeling dat een klein landingstoestelletje op het oppervlak wordt neergezet.Datum - Vrijdag 22 februari 2013. 19.30 uur t/m 22.30 uur. Toegang: 6 euro.Locatie - Abdijstraat 22 te 1850 Grimbergen (B). Tel. : 02/269.12.80. E-mail : info@mira.be. 019

Guidestar|02-2013

KrisChr

istiaen

s

EEeerrssttee llaanncceerriinngg vvaann22001133 vvoooorr RRuussllaanndd

020

Foto - Zin om uw eigen papierenRockot draagraket te bouwen ? Surfdan als de kliksem naar de onder-staande website ...Meer informatie :www.cardmodels-r.narod.ru

Rubriek

-Lance

ringind

ekijke

r

De eerste lancering van 2013 vond plaatsvanuit het koude noorden van Rusland enwerd uitgevoerd in opdracht van de Russischestrijdkrachten. Op 15 januari 2013 werdenvanop de Plesetsk lanceerbasis drie Russischemilitaire communicatiesatellieten in de ruimtegebracht door middel van een Rockotdraagraket. De omgebouwde Russischelangeafstandsraket bracht zijn raketmotorenom 17u25 Belgische tijd tot ontbranding enzette de drie kunstmanen iets minder dantwee uur later uit in een baan om de Aarde opeen hoogte van 1 450 kilometer. De Plesetsklanceerbasis bevindt zich ongeveer 800kilometer ten noorden van Moskou nabij destad Mirny. Deze heuvelachtige bebosteomgeving die dienst doet als militaire basis isongeveer 1 762 vierkante kilometer groot enwerd in maart 1966 voor het eerst gebruiktvoor het lanceren van satellieten. Ten tijde vande Koude Oorlog was dit door zijn ligging eenzeer belangrijke strategische lanceerbasis maarna het verval van de Sovjet-Unie werden ersteeds meer minder raketten gelanceerd.Deze lancering had normaal al in augustus2012 moeten plaatsvinden maar werd enkelemalen uitgesteld omwille van een probleemmet de Briz-KM raketmotor. Ondanks het feitdat Rusland geen details vrijgaf over denuttige lading aan boord van deze raket gaanwaarnemers ervan uit dat er bij deze missiedrie zogenaamde ‘Strela-3M’ satellietenwerden gelanceerd. Deze 225 kilogram zwarekunstmanen, die ook gekend zijn onder de

naam ‘Rodnik-S’, zijn een verbeterde versievan de Strela-3 satellieten en worden door hetRussische leger gebruikt voor communicatie-doeleinden. De satellieten kregen na degeslaagde lancering de officiële benamingCosmos 2482, Cosmos 2483 en Cosmos 2484.Dit was de 18de maal dat Rusland een Rockotraket lanceerde. De 29 meter lange Rockot iseen omgebouwde UR-100N langeafstands-raket die op 26 december 1994 voor het eerstgebruikt werd voor het in de ruimte brengenvan satellieten. Sindsdien wordt dezedraagraket door het Frans-Russischelanceerbedrijf Eurockot Launch Services GmbHgebruikt voor het lanceren van verschillendesoorten satellieten.Het bedrijf kocht uiteindelijk 45 raketten vanhet Russische leger. Zo brachten Rockotraketten in het verleden al verschillendeaardobservatie-satellieten in de ruimte voorEuropa, Zuid-Korea en de Verenigde Staten.Daarnaast wordt dit lanceermiddel ookgebruikt door het Russische leger. Deze kleinedraagraket bestaat uit drie trappen waarvanéén Briz-KM die zijn raketmotor zesmaalopnieuw tot ontbranding kan brengen.Dankzij de Briz-KM trap beschikt de Rockotover een belangrijke troef aangezien de raketsatellieten kan uitzetten in verschillende banenom de Aarde. De Rockot draagraket heeft bijhet lanceren een gewicht van ongeveer 107ton en kan vrachten tot 1 950 kilogram tot ineen lage baan om de Aarde brengen.

Guide

star|

02-201

3

Info - Kris Christiaens isal sinds jeugdige leeftijdgepassioneerd door ruim-tevaart. Door zijn gedre-venheid en kennis over ruimtevaartwerd hij enkele jaren terug mede-beheerder van de populaire web-sites Spacepage en Belgium InSpace. Daarnaast schrijft KrisChristiaens ook artikelen voor hetmaandblad van de Vereniging VoorSterrenkunde en werd hij in 2010secretaris van de Astro Event Groupvzw.

021

Guidestar|02-2013

ASTRO

N

KKaammeelleeoonnttiisscchhee ppuullssaarr ttaarrtt tthheeoorriiee

022

Artike

l

Een internationaal team onder leiding vanNederlandse sterrenkundigen (SRON, ASTRON,UvA) heeft een verrassende ontdekkinggedaan over de manier waarop pulsarsstraling uitzenden. De uitstoot van radio- enröntgenstraling door deze pulserende neutro-nensterren blijkt binnen enkele secondengelijktijdig te kunnen veranderen, op eenmanier die niet te verklaren is met degangbare theorieën. Het duidt op een snelleverandering van de hele magnetosfeer. Dewaarnemingen zijn gedaan met onder anderede ruimtetelescoop XMM-Newton en deLOFAR-telescoop; de resultaten van hetonderzoek verschijnen 25 januari in Science.Pulsars zijn neutronensterren met ongeveer demassa van de zon maar met een diameter vanslechts circa 20 kilometer. Ze hebben een zeersterk magneetveld, dat ongeveer een miljoenkeer sterker is dan de sterkste velden die we ineen laboratorium op aarde kunnen maken.Pulsars draaien snel om hun as, inmilliseconden tot seconden, en zenden alsvuurtorens bundels van straling de ruimte in.Als de aarde in de lijn van deze bundels ligt, iseen regelmatig patroon van pulsen te zien.Vandaar de naam pulsars. Deze pulsars zijn in1967 ontdekt aan de hand van hunradiostraling. Maar er is nog altijd geen over-eenstemming over hoe precies die gepulsteradiostraling wordt geproduceerd. We wetenwel dat die ontstaat iets boven de magne-tische polen, waar extreme omstandighedenheersen.Bovendien is de puls niet altijd regelmatig.Eerdere waarnemingen van de radiostralingvan pulsar PSR B0943+10 hebbenbijvoorbeeld laten zien dat de bundelradiostraling van de pulsar om de paar uur ineen paar seconden een factor twee helderderwordt of juist zwakker. Het is alsof demagnetosfeer van de pulsar in tweeverschillende toestanden kan verkeren. Anderepulsars gaan zelfs plotseling helemaal uit enweer aan, of veranderen steeds op dezelfdemanier de vorm van de radiopulsen.

Sterrenkundigen weten nog niet wat deoorzaak is van deze fenomenen, maar zoekende verklaring nu in een abrupte enomkeerbare verandering van de helemagnetosfeer.Twee "radiotoestanden"

Het team van sterrenkundigen wist dat demogelijkheid bestond dat röntgenstraling vandeze pulsars gelijktijdig zou veranderen metde omschakeling in radiostraling. Waarnemingvan de röntgenstraling in de twee 'radio-toestanden' van bijvoorbeeld PSR B0943+10zou eindelijk inzicht kunnen geven in hoe hetpulsarmechanisme werkt. PSR B0943+10 isechter een zwakke röntgenbron. Daaromvroeg sterrenkundige Wim Hermsen (SRON /UvA) namens het team waarneemtijd aan opXMM-Newton (ESA), op dit moment de gevoe-ligste ruimtetelescoop voor röntgenstraling.Vanaf de grond bepaalden Joeri van Leeuwenen Jason Hessels (ASTRON / UvA) met LOFARcontinue in welke radiotoestand de pulsar zichbevond. De LOFAR-telescoop is ontworpen engebouwd door ASTRON, het Nederlandsinstituut voor radioastronomie, en hetonderzoek werd ondersteund door hetinternationale LOFAR-team. Van Leeuwen:"Zelfs in de testfase waarin we LOFARgebruikten, was deze radiotelescoop al degevoeligste ter wereld voor deze pulsars.Alleen daardoor konden we op de secondenauwkeurig bepalen wanneer de pulsar vankarakter veranderde". Omdat de sterren-kundigen tijdens de röntgenwaarnemingengeen enkele toestandsovergang in deradiostraling mochten missen, werd ooksimultaan met de GMRT-telescoop in Indiawaargenomen.Wim Hermsen: "Uit de waarnemingen bleekverrassend genoeg dat op het moment dat deradiostraling van de pulsar meer dan halveert,gelijktijdig twee maal zo veel röntgenstralingwordt uitgezonden, die ook nog alleen dangepulst is. Lucien Kuiper (SRON) analyseerde

Guide

star|

02-201

3

KKaammeelleeoonnttiisscchhee ppuullssaarr ttaarrtt tthheeoorriiee

023

Foto - Deze illustratie toont de tweetoestanden waartussen de pulsarPSR B0943+10 kan schakelen. Depulsar staat erom bekend dat hij inde uitstoot van radiostralingschakelt tussen een 'heldere' en een'rustige' toestand. Gecombineerdewaarnemingen met XXM-Newton eneen aantal grondtelescopen (waar-onder LOFAR) hebben nu aange-toond dat dat de pulsar ook gelijk-tijdig schakelt tussen twee versnel-lingen in de uitstoot van röntgen-straling, qua helderheid omgekeerdevenredig aan de uitstoot vanradiostraling. De bestaande theoriekan dit niet verklaren; het duidt opeen snelle verandering van de helemagnetosfeer. Bron: ESA / ATG media-lab.Meer informatie :www.astron.nl Guidestar|02-2013

de XMM-Newton-gegevens in detail. Hijtoonde aan dat het lijkt alsof deze gepulsteröntgenstraling van een hete plek op demagnetische pool komt, die verdwijnt zodrade radiostraling weer sterker wordt. Hetopvallendste is dat deze gedaantewisselingbinnen enkele seconden plaats vindt, waarnade pulsar in de nieuwe verschijning weerenkele uren een stabiele uitstoot van radio- enröntgenstraling vertoont. Dit gedrag kan nietworden verklaard met de bestaande theorieënover hoe straling in de magnetosfeer vanpulsars wordt gevormd. Het is wel een sterkeaanwijzing voor een snelle verandering van dehele magnetosfeer."Kameleontisch gedrag

Dit totaal onverwachte, kameleontischegedrag van radiopulsar PSR B0943+10 geeft45 jaar na de ontdekking van het bestaan vanneutronensterren een nieuwe impuls aan hettheoretisch onderzoek aan de natuurkundigeprocessen die zich voordoen onder de extremecondities die heersen in de magnetosfeer vanpulsars. Wim Hermsen heeft met zijn collega'sdirect nieuwe waarneemtijd toegewezengekregen op XMM-Newton. Gelijktijdig meteen aantal radiotelescopen (de Westerbork-,GMRT- en Lovell-telescoop in Engeland)kunnen de sterrenkundigen nu ook de pulsarPSR B1822-09 observeren, die bij radio-golflengten vergelijkbare toestandsverande-ringen vertoont als PSR B0943+10.Team

Het kernteam dat het onderzoek uitvoerde,bestaat uit Wim Hermsen (SRON NetherlandsInstitute for Space Research, SterrenkundigInstituut Anton Pannekoek Universiteit vanAmsterdam (UvA)), Lucien Kuiper en Jelle dePlaa (SRON), Jason Hessels en Joeri vanLeeuwen (ASTRON en UvA), Dipanjan Mitra(NCFRA-TIFR, Pune, India), Joanna Rankin(University of Vermont, Burlington, VS), BenStappers (University of Manchester, UK),Goeffrey Wright (Unversity of Sussex, UK). De

Pulsar Working Group en de Builders Groupvan de LOFAR-telescoop leverden onder-steuning voor de zeer gevoelige radiowaar-nemingen. De onderzoeksresultaten verschij-nen in het artikel "Synchronous X-ray andRadio Mode Switches: a Rapid Transformationof the Pulsar Magnetosphere", dat op 25januari wordt gepubliceerd in Science.

ASTRON is het Nederlands instituut voor radio-astronomie, een organisatie die zich bezig-houdt met onderzoek en ontwikkeling opastronomisch gebied. Men houdt zich vooralbezig met de ontwikkeling van instrumentatieen faciliteiten voor de radioastronomie en hetbouwen van de infrastructuur daarvoor.

KrisChr

istiaen

s

OOTTRRAAGG:: ''ss wweerreellddss eeeerrsstteeccoommmmeerrcciieeeell llaanncceeeerrbbeeddrriijjff

024

Info - OTRAG werd in 1975 gestichtdoor Lutz Kayser. Zijn doel was hetontwikkelen en produceren van eenandere en goedkopere manier omsatellieten in een baan om de aardete brengen. Een bekende mede-werker was Kurt Debus. Deze manheeft meegewerkt aan het ontwik-kelen van de V2. Hij was ookverantwoordelijk voor het Apolloprogramma.OTRAG kreeg steun vande Duitse overheid om een alter-natief te bedenken voor de duresystemen van de NASA en de ESA.Er was een bijzondere band tussenhet bedrijf en de toenmaligepresident van Zaïre, Mobutu SeseSeko. In 1977 kreeg OTRAG vanMobutu namelijk het recht om eengebied in Zaïre van wel honderd-duizend vierkante kilometer groot tegebruiken als experimenteerruimte.

Artike

l

In de jaren ’70 werd door de Duitse onder-nemer Lutz Kayser een ambitieuze pogingondernomen om een alternatief te ontwik-kelen voor de dure Europese Ariane rakettenof de Amerikaanse Space Shuttles. Het goed-koop alternatief mondde uit in ’s wereldseerste commerciële lanceerbedrijf dat de naam‘Orbital Transport und Raketen AG’ (OTRAG)droeg. Door enorme politieke druk zou hetambitieuze project echter nooit volledigoperationeel worden.Steun van Wernher von Braunen Kurt Debus

OTRAG werd in 1975 opgericht door de Duitseruimtevaartingenieur Lutz Kayser en eenconsortium van 600 investeerders. Samen metWerner Will investeerde Kayser de helft van de425 000 dollar die nodig was om het bedrijf tekunnen opstarten. Het doel van het inStuttgart gevestigde bedrijf was om eengoedkoop alternatief te zijn voor de EuropeseAriane raketten of de Amerikaanse SpaceShuttles die in de jaren ’70 en ’80 de meestesatellieten in de ruimte brachten. De plannenvan het bedrijf klonken zo geloofwaardig,revolutionair en ambitieus dat Lutz Kayser konrekenen op de steun van niemand minder danWerner von Braun en Kurt Debus. Beidenheren zijn sleutelfiguren geweest in deontwikkeling van Amerikaanse raketten enstonden tijdens de Tweede Wereldoorlog ookaan de wieg van de Duitse V2 raketten. TerwijlKurt Debus, die tot 1974 werkte bij NASA alsdirecteur van het Kennedy Space Center, bijOTRAG voorzitter van de raad van bestuurwas, verleende Wernher von Braun aan OTRAGzijn diensten als wetenschappelijk adviseur.Common Rocket Propulsion Units

Om een goedkoop alternatief te kunnenaanbieden voor de krachtige Ariane rakettenen Space Shuttles berustte het ontwerp vanhet lanceermiddel van OTRAG op een uiterstsimpel modulair systeem dat bestond uit eencluster van zogenaamde ‘Common RocketPropulsion Units’ (CRPU’s). Deze CRPU’s warenlangwerpige metalen cilinders met eendiameter van 27 centimeter en een lengte vanminimum zes meter die bestonden uit driesegmenten: één voor de brandstof, één voorde oxidator en één voor de raketmotor. Decilinders werden voor twee derde gevuld metbrandstof en oxidator en voor de rest met eendrukgas waardoor men geen dureturbopompen nodig had om de brandstoffennaar de motor te leiden. Als brandstof werdberoep gedaan op kerosine en de oxidatorwas een mengeling van vloeibaar salpeterzuuren distikstoftetraoxide. De ontsteking werdveroorzaakt door een kleine hoeveelheidfurfurylalcohol, dat na contact met hetsalpeterzuur, spontaan tot ontbranding kwam.Aangezien het systeem modulair was en men

dus verschillende cilinders (CRPU’s) naastelkaar kon bevestigen, kon men op dezemanier voor elke soort vracht een specifiekeraket assembleren. Om een vracht vanmaximaal 1000 kilogram in de ruimte tekunnen brengen, zou een raket wordensamengesteld die in totaal bestond uit 64CRPU’s en een gewicht bij het lanceren hadvan 100 ton. Vandaag de dag omschrijvenvelen het ontwerp van de CRPU-raket alsrevolutionair en baanbrekend doordat menvoor het eerst afweek van het principe van hetop elkaar stapelen van rakettrappen. Doorgebruik te maken van een simpel modulairsysteem en massaproductie van de onderdelenwerd de kostprijs van een CRPU-raket geschatop ongeveer één tiende van dat vanconventionele draagraketten.Op zoek naar een lanceerbasis

Het West-Duitse bedrijf OTRAG beschikte nuwel over de plannen en de juiste mensen maarmoest ook op zoek naar een geschikte test- enlanceerbasis. Dit bleek echter niet eenvoudigte zijn aangezien een lanceerbasis op Duitsgrondgebied door enkele internationaleverdragen niet mogelijk was. In het UnitedNations Space Treaty, dat in 1967 werdondertekend door de Verenigde Staten, hetVerenigd Koninkrijk en de Sovjet-Unie, staat telezen dat elke raket, die gebruikt wordt voorruimtevaarttoepassingen, moet beschikkenover een zichtbaar symbool van een land vanherkomst.

In de praktijk wil dit dus zeggen dat eenprivépersoon of een privaat bedrijf altijd de

Guide

star|

02-201

3

025

Guidestar|02-2013steun moet krijgen van een overheid om eenraket te lanceren. Aangezien West-Duitslandliever niets met OTRAG wou te maken hebben,kon men de OTRAG-raketten dus niet voorzienvan een West-Duitse vlag.Een ander verdrag, het Treaty of Brussels, datna de Tweede Wereldoorlog werd onder-tekend, zegt dan weer dat Duitsland geenlange afstands-raketten of andere raketten opDuits grondgebied mag ontwikkelen. Onder-tussen had OTRAG al contracten ondertekendmet enkele klanten voor het lanceren vancommunicatiesatellieten en toonden landen inOost-Azië en Zuid-Amerika eveneens groteinteresse in het bedrijf. OTRAG en Lutz Kaysergingen vervolgens onderhandelen metIndonesië, Brazilië en andere landen om een stukgrond te mogen gebruiken als lanceerbasis.

Het 'Kennedy Space Center' van AfrikaToen in november 1975 Lutz Kayser door deinternationale investeerder Fred Weymar werdvoorgesteld aan de toenmalige Congolesepresident Mobutu Sese Seko was de steenrijkeAfrikaanse leider meteen gewonnen voor hetOTRAG-project. Mobutu wou van de ‘KapaniTonneo’ lanceerbasis een ruimtevaartcentrumals het Kennedy Space Center ontwikkelen inAfrika en zijn land zou voor elke commerciëlelancering vanuit Zaïre 5% van de verkoopprijskrijgen.In maart 1976 ondertekende OTRAG vervol-gens een overeenkomst met de toenmaligeCongolese regering om een uitgestrekt gebiedte gebruiken in de provincie Katanga (toen‘Shaba’) als test- en lanceerbasis. In dezeovereenkomst stond dat OTRAG hetreusachtige gebied gedurende 25 jaar langmocht gebruiken in absolute vrijheid en dathet West-Duitse bedrijf zoveel mogelijk Zaïreseinwoners in dienst moest nemen. Voor dezeconcessie zou OTRAG aan Congo jaarlijks 50miljoen dollar betalen.Nadat op dit 100 000 vierkante kilometergrote terrein een lanceertoren en lanceer-platform werden gebouwd, begon OTRAG in1977 uiteindelijk met de eerste testvluchtenvanuit het toenmalige Zaïre. Het terreinbevond zich dicht bij de evenaar en washierdoor uiterst geschikt om satellieten telanceren. Tussen mei 1977 en juli 1978 werdentwee OTRAG-raketten vanuit Zaïre gelanceerdwaarvan één een maximale hoogte behaaldevan dertig kilometer. Deze twee OTRAG-raketten bestonden uit 4 CRPU’s die elk negenmeter lang waren. Een derde lancering, diewerd bijgewoond door de toenmaligepresident Mobutu Sese Seko, mislukte. Deplannen en activiteiten van Lutz Kaysermaakten grote naties als de Sovjet-Unie enFrankrijk ondertussen bijzonder achterdochtigen nerveus en steunden het West-Duitseproject om een goedkope toegang tot deruimte te ontwikkelen dan ook niet. Zovreesden de Sovjet-Unie en Frankrijk dat deOTRAG-rakettechnologie wel eens zou kunnengebruikt worden voor militaire doeleinden.Anderen vermoedden dan weer dat hetOTRAG-project een dekmantel was om aanzeer waardevolle Congolese grond te geraken.Frankrijk investeerde op dat moment ookenorm veel geld in de ontwikkeling van deEuropese Ariane raket en had schrik dat hetOTRAG-project een grote concurrent zouworden. Ook de Verenigde Staten toondengeen interesse in OTRAG.Uiteindelijk werd door de Sovjet-Unie eenpropaganda campagne opgezet waarinduidelijk werd gemaakt dat het Duitse OTRAG-project een dekmantel was voor de ontwik-keling van Duitse en Zuid-Afrikaanse rakettendie zouden kunnen gebruikt worden voormilitaire doeleinden. Deze verkeerde infomatiewerd zeer geloofwaardig verkondigd inondermeer Amerikaanse media met als gevolgdat de Congolese regering onder een enormepolitieke druk kwam te staan. Uiteindelijkbesliste de toenmalige Congolese regering,onder zeer grote druk van de Sovjet-Unie, dathet test- en lanceerterrein van OTRAG nietmeer mocht worden gebruikt waarna hetDuitse bedrijf in april 1979 Zaïre verliet.

Lanceren vanuit de SaharaOndanks het feit dat OTRAG Zaïre hadverlaten, bleven de Sovjet-Unie en Frankrijkonder leiding van Leonid Brezjnev en Giscardd'Estaing nog steeds druk uitoefenen op detoenmalige Duitse regering en eistte men hetOTRAG-project stop te zetten. Dit leidde tot destopzetting van de productie van crucialeonderdelen in Duitsland. OTRAG ging op zoeknaar een nieuwe locatie voor het verderzettenvan zijn testvluchten en kwam uit bij eenverlaten gebied in de Libische Sahara woestijn600 kilometer ten zuiden van Tripoli. Op datmoment regeerde Moammar al-Qadhafi almeer dan tien jaar over het Noord-Afrikaanseland en had de Libische leider al meermaalsinteresse getoond in lange afstandsraketten.In 1981 begon OTRAG uiteindelijk aan eennieuwe reeks testen vanuit Libië die zeersuccesvol waren. Zo werden veertiensuccesvolle suborbitale vluchten uitgevoerdmet raketten die bestonden uit één of vierCRPU’s. Tijdens één van deze testvluchtenhaalde een OTRAG-raket een maximale hoogtevan 150 kilometer. Toen OTRAG in Libiëuiteindelijk wou starten met het testen van detweetraps en drietrapsraketten ondertekendeDuitsland samen met zes andere landen hetMissile Technology Control Regime. Dit is eenverdrag dat lanceringen vanuit derdewereldlanden verbiedt. Lutz Kayser en OTRAGweken hierdoor met hun activiteiten uit naarKiruna, Zweden, waar op 19 september 1983de enige testvlucht plaatsvond. Omwille vaneen technisch probleem duurde dezetestvlucht niet langer dan tien secondenwaarna de raket uit elkaar spatte. Het Libischeleger nam uiteindelijk alle onderdelen eninfrastructuur van OTRAG op Libischgrondgebied in beslag en startte eigenhandigmet de ontwikkeling van een eigen raket.Ondanks persoonlijke beloften van de Libischeleider Moammar al-Qadhafi slaagde Kayser erniet in om het gestolen materiaal terug tekrijgen. Zonder de know-how van Lutz Kayserraakte Libië echter niet veel verder dan enkeletestvluchten. Tien jaar na het in beslagnemenvan het OTRAG-materiaal zette Libië hetprogramma stop.

200 miljoen dollarEnkele jaren na de mislukte testvlucht vanuitZweden gaf Lutz Kayser door alle politiekedruk het uiteindelijk op om ’s werelds eerstecommerciële lanceerbedrijf overeind tehouden waardoor OTRAG in 1987 officieelwerd stopgezet. Op het moment dat hetproject werd stopgezet was er al 200 miljoendollar in OTRAG geïnvesteerd. Ondanks degeslaagde testvluchten waaruit bleek dat hetontwerp functioneerde, heeft Lutz Kayser metzijn bedrijf nooit één satelliet in de ruimtekunnen brengen. Toch hield dit de man er nietvan tegen om te blijven dromen van eengoedkope toegang tot de ruimte. Zo brachtLutz Kayser in mei 2006 een bezoek aan hetAmerikaanse bedrijf Armadillo Aerospace datin 2000 opgericht werd door de Amerikaanseontwikkelaar van videospellen John Carmack.Armadillo Aerospace, dat kleine raketten encommerciële ruimtetuigen ontwikkelt, toondeenorme interesse in het CRPU-ontwerp enmocht van Kayser enkele OTRAG-onderdelengebruiken en testen.

Foto - Later voerde het bedrijf ooktesten uit in Libië. Het verlietuiteindelijk Libië in 1987, omdatdaar de kennis en de onderdelenontbraken. Door politieke druk werdhet project stopgezet in 1987. Hetbedrijf zou vijf raketten hebbengelanceerd.

Kortnieuws

Na een gesimuleerde reis naar Mars van 17 maandenis nu meer bekend over hoe astronauten zich zullengedragen tijdens een trip naar de rode planeet. Deresultaten van de 'reis' staan maandag in PNAS. Zesvrijwilligers uit diverse landen verbleven 520 dagen ineen ruimteschipachtige omgeving, om te zien hoe zo’ncrew zich zou gaan gedragen gedurende een lange tijdvan afzondering. Op de zwaartekracht na was allesrealistisch nagebootst. Het bleek dat de‘astronauten’steeds minder actief werden gedurendede periode. Ze sliepen en rustten steeds langer, enbewogen minder. Ook nam hun gevoel van dag ennachtritme af; een belangrijk aspect van een echte reiszou dus het behouden van een 24 uur cyclus zijn.Ondanks de extra slaap werden de crewleden welminder uitgerust; diverse slaapstoornissen plaagdenhen en zorgden voor slechte concentratie. Deobservaties zijn erg nuttig voor het plannen van eenechte missie naar Mars. De resultaten blijken overigensook erg overeen te komen met wat er gebeurt alsmensen lange tijd op expeditie op een van de polenzitten. Bron: NU / 07-01-2013.NASA's Marsvoertuig Curiosity heeft een klein stukjevan Mars schoongeveegd. Daarbij is voor het eerstgebruik gemaakt van de gemotoriseerde borstel die,samen met vier andere instrumenten, aan het uiteindevan zijn robotarm zit. De schoonmaakactie was nodigom twee andere instrumenten, een spectrometer eneen microscoop, de kans te geven het onderliggendegesteente te onderzoeken. Het alom aanwezige stof opMars maakt dat normaal gesproken onmogelijk.Binnenkort zal ook het laatste stuk gereedschap van derobotarm, een boorhamer, voor het eerst wordeningezet. Bron: NU / 08-01-2013.Na ruim veertig jaar wil Rusland opnieuw naar demaan. De Russische ruimtevaartorganisatie Roscosmoszet er in 2015 een onbemande maanverkenner aan hetwerk. De maanverkenner gaat op zoek naar water enneemt bodemmonsters, maakte Roscosmos-chefVladimir Popovkin dinsdag bekend. Het vijfhonderdkilogram zware vehikel heeft 25 kilogram aanonderzoeksapparatuur aan boord. De raket die deverkenner naar de maan moet brengen vertrekt overtwee jaar vanaf de nieuwe Vostochny-lanceerbasis. Diebasis verrijst in de Amoerregio in het verre oosten vanhet land, niet ver van de grens met China. De Russischepresident Vladimir Poetin heeft aangekondigdomgerekend een kleine achthonderd miljoen euro voorhet nieuwe lanceerstation vrij te maken. Ruslandondernam in 1973 voor het eerst - en tot dusver voorhet laatst - een missie naar de maan. Bron: Novum /15-01-2013.NASA is vooral gekend om de Amerikaanseruimteprogramma's. Ze hebben echter ook projectenbinnen onze atmosfeer, zoals ATTREX. Zo gaan ze opeen hoogte van 20 kilometer boven de Stille Oceaanonderzoek doen naar de klimaatsverandering. De regioop 20 kilometer hoogte boven de Stille Oceaan, destratosfeer, is volgens NASA nog "onontgonnen terrein"in de studie naar klimaatverandering. De organisatiehoopt daar antwoorden te vinden op de vraag welkeimpact klimaatverandering op onze aarde heeft."Concentraties waterdamp en ozon in de stratosfeerkunnen een grote impact hebben op het klimaat vanonze aarde. De processen die voor de verhoging ofverlaging van die concentraties zorgen, in het bijzondervan waterdamp, zijn nog niet uitvoerig onderzocht",

aldus NASA. "Daardoor is het moeilijk voorwetenschappers om te voorspellen welke invloed diehebben op de klimaatverandering." Bron: AA / 09-01-2013.Er woeden weer hevige bosbranden in Australië en datis Down Under een jaarlijks terugkerend probleem.Maar ook elders in de wereld staan bossen haast iederjaar in lichterlaaie. NASA bundelde informatie overbosbranden in de voorbije tien jaar en maakte er eenspectaculaire video van. Bosbranden zijn doorgaanseen natuurlijk fenomeen en sommige gebieden moetennu eenmaal regelmatig vernield worden. Het is eenmanier waarop Moeder Aarde oude dingen wilvervangen door iets nieuws. Op de beelden zie je hoede wereld de voorbije tien jaar gebrand heeft. NaastAustralië lijken ook Afrika, Zuid-Amerika en deVerenigde Staten jaarlijks in brand te staan. Ook in Aziëen Rusland keren branden heel vaak terug. Europakleurt veel minder vaak rood, maar wij beschikken hierdan ook niet over de gigantische bossen zoalsbijvoorbeeld het Amazonewoud in Brazilië. Afrika lijktzelfs voortdurend te branden. Enkel in het zuiden vanEuropa worden de omstandigheden wel eens extreemgenoeg om zware branden te veroorzaken. Maar wiegoed kijkt, zal ook in België af en toe een rood stipjezien. Bron: AA / 10-01-2013.Een wijziging in de Amerikaanse wetgeving inzakewapenhandel impliceert dat Washington satellietenniet langer als wapens beschouwt. Dat meldthetpopulair-wetenschappelijke magazine 'New Scientist'(NS). De maatregel is een opsteker voor commerciëleruimtevaartbedrijven die ook buiten de VS willenverkopen. Op 3 januari stond president Barack Obamaeen herziening van de wet inzake internationalewapenhandel toe. Die International Traffic in ArmsRegulations beschouwde sinds 1999 satellieten engerelateerde technologie als munitie, met strikte regelsvoor export naar het buitenland als gevolg. Dat waseen doorn in het oog van Amerikaansesatellietbouwers. Hoewel satellieten die rondom deAarde draaien en gerelateerde technologie nu nietmeer op de zwarte lijst staan, behoudt de presidenteen vetorecht. Sommige landen zijn nog steeds taboe,zoals China, Iran en Noord-Korea. Commerciëleruimtevaartbedrijven hopen op nog meer versoepeling,bijvoorbeeld in het segment van het ruimtetoerisme.Bron : AA / 11-01-2013.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Workshop : RuimterakkersOp 4 april 2012 kunnen alle kids deelnemen aan een leuk interactief atelier in ruimtethema. Om14u begin je met het knutselen van je eigen waterraket. En daarna... lanceren natuurlijk!Tussendoor geniet je van een lekker hapje en drankje. Inschrijven is verplicht (via website) !

Datum - Woensdag 4 april 2013. Van 14.00 uur tot 16.00 uur. Toegang: 5,00 euro.Locatie - Cosmodrome, Planetariumweg 18-19 te 3600 Genk. www.cosmodrome.be. cosmodrome@genk.be. 029

Guidestar|02-2013

Patrick

Jaecqu

es

030

Info - Het woord ‘gadget’ is terug teherleiden naar de 19e eeuw. Hetwoord wordt in dit geval gebruiktals een vervanging voor de naamvan een apparaat die men niet meerheeft kunnen onthouden. In ditgeval komt het woord ‘gadget’ terugin het door Robert Browns geschre-ven boek 'Spunyarn and Spindrift: Asailor boy’s log of a voyage out andhome in a China tea-clipper'. Dit isde eerste keer dat het woordvoorkomt op papier. Een anderverhaal is dat Gaget, Gauthier & Cie(het bedrijf achter de decoratietech-niek in plaatmetaal voor het Vrij-heidsbeeld in New York) een kleinschaalmodel van het Vrijheidsbeelduitbracht en het naar het bedrijfvernoemde (Gaget – gadget). Ditwas in 1886. Dit zou echter hetverhaal tegenspreken dat de termdaarvoor al in de volksmondgebruikt werd. Feit is en blijft datiedereen wel wild is van een leukgadget, niet ?Meer informatie :www.eurekashop.be

Rubriek

-Gadg

etv/dm

aand

Tegenwoordig heeft zowat elk sterrenkundigmagazine een rubriek waarin men telescopenen accessoires bespreekt. Dus waarom zoudenwe hen na doen, zeker wanneer er daarnaasttal van boeiende en leuke sterrenkundige enruimtevaartgerichte gadgets bestaan...De Space torch and projector

Wat ons betreft kan men niet jong genoegbeginnen met sterrenkunde en / of ruimte-vaart. Elke stimulans is hierbij goed genoeg.En zeker wanneer het leuk en educatief blijkt !Zo heeft het Britse Brainstorm recent derechten verkregen om een hele resem educa-tieve Amerikaanse Uncle Milton producten teverdelen in Europa. Waaronder deze spacetorch and projector.

Zoals de naam al doet vermoeden is dit eentorch of zaklamp. Met zo'n tien centimeterlengte. Niets speciaals, ware het niet dat erbovenaan de lamp een vreemd uitziende gleufvoorzien is waarin men één van de driebijgeleverde beeld-schijven in kan plaatsen. Endoet terugdenken aan de vroeger zo populaireViewmaster kijkdoos. Echter, in tegenstellingtot de kijkdoos, projecteert de lamp debeelden. Op muur of elk even oppervlak. Endat tot een diameter van één meter. Tochbehoorlijk indrukwekkend. In totaal staan erop de drie beeld-schijven 24 sterrenkundige enruimtevaartgerichte ESA / NASA beelden. Leukom bij weg te dromen in bed ! Prijs: 8,50 euro/ Eurekashop.De Fisher bullet grip space pen

Op de jaarlijkse Paperworld beurs in Frankfurtwerd afgelopen week de Fisher bullet gripspace pen met soft-sylus, in wereldpremiere,

voorgesteld aan pers en publiek. Met deze penkan de men zowel onder alle extremeomstandigheden schrijven als een touchscreenof smartphone bedienen. Bovendien is dezebullet space pen met soft-touch stylusvoorzien van een rubberen vingergreep voornog meer schrijfcomfort.

In eerste instantie is de nieuwe bullet grip metstylus leverbaar in mat zwart. Later volgen eenchroomkleurige versie en een blauwe uit-voering. Speciale uitvoeringen, bijvoorbeeldmet een bedrijfslogo, worden in overleggeleverd. De bullet space pen is in Belgiëexclusief verkrijgbaar bij Eureka die het merkin dit gebied vertegenwoordigt."Deze bijzondere, unieke pen schrijft overal enaltijd. Onder water, in extreme weersomstan-digheden (van -30 tot 1000C), op gladde ofvette ondergrond en zelfs in de ruimte. DeFisher Space Pen behoort sinds 1967 tot destandaarduitrusting van alle astronauten vanzowel NASA als het Russische ruimtepro-gramma. Met de introductie van de bullet gripspace pen met stylus vergroten de mogelijk-heden tot schrijven zich nog verder" lichtJeroen van der Meer van Fisher het unieke vandeze pen toe. Vanaf maart leverbaar ! Prijs:32,50 euro / Eurekashop.

De Polimaster wrist gamma indicatorAls sterrenkundige weet men welke kwalijkegevolgen een nabijgelegen gamma-flitserheeft op het leven van naburige planeten.Daarom komt de overbekende Swisshorlogemaker met de Polimaster Wrist GammaIndicator op de propppen. Deze meet deaanwezige gamma-straling en waarschuwt ubij een te hoge blootstelling. Daarenboven ishet horloge waterdicht tot 100 meter diepteen dankzij de backlight ook in het duistergoed afleesbaar. Naast angstige amateur-sterrenkundigen is dit horloge vooral geschiktvoor wie veel vlieguren maakt of in de buurtvan een kerncentrale woont. De kostprijs ligtrond de 300 euro.

Guide

star|

02-201

3

031

Guidestar|02-2013Rubriek-Lanceeroverzichtvandemaand

KrisChristiaens

VVeerrkkllaarreennddee wwoooorrddeenn ll ii jj sstt

GGEEOO GGeeoossttaattii oonnaarryy EEaarrtthh OOrrbbii ttLLEEOO LLooww EEaarrtthh OOrrbbii ttMM ii ll .. CCoomm.. MM ii ll ii ttaa ii rree CCoommmmuunn ii ccaattii eessaatteell ll ii eett

■ MM ii ss ll uukkttee ll aanncceerrii nngg

Datum Uur (GMT) Raket Lanceerbasis Vracht Gewicht Land Baan Doel

15-01-2013 16.25 uur Rockot-KM Plesetsk Strela-3M 4 (Cosmos 2482) 225 Kg Rusland 1400 x 1400 Militaire communicatieStrela-3M 5 (Cosmos 2483) 225 Kg Rusland 1400 x 1400 Militaire communicatieStrela-3M 6 (Cosmos 2484) 225 Kg Rusland 1400 x 1400 Militaire communicatie

27-01-2013 04.40 uur H-2A Tanegashima IGS-Radar 4 ? Kg Japan LEO SpionageIGS-Optical 5V ? Kg Japan LEO Spionage

30-01-2013 07.00 uur Naro-1 Naro Space Center STSAT 2C 90 Kg Zuid Korea 300 x 1500 Technologie

31-01-2013 01.48 uur Atlas V (401) Cape Canaveral TDRS-K 3.454 Kg USA GEO Communicatie

JJaannuuaarrii 22001133

JoeriD

eRo

DDee 55 sstteerrkkssttee uuiittbbaarrssttiinnggeennvvaann zzoonnnneeccyycclluuss 2244

032

Foto - Zonnevlekken zijn relatiefdonkere vlekken op het oppervlakvan de Zon. Het oppervlak van deZon vertoont geregeld donkerevlekken. De zonnevlekken hangensamen met koelere plekken op deZon. Hun aantal is een maat voor deactiviteit van de Zon: hoe meer er tezien zijn, hoe actiever de Zon. Eenactieve Zon produceert korte explo-sies van energie waarbij geladendeeltjes vrijkomen. Als die deeltjesde aardse atmosfeer binnendringenkunnen ze poollicht veroorzaken. Dekans op poollicht is het grootst injaren met veel zonne-activiteit.Gemiddeld om de elf jaar verwisseltde Zon haar magnetische polen vanplaats, de "actieve" periode. Delaatste keer was in 2001 en depolen zullen zo blijven tot 2012,wanneer de polen opnieuw vanplaats wisselen. Deze poolverschui-ving gebeurt altijd op het hoogte-punt van de toename in het aantalzonnevlekken, elke 11 jaar.Meer informatie :www.poollicht.be

Artike

l

Tot nu toe werden in de huidige zonnecyclus,zonnecyclus 24, maar liefst 15 X klassezonnevlammen geproduceerd. Zonnevlammenworden ingedeeld naarmate hun helderheid inhet röntgengebied van de zon, en wordengeclassificieerd in 5 klassen (A, B, C, M en X).Hierbij is elke klasse tienmaal sterker dan devoorgaande (bijv. M1 is 10 maal sterker danC1) en is een X klasse uitbarsting de zwaarste.In dit artikel zullen we het chronologischhebben over de 5 sterkste zonnevlammen vanzonnecyclus 24.Zonnevlekkengroep 1158 produceertX2,2 klasse uitbarsting(15 februari 2011)

Op 11 februari 2011 verschenen plots op dezuidelijke kant van de zon een paarzonnevlekken. Al gauw werd duidelijk datdeze zonnevlekken onderhevig waren aan eensnelle groei waarbij het magnetisch veld vande zonnevlekkengroep, AR1158 genummerd,steeds complexer werd. Dit resulteerde danook in een M6,6 klasse uitbarsting. Aangeziende zonnevlekkengroep zich zuidelijk centraalop de zonneschijf bevond, werd degeproduceerde CME (Coronale Massa Ejectie)richting aarde gekatapulteerd. Deze kwam aanop 15 februari 2011 en veroorzaakte op dehogere breedtegraden prachtig poollicht. Opdezelfde dag, 15 februari, werd door de

Guide

star|

02-201

3

zonnevlekkengroep een X2,2 klasse uitbarstinggeproduceerd. Deze zonnevlam was de eersteX klasse uitbarsting van zonnecyclus 24, enveroorzaakte een kleine geomagnetischestorm in de ochtend van 18 februari. Na de X2klasse uitbarsting van zonnevlekkengroep1158 nam zonnevlekkengroep 1161 het touwin handen en produceerde een sterke M6,6klasse zonnevlam.Zonnevlekkengroep 1263 produceertX6,9 klasse uitbarsting(9 augustus 2011)

Op 28 juli 2011 verscheen zonnevlekkengroep1263. De volle aandacht kreeg dezezonnevlekkengroep niet, want er waren tweeandere zonnevlekkengroepen, AR1260 enAR1261, die ongeveer even groot waren inomvang en bovendien had zonnevlekkengroepAR1260 een complex magnetisch veld. In deochtend van 30 juli werd door zonnevlek-kengroep 1621, die ongeveer even groot wasals AR1263 en AR1260, bijna een X klassezonnevlam (M9) geproduceerd. Deze sterkeuitbarsting duurde echter te kort om een CMEin de ruimte te zenden. Zonnevlekkengroep1260 hield zich voor de rest erg stil enproduceerde geen zonnevlam meer sterkerdan de C klasse. Ondertussen vervolgdezonnevlekkengroep AR1261 met M klasseuitbarstingen te produceren, waaronder een

033

Guidestar|02-2013M6 klasse en een M9,3 klasse uitbarsting.Hoewel AR1263 al een complex magnetischveld had dat toeliet X klasse uitbarstingen teproduceren, bleef een sterke uitbarsting nogeen tijdje uit. AR1263 bleef groeien maarbegon ook de westelijke kant van de zon tenaderen. Op 8 augustus 2011 werd doorAR1263 een impulsieve M3 klasse uitbarstinggeproduceerd, terwijl zonnevlekkengroep1261 al verdwenen was achter de westelijkerand van de zon. Uiteindelijk werd op 9augustus 2011 de sterkste uitbarsting vandeze zonnecyclus tot nu toe geproduceerd,een X6,9 klasse uitbarsting. De aarde is nietveel beïnvloed door deze uitbarstingaangezien de zonnevlekkengroep op het puntstond te verdwijnen aan de westelijke kant vande zon.

Zonnevlekkengroep 1283 produceertX2,1 klasse uitbarsting(6 september 2011)Op 30 augustus 2011 verscheen aan deoostelijke kant van de zon een nieuwezonnevlekkengroep, AR1283 genummerd. Dezonnevlekkengroep was niet groter dangemiddeld en bovendien bevond er zich eenrelatief groot fakkelveld rond de zonne-vlekkengroep. Meestal wijst dit op een regiodie in de nabije toekomst zal verdwijnen. Ditkan echter ook wijzen op een zonnevlekken-groep die aan het groeien is. Het fakkelveldverdween uiteindelijk en er waren nieuwezonnevlekken gevormd. Ook magnetisch werdde zonnevlekkengroep complexer. Het waswachten geblazen totdat de eerste sterkeuitbarsting werd geproduceerd. Ondertussenhad zonnevlekkengroep AR1280, eenzonnevlekkengroep die bijna ging verdwijnenaan de westelijke kant van de zon, een M3klasse uitbarsting geproduceerd op 4september 2011. Op 6 september kwamzonnevlekkengroep 1283 op een centralepositie op de zonneschijf te staan enproduceerde een sterke M5,3 klassezonnevlam. Slechts ongeveer 22 uren daarnawerd de volgende zeer sterke uitbarstinggeproduceerd, een X2,1 klasse uitbarsting. Tengevolge van deze uitbarsting werd een CMEde ruimte ingeslingerd. Ondertussen bleef dezonneactiviteit nog een tijdje hoog en werdnog een M6 klasse uitbarsting geproduceerd.De groep van CME's die door de vlekkengroepvoordien de ruimte had ingeslingerd, heeftlater op de hogere breedtegraden helderpoollicht veroorzaakt.

Zonnevlekkengroep 1339 produceertX1,9 klasse uitbarsting(3 november 2011)Op 1 november 2011 verscheen aan deoostelijke kant van de zon een reusachtige

zonnevlekkengroep, zonnevlekkengroep 1339.Al gauw werd duidelijk dat deze zonnevlek-kengroep voor vuurwerk ging zorgen, en op 2november 2011 laat op de avond werd danook de eerste M klasse uitbarsting (M4)geproduceerd. Eén dag later, op 3 november2011, produceerde de zonnevlekkengroep eenX1,9 klasse uitbarsting. Omdat de zonnevlek-kengroep zich nog niet op een centrale positieop de zonneschijf bevond, was de CME dievrijkwam bij deze uitbarsting dan ook nietnaar de aarde gericht. De dagen na de Xklasse uitbarsting werden door dezonnevlekkengroep nog verscheidene M klasseuitbarstingen geproduceerd.

Zonnevlekkengroep 1429 produceertX5,4 klasse uitbarsting(7 maart 2012)Op 2 maart 2012 produceerde een nieuwezonnevlekkengroep, die nog maar gedeeltelijkzichtbaar was, een M3 klasse uitbarsting enbeëindigde een lange, stille periode van lagezonneactiviteit. Twee dagen nadat dereusachtige zonnevlekkengroep het nummerAR1429 was toegekend, werd een M2 klasseuitbarsting geproduceerd. Magnetisch gezienwas de zonnevlekkengroep zeer complex eninstabiel, en er kon elk moment een zeersterke flare worden geproduceerd. Dit wasdan ook het geval op de ochtend van 5 maart2012, wanneer de vlekkengroep een X1,1klasse uitbarsting had geproduceerd. Op 7maart 2012 werd vroeg in de ochtend eenlangdurige X5,4 klasse uitbarsting gepro-duceerd. Dit zou de op één na sterksteuitbarsting van deze zonnecyclus worden. Bijdeze zeer sterke uitbarstinng was een enormeCME geassociëerd met daarbij een sterkeprotonenstorm (S3 klasse). De vlekkengroepbleef de dagen na de X klasse uitbarstingsterke M klasse uitbarstingen producerenwaarvan er zeer veel naar de aarde warengericht, waaronder een M6 en een M8 klasseuitbarsting. Verder produceerde de vlekken-groep nog een M7 klasse uitbarsting, maarondertussen naderde de zonnevlekkengroepook de westelijke kant van de zon en zou devlekkengroep gaan verdwijnen. Dit wasongetwijfeld één van de actiefste zonnevlek-kengroepen van zonnecyclus 24!

Foto - Zonder bescherming naar deZon kijken met het blote oog of meteen verrekijker of telescoop leidt totblijvende beschadiging van het oogen zelfs tot blindheid, zoals JosephPlateau proefondervindelijk vaststel-de. Ook een zonnebril biedt nogveel te weinig bescherming. Hoegroter de vergroting waarmee menkijkt, hoe groter de kans op perma-nente beschadiging van de ogen ofblindheid. Men kan een beeld vande Zon echter wel met een telescoopprojecteren op een scherm ofgebruik maken van een speciale h-alpha zonnetelescoop.Meer informatie :www.poollicht.be

DirkD

evlies

Georges AchilleVan Biesbroeck

034

Foto - Georges "George" Achille VanBiesbroeck (Gent, 21 januari 1880 -Tucson, 23 februari 1974)[1] waseen Vlaams astronoom die hetgrootste gedeelte van zijn weten-schappelijke carrière in de VerenigdeStaten uitbouwde.Hij studeerde af als burgerlijkingenieur aan de RijksuniversiteitGent in 1902. Hij was verbondenaan de astronomische observatoriain Ukkel, Heidelberg en Potsdam. In1916 werd hem een positie aange-boden aan het Yerkes Observatoryvan de Universiteit van Chicago inde omgeving van Chicago waaraanhij tot na zijn pensioen in 1945verbonden bleef. Hij zou YerkesObservatory pas in 1963 verlaten,toen hij nog een nieuwe opdrachtaanvaardde bij Gerard Kuiper aanhet Lunar and Planetary Laboratoryvan de Universiteit van Arizona inTucson, Arizona. Deze opdracht zouhij enkele maanden voor zijnoverlijden in 1974 pas staken. Ookna zijn overlijden verschenen nogenkele jaren nieuwe papers inge-diend bij wetenschappelijke tijd-schriften. Bron: University ofChicago Photographic Archive, [apf6-00174], Special Collections ResearchCenter, University of Chicago Library.

Meer informatie :www.observatoire.be

Rubriek

-Woor

dvan

dema

and

Een sterrenkundige van Belgische afkomst dienogal wat ontdekkingen deed in hetzonnestelsel en daarbuiten en aan enkeleobjecten ook zijn naam gaf.Personalia

Hij is in Gent geboren op 21 januari 1880 (133jaar geleden) en in Tucson, Arizona, gestorvenop 23 februari 1974. Hij en zijn gezinsledenverwierven de Amerikaanse nationaliteit in1922, hij liet zich van dan af George VanBiesbroeck noemen. Hij was getrouwd en lietdrie kinderen na. Zijn ouders warenkunstenaars.Het was een gastvrij gezin, dat meer dan eensinstond voor onderdak voor studenten ofcollega’s. Familiair werden ze de ‘Van Bies’genoemd. George had volgens collega’s envrienden alle eigenschappen die men vaniemand kon verlangen: hulpvaardig, gastvrij,onvermoeibaar, joviaal, gul, nauwkeurig, …Ook bij -30°C ging hij werken.Kort na hem overleed ook een ander wereld-vermaarde sterrenkundige die dubbelsterrenonderzocht: W. H. Van Den Bos (1896 – 1974).

OpleidingHij liep middelbare school in het KoninklijkAtheneum in Gent.Op aandringen van zijn vader ging hijstuderen en hij behaalde in 1902 zijn diplomaburgerlijk bouwkundig ingenieur. Hij ging op20 september van dat jaar aan het werk voorhet Brussels departement van ‘Bruggen enWegen’. Tijdens zijn vrije momenten was hijenkele maanden vrijwilliger aan de KoninklijkeSterrenwacht van België in Ukkel, dit al vanafoktober 1902. Aan de Rijksuniversiteit Gentstudeerde hij theoretische sterrenkunde die hijafrondde in 1903. In 1904 liet hij zijn carrièreals burgerlijk ingenieur voor wat het was envervoegde de staf van de sterrenwacht.In samenwerking met hem heeft ook deBelgische wiskundige en sterrenkundige LouisL. Casteels (1881 – 1965) een groot aantalveranderlijke sterren waargenomen en hunlichtkrommen bepaald.Hij kreeg een reisbeurs in 1905 en werktedaarop een maand in Greenwich en zevenmaanden in Heidelberg. Een reis van achtmaanden in 1906 en 1907 bracht hem inPotsdam. Hij pikte toen ook theoretischestudies in Berlijn mee. In Heidelberg enPotsdam werkt hij onder leiding van onderandere Maximilian Wolf en Karl Schwarzschild.In Ukkel, Heidelberg en Potsdam deed hijvooral waarnemingen van variabele sterren,dubbelsterren en kometen. Hij publiceerde zijnbevindingen in de Astronomische Nachrichten.

Guide

star|

02-201

3

Pas in 1908 diende hij zijn ontslag alsingenieur in.Werk en leven

Hij werd tot assistent-sterrenkundige aan deKoninklijke Sterrenwacht benoemd op 7februari 1909. Hij kon er dubbelsterren enveranderlijke sterren observeren met eenrefractor van 38 cm, toen de grootstetelescoop in België. Zijn waarnemingen ermeetussen 1902 en 1907 werden gepubliceerd inde annalen van de sterrenwacht.In 1915, tijdens de Eerste Wereldoorlog, werdhij uitgenodigd om te gaan werken aan deYerkes Observatory van de Universiteit vanChicago. Hij had vernomen dat desterrenwacht een opvolger zocht voorSherburne W. Burnham (1938 - 1921) die in1913 met pensioen ging. Burnham is vooralbekend van de New General catalogue ofDouble Stars within 121° of the North Pole uit1906. Er even aan herinneren dat de Yerkessterrenwacht toen al - en nog steeds - over degrootste refractor ter wereld beschikte: meteen objectiefdiameter van 102 cm. VanBiesbroeck verbleef een jaar aan Yerkes enging dan zijn vrouw en kinderen ophalen inEuropa. Die moesten van de Duitse bezetterblijven, maar hij mocht vertrekken naar de VSdoor zijn goede contacten met Duitsesterrenkundigen, die af en toe op desterrenwacht in Brussel passeerden terwijl hijer observeerde. Na een gevaarlijke reis doorEuropa kwam zijn familie in Amerika aan.Hij bouwde aan Yerkes een carrière uit alswaarnemer van planeten en planetoïden. Hijgebruikte de telescoop, en ook een telescoopvan 61 cm, onder andere om de 1.200dubbelsterren van de Lick Observatory,opgetekend door William J. Hussey (1862 –1926), te onderzoeken. Zijn voorkeur ging uitnaar het verfijnen van de banen van bekendedubbelsterren en hij zocht niet systematischnaar nieuwe dubbelsterren. Hij heeft voor hetbepalen van de banen in de loop van ongeveerzestig jaar zo’n veertigduizend waarnemingenverricht. Hij heeft aan Yerkes ook planetoïden,novae en kometen bestudeerd. Hij bepaaldede baan van Nereïde, een maan van Neptunus,en kon daaruit een nauwkeurige massabepalen voor Neptunus.Naast anderen was hij voor België aanwezigop de stichtingsvergadering van de Interna-tionale Astronomische Unie in 1919 in Brussel.Op 14 augustus 1920 kreeg hij op zijn vraag -eervol - ontslag in Ukkel.Hij werd verplicht om op 1 juli 1945 metpensioen te gaan, maar dat betekende voorhem alleen nog meer waarnemen – bevrijdvan alle administratieve taken. Naast Yerkesobserveerde hij ook aan de McDonald

Info - Dirk Devlies is,naast lid van de AstroEvent Group vzw, ookactief in de VerenigingVoor Sterrenkunde waar hij zetelt inde raad van bestuur. Zowat elk vrijmoment steekt hij in z'n zelfgemaaktsterrenkundig en ruimtevaartgerichtwoordenboek. Een buitengewoon om-vangrijk werk dat al enkele duizen-den pagina's telt.

035

Guidestar|02-2013

036

Observatory – hij bepaalde van laatst-genoemde nauwkeurig de ligging in 1933. Hijhielp ook instrumenten ontwikkelen voor de208-cm telescoop. Hij reisde vaak met dewagen tussen de twee sterrenwachten: eenafstand van maar liefst 2.800 km. Hij heeftook de mogelijkheden benut om te observerenmet de 213-cm telescoop van Kitt PeakNational Observatory. Hij had immersaangetoond dat de slechte naam vanreflectoren voor astrometrie onterecht was.

Eind de jaren 1940 en in de jaren 1950 reisdehij de wereld rond voor zijn waarnemingen. InBrazilië op 20 mei 1947, in het zuiden vanKorea op 9 mei 1948 en in 1952 (dan al 72jaar) herhaalde hij het experiment waarmeeArthur S. Eddington in 1919 een belangrijkevoorspelling van de relativiteitstheoriebevestigde. In Khartoem, Soedan, gebruikte hijop 25 februari 1952 een telescoop van 50 cmom de verplaatsing van sterren rond de totaalverduisterde Zon te observeren. Over zijn reisnaar Soedan verscheen een artikel in TimeMagazine in december 1952. In 1949 en 1950ondernam hij, samen met P. Sanders, voor deBelgische regering een observatiereis van eenhalf jaar door Congo om een goede plaats tevinden voor een sterrenwacht.Hij verliet de Yerkes Observatory pas in 1963,toen hij een nieuwe opdracht aanvaarddeonder leiding van Gerard Kuiper aan het Lunarand Planetary Laboratory in Tucson. Hijgebruikte er zijn praktische vaardigheden alslandmeter om een locatie te zoeken voor hetCatalina Station in 1963. Hij bleef al die tijdook waarnemen en artikels insturen voorpublicatie. Slechts enkele maanden voor zijnoverlijden staakte hij zijn werkzaamheden inTucson. Na zijn overlijden verschenen nog

enkele jaren nieuwe werkstukken inwetenschappelijke tijdschriften. Zijn eigenobservaties publiceerde hij onder meer in dePublications of the Yerkes Observatory.Hij ontdekte drie kometen: een periodieke entwee niet-periodieke. Tijdens een zoektochtnaar de planetoïde 1953 GC, die hij overigensniet vond, ontdekte hij de komeet die naarhem 53P/Van Biesbroeck genoemd werd.

De komeet passeerde laatst door hetperihelium op 9 oktober 2003 en heeft eenomlooptijd van 12,5 jaar. Het volgendeperihelium is dus in het voorjaar van 2016.Loop echter niet te snel naar buiten: dekomeet heeft een periheliumafstand van ietsmeer dan 2,4 AE. Hij werd op YerkesObservatory ontdekt op 1 september 1954 enwas dan van magnitude 14,5 en wordt nooitveel helderder. Deze komeet en 42P/Neujminzijn zeer waarschijnlijk fragmenten van eengrotere komeet die zich splitste in maart 1845.De twee niet-periodieke kometen die hijontdekte zijn 1925 W1 en 1936 I (1935 Q1).De komeet 37P/Forbes werd op 1 augustus1929 ontdekt. Van Biesbroeck kon de komeethet laatst zien op 22 november 1929. In 1935werd de komeet niet gezien en hij kon hemweer ontdekken bij de daaropvolgendeverschijning, op 15 juni 1942.Hij voerde samen met Y. C. Chang in 1928 eenuitgebreide analyse uit van de baan van dekomeet 30P/Reinmuth 1, omdat vermoedwerd dat het de komeet Taylor kon zijn diesinds 1915 vermist was. Taylor was in 1925vlak langs Jupiter gepasseerd, maar hunonderzoek toonde aan dat Reinmuth eenstabiele baan had. Hij vond de komeet44P/Reinmuth 2 terug in 1954, op opnamenvan 5 juli.Van 31P/Schwassmann-Wachmann 2 bere-kende hij de baan in 1929 en hij kon hemondanks de ongunstige omstandigheden in1934 verschalken bij zijn terugkeer.Bij onderzoek van de komeet Taylor merkte hijop 3 februari 1916 op dat de kern langwerpigwas. De komeet bleek in stukken gebroken,zoals een week later bevestigd werd door E. E.Barnard (1857 – 1923). Na diens doodbewerkte en publiceerde van Biesbroeck heelwat van zijn waarnemingen.Van Biesbroeck ontdekte 16 planetoïdentussen 1922 en 1939, allemaal te Williams Bayin Wisconsin (waar de Yerkes Observatory isgelegen). Onder de bekendste zaken die doorzijn ontdekkingen aan de hemel zijnvereeuwigd vinden we (990) Yerkes (de eersteplanetoïde die hij ontdekte), (1024) Hale (naarGeorge E. Hale) en (3641) Williams Bay. Deoverige zijn genoemd naar zijn kinderen,echtgenote, ouders en kleinkinderen.

Uitgelicht: zijn ster.Hij publiceerde in 1961 een kleine sterren-catalogus. Het bevat sterren met een lagelichtkracht en lage massa, die hij ontdekte metde 2,1-m Otto Struve reflector van deMcDonald Observatory. Alle sterren komen

Guide

star|

02-201

3

Foto - George A. Van Biesbroeck aanhet werk in het Yerkes obervatoriumwaar hij, in 1926, Mars waar nammet de 40 inch refractor. De toengrootste in de wereld. Bron:Smithsonian Institution Archives.Foto - De komeet 53/P van Biesbroeckvastgelegd door R. Ligustri inaugustus 2003 met behulp van eenSBIG ST9E CCD camera. Met eenbelichtingstijd van twee maal 120seconden.

Meer informatie :www.observatoire.be

Foto - Sinds 1979 werd door zijnstichting een George Van BiesbroeckPrize uitgereikt aan wetenschappersmet uitzonderlijke carrières in deastronomie. Sinds 1997 wordt deprijs uitgereikt door de AmericanAstronomical Society. Bron: HelmutA. ABt - Kitt Peak National Observa-tory.Meer informatie :www.observatoire.be

037

Guidestar|02-2013voor in de buurt van sterren met een hogeeigenbeweging. De sterren zijn niet alleen opzich belangrijk, maar ook door hun nabijheid.De originele lijst bevatte 12 sterren en 17kandidaten. Sterren uit de catalogus wordenaangeduid door hun VB-nummer, die hijtoekende volgens hun ontdekking.Uit erkentelijkheid voor zijn werk hebbensterrenkundigen de meest nabije ster uit decatalogus naar hem de Ster van VanBiesbroeck genoemd. Hij is ontdekt in 1944.Het draagt in zijn catalogus het nummer VB10. Afhankelijk van de catalogus waarin dester is opgenomen, heeft die een andereaanduiding. Volgens SIMBAD heeft de sterminstens 24 aanduidingen en enkele couranteaanduidingen zijn V1298 Aql (als variabelester), Wolf 1055B, LDS 6334B, GJ 752B (Gliese752B), Ross 652 B, LHS 474, BD+04°4048 B enCSV 102917.De Ster van Van Biesbroeck (of VanBiesbroucks Ster) is te vinden in hetsterrenbeeld Adelaar. Het is een zeer kleine,zwakke rode dwerg. Zowel de hoofdster als debegeleider zijn vlamsterren.Op het moment van ontdekking was VB 10 deminst lichtkrachtige ster die bekend was endat bleef jaren zo. De absolute helderheidbedraagt magnitude 18,9 en dat is dicht bij deschijnbare helderheid van magnitude 18,0(magnitude, zie Guidestar februari 2010).De lichtkracht is 0,00014 maal die van de Zon.Hij heeft een eigenbeweging van meer daneen boogseconde per jaar. De hogeeigenbeweging van de hoofdster is opgemerktin 1919 door Max Wolf en werd laterherontdekt door Frank E. Ross (1927). VB 10 isvan spectraaltype M8.0Ve.Enkele bronnen spreken elkaar tegen, maarvolgens de RECONS-lijst van meest nabijesterren is VB 10, op een afstand van 19,078lichtjaar, de meest nabije ster uit zijncatalogus. De gevonden waarden voor deafstand liggen tussen 18,7 en 19,2 lichtjaar.De leeftijd van de ster is ongeveer een miljardjaar.Er werd eind mei 2009 door Steven Pravdo enStuart Shaklan geclaimed dat rond de ster eenextrasolaire planeet zou draaien, maar datwerd in 2010 door een team rond Jacob L.Bean definitief ontkracht.De sterren hebben samen een massa van 0,55maal die van de Zon. De massa van VB 10 isongeveer 7,79% van de zonsmassa en dediameter is ongeveer 10,2% van dezonsdiameter (dus ongeveer even groot alsJupiter). De twee sterren staan ongeveer 434astronomische eenheden van elkaar. De ster ismet zijn lage massa nauwelijks een ster enbijna een bruine dwerg. Het was bij deontdekking de laagst bekende massa voor eenster.De kerntemperatuur is ongeveer 2.700 K (deZon is circa 15 miljoen K). Doordat het zo’nkleine ster is zijn de oppervlakte- enkerntemperatuur zowat gelijk. Convectiebrengt materie direct naar de oppervlakte, watbij sterren als de Zon niet gebeurt. Bij eenuitbarsting van de vlamster kan deoppervlaktetemperatuur gedurende korte tijdoplopen tot 100.000 K. Het is een variabelester van het type UV Ceti.

Prijzen, eerbewijzen en naamdragersDe eerder genoemde Ster van Van Biesbroecken de drie kometen.Hij kreeg de planetoïde 1781 Van Biesbroecknaar hem genoemd in 1973, op vraag van deIAU.Een kleine krater op de rand van demaankrater Krieger draagt zijn naam, het ligtin Oceanus Procellarum. De krater met eendiameter van 9,08 km was tot 1976 bekendals Krieger B.De George Van Biesbroeck Prize eert eenindividu voor jarenlange (onbaatzuchtige)

verwezenlijkingen in de sterrenkunde. DeAmerican Astronomical Society nam deverantwoordelijkheid ervoor op in 1997, hetwerd daarvoor sinds 1979 uitgereikt door deVan Biesbroeck Award, Inc. Hij heeft zelf 27jaar na zijn pensioen voortgewerkt. Bij debekendste winnaars vinden we Dorrit E.Hoffleit (1988, van de Yale Bright StarCatalogue), Brian G. Marsden (1989, van hetCentral Bureau for Astronomical Telegrams enhet Minor Planet Center), Janet A. Mattei(1993, AAVSO), Victor Blanco (2002, van degelijknamige telescoop), George V. Coyne(2009, Amerikaans jezuïet en sterrenkundige)en Virginia Trimble (2010, structuur enevolutie van sterren en sterrenstelsels en degeschiedenis van de sterrenkunde).Ook een berg bij de McDonald Observatory inFort Davis in de Amerikaanse staat Texasdraagt zijn naam.

Hij kreeg vele eerbewijzen waaronder degouden medaille van de Royal Danish Societyof Sciences (1910), tweemaal de DonohoeComet Medal van de Astronomical Society ofthe Pacific, de Franklin L. Burr Prize van deNational Geographic Society (1952), de PriceValzer van de Académie des Sciences in Parijs,de James Craig Watson Medal (1957) enDoctor Honoris Causa van de Vrije UniversiteitBrussel (1935). Hij was Fellow van de RoyalAstronomical Society en erelid van de RoyalAstronomical Society van Canada.Als blijk van waardering voor zijn werk hebbende deelnemers (een vijftigtal van twaalflanden) van het IAU-colloquium over deevolutie van dubbelsterren in 1966 in Ukkel deproceedings aan hem opgedragen. Debijeenkomst duurde vijf dagen en begon op29 augustus. Ook het IAU-colloquium inSwarthmore in april 1972 heeft hij bijge-woond, toen was hij 92 jaar.

Literatuur en bronnenSylvain Arend (Guidestar mei 2012) schreefover hem een biografie in Ciel et Terre in 1974.Hij herhaalde dit met J. Dommanget in hetQuarterly Journal of the Royal AstronomicalSociety.Door zijn uitgebreid onderzoek en het feit dateen ster, drie kometen en een maankrater zijnnaam dragen, wordt hij in heel veel boekenover die onderwerpen vermeld.

Kortnieuws

2012 was opnieuw één van de warmste jaren sinds hetbegin van de metingen. Met uitzondering van 1998komt de hele top tien van warmste jaren nu al uit de21ste eeuw. Dat 2012 warm was, is geen bewijs vande opwarming van de planeet. Dat het een trendverderzet en hele decennia steeds warmer blijken teworden, is zorgwekkender. De statistieken gaan terugtot 1880 en het is dan ook opvallend dat wij de tienwarmste jaren allemaal recent hebben meegemaakt. Eris dus zeker sprake van een trend op lange termijn endat is een ernstig bewijs van de opwarming van onzeplaneet. Het jaar 2012 is immers slechts een cijfer endat mogen wetenschappers niet als bewijs zien,aangezien weerpatronen een grote invloed kunnenhebben. Maar al die warme jaren doen ook degemiddelde temperaturen van hele decennia stijgen endat is een signaal dat we wel ernstig moeten nemen.Zo was 2012 uiteindelijk 0,6 graden warmer dan hetgemiddelde van de 20ste eeuw. Sinds 1880 is detemperatuur met ongeveer 1,4 graden gestegen. "Hetwordt warmer omdat we steeds meer CO2 deatmosfeer in pompen", zegt GISS klimatoloog GavinSchmidt. Terwijl de hele wereld een vrij warm jaarmeemaakte, was 2012 voor de Verenigde Staten hetwarmste jaar ooit. Tijdens de zomer werden extremetemperaturen gemeten, die veel hoger liggen dan in deheetste jaren van de vorige eeuw. Bron: Terra Daily /04-01-2013.Nieuw Deens onderzoek heeft aangetoond dat hetijspak dat zich in Groenland bevindt stabieler is danoorspronkelijk werd gedacht. Er werd aangetoond dathet ijspak niet volledig verdween tijdens een vorige,nog warmere, periode van 6.000 jaar. Het zeeniveaulag toen echter hoger, wat moet betekenen dat hetijspak van Antarctica aan de andere kant van deaardbol net onstabieler is dan gedacht. Het onderzoekfocuste zich op het Eemiaan, een warme periode in hetvroege pleistoceen, zo'n 130.000 jaar geleden. Tijdensdie periode van klimaatsopwarming steeg detemperatuur nog tot acht graden boven het huidigeniveau. Toch hield de ijslaag op Groenland al bij algoed stand. Het ijs smolt uiteraard, maar op 6.000 jaartijd ging het om 'amper' 330 meter dikte. Voor deperiode startte, was hij ijs er 200 meter dikker dan opdit moment, 6.000 jaar later was het ijs 130 meterdunner dan nu. Hoewel dat alles op het eerste zichtgoed nieuws lijkt, is dat niet helemaal correct. Dezeespiegel lag op het einde van die periode van 6.000jaar namelijk 8 meter hoger dan nu het geval is. "Alshet ijs op Groenland amper een kwart van die stijgingop zich nam, dan wil dat zeggen dat Antarcticaverantwoordelijk was voor de rest", aldushoofdonderzoeker Dorthe Dahl-Jensen van deuniversiteit van Kopenhagen. "Het mag dan wel betergesteld zijn met het ijs in Groenland, dat maakthelemaal niets uit als het ijs op Antarctica er nog veelslechter aan toe is." Bron: Nature / 25-01-2013.Door de klimaatverandering is de omvang van gletsjersin het Andesgebergte sinds de jaren zeventig met 30tot 50 procent geslonken. Veel van de gletsjers zullende komende jaren volledig wegsmelten, blijkt uit eenstudie die verscheen in het tijdschrift Cryosphere.Vooral de minder hoog gelegen gletsjers, die eenessentiële rol spelen in de zoetwatervoorziening vantientallen miljoenen Zuid-Amerikanen, zullen in denabije toekomst vrijwel zeker verdwijnen. De Franseonderzoeksleider Antoine Rabatel noemt het 'eenernstig probleem', omdat een groot deel van de

bevolking woonachtig is in droge gebieden ten westenvan het Andesgebergte. Het tempo waarin de gletsjerssmelten, is in de afgelopen 300 jaar ongeëvenaard,aldus de onderzoekers. Hun studie is de uitgebreidstedie tot nu toe is verricht naar de toestand van het ijs inde Andes. Onder invloed van de klimaatverandering isde Chacaltaya-gletsjer in Bolivia, vroeger eenskigebied, al geheel verdwenen, zeggen verschillendewetenschappers. Bron: AD / 23-01-2013.Veertien nieuwe projecten met fossiele brandstoffenzullen een wereldwijde uitstoot van CO2 met 20procent verhogen, blijkt uit onderzoek in opdracht vanGreenpeace. Australië en China voeren de lijst met"klimaattijdbommen" aan. In de studie 'The Point of NoReturn', uitgevoerd door concultancybedrijf Ecofys inopdracht van Greenpeace, worden veertien projectenopgesomd die samen jaarlijks 6,3 gigaton CO2 zullenuitstoten - evenveel als de uitstoot van de VerenigdeStaten. De veertien "CO2-bommen" zijn op zich al goedvoor een derde van het uitstootplafond dat gehaaldmoet worden om de klimaatverandering onder de 2graden Celsius te houden. De grootste bijkomendeuitstoot zal komen door de steenkoolproductie vanChina en Australië. In China willen de vijfnoordwestelijke provincies samen hun steenkool-productie met 620 miljoen ton opkrikken tegen 2015.Dat plan alleen al is goed voor een bijkomendejaarlijkse uitstoot van 1,4 miljard ton. Ook deAustralische uitvoer van steenkool kan met 408 miljoenton groeien tegen 2025, goed voor een bijkomendeuitstoot van 760 miljoen ton CO2. De studie wijstdaarnaast op de exploitatie van olie- en gasreserves inhet poolgebied, die een bijkomende uitstoot van 520miljoen ton zouden genereren, de teerzanden inCanada en de schaliegaswinning in de VerenigdeStaten. Het rapport concludeert dat er een kans van 75procent is om de klimaatverandering onder de 2graden Celsius te houden als alle veertien projectengestopt worden. "Deze nieuwe megaprojecten zijn hetdirecte gevolg van de hypocrisie van een handvolregeringen", zegt Kumi Naidoo, directeur vanGreenpeace International. "De regeringen beweren datze een catastrofale klimaatverandering willenafwenden, maar ze blijven schaamteloos projectengoedkeuren en promoten die leiden tot klimaatchaosen vernieling." "Gezien het menselijke lijden, devernietiging en de economische problemen die derecente weersfenomenen met zich meegebrachthebben, is een wereld met een op hol geslagen klimaateen angstaanjagend vooruitzicht. We kunnen niettoestaan dat dat ons nalatenschap wordt", zegt hij. "Detijd raakt op. De bedrijven achter deze projecten en deregeringen die ze toestaan moeten de projectenvervangen door hernieuwbare energiebronnen en deelworden van de oplossing in plaats van het probleem."Bron: IPS / 15-01-2013.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Cursus : Inleiding in de sterrenkundeOp donderdag 14 februari start bij Sonnenborgh, museum & sterrenwacht de cursus ‘Inleiding inde sterrenkunde’. De cursus is voor iedereen bedoeld, die meer wil weten over de onmetelijkewereld die we het heelal noemen. Onderwerpen zoals sterrenstelsels, (reuzen)planeten en wittedwerg sterren worden op een boeiende manier besproken. Daarnaast speuren de cursisten ookzelf de hemel af met de telescopen van de sterrenwacht. De cursus ‘Inleiding in de sterrenkunde’start op donderdag 14 februari en bestaat uit 10 lessen, die worden gehouden op elkedonderdagavond van 19.30 - 21.30 uur. Met uitzondering van 21 februari i.v.m. devoorjaarsvakantie. Deze cursus is geschikt voor iedereen boven de 15 jaar. Kennis van wiskundeop middelbaar schoolniveau is voldoende voor het volgen van deze cursus. Het cursusgeldbedraagt € 130,- incl. cursusbrochure en sterrenschijf.Datum - Vanaf 14 februari 2013. 19.30 uur t/m 21.30 uur. Toegang: 130 euro.Locatie - Volkssterrenwacht Sonnenborgh. Zonnenburg 2 te 3512 Utrecht (NL). www.sonnenborgh.nl. 039

Guidestar|02-2013

SSppaaccee hhiissttoorryy // 2244--0022--11996688

040

Rubriek

Ontdekking van de eerste radiopulsarDame Susan Jocelyn Bell Burnell (Belfast, 15juli 1943) is een Britse astrofysicus die alspromovendus de eerste radiopulsars ontdektesamen met haar scriptiebegeleider AntonyHewish. Zij diende twee jaar als presidente vanhet Institute of Physics (IoP) te Londen, haartermijn eindigde in oktober 2010.Jocelyn Bell werd geboren in de Noord-Iersestad Belfast als dochter van Philip en AllisonBell. Haar vader was architect voor het nabijgelegen Armagh Planetarium. Als kind las zeveel boeken over de astronomie, waaronderde Frontiers of Astronomy van de Britsesterrenkundige Fred Hoyle. Ze was een van deeerste meisjes die toestemming kreeg omwetenschap te studeren aan een college. In1965 behaalde ze haar bachelor (B.Sc.) aan deuniversiteit van Glasgow. Voor haar promotieging ze naar de universiteit van Cambridge

waar hoogleraar astrofysica Hewish haarpromotiebegeleider werd. Samen met anderestudenten was ze betrokken bij de constructievan Hewish Interplanetary Scintillation Array,een radiotelescoop met de intentie onderzoekte doen naar quasars. In juli 1967 ontdekteBell in de grafiek die uit de papierschrijverrolde iets raars. Opeengepakte piekjes die erniet in thuishoorden en die ze scruff(vuiligheid) noemde.[1] Met een snellereschrijver kon ze de tussentijd tussen de piekjesmeten: 1,3 seconden. Na uitsluiting van eenaardse oorsprong drong bij Hewish demogelijkheid op van de Little Green Men-hypothese – een buitenaards ras van 'KleineGroene Mannetjes' die contact zoeken met deaarde.Vlak voor haar kerstvakantie ontdekte ze bijeen andere radiobron eveneens scruff, maarnu met een regelmaat van 1,25 seconden. Nade ontdekking van nog twee andere pulse-

Guide

star|

02-201

3

041

Guidestar|02-2013

rende bronnen uit de ruimte concludeerdenHewish en Bell – via een uitputtend proces vaneliminatie – dat de signalen afkomstigmoesten zijn van snel roterende neutronen-sterren. In 1969 voltooide Bell haar promotieop dit onderwerp. Na haar promotie werkteBell Burnell bij de universiteit vanSouthampton (1968-1973), de UniversityCollege London (1974-1982) en de RoyalObservatory te Edinburgh (1982-1991). Nagewerkt te hebben als docente, consultante,examinator en lector werd ze in 1991benoemd tot hoogleraar natuurkunde aan TheOpen University, een positie die ze tien jaarbehield.Wat is (radio)pulsar ?

Een pulsar is het eindstadium van een ster meteen massa van rond de 10 zonsmassa's. Het

ontstaan van een pulsar is het gevolg van eentype II, type Ia of type Ib supernova. Wanneerde ster alle waterstof in zijn kern via een reeksandere elementen uiteindelijk tot ijzer heeftgefuseerd, kost het de ster energie om ditverder fuseren. Het hydrostatisch evenwichtvan de ster raakt uit balans, en de sterkernimplodeert onder zijn eigen zwaartekracht.Wanneer de ster tijdens zijn leven een kleinimpulsmoment had, wordt door het krimpenvan de ster de draaisnelheid enorm verhoogd,vanwege het behoud van impuls-moment.Ook het magnetische veld van de ster blijftbehouden, maar door het krimpen van de sterzeer versterkt. Onder invloed van dit draaiendemagnetische veld wordt een elektrisch veldopgewekt, wat geladen deeltjes bij demagnetische polen versnelt. Dit heeft totgevolg dat de ster bij de polen tweeelektromagnetische straalstromen uitzendt.

KrisChr

istiaen

s

ZZuuiidd--KKoorreeaa bbrreennggttssaatteelllliieett iinn ddee rruuiimmttee

042

Foto - De 32 meter lange KoreaSatellite Launch Vehicle (KSLV) zorgtmomenteel voor euforische situatiesin het land. Bron: The telegraph.Meer informatie :http://new.kari.re.kr/english/

Artike

l

Zuid-Korea heeft op woensdag 30 januari2013 succesvol een satelliet in de ruimtegebracht. Dit was de eerste keer dat Zuid-Korea op eigen kracht een vracht in de ruimtebracht nadat het land in 2009 en 2010 al tweepogingen had ondernomen. Hierdoor wordtZuid-Korea het elfde land ter wereld datvrachten op eigen kracht in de ruimte kanbrengen.De 32 meter lange Korea Satellite LaunchVehicle (KSLV) draagraket, ook gekend onderde naam 'Naro-1', vertrok om 08u00 Belgischetijd vanop het Naro Space Center dat zichongeveer 480 kilometer ten zuiden van dehoofdstad Seoul bevindt.

Ongeveer 55 seconden na de start van delancering doorbrak de KSLV-1 raket al de

Guide

star|

02-201

3

geluidsmuur waarna de, door Ruslandgebouwde, onderste rakettrap enkele minutenprobleemloos werd afgestoten. De door Zuid-Korea ontwikkelde, en op vaste brandstofwerkende, tweede rakettrap bracht de 90kilogram zware STSAT 2C satelliet uiteindelijktot in een lage elliptische baan om de Aarde.Toen negen minuten na de start van delancering de satelliet succesvol werd uitgezetin de ruimte barste er op het Naro SpaceCenter en in het vluchtleidingscentrumuiteindelijk een luid applaus los.Na de lancering liet de Zuid-Koreaanseminister van wetenschap Lee Ju-Ho tijdens eenpersconferentie weten dat de lancering eensucces was en dat de satelliet zich in de juistebaan om de Aarde bevindt. Ook de Russischefabrikant van de onderste rakettrap,Khrunichev, heeft al laten weten dat zijnrakettrap de Zuid-Koreaanse STSAT 2C satellietmet succes in de ruimte bracht. De STSAT 2Csatelliet zal ondermeer gebruikt worden voorhet uittesten van nieuwe technologieën.Voor Zuid-Korea is dit de eerste geslaagdelancering in de geschiedenis van haar ruimte-vaartprogramma. In 2009 en 2010 ondernamhet Aziatische land al eens twee lanceer-pogingen met de KSLV raket maar dezemislukten allebei. Sinds 2002 zou Zuid-Koreaal bijna 500 miljoen dollar geïnvesteerdhebben in de ontwikkeling van haar eigendraagraket. In 2004 sloten Zuid-Korea enRusland samen een overeenkomst voor deontwikkeling van de KSLV draagraket.De door Rusland ontwikkelde en gebouwdeonderste rakettrap, die beschikt over een RD-151 raketmotor, zal in de toekomst ookgebruikt worden bij de nieuwe RussischeAngara raketten die op termijn de bestaandeProton raketten moeten vervangen.

PPrroobbaa VV oopp ddee tteessttbbaannkk

043

Guidestar|02-2013Artikel

ESA

De ESA-microsatelliet Proba-V werd in Belgiëgeassembleerd. Om de satelliet klaar testomen voor zijn taken in de ruimte zijnuitvoerige tests noodzakelijk en die zijn nuhalfweg. Proba-V moet na zijn lancering inapril de aarde waarnemen en is in hetbijzonder ontworpen om elke twee dagen deglobale vegetatie op onze planeet in kaart tebrengen.Bij de tests van de satelliet in de gespeciali-seerde faciliteit van Intespace in Toulouse inFrankrijk worden onder meer de extremeomstandigheden van de lancering van Proba-Vgesimuleerd, evenals het vacuüm en de hardeomgeving van de ruimte.De assemblage van Proba-V gebeurde in onsland door hoofdaannemer QinetiQ Space inKruibeke bij Antwerpen.De bouw van de satelliet was geen sinecure,ondanks het feit dat hij minder ruimteinneemt dan een kubieke meter. Maar Proba-Vheeft gesofisticeerde apparatuur aan boordzoals een breedbeeldtelescoop voor dewaarneming van de aarde, een paar stralings-sensoren, een experiment met optischeglasvezelverbindingen, een prototype van eenradiozender gebaseerd op de halfgeleidergalliumnitride en een testontvanger omvliegtuigen tijdens hun vlucht over heel dewereld te volgen.

Een dergelijke reeks van instrumenten isstandaard voor de Proba-reeks (Project for On-Board Autonomy) van ESA-satellieten, diebedoeld zijn om veelbelovende nieuweEuropese technologie snel in de ruimte tetesten. Dat is vooral interessant voor kleinerebedrijven die niet zo gemakkelijk toegang totde ruimte hebben.Maar Proba-V is in zeker opzicht ook andersdan de twee vorige Proba-satellieten Proba 1en 2, die in 2001 en 2009 werden gelanceerden die aanvankelijk nieuwe technologie in deruimte demonstreerden. Hun instrumentenwerkten zo goed dat ze later tot operationeleprojecten werden omgevormd.

Proba-V is daarentegen al onmiddellijk als eenzo goed als operationeel project opgevat,bedoeld om ten dienste te staan van een helegemeenschap van ongeduldige gebruikers.De letter ‘V’ staat voor Vegetatie . De kleinesatelliet heeft een miniatuurversie aan boordvan de Vegetation-sensor aan boord van degrote Franse satelliet Spot 5 met als bedoelingde waarnemingen van het instrument, die albegonnen met de in 1998 gelanceerde Spot 4,na 15 jaar te kunnen verder zetten.De producten van Vegetation worden doormeer dan 10.000 wereldwijd geregistreerde

gebruikers gebruikt. De waarnemingsgegevenshebben een bijdrage geleverd in honderdenwetenschappelijke studies.De versie van het instrument aan boord vanProba-V is weliswaar veel kleiner dan hetoorspronkelijke Vegetation-instrument, maarzal toch in compatibele spectrale bandenwaarnemen met een ruimtelijke resolutie diedrie keer zo scherp is.

Nog een andere primeur is de radioversterkerdie gebaseerd is op galliumnitride en daardoorkrachtiger is en beter bestand tegen straling.Galliumnitride wordt vaak beschreven als demeest veelbelovende halfgeleider sindssilicium.

ESA's Proba-V zal ook voor het eerst AutomaticDependent Surveillance Broadcast signalenontvangen van vliegtuigen, waardoor eenglobaal overzicht van het luchtverkeermogelijk is.

Foto - In april 2008 kreeg België vanhet Europese ruimtevaartagentschapESA groen licht voor de ontwikkelingvan de Landobs kunstmaan die laterwerd omgedoopt tot 'Proba-V'. Netals andere Proba-kunstmanen werdProba-V eveneens een microsatellietdie net als Proba-1 en Proba-2gebouwd werd door het in Belgiëgevestigde ruimtevaartbedrijf QinetiQSpace (vroeger Verhaert Space) datgevestigd is in Kruibeke. Bron: ESA /Qinetiq.

Info - De Europese Ruim-tevaartorganisatie (Euro-pean Space Agency, ESA)houdt zich in Europeesverband bezig met projecten op hetgebied van ruimtevaart, onderzoekvan de Aarde, ruimteonderzoek,ontwikkeling van op satellietsys-temen gebaseerde technologieën ende bevordering van de Europeseeconomie. De ESA is onder andereverantwoordelijk voor de ontwik-keling van de Arianeraketten waar-mee kunstmanen in de ruimteworden gebracht.Meer informatie :www.esa.int

ESA

ZZeerroo rroobboottiiccss -- SScchhoolliieerreenn bbeessttuurreenn mmiinniissaatteelllliieetteenn iinn hheett IISSSS

044

Rubriek

-Europ

eanSpa

ceAg

ency

Een constellatie van mini-satellieten in hetinternationale ruimtestation ISS kwamverleden maand even tot leven. De balvormige‘spheres’ voerden commando’s uit vanscholieren uit heel Europa in een spelgenaamd RetroSpheres. De finale was live tebekijken via een videoverbinding met het ISS.ESA’s Zero Robotics competitie is een uniekexperiment waarbij Europese scholieren opeen spectaculaire manier in aanraking komenmet robotica.

Na verschillende simulatierondes op aardenamen zes winnende teams van middelbarescholieren het tegen elkaar op in de ruimtevoor de Europese finale van de Zero Roboticswedstrijd. Finalisten uit Italië, Duitsland,Spanje en Portugal zagen hoe goed hunalgoritmen de spheres aansturden. Spherestaat voor Synchronized, Position, Hold,Engage, Reorient, Experimental Satellites.ESA-astronaut Andre Kuipers begeleidde vorigjaar de wedstrijd vanuit de ruimte. Dit jaar gafhij het commentaar bij de finale. Er was eenlive verbinding met de huidige ISS-beman-ningsleden Kevin Ford en Tom Marshburn vanNASA, die de wedstrijd dit jaar vanuit deruimte begeleiden.

Meer dan 130 scholieren kwamen naar ESTEC,ESA's ruimteonderzoek- en technologie-centrumin Noordwijk. Waar, op vrijdag 11 januari, alleslive te volgen was via een webstream.Game on

Echte ruimtevaartuitdagingen vormden geenenkel obstakel voor een Duits-Italiaans team inde finale van de Zero Robotics wedstrijd,afgelopen vrijdag bij ESTEC. Hun team,genaamd BEER (‘Brotherhood of EsteemedEuropean Researchers'), pakte de titel na eenspannende wedstrijd die live was te volgen opinternet.De Europese winnaars gaven hunminisatellieten opdrachten om virtuelestofwolken te ontwijken en rendez-vous metandere satellieten te maken, allemaal binnende gewichtloze omgeving van het Interna-tional Space Station (ISS).Het draaide allemaal om het spelRetroSpheres. Hierbij moeten twee mini robotseen aantal opdrachten uitvoeren. Degene diedat het snelste doet én daarbij het minstebrandstof verbruikt, wint. Elke ronde duurtongeveer drie minuten. De 'spheres'(Synchronized, Position, Hold, Engage,Reorient, Experimental Satellites) verplaatsenzich met behulp van samengeperst gas dat uitalle twaalf de zijden geperst kan worden.Dit jaar dongen meer dan 130 middelbarescholieren uit heel Europa mee om defelbegeerde titel. Zij kregen unieke kans omhun droids aan te sturen in de ruimte. Zesteams uit Italië, Duitsland, Spanje en Portugalwaren afgelopen vrijdag aan de schermengekluisterd, toen zij toekeken hoe hun spheresin het International Space Station reageerdenop hun commando’s."Het is heel bijzonder om te zien wat dezestudenten hebben gemaakt en om hunalgoritmen aan het werk te zien in de ruimte",aldus NASA-astronaut Kevin Ford, die samenmet zijn collega Tom Marshburn in het ISS de

Guide

star|

02-201

3

ZZeerroo rroobboottiiccss -- SScchhoolliieerreenn bbeessttuurreenn mmiinniissaatteelllliieetteenn iinn hheett IISSSS

045

Guidestar|02-2013

individuele wedstrijden begeleidde in hetJapanse Kibo laboratorium.ESA-astronaut Andre Kuipers begeleidde definale vorig jaar vanuit het ISS. Dit jaar was hijgastheer gastheer van het evenement bijESTEC in Noordwijk. "Europa begint steedsmeer gerobotiseerde ruimtemissies. Hetbelang van robots in de ruimte wordt steedsgroter", aldus Kuipers.Net als echte ruimtevaartuigen, moesten despheres zo zuinig mogelijk vliegen. Dat waseen behoorlijke opgave voor deprogrammering. "De meesten van ons wistenvoor deze wedstrijd niets van informatica.Door goed samen te werken en strategisch nate denken lukte het ons toch om de missie uitte voeren", aldus Jaime, een van de Spaansespelers.Ook de betrokken leraren waren ergenthousiast over het Zero Robotics project.Met name de goede communicatie binnen de

internationale teams viel op. "Ik heb ze ziengroeien in de wedstrijd. Als ik ze onderlinghoorde praten over hun codes, over de ruimteen over het project, maakte me dat heel trotsen blij", zegt Paola Bisegna uit Italië, wiensteam op de tweede plaats eindigde.

Foto - Zo'n 130 middelbare scho-lieren uit heel Europa waren opvrijdag 11 januari aanwezig voor definale van Zero Robotics bij Estec inNoordwijk. De winnaars van hetDuitse B.E.E.R. team waren duidelijkin hun nopjes. Bron: ESA.

AAffwweerrkkiinngg ppllaanneetteennppaaddFoto - Momenteel gebruiken enkelde Britse RAF en de BelgischeLuchtmacht de Sea King nog alsreddingshelikopter (Search andRescue - SAR). Maar de dagen vandeze helikopter zijn bijna geteld, erkomen nu steeds betere heli's, zoalsde NH-90. De Belgische RS-01(Rescue 01) vloog zijn laatste vluchtop 17 december 2008, in gezel-schap van een andere Sea King eneen Alouette III, tussen thuisbasisKoksijde en de esplanade van hetJubelpark in Brussel. Na 33 jaardienst (in dienst genomen op 19december 1975) rust hij uit alspronkstuk in het Koninklijk Museumvan het Leger en de Krijgsgeschie-denis nabij het Jubelpark. Foto's :Dominique Jauquet.

Meer informatie :www.oostende.be

047

Guidestar|02-2013Artikel

PatrickJaecques

In 2005 kreeg het Maria Hendrikapark teOostende een volledige herinrichting. Het parkwerd hierbij omgetoverd tot een modernemultifunctionele ruimte met integratie vandiverse kunstzinnige elementen. Eén van devele nieuwe aspecten was een verwijzing naarde kosmos in de vorm van een planetenpaddat heden, eindelijk, werd vervolledigd doorde plaatsing van een monumentaal bronzenbeeld. En dit naar een ontwerp van kunstenaarJohan Tahon.

Het imposante beeld werd op maandag 14januari, met behulp van een Westland MK-48SAR Seaking helicopter van de luchtcom-ponent van het Belgische leger (basisKoksijde), met belangstelling van een hon-derdtal kijklustigen geplaatst. Middenin hetSpiegelmeer.Een hoge stelling rond het onder watergelegen ankerpunt werd bemand door enkeleparacommando's die de dagen daarvoor hetgevaarlijke maneuver hadden ingestudeerd.Waarna de Seaking helicopter uiteindelijk hetbeeld, in verschillende onderdelen, liet opneerdalen. En deze aan elkaar konden wordenvastgemaakt. Wat niet eenvoudig bleek doorde lichte sneeuwval en harde winstoten. En,bij het plaatsen van het bovenste gedeelte vanhet kunstwerk, één van de paracommando'sbijna ten val kwam. Uiteindelijk werd de

gehele klus geklaard op minder dan een uur.En is het planetenpad hiermee eindelijk afge-werkt.Het vijf kilometer lange planetenpad, in 2009ontworpen door de Astro Event Group vzw uitOostende, spiraliseert vanuit het Spiegelmeerdoorheen het gehele park. Waarbij alle achtplaneten, alsook de asteroïdengrodel en eenkomeet, terug te vinden zijn op knooppuntenlangsheen de vele paden. Met midden in hetSpiegelmeer, waar de Zon zou moeten staan,deze monumentale sculptuur. Een werk datverwijst naar zowel de hemellichamen alsooknaar het archetypische. Genaamd Animaanimus.Johan Tahons sculpturen, in plaaster, keramiekof brons, dragen steeds een intermenselijkeboodschap uit. In hun grootsheid, mysterie enemancholie raken, beroeren en ontroeren ze.Zijn beelden zijn tijdloos. Oneindig. Zo ook ditbeeld dat tegelijk teder en krachtig lijkt. Eenreus, gewrongen in het lichaam van een engel.Anima animus. Kosmisch, menselijk en boven-menselijk. Zijn hoofd rakend, reikend naar desterren. Een menselijke gestalte met eenglanzende kruin. Gekroond door goudenzonnestralen. Zoals Atlas, de mytische Grieksegod met het hemelgewelf op zijn schouders.Langs het planetenpad. In het morgenlicht ende avondzon verlicht het beeld de hemel alseen nieuwe ster in het park.Nu het planetenpad volledig afgewerkt is zaler werk worden gemaakt van een handigeeducatieve brochure. Als leidraad voorbezoekers aan het pad. Een app (Android) lijktook een mogelijkheid. Ook tijdens het ' Dagvan het park ' kan u met het pad kennis makendankzij onze begeleide wandelingen. Zeker demoeite waard !

Kortnieuws

Tijdens het weekend van 12 en 13 januari 2013kwamen de hevige brandhaarden, die de zuidoostelijkestaat New South Wales in Australië al een tientaldagen teisterden, gevaarlijk dichtbij de grootstetelescopen Down Under. Het Siding Springobservatorium (SSO), gelegen midden in hetWarrumbungle Nationaal Park, werd bedreigd en opzondag 13 januari werden alle astronomen entechnisch ondersteunend personeel veilig geëvacueerdnaar Coonabarabran. De webcamera's nabij de FaulkesTelescope South toonden brandende vegetatie nabijhet meteostation en de technische gebouwen. Geziende branden de gehele nacht aanhielden, werd deelektronische apparatuur wellicht zwaar beschadigd.Vanuit Coonabarabran kregen de astronomen geenverbinding met de 2,3 m Skymapper telescoop, maarde webcamera's bleven operationeel. Na de eerstecontroles bleven de grote telescopen, waaronder de3,9 m Anglo-Australian Telescope (AAT), gevrijwaardvan zware schade. Deze grote koepels worden overdaggekoeld om snel te kunnen waarnemen zodra hetdonker wordt. Binnenin de koepels liep de temperatuurop tot 20° Celsius, maar buiten werden temperaturentot 100° Celsius (212 F) gemeten! Twee dagen na debrand begon de rook op te klaren en vandaag wordtde schade opgemeten. Iedereen hoopt het beste...Deze week, vrijdag 18 januari, is het precies tien jarengeleden dat de Mount Stromlo sterrenwacht nabij deAustralische hoofdstad Canberra, volledig werdverwoest door "bushfires". In de zomer van 2007heropende het observatorium met één telescoop maarde volledige heropbouw van Mount Stromlo nam vijfjaren in beslag! Naar aanleiding van deze brandwerden belangrijke voorzorgsmaatregelen genomenom brandschade te vermijden op alle observatoria inAustralië (SSO, Stromlo, en de beroemde Parkes radiotelescoop die de radio verbinding onderhield tijdens deeerste Maanlanding in juli 1969). In 2014 viert de 3,9m AAT de veertigste verjaardag sinds het tekenen vande overeenkomst tussen Groot-Brittannië en Australiëom de telescoop te bouwen. De reflector zag First Lightin April 1974 en sinds 2010 wordt de AAT vollediggefinancierd door diverse Australische universiteiten.Bron: P. Corneille / 15-01-2013.De Europese ruimtevaartorganisatie ESA nodigt weten-schappers uit om met onderzoeksideeën te komen dieeen ondersteuning vormen voor een toekomstigeonbemande internationale ruimtevlucht naar eendubbelplanetoïde. Het gaat om het AIDA-project(Asteroid Impact and Deflection), waarbij twee kleine,eenvoudige ruimtesondes een kleine planetoïde vanbaan moeten laten veranderen. De Amerikaanse sondeDART (Double Asteroid Redirection Test) wordt inbotsing gebracht met de kleinste van de tweerotsblokken in een dubbelplanetoïde; de Europese AIM(Asteroid Impact Monitor) onderzoekt van nabij wat degevolgen van die inslag zijn op de baanbeweging vande twee kleine hemellichamen. Wetenschapperskunnen bij ESA voorstellen indienen voor onder-zoeksprogramma's op aarde en in de ruimte die eendergelijke missie ondersteunen. Bron: GS / 15-01-2013.Sonnenborgh-museum & sterrenwacht heeft een goedbezoekers jaar achter de rug. Bijna 22.000 mensenbezochten in 2012 het museum en de sterrenwacht.Het museum dat zich voornamelijk richt op gezinnenmet kinderen heeft in 2012 meer kinderen en hunouders met wetenschap kennis laten maken. Vooral despeciale sterrenkijkavonden voor kids waren druk

bezocht. De sterrenkijkavonden vonden plaats tussenseptember en april. Ook was de Museumnachtwederom een groot succes. Tijdens de nacht stondalles in vuur en vlam. Vooral de vurige betogen overhet einde der tijd van Maarten van Rossem en DiederikJekel trokken veel publiek. Sonnenborgh kijkt metvertrouwen uit naar 2013; er staan weer een aantalmooie programma’s op stapel. Mede dankzij de steunvan de Vrienden van Sonnenborgh, het KF Heinfondsen de Ridderschap Utrecht is er eind 2012 een mobielplanetarium aangeschaft. Dit is al met veel succesingezet tijdens de kerstvakantie en zal in 2013 tijdensalle schoolvakanties en speciale gelegenheden wordenopgeblazen. Vanaf nu kan er niet alleen ’s avonds,maar ook overdag tijdens de schoolvakanties gekekenworden naar de sterrenhemel. Bron: Sonnenborgh / 16-01-2013.De energierijke galactische wind uit de kern van hetactieve sterrenstelsel M82, op 12 miljoen lichtjaarafstand in het sterrenbeeld Grote Beer, reikt tot 40.000lichtjaar afstand van het stelsel. Dat blijkt uitwaarnemingen die zijn verricht met de Japanse 8,3-meter Subaru-telescoop op Mauna Kea, Hawaii. M82 iseen zogeheten 'starburst'-stelsel: er komen enormegeboortegolven van nieuwe sterren voor in de kern.Dat betekent dat er ook veel supernova-explosiesplaatsvinden, van zware sterren die maar een kortelevensduur hebben. Als gevolg van die supernova-explosies blazen starburst-stelsels krachtige galactischewinden de ruimte in. Die zijn echter moeilijkwaarneembaar, waardoor niet precies bekend is tothoever ze reiken. Japanse astronomen hebben numetingen verricht aan gaswolken op 40.000 lichtjaarafstand van het stelsel, die op de een of andere manierverhit en geïoniseerd zijn. Die ionisatie zou het gevolgkunnen zijn van de ultraviolette straling van zwarereuzensterren in het stelsel, maar de waarnemingen(op de zogeheten H-alpha golflengte van geïoniseerdwaterstof) zijn veel beter in overeenstemming met eenandere verklaring: de wolken zijn geïoniseerd geraaktdoor schokgolven, veroorzaakt door de inwerking vande galactische wind van M82. De nieuwe metingen zijngepubliceerd in The Astrophysical Journal. Bron: GS /18-01-2013.Een supernovarest heeft een nieuwe naam gekregen,omdat de nevel erg lijkt op een zeekoe. Hetobservatorium Very Large Array in New Mexico maaktenieuwe foto's van de W50-nevel. De foto's tonen eengrote gelijkenis met een zeekoe. Daarom besloot hetAmerikaanse National Radio Astronomy Observatoryde nevel voortaan de Manatee Nebula te noemen,oftewel de Zeekoe-nevel of Lamantijnnevel. Degaswolk bestaat uit de overblijfselen van eensupernova die ongeveer 20.000 jaar geledenplaatsvond. Hij staat zo'n 18.000 lichtjaar van onsvandaan en heeft een lengte van bijna 700 lichtjaren.De W50-nevel werd gevormd toen een gigantische sterin het sterrenbeeld Arend explodeerde. De buitenstegassen werden hierbij afgestoten en vormden zo denevel. In het midden is waarschijnlijk een zwart gatontstaan. Bron: E. van der Wateren / 21-01-2013.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Voordracht : Kosmologie ontrafeld doorheen de tijd door Gustaaf CornelisNaar aanleiding van het verschijnen van zijn boek "Het geheim van de kosmologie ontrafeld" komtGustaaf Cornelis op Volkssterrenwacht MIRA een lezing geven waarin een soort stand van zakengeschetst wordt over het kosmologisch onderzoek doorheen de geschiedenis. De spreker focustop enkele sleutelpassages van het kosmologische verhaal, waarin hij bepaalde populairemisvattingen rechtzet en de rol van de wiskunde aantoont in het modern wetenschappelijkdenken. Gustaaf Cornelis is als hoofddocent verbonden aan de Vrije Universiteit Brussel endoceert er onder andere kosmologie en wetenschapsfilosofie. Hij doceert ookwetenschapsgeschiedenis aan de Artesis Hogeschool Antwerpen. Momenteel verricht hijonderzoek en publiceert hij omtrent de didactiek van de wetenschapsgeschiedenis.Datum - Zaterdag 02 februari 2013. 15.00 uur t/m 17.30 uur. Toegang: 3 euro.Locatie - Abdijstraat 22 te 1850 Grimbergen (B). Tel. : 02/269.12.80. E-mail : info@mira.be. 049

Guidestar|02-2013

Nicky

DeMu

nster

BBeellgg aaaann hheett hhooooffdd vvaann HHII--SSEEAASS MMaarrssssiimmuullaattiiee

050

Artike

l

Heel binnenkort gaat in Hawaii, op de flankenvan de grootste vulkaan ter wereld de MaunaLoa, de vier maand durende HI-SEASMarssimulatie van start.Hi-SEAS staat voor Hawaii Space ExplorationAnalog and Simulation. Hoofddoel in ditanaloge space project is het uittesten van eennieuwe voedselstudie waarbij de ‘ruimtevaar-der’ meer vrijheid krijgt in het bereiden vanhet voedsel, of beter, het voedsel grotendeelszelf mag klaarmaken om de zogenaamde‘menu fatigue’, die al te vaak bij ruimtevaar-ders optreedt, zoveel mogelijk te vermijden.Het projectidee werd bedacht door weten-schappers van de Cornell Universiteit in NewYork en de Universiteit van Hawaii onderleiding van Jean Hunter, Associate Professor ofBiological and Environmental engineering.Jean Hunter is al jaren betrokken bijgelijkaardige voedselstudies op het MarsDesert Research Station in Utah, waar reedsgeruime tijd analoge Marssimulaties plaats-vinden.HI-SEAS wordt gefinancierd door het NASAHuman Research Program dewelke eenonderdeel is van het NASA Human Exploration& Operations Directorate die haar onderzoekconcentreert op een aantal risico’s die gepaardgaan met langdurige ruimtemissies. De meestevan deze risico’s kunnen op Aarde in eenanaloge omgeving onderzocht worden, zoalsook het voedselproject van HI-SEAS. Voorsommigen is dit misschien geen wereldnieuws,ware het niet dat de Belg Angelo Vermeulen(40), ruimtevaartonderzoeker, ecoloog enkunstenaar, niet alleen deel uitmaakt van dezeskoppige bemanning, maar tevens werdgevraagd de rol van commandant op zich tenemen.Het parcours die hij tot deze selectiebewandelde waarvan het laatste deel in eenware stroomversnelling verliep, mag je gerustindrukwekkend noemen. Hij ontving tal vanprijzen voor zijn kunstprojecten, werd door

ESA gevraagd mee te denken overtoekomstige life supportsystemen en werdonlangs verkozen tot TED Senior Fellow. TED iseen non-profit organisatie gewijd aan hetverspreiden van ideeën inzake Technology,Entertainment en Design en is gekend van deTED Talks. Dat hij op jonge leeftijd reedsgeïnteresseerd was in biologie en ruimtevaartblijkt uit het feit dat hij als 12-jarige knaap zijneerste wetenschappelijk tijdschrift publiceerdeop zijn toenmalige school, het college te Sint-Niklaas. Het blad, dat hij verkocht aan zijnmedeleerlingen, stond toen al vol metbiologie- en ruimtevaartartikels. Zijn aller-eerste artikel ging over de ontwikkeling vanruimtepakken voor astronauten. Nochtans washet in eerste instantie nooit de bedoelinggeweest om kunst te verenigen metwetenschap en ruimtevaart, maar eerder eengevolg van zijn interesses. Tussen de noglopende kunstprojecten en HI-SEAS voorberei-dingen door, vond Angelo Vermeulen nogeven de tijd voor een gesprek in zijn thuisbasiste Sint-Niklaas.Angelo Vermeulen behaalde zijn doctoraat inde biologie en is gespecialiseerd in dethematiek van de milieuvervuiling. Tegelijker-tijd studeerde hij ook nog fotografie aan dekunstacademie te Leuven en behaalde daarnaeen postgraduaat aan het Hoger Instituut voorSchone Kunsten te Antwerpen.Angelo: “Dit waren mijn oorspronkelijkeachtergronden van waaruit ik uiteindelijk in dekunst ben gestapt. Het heeft dan een heleevolutie ondergaan waarbij ik van fotografieben geëvolueerd naar video-installaties en vandaaruit tot bij de installatiekunst ben beland.Dit proces is heel geleidelijk gebeurd want namijn licentiaatsstudies stond ik voor eendilemma, mijn carrière verder uitbouwen alsbioloog of de richting kiezen naar fotografieen film. Ik heb het uiteindelijk allebei gedaan”.Aanvankelijk was hij enorm actief als fotograafen is zelfs een tijdje in Londen gaan wonenwaar hij samenwerkte met de bekende

Guide

star|

02-201

3

Foto - Rond de evenaar l igthet Tharsis-gebied dat bezaaidis met enorme schildvulkanen.Voor zover bekend is deuitgedoofde vulkaan OlympusMons de hoogste berg in onszonnestelsel. Andere hogevulkanen in de regio Tharsiszi jn Ascraeus Mons, PavonisMons en Arsia Mons. In deflanken van Arsia Mons zijnaanwijzingen voor grottengevonden. Meer naar hetoosten l igt Valles Marineris,een 4000 km lange dubbelekloof met een breedte vanmaximaal 250 km en tot 7 kmdiep. Deze kloof loopt langs deevenaar door tot aan NoctisLabyrinthus (Lati jn: Doolhofvan de nacht). Dit is eengebied waarin al lerlei diepestei lwandige valleien chaotischdoor elkaar l iggen. VallesMarineris beslaat ongeveereen vijfde van de omtrek vanMars. De Grand Canyon opAarde is daarmee vergelekenveel kleiner: 450 km lang en 2km diep.

BBeellgg aaaann hheett hhooooffdd vvaann HHII--SSEEAASS MMaarrssssiimmuullaattiiee

051

Guidestar|02-2013

documentair fotograaf Nick Waplington, diezijn eerste mentor is geweest. Daar kreeg hijdan de kunstmicrobe te pakken en kwam ophet idee om beeldprojecties in kunst teverwerken. Met de beeldprojecties kwam dande behoefte om fysieke, ruimtelijke kunst tebeginnen bouwen en dit was voor hem danhet moment om naar de biologie terug tekeren.Angelo: “In het begin van mijn artistiekeverkenningstocht wou ik niet expliciet ietsdoen met biologie en wetenschap. Ik wou eenandere weg inslaan. Maar na verloop van eenaantal jaren kwam opnieuw de behoefte ommet biologie te werken en dan ben ik levendesystemen gaan bouwen in de kunst”.Dit heeft uiteindelijk voor Angelo Vermeuleneen hoge vlucht genomen en was een eerstestap om kunst heel dynamisch te maken. Hijzou in ons land uiteindelijk één van de eerstenzijn die planten in kunst verwerkte. Zijn eerstebiologische kunstproject kwam er in 2002, eenabstract ‘schilderij’ met levende algen. Detweede stap kwam er al vrij snel ditmaal omniet alleen de focus te leggen op biologiemaar ook op technologie.Angelo: “Als je biologie in de kunst wilinbrengen moet je deze in leven houden endaar heb je technologie voor nodig. Eenmuseum, galerij of tentoonstellingsruimte iseen zeer artificiële context en ik begon dedialoog tussen de technologie en de biologiebijzonder interessant te vinden. Ik ben mijdaar meer op gaan richten en ben zo belandbij computer-technologie. En de allerlaatstegrote stap kwam er in 2007 met het co-creatieconcept. Hier ben ik met mensen vanallerlei achter-grond gaan samenwerken omzo sociale dynamiek in mijn kunst in tebouwen. Dit zijn uiteindelijk de drie systemenwaar ik nu mee werk: biologische,technologische en sociale systemen. Door diedrie te integreren ben ik uiteindelijk met deruimtevaart beginnen samenwerken, omdatdit voor ruimtevaart zeer belangrijk is”.

Biomodd - MELiSSA - ETTASVanuit het concept van het samenbrengen vanecosystemen en computernetwerken en die opeen zinvolle manier te laten samenwerken,ontstond het Biomodd-project. Oorspronkelijkwas het project gericht op het concept vanthermodynamica, om restwarmte aan tewenden om planten te laten groeien.Angelo: “In New York werd een eersteprototype gebouwd waarbij een aantalroboticasystemen ook zorgen voor de planten.De computers zorgen zo niet alleen passiefvoor de planten door het afgeven van hitte,maar kunnen ook beslissingen maken enbeginnen werken met die planten. Langs deandere kant heeft het ecosysteem ook zijnimpact op de computer. Er zijn namelijk allerleisensoren geplaatst in het ecosysteem en diedata manipuleren op zich de computer. In datopzicht zal het ecosysteem de virtuele wereldbijsturen en de virtuele wereld stuurt dan hetecosysteem bij”.Volgens Angelo Vermeulen zijn er een drietalredenen waarom het Biomodd-project rele-vant is voor ruimtevaart.Angelo: “De eerste is de integratie van biolo-gie en technologie in compacte geïntegreerdesystemen, en dat is voor de toekomst van deruimtevaart sowieso van belang. Zo trokBiomodd ook de belangstelling van hetEuropese ruimtevaartagentschap ESA, meerbepaald het MELiSSA-project (Micro-EcologicalLife Support System Alternative). Ten tweede,resourcefulness of het optimaal gebruik makenvan wat er beschikbaar is, waarvan Biomoddeen goed voorbeeld van is. Want in dit projectmaken we zoveel mogelijk gebruik van e-waste.Dus ook heel belangrijk voor ruimtevaart endus de astronaut. Er moet zoveel mogelijkkunnen hersteld of gebruikt worden tot delaatste component. En het derde aspect vanBiomodd dat voor ruimtevaart relevant is, is desociale dynamiek of dus het idee van co-creatiewaar we met een team met verschillende

052

achtergronden een complex systeem opbou-wen en draaiende houden”.Angelo Vermeulen was er naar eigen zeggenvan bij de start van het Biomodd-project nooitvan bewust dat dit relevant zou zijn voor deruimtevaart. Tot op het moment dat hij in2008 in contact werd gebracht met professorMax Mergeay, de bezieler van het MELiSSA-project bij ESA. Hij werd uitgenodigd eenlezing te geven voor zijn medewerkers en zoging de bal aan het rollen. Hun vraag was ofhij kon mee helpen nadenken over devolgende stap van het MELiSSA-project,namelijk het transformeren van een artificieelecosysteem naar een echt volwaardig habitat.

Intussen is hij ook lid geworden van het ESATopical Team Arts & Science (ETTAS). Topicalteams zijn groepen externe experten die ESAtijdelijk samenbrengt om bepaalde vraag-stukken op te lossen en een rapport teschrijven.Angelo: “In mijn team buigen wij ons overhet vraagstuk: Hoe kan kunst bijdragen totruimtevaart? Wij kwamen hiervoor reedstweemaal samen in ESTEC in Noordwijk en inhet European Astronaut Center in Keulen.ETTAS zal ook een partner worden van HI-SEAS”.Op dit ogenblik doet Angelo Vermeulen nogeen doctoraatstudie aan de TU Delft overnieuwe concepten voor ruimteschepen. Naaraanleiding hiervan heeft hij samen metcollega’s kunstenaars en ingenieurs al diversekunstprojecten op touw gezet die onderdeelzal worden van zijn proefschrift.Angelo: “Oorspronkelijk was mijn interesse inruimtevaart gericht naar het inbrengen vanbiologie als life support systeem in deruimtevaart, wat op dit moment nog altijdniet gebeurt. Ondertussen is het vraagstuk vanmijn proefstuk geëvolueerd naar een meeralgemene beschouwing namelijk hoe je

Guide

star|

02-201

3resilient spacecraft kan bouwen, ruimte-systemen die aanpasbaar zijn en in wisselendeomstandigheden kunnen overleven en demens in leven kunnen houden. Biologie is daareen van de bruikbare middelen voor maar ditgaat uiteraard verder dan alleen maarbiologie. En dit is uiteindelijk het punt waar iknu mee bezig ben”.

HI-SEAS de selectiesBegin vorig jaar lanceerde de CornellUniversity en Hawaii University via het internetdan een oproep naar kandidaten om deel tenemen aan een vier maand durendevoedselstudie gefinancierd door NASA. Deeerste selectie vond plaats op basis vanachtergrond, motivatie en een eigenonderzoeksvoorstel. Bijna 700 kandidatenschreven zich in waar er maar zes plaatsenvoor handen waren. Een eerste evaluatiebracht het aantal terug tot 150 kandidaten eneen tweede naar een 35-tal. Waarna eengrondig interview volgde via Skype dat werdopgenomen en achteraf geanalyseerd. Ditbracht het aantal terug naar negenkandidaten. Met deze negen werd een eersteteambuilding aangevat in en rond Cornell metals doel de groepsdynamiek uit te testen. Opbasis hiervan zijn dan uiteindelijk zes prime endrie back-ups gekozen. Enkele weken laterwerd aan Angelo Vermeulen gevraagd of hijde positie van commander op zich wounemen.Angelo: “Wat wel uniek is aan deze missie isdat er een grote vorm van autonomie is watbijvoorbeeld betekent dat de rolverdelingvolledig door onszelf moet bepaald worden.Hier wordt dus niet alles op voorhand beslist,ook de leefregels in de hab moeten we zelfbepalen. Enkel de functie van commanderwerd dus op voorhand vastgelegd”.Angelo liet hierbij niets aan het toeval over ennam onmiddellijk uitgebreid contact op metelk bemanningslid, ook de back-ups, waarbijhij polste naar hun wensen. Hij bracht dit inkaart en stelde op basis hiervan eenrolverdeling voor.Angelo: “Hierbij viel het op dat de missie-organisatoren een goede selectie haddengemaakt waardoor alle posities reeds mooiwaren ingenomen”.

HI-SEAS het projectHet project zou aanvankelijk in maart 2013van start gaan maar is een maand verdaagd.De bouw van de habitat liep wat vertragingop. De precieze locatie van de habitat is totnog toe geheim gehouden maar wat welvaststaat is dat het op de flanken van deMauna Loa zal zijn. In tegenstelling tot hetMars Desert Research Station in Utah wordtdit een mobiele hab, wat wil zeggen dat hijenkel tijdens het experiment daar maggeplaatst worden.Angelo: “Het wordt een Buckminster Fuller-koepel of een geodetische koepel met éénverdieping met de slaapplaatsen. Het voordeelvan dit soort koepels is dat je met eenminimum aan materiaal een maximum aanruimte kan benutten. Er zal een airlockvoorzien worden en er zal gebruik gemaaktworden van geavanceerde hazmatsuits omnaar buiten te stappen, als simulatie vanruimtepakken”.Het hoofddoel van het project is uiteraard devoedselstudie maar in tegenstelling tot hetMDRS-project mogen hier geen groentengekweekt worden voor consumptie.Angelo: “De specifieke voedselstudie isgericht op ingrediënten en voeding die jeongekoeld heel lang kan bewaren. De crewkrijgt wel de beschikking over een heel kleinkoelkastje voorzien om leftovers te bewarenmaar niet om voorraden aan te leggen. Deuitdaging is eigenlijk om gedurende viermaanden te overleven met dit zogenaamdshelfstable food. Je kan het niet vergelijkenmet astronautenvoeding omdat deze reeds opvoorhand is klaargemaakt. In dezevernieuwende studie gaat men uit van het

Info - Het gebruik van E-waste zalvolgens Angelo noodzakelijk zijn in detoekomstige ruimtevaart. Bron: AngeloVermeulen.Meer informatie :www.biomodd.net

Info - In de Europese Columbusmodule in ESTEC te Noordwijk. Samenmet ESA nadenken over de toekomstvan Life Support in ruimtevaart. Bron:Angelo Vermeulen.Meer informatie :www.esa.int

053

Guidestar|02-2013

054

idee om het voedsel zelf te koken en tebereiden en dit biedt op zich tal vanvoordelen. Hierbij probeert men o.a. het‘menu fatigue’ effect te bestrijden. Gebleken isdat astronauten bij langdurige ruimtevluchtennogal vlug het klaargemaakt voedsel beuworden. Aan de andere kant biedt het kokenook sociaal psychologische voordelen omdatdit een gezonde groepsdynamiek creëert. Ditheeft men eigenlijk nog nooit uitgetest inruimtevaart, wij zijn eigenlijk de eerste groepdie dit op een ernstige wetenschappelijkemanier zal doen. Het is uiteraard veelgemakkelijker om kant en klare maaltijdenmee te sturen. De primaire focus zal dusliggen op het opmeten van tijd, energie enwater die het koken vergt. Langs de anderekant is men ook heel erg geïnteresseerd in deevolutie van ons voedingspatroon gedurendede tijd dat het project duurt en wil men ookonderzoek doen naar reukvermogen ensmaakzin. Maar de voedselstudie is eigenlijkmaar één aspect van het onderzoek.

Daarnaast is er ook het persoonlijk onderzoek,elk crewlid voert zijn eigen onderzoeksprojectuit. Zo zal ik me samen met onze roboticaengineer Simon Engler, bezighouden met hetconcept van remote space farming. Het wordteen eigen gesloten systeem dat zal bestaan uiteen robot arm en een aquaponicssysteem. Decrew zal de space farm vanop afstandonderhouden aan de hand van de robotarmen video camera’s. Het Biomodd-project inNew York is zodoende eigenlijk een soortvoorstudie geworden voor ons remote spacefarming-project op HI-SEAS omdat daar ookrobotica wordt ingezet om planten teverzorgen. De space farm zal niet in deomgeving van de hab worden opgesteld, maarwellicht op een ander eiland wordengeplaatst. Men wil hier onderzoek doen naarde haalbaarheid van tele-operated farming,wat vrij nieuw is. En tenslotte is er nogopportunistic research, dewelke onderzoek isdie we voor andere agentschappen en

Guide

star|

02-201

3instellingen moeten doen. Hierbij heb ikoverleg met ESA. Maar los van mijnwetenschappelijk onderzoek wil ik hier ookeen artistieke neerslag uit distilleren doorfoto’s en video’s te maken om hiermee eendocumentaire samen te stellen”.

Belang van outreachDe resultaten van het onderzoek zullenpubliekelijk bekend gemaakt worden omdatde organisatoren de outreach als een zeerbelangrijke component beschouwen. Op hetmoment van dit schrijven in december, hetinterview vond plaats in november, verblijftAngelo Vermeulen op eigen initiatief in Hawaiiom contacten te leggen met de lokalebevolking en om het land te leren kennen.Angelo: “Ik vind het heel belangrijk dat als jevier maanden op een bepaalde plek verblijft,toch een voeling hebt met die plaats en langsde andere kant dat je project ookgeconnecteerd is met de mensen ginder. Endaar komt eigenlijk mijn ervaring van mijnsociale kunstprojecten in verschillende landengoed van pas. Ik deed er telkens actief aancommunity building door lokale mensendaarbij te betrekken en dat doe ik nu ook inHawaii. Ik wil met de bevolking ook gaanpraten over ruimtevaart. De HI-SEAS organi-satoren vinden dit absoluut noodzakelijk enzijn daar heel tevreden over omdat zijzelf daarniet toe komen”.

HI-SEAS en toekomstVan 12 tot 26 januari kreeg de crew nog eenextra training in het Mars Desert ResearchStation in Utah. Of zoals Angelo hetverwoordt “een simulatie van een simulatie”.Bedoeling was hier uiteraard om devoedselstudie uit te testen en een eerstedataverzameling te doen. Het station kreeghiervoor een grondige opknapbeurt. Beginapril wordt dan HI-SEAS opgestart. Of hijdaarna nog zal deelnemen aan gelijkaardigesimulaties weet hij eigenlijk nog niet maar éénpunt staat vast, samen met kunst zal hij zichblijven engageren voor ruimtevaart, want diepassie is veel te groot.Angelo: “Ik werk met TU Delft aan mijndoctoraat, mijn kunstprojecten lopen verderen ik heb HI-SEAS, ik laat het ene het anderebeïnvloeden. Ik ben ook nog deeltijds docentin Sint-Lucas in Gent en begeleidt er studentenbij hun artistiek onderzoek. Zo gaf ik onlangseen Spacelab-klas die eigenlijk een introductieis voor de studenten tot sciencefiction,ruimtevaart en astrobiologie. Ik probeer daarde culturele aspecten van in de kijker teplaatsten om de studenten te kunnenaangeven wat ze er in hun eigen praktijk meekunnen doen. Het is dus eigenlijk een art-science combinatie. Verder zal ik eind dit jaareen residentie doen in het Beyond Center in deArizona State University om daar verder tewerken aan mijn ruimteschipconcepten. Ditzal ook het geval zijn in Ljubljana. In 2014volgt nog een Biomodd-project in London enhet jaar daarna in Brazilië. Mijn agenda zit dusgoed vol”.

Info - Angelo Vermeulen (midden).Bron: Marijn De Reuse.Meer informatie :www.biomodd.net

Info - Het HI SEAS team zijnde Dr.Yajaira Sierra-Sastre (Puerto Rico),Simon Engler (USA), Kate Greene(USA), Dr. Sian Proctor (USA), Dr.Oleg Abramov (RU) en AngeloVermeulen (BE).Meer informatie :http://hi-seas.org

053

Guidestar|02-2013De toekomst van ruimtevaart

Tot slot vroeg ik hem hoe hij de toekomst zietmet ruimtevaart en dus ook Mars.Angelo: “We moeten absoluut mensen sturennaar Mars, maar of wij daar aan terraformingmoeten doen is een andere vraag. Het is eenzeer intrigerend concept maar ik ben ereigenlijk geen voorstander van, het is teradicaal. Want waar haal je eigenlijk het rechtvandaan om een plek zo radicaal te gaanveranderen. Voor mij is dit een brug te ver.Maar hoe dan ook als men er mensen naartoezal sturen dan zal dit gepaard gaan met eenvorm van kolonisatie. Maar om dan heel dieplaneet te gaan wijzigen, dat vind ik nietnodig. Ik zie wel een toekomst van outposts,maar die dan semi permanent kunnenbewoond worden. Dit zullen volgens mij deeerste stappen zijn. Om daar nu werkelijk eenhele stad of samenleving te gaan opbouwen,dat zie ik op korte termijn niet gebeuren.Ik denk ook dat mogelijk eerste outposts opde maan zullen gebouwd worden en in eenvolgende stap zie ik niet zozeer een bezoekaan Mars maar een deep space station op eenLagrangepunt. Waardoor men eigenlijk eenastronaut kan testen op hoe het is om in deepspace te leven i.p.v. in het ISS dat zich eigenlijknog heel dicht bij de aarde bevindt. Het ISSheeft tal van voordelen en is absoluut eenwaardevol station, maar de volgende stap lijktmij wel een deepspace station. De Amerikanenzijn ook enorm voorstander van een asteroïde-missie, maar daar zijn niet alle landen hetermee eens. Heel veel landen willen eigenlijkterug naar de maan. Deze discussie is nogsteeds aan de gang. Maar als voorbereidingnaar Mars zie ik dus deze drie soorten missies,de maan, een deepspace station en eenasteroïde bezoeken. Het is volgens mij bestmogelijk dat die drie dingen parallel zullengebeuren door verschillende landen. Pas danzal Mars mogelijk zijn”.

Space Odyssey 2.0Vliegen maanganzen echt naar de maan?Sturen we binnenkort gemuteerde fruitvliegjesnaar Titan? Kunnen we nieuw leven latenontstaan door ons lichaamsafval de ruimte inte schieten? Wat als we zelf een ruimteschip

ontwerpen en bouwen? Kom het ontdekken inde nieuwe tentoonstelling van Z33 'SpaceOdyssey 2.0' vanaf 17 februari tot 19 mei2013.De ruimte is altijd al een eindeloze bron vanfascinatie en inspiratie geweest voor kunste-naars. Dat de ruimtevaart een nieuwe vluchtheeft genomen en door de toenemendeinternationalisering en privatisering ook eennieuwe richting is ingeslagen, tonen we innieuwe verhalen en creatieve praktijkenwaarin droom, wetenschap en fictie in elkaarvervloeien.

Met o.a. Brian McCutcheon, Agnes MeyerBrandis, Nelly Ben Hayoun, Vincent Fournier,Frederik De Wilde, Michael Burton, AndyGracie, Semiconductor, Angelo Vermeulen,…Met op zaterdag 16 februari de officiële opening.19.30 uur - Speeches.20.00 uur - Bezoek tentoonstellingen.22.00 uur - Spacy dj-set met Frederik De Wilde.

+ Waarnemen ism Cosmodrome !

Info - Wie werk van AngeloVermeulen wil aanschouwen kanvanaf 17 februari in het Huis vooractuele kunst Z33 terecht op deZuivelmarkt te Hasselt. In het kadervan de thematentoonstelling SpaceOdeyssey 2.0 zal hij daar samen metplaatselijke medewerkers het Seeker[HS2] project opbouwen, een con-ceptueel ruimteschip.Meer informatie :www.z33.be

Redact

ioneel

SSppaaccee NNiigghhtt -- RRuuiimmtteevvaaaarrtt iinn BBeellggiiëë

056

Foto - De Nederlandse Hanny vanArkel was één van de twee gast-sprekers op de vorige Space Night.Aan de linkerzijde staan een paarvan de 25-delige ESO tentoonstel-lingspanelen die men aan een zeerbudgetvriendelijke prijs bij ons kanuitlenen. Meer informatie hierover inde volgende editie van de Guidestar.

Meer informatie :www.aegvzw.be

Rubriek

-HetA

EGnie

uws

KortnieuwsEind januari verloopt het lidmaatschap vooriedereen die verleden jaar lid was van onzevereniging maar nog geen lidgeld voor dit jaarheeft betaald. Gelieve hier aub rekening meete houden !Daar Space Night, vanaf dit jaar, niet langer inoktober maar in maart georganiseerd wordtwaren de afgelopen twee maanden bijzonderdruk voor het bestuur. Want het is niet evidentom op zo'n korte tijd originele gastsprekers tevinden. Laat staan dat ze zich daarenbovenook nog vrij kunnen maken. Toch is het onsopnieuw gelukt. En hebben we zelfs desprekerslijst met een derde persoon weten uitte breiden. Daarenboven, als kers op de taart,zal een Proba V schaalmodel, op ware grootte,ter plaatse te bezichtigen zijn. En dat allemaaléén maand voor de lancering van deze Belgi-sche satelliet. Kortom, een activiteit om zekerniet te missen...Afgelopen vrijdag zijn de officiële AEG patchesuitgedeeld aan de aanwezige leden. Enunaniem goed bevonden. Het doel van dezepatch is om deze te kleven, of vast te naaien,aan de pul of jas die u het meest gebruikttijdens het waarnemen. Zo vallen we, als AEGleden, beter op tijdens publieke activiteiten.Deze patches worden NIET opgestuurd maarwel uitgedeeld aan alle leden die in de loopvan dit jaar aanwezig zijn op onze activiteiten.Deze patch, waarvan 50 stuks zijn gemaakt, isoverigens een geschenk van onze Eurekahoofdsponsor !Volgende maand wordt de Astropolis werk-groep in het leven geroepen. Deze heeft, zoalsde naam al doet vermoeden, als taak allenodige voorbereidingen te treffen voor debouw van onze eigen sterrenwacht. Dewerkgroep zal dus allerhande technischopzoekingswerk verrichten. De bouwplannenverfijnen en zoeken naar bijkomende subsi-dies. Een zeer zware taak. De bijeenkomstenzijn gepland op donderdag avonden. Steeds

van 19.00 tot 21.30 uur en dat in ons lokaal.Alle data's voor gans het jaar zijn reedsvastgelegd en aan de leden verstuurd. Zoalsbij alle werkgroepen zijn alle leden er vanharte welkom. We willen echter welbenadrukken dat deze vergaderingen nietdienen om een persoonlijke update te gevenvan de plannen. Daarvoor dient het forum ende bestuursvergaderingen. Kortom, wie deelneemt komt af om concreet mee te werken !Er is nog één plaats vrij voor ons bezoek aande KMI weertoren te Jabbeke (zie hiernaast).Wie interesse heeft laat dit spoedig weten !We zijn op zoek naar iemand die zich opvrijdag 15 en / of op maandag 18 maartaanstaande vrij kan maken om mee te gaanom de Proba V satelliet in Antwerpen. Trans-port hebben we reeds geregeld. We komenalleen één man te kort...Er zijn afgelopen maand opnieuw enkele foto'stoegevoegd op onze Flickr pagina. Te bereikenvia het fotoalbum vanaf onze www.aegvzw.bewebsite. Wie eigen foto's heeft van AEG acti-viteiten, en deze nog niet zijn opgenomen,mag deze steeds doorsturen. Wij zorgen dandat deze voor alle leden toegankelijk worden.Op zaterdag 23 maart aanstaande is eropnieuw een bestuursvergadering. En dat inhet AEG lokaal van 14.00 tot 18.00 uur. Naargoede gewoonte zijn alle leden hierop steedsvan harte welkom. Meer nog. Wie opmer-kingen, ideeën of voorstellen heeft laat dit hetbest weten zodoende we deze kunnen opne-men in de agenda. Een verslag van dezebestuursvergadering wordt steeds opgezonden.Onze redactie, die in staat voor zowel hetinhoudelijke van de Spacepage website en hetGuidestar magazine, is steeds op zoek naarleden, of personen buiten de vereniging, die inde pen willen kruipen. Van het schrijven vankortnieuws, artikels tot het onderhouden vaneen eigen rubriek. Alles is mogelijk. Geïnteres-seerd ? Laat het ons dan weten !

Guide

star|

02-201

3

SSppaaccee NNiigghhtt -- RRuuiimmtteevvaaaarrtt iinn BBeellggiiëë

057

Guidestar|02-2013

ActiviteitenkalenderVR 01-02 - Voordracht - " Klimaatsveranderingen de effecten hiervan in de Benelux" doorgastspreker Matthias Demuzere (KULeuven).Info: "De verwoestende droogte enrecordtemperaturen die de VS teisteren, doensteeds meer Amerikanen opwarmen voor hetidee van klimaatverandering. Zelfs klimaat-sceptici beginnen overstag te gaan." Ditexcerpt uit De Tijd toont aan dat bepaaldeweerfenomenen het publiek zeer vatbaarmaken voor het klimaatdebat, zeker als dieook het dagelijks leven gaan beïnvloeden,zoals bijvoorbeeld de vele mislukte oogsten endus toenemende voedselprijzen.Klimaatsverandering is iets van alle tijden, dushet blijft interessant de huidige klimaat-trendvanuit historisch perspectief te bekijken. Maarhoe projecteren we onze verworven kennisnaar de toekomst? Aan de hand van globaleen regionale klimaatmodellen stellen weklimaatprojectes op, die worden gekenmerktdoor grote onzekerheden. Klimaatveran-deringen verschillen ook ruimtelijk: sommigegebieden zullen bijvoorbeeld natter worden,terwijl andere regio’s verdrogen. Inzicht inregionale klimaatverandering is belangrijk omde gevolgen in te schatten en - waar mogelijk- adequate adaptatiemaatregelen te kunnenuitwerken. En hoe zit dat bij ons? Kunnen wijiets doen? Om deze lezing af te sluiten ga iknog even in op het klimaat in de stad, waar demeesten onder ons vertoeven, en hoe de staden zijn burgers een rol spelen in het klimaat-verhaal! Locatie : Forum zaal in de Openbarebibliotheek Kris Lambert, Wellingtonstraat 7 te8400 Oostende (B). Van 20.30 uur t/m 22.30uur (of later). Gratis toegang !VR 08-02 - Geen specifieke activiteit !VR 15-02 - Op vrijdagavond 15 februari bren-gen we een exclusief groepsbezoek aan degloednieuwe KMI weerradartoren te Jabbeke.We spreken ter plaatse af onder de toren om19.45 uur. Je geraakt er door vanaf de

autostrade de dienstuitrit van de FederalePolitie te nemen. Om 20.00 uur begint derondleiding in de 45 meter hoge toren. Weraden aan om mensen uit uw buurt mee telaten rijden. Dit spaart brandstof, het milieuen is ook veel leuker ! Opgelet ! Er is géén lift,wel 230 treden. Deze uitstap is dus nietgeschikt voor wie slecht te been is ! Door debeperkte ruimte in de toren is het verplichtzich in te schrijven voor deze uitstap. Erkunnen maximaal 15 personen hieraandeelnemen. Heb je interesse ? Stuur dan eenpersoonlijk bericht naar de voorzitter. Snelinschrijven is dus de boodschap !VR 22-02 - Cursus - Digitale astrofotografie -planeetfotografie door Edwin Pottillius. Info:In deze cursus - voordracht gaan we decomplete workflow zien van ruwe opname'stot afgewerkt RGB beeld van planeten. Demeest populaire technieken zullen besprokenworden die ook de meest ervaren planeetfotografen ter wereld gebruiken. Hoe deftigeopname's bekomen? Hoe gaat stacking in z'nwerk? Waarom derotatie via Winjupos? Postprocessing in Photoshop en Astraimage.Publicatie en online zetten van beeldmateriaal.Locatie: Astro Event Group vzw, Ooststraat 29te 8400 Oostende (B). Van 20.30 uur tot 22.30uur (of later). Gratis toegang !VR 01-03 - Voordracht - " Oceanen, op Aardeen andere planeten " door Patrick Jaecques.Info : We weten dat het leven hier op Aardeooit begon in de Oceanen. Van de eerstemeercellige wezens, weekdieren tot uiterstcomplexe vissen in alle maten en kleuren. Tothet leven onlangs, historisch gezien, ookevolueerde op het land en uiteindelijk zelfs inde lucht. Met ons mensen als huidig evolu-tionair hoogtepunt. En we op het punt staanom op zoek te gaan naar andere oceanen, verweg buiten de vertrouwde Aarde, op zoeknaar andere mogelijke bronnen van leven.Locatie : Forum zaal in de Openbarebibliotheek Kris Lambert, Wellingtonstraat 7 te8400 Oostende (B). Van 20.30 uur t/m 22.30uur (of later). Gratis toegang !

Info - Wilt u meer te weten komenover onze boeiende vereniging ?Raadpleeg dan onze website waar ueveneens, in beknopte vorm, alleinformatie kan terugvinden in onzedownloadbare PDF kleurenfolder.Meer informatie :www.aegvzw.be

Kortnieuws

Afgaande op het aantal inslagkraters, lijkt hetoppervlak van de grote Saturnusmaan Titan heel jong.Maar schijn bedriegt: eenmaal gevormde kratersblijken snel te worden opgevuld. Dat blijkt uitonderzoek met de NASA-ruimtesonde Cassini.Demeeste andere manen van Saturnus zijn bezaaid metvele duizenden kraters. Dat is een duidelijke aanwijzingdat hun oppervlakken al vele honderden miljoenenjaren nauwelijks veranderingen hebben ondergaan.Maar tot nu toe zijn op Titan niet meer dan zestigkraters aangetroffen, terwijl toch al de helft van zijnoppervlak nauwkeurig is bekeken.Uit onderzoek van deweinige kraters op Titan blijkt bovendien dat dezegemiddeld honderden meters minder diep zijn danvergelijkbare kraters op de grote JupitermaanGanymedes. Er moet dus een proces zijn dat de kratersop de Saturnusmaan opvult.Er zijn twee kandidatenvoor dat proces. De eerste is erosie door eenstromende vloeistof – niet water, want daarvoor is hetveel te koud op Titan, maar bijvoorbeeld methaan. Bijdat type verwering zou het opvulproces aanvankelijkheel snel verlopen om vervolgens, naarmate dekraterranden verder afslijten en minder steil worden,steeds verder te vertragen. In dat geval zouden erechter veel net-niet-volle kraters op Titan te vindenmoeten zijn, maar die ontbreken. De Cassini-beeldentonen kraters die nog maar amper opgevuld zijn, halfopgevulde kraters en kraters die bijna helemaalopgevuld zijn. En dat wijst erop dat het opvulprocesjuist heel gelijkmatig verloopt.Volgens de onderzoekerslijkt het er nog het meest op dat de kraters wordenopgevuld door zand dat door de wind wordtmeegevoerd. Op Titan bestaat dat 'zand' overigens nietuit verweerd gesteente, maar uit bevrorenkoolwaterstoffen. Bron: EE / 17-01-2013.Een amper vijftien jaar oude scholier uit Straatsburg,Neil Ibata, heeft een studie over astrofysica meeondertekend die deze week op de cover van het Britsewetenschappelijke tijdschrift Nature staat. "Dehoofdondertekenaar van de publicatie, Rodrigo Ibata,had zijn zoon Neil meegenomen naar hetSterrenkundig Observatorium van Straatsburg, waar hijwerkt, voor een stage over de programmeertaalPython, die gebruikt wordt voor de modelleringen indeze studie", zegt het Franse onderzoekscentrum CNRS(Centre national de la recherche scientifique) in eenmededeling. De studie gaat over de evolutie van desterrenstelsels rond Andromeda. Neil, die school looptaan het Lycée international des Pontonniers inStraatsburg, begon dan te werken op het project vanzijn vader. "Hij toonde in het kader van dit project alseerste de rotatie aan van een schijf vandwergsterrenstelsels rond het Andromedastelsel",benadrukt CNRS. Voor zijn deelname aan dezeontdekking zag Neil Ibata zijn naam vermeld naast dievan zijn vader en een vijftiental astronomen en fysiciuit verschillende Europese landen, Australië, Canada ende Verenigde Staten. De ontdekking opent nieuweperspectieven voor astrofysici om een deel van huntheorieën over de vorming van sterrenstelsels teherdenken. Bron: belga / 18-01-2013.Een nieuw Amerikaans bedrijf is van plan metalen enandere grondstoffen in asteroïden te delven. DeepSpace Industries wil een vloot van ruimteschepen hetheelal in sturen. Het bedrijf hoopt hiermee definanciering voor de ruimtevaart veilig te stellen, aldusde CEO van Deep Space Industries tegen persbureauAFP." De delving van metalen en brandstoffen van

asteroïden kan zorgen voor een uitbreiding van deruimte-industrie", zegt David Gump. Hij stelt dat erieder jaar meer dan 900 nieuwe asteroïden wordenontdekt vlakbij de aarde. Velen hiervan zouden stoffenbevatten, zoals methaan, dat gebruikt kan worden alsbrandstof, en metalen zoals nikkel. Het bedrijf wil in2015 de eerste ruimteschepen op onderzoek uit sturenen verwacht in 2019 of 2020 stoffen te kunnen gaanverkopen. In 2012 kondigde een ander Amerikaansbedrijf, Planetary Resources, al aan asteroïden te willenontginnen. Wetenschappers zijn sceptisch over demogelijkheid om in afzienbare tijd op commerciëlebasis grondstoffen te delven in de ruimte. Larry Pageen Sergey Brin, de oprichters van Google, hebbeneveneens verklaard van plan te zijn om met eenrobotruimteschip op een asteroïde te landen. Bron: NU/ 23-01-2013.Nieuwe opnamen van de grote ster Betelgeuze wijzenuit dat de ster over enkele duizenden jaren zal botsenmet een enorme muur van stof. Wie op het noordelijkhalfrond naar het sterrenbeeld Orion kijkt, zietlinksboven van de beroemde driesterrige gordel eenoranjerode ster. Het is de rode superreus Betelgeuze.Geen andere rode superreus staat zo dicht bij onszonnestelsel. De diameter van de ster is duizendmaaldie van de zon en hij straalt honderdduizendmaalzoveel licht uit. Daarmee lijkt de ster al flink op wegnaar een einde als supernova. Een aanzienlijk deel vanzijn buitenste schil heeft hij al afgestoten. Eeninfraroodopname die ruimtevaartorganisatie ESAmaakte met de ruimtetelescoop Herschel toont de doorbotsing van zonnewind met het interstellaire mediumontstane schokgolf in het traject van de ster, die metdertig kilometer per seconde door de ruimte beweegt.Dichter bij de ster bevinden zich asymmetrischestofopeenhopingen, mogelijk afkomstig uit debuitenste atmosfeer van de ster. Verder weg van dester, links op de foto, bevindt zich nog eenstofstructuur. Lange tijd dachten sterrenkundigen datdie in een ver verleden door Betelgeuze was gevormd.Nu lijkt het erop dat die muur van stof ofwel eendraadvormige structuur is die ontstond door hetmagneetveld van het sterrenstelsel of de door de rodereus verlichte rand van een nabije interstellaire wolk.Volgens berekeningen, gepubliceerd in Astronomy &Astrophysics, zullen over vijfduizend jaar de buitenstestofschillen van Betelgeuze botsen met deze muur vanstof, 12.500 jaar later gevolgd door de ster zelf. Bron:AA / 24-01-2013.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Voordracht : Galilei's brilDeze voorstelling neemt je mee op reis door ons zonnestelsel in 3 dimensies. Je waant je werkelijkin de ruimte als één van de manen van Mars je bijna letterlijk om de oren vliegt. Na het zien vandeze voorstelling heeft het zonnestelsel geen geheimen meer voor jou.Wie wil kan na de voorstelling nog even een bezoek brengen aan de sterrenwacht en bij helderweer naar de Zon kijken met onze speciaal daarvoor uitgeruste telescopen.

Datum - Woensdag 13 februari 2013. 15.00 uur t/m 17.30 uur. Toegang: 4,00 euro.Locatie - Volkssterrenwacht Armand Pien. Rozier 44 te 9000 Gent. www.rug-a-pien.be - Info@armandpien.be. 059

Guidestar|02-2013

Marcv

ander

Sluys

DDeezzee mmaaaanndd ttee zziieenn......

060

Foto - De Galileïsche manen zijn devier grootste manen van Jupiter. Zezijn ontdekt door Galileo Galilei op 7januari 1610. Deze manen zijnzichtbaar zonder een krachtigetelescoop. Onder perfecteomstandigheden is het zelfsmogelijk om Callisto met het bloteoog te zien.

Rubriek

-Heme

lkalen

der

Za. 02 feb. (01.06 uur) - De Maan staat 56'ten zuidwesten van Spica, de helderste stervan het sterrenbeeld Maagd (+1,0m). Dedichtste nadering gebeurt in onze streken opeen hoogte van 7° boven de oostzuidoostelijkehorizon. De Maan is voor 67% verlicht.Za. 02 feb. (07.03 uur) - De Maan bedektSAO 158021, een ster van magnitude +5,9 inhet sterrenbeeld Maagd. Vanuit Utrecht isalleen het begin van de bedekking zichtbaar;de ster verdwijnt om 07:03 achter de verlichtemaanrand, 21° boven de horizon. De Maan isvoor 64% verlicht.Za. 02 feb. (20.26 uur) - Vanavond zijnovergangen van Io en haar schaduw over deplaneetschijf van Jupiter volledig te zien. Deovergang begint om 20:26 uur, wanneer Io deschijf van Jupiter betreedt, en eindigt om23:51 uur, wanneer Io's schaduw de Jupiter-schijf weer achter zich laat. In de tussentijd iste zien hoe Io's schaduw de schijf van Jupiterbetreedt (21:39 uur) en Io de Jupiterschijfweer achter zich laat (22:37 uur). Voor hetbekijken van een overgang of een schaduw-overgang is een redelijk grote telescoop nodig.Za. 02 feb. (22.37 uur) - Tussen 22:37 en3:33 uur (03/02) staan alle Galileïsche manenten westen van Jupiter. In toenemende afstandvan de planeet staan Io, Callisto, Europa enGanymedes. Jupiter staat op een hoogte van25° boven de westelijke horizon. De Zon staat54° onder de horizon en het is goed donker.Voor het waarnemen van de manen van

Guide

star|

02-201

3

Jupiter is een verrekijker op statief al genoeg.Zo. 03 feb. (10.01 uur) - De Maan staat 4,3°ten zuiden van Saturnus (+0,7m). De dichtstenadering gebeurt bij ons op 8° hoogte, maarbij daglicht. De samenstand is te zien rond7:45 uur. Het tweetal staat dan in hetzuidzuidwesten, op een hoogte van ongeveer21°, op een afstand van 4,4° van elkaar. DeZon staat slechts 5° onder de horizon. DeMaan is voor 53% verlicht.Zo. 03 feb. (14.56 uur) - De Maan is in defase van Laatste Kwartier. De linker helft vande Maan is nu verlicht en de Maan is metname 's ochtends vroeg zichtbaar. Rond, envooral na Laatste Kwartier is een goedmoment om het maanoppervlak waar tenemen; Op de grens tussen het verlichte enhet donkere deel van de Maan gaat de Zonnet onder. De bergen en kraterranden werpenhierdoor lange schaduwen, wat een extradiepte-effect veroorzaakt, en het oppervlakvan de Maan krijgt daarmee een drie-dimensionaal karakter, gezien door een kijker.Ma. 04 feb. (20.36 uur) - In de nacht van 4op 5 februari zijn een bedekking door deplaneetschijf van Jupiter en verduistering vanGanymedes voor een groot deel waar tenemen. De bedekking begint om 20:36 uur, ophet moment dat Ganymedes achter Jupiterverdwijnt, en duurt tot 1:36 uur, wanneerGanymedes in de schaduw van Jupiterverdwijnt. In de tussentijd is te zien hoeGanymedes van achter Jupiter verschijnt (om

Info - Marc van der Sluysis postdoctoraal onder-zoeker aan de RadboudUniversiteit in Nijmegen.Zijn werk richt zich op de evolutievan compacte dubbelsterren en hetwaarnemen van gravitatiegolven vanwitte dwergen, neutronensterren enzwarte gaten met LIGO / Virgo enLISA. Hij geeft regel-matig populairelezingen en maakt daarnaast depopulair wetenschappelijke website.Meer informatie :http://hemel.waarnemen.com

061

Guidestar|02-201322:49 uur). Voor het bekijken van eenbedekking is een telescoop nodig, voor hetvolgen van een verduistering is een verrekijkerop statief genoeg.Wo. 06 feb. (05.06 uur) - De Maan bedektSAO 185367, een ster van magnitude +5,8 inhet sterrenbeeld Slangendrager. Alleen heteinde van de bedekking is zichtbaar vanuitUtrecht; om 05:06 komt de ster tevoorschijnvan achter de onverlichte maanrand, op eenhoogte van 1°. De Maan is voor 22% verlicht.Do. 07 feb. (13.14 uur) - De Maan is in hetpunt van zijn baan dat het dichtst bij de Aardeligt: het perigeum. De afstand tot de Maanbedraagt op dit moment 365318 km. Door degeringere afstand lijkt de Maan nu groter aande hemel te staan dan gemiddeld: 32’42,6”.De Maan is op dit moment afnemend, voor10% verlicht en is kort voor zonsopkomst, dustegen het einde van de nacht, zichtbaar. Hetkaartje toont de Maan om 07:33 uur in hetsterrenbeeld Boogschutter, op 10° boven dehorizon, in het zuidoosten. Al met eenverrekijker op een statief zijn, vooral op degrens tussen licht en donker op de Maan, demaankraters goed te zien.Vr. 08 feb. (17.33 uur) - Mercurius staat 15,4'ten noordwesten van Mars (+1,4m). Dedichtste nadering vindt bij ons plaats op 12°hoogte, maar bij daglicht. De samenstand isalleen met veel moeite zichtbaar op 7 februarirond 18:30 uur, of op 8 februari rond 18 uur.De twee objecten staan in het eerste gevalzo'n 4° boven de westzuidwestelijke horizon,53' van elkaar verwijderd. In het tweede gevalstaan de twee hemellichamen in hetwestzuidwesten, op zo'n 8° boven de horizon,zo'n 15' van elkaar vandaan. De Zon staatslechts 4° onder de horizon. Mercurius heeftop dit moment een helderheid van -0,9m.Vr. 08 feb. (20.21 uur) - In de nacht van 8 op9 februari is een overgang van de JupitermaanEuropa en van Europa's schaduw over deplaneetschijf van Jupiter volledig waar tenemen. Om 20:21 uur zien we het begin vande overgang wanneer Europa de schijf vanJupiter betreedt, en eindigt om 1:17 uur,wanneer Europa's schaduw de Jupiterschijfweer achter zich laat. In de tussentijd is waarte nemen hoe Europa de Jupiterschijf verlaat(om 22:47 uur) en Europa's schaduw voor deschijf van Jupiter verschijnt (22:52 uur). Voorhet bekijken van een overgang of eenschaduwovergang is een telescoop metredelijk grote opening nodig.Vr. 08 feb. (22.47 uur) - Van 22:47 tot 1:09uur (9 februari) nemen we alle grote Jupiter-manen ten westen van de planeetschijf waar.Van binnen naar buiten: Europa, Io,Ganymedes en Callisto. Jupiter staat op eenhoogte van 32° boven de westelijke horizon.De Zon staat 51° onder de horizon en het isgoed donker.Za. 09 feb. (10.37 uur) - De Maan staat 4.9°ten noorden van Venus (-3.4m). De dichtstenadering vindt in de Lage Landen plaats opeen hoogte van 19°, maar bij daglicht. Desamenstand is vanuit de Benelux niet ofnauwelijks zichtbaar.Za. 09 feb. (22.18 uur) - In de nacht van 9 op10 februari zijn overgangen van Io en haarschaduw over de planeetschijf van Jupitervolledig waar te nemen. Om 22:18 uur zienwe het begin van de overgang op het momentdat Io voor de Jupiterschijf verschijnt, en duurttot 1:47 uur, wanneer Io's schaduw deJupiterschijf weer achter zich laat. In detussentijd is waar te nemen hoe Io's schaduwop het oppervlak van Jupiter verschijnt (23:35uur) en Io de schijf van Jupiter weer verlaat(om 00:30 uur).Zo. 10 feb. (00.30 uur) - Tussen 0:30 en 3:07uur nemen we alle grote Jupitermanen tenwesten van de planeetschijf waar. Van binnennaar buiten: Io, Callisto, Europa enGanymedes. Jupiter staat in het west-noordwesten op een hoogte van 15° boven dehorizon, dus kies een waarneemplaats meteen vrije blik op de horizon. De Zon staat 51°onder de horizon en het is goed donker. Om

de Galileïsche manen van Jupiter te bekijken iseen verrekijker op statief al genoeg.Zo. 10 feb. (08.20 uur) - Het is Nieuwe Maan.Vanaf de Aarde gezien staat de Maan indezelfde richting als de Zon, zodat de verrekant van de Maan wordt verlicht en dedonkere kant van de Maan naar de Aardegekeerd is. Daarnaast staat de Nieuwe Maanalleen bij daglicht boven de horizon. De Maanis door deze combinatie van oorzaken op ditmoment onzichtbaar. Doordat de Maan zowelminimaal verlicht is, als 's nachts onder dehorizon staat, zijn de dagen rond NieuweMaan een goed moment voor het waarnemenvan deepsky-objecten. De Maan beweegt 4,1°ten noorden langs de Zon, en er vindt bij onsgeen eclips plaats.Zo. 10 feb. (19.37 uur) - Tot 19:42 zijn van degrote Jupitermanen alleen Ganymedes enCallisto zichtbaar.Ma. 11 feb. (10.26 uur) - De Maan staat 4,9°ten noordwesten van Mars (+1,4m). Dedichtste nadering gebeurt bij ons op eenhoogte van 17°, maar bij daglicht. Desamenstand is alleen met veel moeitezichtbaar rond 18 uur. De twee objecten staandan in het westzuidwesten, op een hoogtevan ongeveer 11°, op een onderlinge afstandvan 6,0°. De Zon staat slechts 3° onder dehorizon. De Maan is voor 3% verlicht.Ma. 11 feb. (15.13 uur) - De Maan staat 4,3°ten noorden van Mercurius (-0,7m). Dedichtste nadering vindt in de Lage Landenplaats op een hoogte van 29°, maar bijdaglicht. De samenstand is met veel moeite tezien rond 18 uur. Het tweetal staat dan in hetwestzuidwesten, circa 12° boven de horizon,op een onderlinge afstand van 4,4°. De Zonstaat slechts 3° onder de horizon. De Maan isvoor 3% verlicht.Wo. 13 feb. (20.31 uur) - De Galileïsche maanIo staat op 9,8” ten zuiden van Europa. Om demanen van Jupiter te bekijken is eenverrekijker op statief al voldoende.Do. 14 feb. (18.29 uur) - Van 18:29 tot 2:48uur (15/02) staan alle Galileïsche manen tenoosten van Jupiter. In toenemende afstand vande planeet staan Io, Ganymedes, Europa enCallisto. Jupiter staat op een hoogte van 41°boven de westzuidwestelijke horizon en deplaneet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat42° onder de horizon en het is goed donker.Vr. 15 feb. (19.10 uur) - De ster SAO 92763,een ster met een helderheid van +6,0m in hetsterrenbeeld Ram, wordt bedekt door deMaan. Vanuit Utrecht is alleen het einde vande bedekking zichtbaar; om 19:10 komt dester van achter de verlichte maanrandtevoorschijn, 44° boven de horizon. De Maanis voor 30% verlicht. Deze tabel toont dedetails van de bedekking voor een aantalplaatsen in Nederland en België.

Za. 16 feb. - Deze tijd van het jaar is primageschikt om het sterrenstelsel M81, bekend alsBode's nevel, te zien. Het sterrenstelsel staat inhet sterrenbeeld Grote Beer, heeft eenhelderheid van 6,9m en zijn schijnbareafmeting bedraagt 25,7’. Het object iscircumpolair en staat om 00:54 uur in hethoogste punt aan de hemel, op 73° boven dehorizon. Zoek een donkere waarneemplaats enkijk rond Nieuwe Maan, bijvoorbeeld in dedagen rond 10 februari. Om een donkermoment zonder Maan te vinden kunnen de

Foto - Een occultatie of bedekking iseen astronomische gebeurtenis diemen kan waarnemen wanneer eenniet-lichtend hemellichaam tussende waarnemer en een verdergelegenlichaam – lichtend door ofwelstraling ofwel weerkaatsing van licht– passeert. Als dit verdergelegenlichaam slechts gedeeltelijk of perio-diek wordt verborgen, noemt mendit rakelingse of scherende occul-tatie (Engels: grazing occultation).Men spreekt van het verschijnsel(immersie) bij het verdwijnen vaneen ster bij bedekking door demaan, of van een satelliet bijbedekking door de planeet.

062

schaduwen, wat een extra diepte-effectveroorzaakt, en de Maan is daarmee duidelijkmeer dan een gladde schijf, gezien door eenverrekijker of telescoop.Ma. 18 feb. (12.03 uur) - De Maan staat 1,7°ten zuiden van Jupiter (-2,0m). De dichtstenadering vindt bij ons plaats op een hoogtevan 7°, maar bij daglicht. De samenstand is tezien rond 18:30 uur. Het tweetal staat dan inhet zuidzuidoosten, circa 57° boven dehorizon, 3,2° van elkaar verwijderd. De Zonstaat slechts 5° onder de horizon. De Maan isvoor 58% verlicht.Ma. 18 feb. (18.03 uur) - Saturnus isstationair in ecliptische lengte. De planeetkeert zijn bewegingsrichting ten opzichte vande sterren om en gaat tegen de gangbarerichting in bewegen. Hiermee begint Saturnus'oppositielus en de planeet wordt steeds beterzichtbaar naarmate zijn oppositie nadert. Hethemellichaam is nu vooral in de late nacht enochtend te zien en komt iedere dag een beetjevroeger op. Tijdens de oppositie zal Saturnusrond zonsondergang opkomen en rondzonsopkomst weer ondergaan, en daarmeevrijwel de gehele nacht zichtbaar zijn.Saturnus is met het blote oog als een heldere“ster” vrij gemakkelijk aan de hemel te vinden.Al met een verrekijker op een statief zijn deberoemde ringen van de reuzenplaneet teonderscheiden. Met een telescoop kunnenmeer details, zoals de schaduw van de ring opde planeet en de scheidingen in de ringenworden waargenomen, evenals de grootstemanen van Saturnus. Zie de maandelijkseslingerdiagrammen voor de manen vanSaturnus. De helderheid van Saturnusbedraagt +0,7m, zijn schijnbare diameter is17,6”. We vinden de planeet in hetsterrenbeeld Weegschaal. Gebruik dezehemelkaart om de planeet te vinden.Ma. 18 feb. (18.41 uur) - Vanavond zijnovergangen van Io en haar schaduw over deplaneetschijf van Jupiter in zijn geheel te zien.De overgang begint om 18:41 uur, op hetmoment dat Io de schijf van Jupiter betreedt,en eindigt om 22:12 uur, wanneer Io'sschaduw de Jupiterschijf weer achter zich laat.Tussen beide gebeurtenissen in is te zien hoeIo's schaduw de schijf van Jupiter betreedt (om20:00 uur) en Io de schijf van Jupiter weerverlaat (om 20:52 uur).Ma. 18 feb. (19.59 uur) - De Maan staat 3,3°ten noorden van Aldebaran, de helderste stervan het sterrenbeeld Stier (+0,9m). Dedichtste nadering gebeurt bij ons op eenhoogte van 55° boven de horizon, in hetzuidzuidwesten en is dus goed te zien. DeMaan is voor 59% verlicht.Di. 19 feb. (07.29 uur) - De Maan staat in hetapogeum; het punt van zijn baan om de Aardedat het verst van de Aarde ligt. De afstand tot

Guide

star|

02-201

3schemerdiagrammen in het hoofdstuk De Zonvan pas komen. Om een relatief helder, maarvaag hemellichaam als dit sterrenstelsel tekunnen zien is een verrekijker op statiefweliswaar voldoende, maar een telescoop isnodig om details weer te geven. Zie de paginaM81 voor meer details.Za. 16 feb. (22.30 uur) - Mercurius is ingrootste oostelijke elongatie en te vinden aande avondhemel. Mercurius staat op eenafstand van 18°08’ ten oosten van de Zon,beweegt achter de Zon aan en gaat 's avondsna de Zon onder. De planeet heeft numagnitude -0,2, is voor 51% verlicht en heefteen schijnbare diameter van 7,1”. Aan heteinde van de burgerlijke schemering, rond18:30 uur, staat Mercurius nog 10° boven dehorizon, in het westzuidwesten. Dezeavondverschijning is dus gunstig (voor meeruitleg over de wisselende zichtbaarheid vanMercurius, zie Waardoor zijn Mercurius enVenus soms ver van de Zon slecht zichtbaar?in de veelgestelde vragen). De planeet gaatom 19:41 uur onder, 01:46 uur na de Zon. Zieook de horizonkaart voor dezeavondverschijning. De grootte van het stipjeop de kaart is een maat voor de helderheid.Voor de grootste elongatie is Mercuriushelderder dan erna. Bij het waarnemen vanMercurius kan een verrekijker van pas komen.Zo. 17 feb. (03.34 uur) - Mercurius staat inhet perihelium. De afstand van de planeet totde Zon is op dit moment kleiner dangemiddeld: 0,307AE, of zo'n 46,000 miljoenkm. Een waarnemer op Mercurius ziet deschijnbare diameter van de Zon ongeveer 3,2maal zo groot als een waarnemer op Aarde,en de planeet ontvangt circa 10,3 maal meerlicht en warmte van de Zon dan de Aarde.Zo. 17 feb. (19.40 uur) - Vanavond is eenverduistering in de schaduw van Jupiter eneen bedekking van Europa bijna helemaalwaar te nemen. De verschijnselen beginnenmet het einde van de bedekking, om 19:40uur op het moment dat Europa van achterJupiter verschijnt, en duurt tot 22:21 uur, ophet moment dat Europa weer uit Jupiter'sschaduw verschijnt. Tussen beide gebeurte-nissen in is te zien hoe Europa in de schaduwvan Jupiter verdwijnt (19:53 uur). Voor hetwaarnemen van een bedekking is eentelescoop nodig, voor het volgen van eenverduistering is een stabiele verrekijker vol-doende.Zo. 17 feb. (21.31 uur) - De Maan is in defase van Eerste Kwartier. De rechter helft vande Maan is nu verlicht en de Maan is metname 's avonds zichtbaar. Rond, en vooralvoor Eerste Kwartier is een goed moment omhet maanoppervlak waar te nemen; Op degrens tussen het verlichte en het donkere deelvan de Maan komt de Zon net op. Hierdoorwerpen bergen en kraterranden lange

Foto - De bovenstaande hemelkaarttoont de sterrenhemel, met planeten,voor de huidige maand. Met dankaan Orion Optics voor het gebruikvan deze kaart. Bron: Orion.

063

Guidestar|02-2013de Maan bedraagt op dit moment 404472 km.De schijnbare diameter van de Maan is kleinerdan gemiddeld (29’32,6”), door de grotereafstand. De Maan is op dit moment wassend,voor 62% verlicht en is met name 's avonds (inhet zuiden) en in de vroege nacht (in hetwesten) goed te zien. Het kaartje toont deMaan om 20:07 uur in het sterrenbeeld Stier,op 58° boven de horizon, in het zuiden. Meteen verrekijker op een statief zijn kraters tezien, met name op de grens tussen hetverlichte en het donkere deel van de Maan.Do. 21 feb. (08.16 uur) - Venus is in hetaphelium. De afstand van de planeet tot deZon is op dit moment groter dan gemiddeld:circa 0,728AE, of zo'n 108,943 miljoen km.

Vanaf Venus lijkt de Zon circa 1,4 maal zogroot als vanaf de Aarde. De planeet ontvangtdoor de geringere afstand tot de Zonongeveer 1,8 maal meer licht en warmte dande Aarde. Naar het begin van deze paginaDo. 21 feb. (08.19 uur) - Neptunus is inconjunctie met de Zon en beweegt er vanaf deAarde gezien achterlangs. De planeet ishierdoor op dit moment onzichtbaar. Neptu-nus, de Zon en de Aarde staan nu op één lijn.De planeet wordt niet bedekt door dezonneschijf, maar beweegt er vanaf de Aardegezien langs, 0,6° ten zuiden ervan. Dit is eenmoment waarop een buitenplaneet ver (31,0AE, ofwel 4634 miljoen km) van de Aarde staaten een kleine schijnbare diameter heeft (2,2”).Za 23 feb. (01.26 uur) - Tussen 1:26 en 2:05

uur zijn Europa en Ganymedes' schaduwgelijktijdig zichtbaar op Jupiter's schijf. Jupiterstaat op een hoogte van 8° boven dewestnoordwestelijke horizon, dus kies eenwaarneemplaats met een vrije blik op dehorizon. De Zon staat 46° onder de horizon enhet is goed donker. Voor het bekijken van een(schaduw)overgang is een redelijk grotetelescoop nodig.Za. 23 feb. (09.00 uur) - De meteorenzwermδ-Leoniden bereikt zijn maximum. Rond 01:30uur staat de radiant van de zwerm in hethoogste punt (op 55°) aan de hemel. Zelfsonder ideale omstandigheden is er van dezezwerm niet meer dan één meteoor per uur teverwachten. Rond 07:00 uur gaat het

schemeren en om 07:38 uur komt de Zon op.De Maan is voor ongeveer 90% verlicht, maargaat om 06:03 uur onder. De piek van dezezwerm is relatief laag, maar de duur van hetmaximum is met 35 dagen vrij lang, zodat intotaal toch nog een redelijk aantal meteorente zien is.Za. 23 feb. (10.41 uur) - Mercurius isstationair in ecliptische lengte. De planeetkeert zijn bewegingsrichting ten opzichte vande sterren om en gaat tegen de gangbarerichting in bewegen. Dit verschijnsel vindtplaats tussen de grootste avondelongatie ende benedenconjunctie van een binnenplaneet.Za. 23 feb. (19.35 uur) - De ster 50 Cancri,een ster van magnitude +5,9 in hetsterrenbeeld Kreeft, wordt bedekt door de

064

Maan. Vanuit Utrecht is alleen het einde vande bedekking zichtbaar; om 19:35 komt dester van achter de verlichte maanrandtevoorschijn, 31° boven de horizon. De Maanis voor 95% verlicht, wat het niet gemak-kelijker maakt om de bedekking waar tenemen.Zo. 24 feb. (00.09 uur) - De Maan bedekt 60Cancri, een ster met een helderheid van+5,4m in het sterrenbeeld Kreeft. Om 00:09uur verdwijnt de ster achter de zeer dunneonverlichte rand van de Maan en om 01:10komt deze weer tevoorschijn, nu aan deverlichte maanrand. In Utrecht staat de Maandan 48°, respectievelijk 44° boven de horizon.De Maan is voor 96% verlicht, wat het nietgemakkelijker maakt om de bedekking waar tenemen.Zo. 24 feb. (18.47 uur) - Van 18:47 tot 19:49uur staan alle Galileïsche manen ten westenvan Jupiter. Vanaf Jupiter gezien zijn datEuropa, Io, Ganymedes en Callisto. Jupiterstaat op een hoogte van 58° boven dezuidzuidwestelijke horizon en de planeet isgemakkelijk te vinden. De Zon staat 11° onderde horizon. Om de Galileïsche manen vanJupiter te bekijken is een verrekijker op statiefal genoeg.Zo. 24 feb. (19.49 uur) - In de nacht van 24op 25 februari zijn een bedekking door deplaneetschijf van Jupiter en verduistering vanEuropa in zijn geheel waar te nemen. Debedekking begint om 19:49 uur, op hetmoment dat Europa achter de schijf vanJupiter verdwijnt, en eindigt om 1:00 uur, ophet moment dat Europa weer tevoorschijnkomt vanuit Jupiter's schaduw. In de tussentijdis te zien hoe Europa van achter de planeettevoorschijn komt (om 22:17 uur) en Europain Jupiter's schaduw verdwijnt (om 22:32 uur).Zo. 24 feb. (23.25 uur) - Tot 1:00 zijn van degrote Jupitermanen alleen Ganymedes enCallisto zichtbaar.Ma. 25 feb. (20.36 uur) - In de nacht van 25op 26 februari is een overgang van deJupitermaan Io en van Io's schaduw over deplaneetschijf van Jupiter in zijn geheel te zien.De overgang begint om 20:36 uur, wanneer Iovoor de Jupiterschijf verschijnt, en eindigt om0:08 uur, wanneer Io's schaduw deJupiterschijf weer achter zich laat. In detussentijd is te zien hoe Io's schaduw op hetoppervlak van Jupiter verschijnt (21:56 uur) enIo de schijf van Jupiter weer verlaat (22:48uur).Ma. 25 feb. (21.26 uur) - Het is Volle Maan.De Maan staat vrijwel precies tegenover deZon aan de hemel. We zien hierdoor de Maanvrijwel de hele nacht, en de verlichte kant vande Maan is naar de Aarde gekeerd. Hoewel deMaan als geheel op dit moment erg goed te

zien is, zijn er weinig details op de Maanzichtbaar. Voor een waarnemer in het middenvan het deel van de Maan dat naar de Aardetoe gekeerd is staat de Zon in het zenit, endoordat het zonlicht vanuit de richting van deAarde komt zien we vanaf de Aarde geenschaduwen, zodat er nauwelijks contrast is.Daar komt nog bij dat de Volle Maan andere,zwakkere hemelobjecten overstraalt, zodatdeze niet of nauwelijks zichtbaar zijn.Ma. 25 feb. (23.08 uur) - Mercurius staat 4,1°ten noorden van Mars (+1,4m). De dichtstenadering gebeurt voor een waarnemer in onzestreken onder de horizon. De samenstand ismet veel moeite te zien rond 19 uur, of op 26februari rond 18:30 uur. De twee objectenstaan in het eerste geval zo'n 3° boven dewestelijke horizon, 4,1° van elkaar vandaan. Inhet andere geval is de samenstand te zienboven de westzuidwestelijke horizon, op eenhoogte van circa 7°, 4,2° van elkaarverwijderd. Kies een waarneemplaats met vrijeblik op de horizon. De Zon staat slechts 3°onder de horizon. Mercurius heeft op ditmoment een helderheid van +1,4m.Do. 28 feb. (09.00 uur) - De meteorenzwermVirginiden bereikt zijn maximum. Rond 01:00uur staat de radiant van de zwerm in hethoogste punt (op 41°) aan de hemel. Zelfsonder ideale omstandigheden zijn er van dezezwerm slechts zo'n 2 meteoren per uur teverwachten. De meteoren zijn traag, met somsvuurbollen. Rond 07:00 uur gaat hetschemeren en om 07:27 uur komt de Zon op.De Maan is voor ongeveer 95% verlicht en iseen flinke stoorzender; alleen de helderstemeteoren zijn hierdoor zichtbaar.Do. 28 feb. (01.19 uur) - De Galileïsche maanIo staat 8,3” ten zuiden van Europa. Om demanen van Jupiter te bekijken is eenverrekijker op statief al voldoende.Do. 28 feb. (18.54 uur) - Tussen 18:54 en1:59 uur (1 maart) nemen we alle groteJupitermanen ten oosten van de planeetschijfwaar. In toenemende afstand van de planeetstaan Io, Europa, Ganymedes en Callisto.Jupiter staat op een hoogte van 35° boven dewestelijke horizon. De Zon staat 37° onder dehorizon en het is goed donker.Do. 28 feb. (23.20 uur) - De Maan bedekt 49Virginis, een ster van magnitude +5,2 in hetsterrenbeeld Maagd. De ster verdwijnt om23:20 achter de verlichte maanrand en komtom 00:13 uur weer tevoorschijn aan de dunneonverlichte kant van de Maan. In Utrecht staatde Maan dan 10°, respectievelijk 16° boven dehorizon. De Maan is voor 89% verlicht.Op zoek naar meer efemiriden, sterrenkaarten,baangegevens, deep-sky objecten, enz... Raad-pleeg dan de uitgebreide Deep-sky interactiefrubriek op de welbekende Spacepage website.

Guide

star|

02-201

3

IIrraann ssttuuuurrtt aaaappjjee ddee rruuiimmttee iinnFoto - De Iraanse ruimtevaart-organisatie is de organisatie van deIraanse overheid op het terrein vande ruimtevaart. De organisatie is in2004 opgericht. In 2005 werd deeerste Iraanse kunstmaan gelan-ceerd via een Russische raket. Dezesatelliet werkte op batterijen en haddaardoor een beperkte levensduur.Inmiddels is deze satelliet verbrandbij terugkeer in de dampkring. Infebruari 2007 lanceerde de Iraanseruimtevaartorganisatie de eersteraket van Iraanse bodem. Inaugustus 2008 lanceerde het landzijn eerste ruimteraket die eenkunstmaan kan dragen, de Safir. Infebruari 2009 berichtte de Iraansestaatstelevisie dat de eerste zelf-gemaakte satelliet was gelanceerd.De satelliet, genaamd Omid, werdomschreven als een "data-proces-sing" satelliet voor onderzoek entelecommunicatie. In februari 2010lanceerde Iran een raket waarmeeenkele dieren in de ruimte werdengeschoten. De raket was van hettype Kavoshgar 3. In 2012 maakteIran bekend dat het een ruimte-vaartcentrum heeft gebouwd. Bron:NBC News / PressTV.IR.

065

Guidestar|02-2013Artikel

KrisChristiaens

Iran heeft op maandag 28 januari 2013 latenweten dat het land met succes een aapje in deruimte heeft gebracht. Volgens het Iraansenieuwsagentschap Fars bracht een Iraanseraket het aapje aan boord van een kleinecapsule tot op een hoogte van 120 kilometerwaarna het diertje veilig terugkeerde naar deAarde. In 2011 liet Iran weten dat het landeen aap in de ruimte zou brengen tervoorbereiding van een eigen bemand ruimte-programma.

Het aapje dat volgens Iraanse media in deruimte werd gebracht, maakte zijn korteruimtereis aan boord van een Iraanse 'Pishtam'ruimtecapsule. Deze capsule werd met behulpvan een Kavoshgar draagraket (ook gekend alsSafir raket) tot op een hoogte gebracht van120 kilometer waarna de capsule zou zijnteruggekeerd naar de Aarde. Wanneer hetaapje exact in de ruimte werd gebracht, isechter niet bekend maar dit zou ergens vorigeweek hebben plaatsgevonden, gelijklopendmet 'de dagen van' de geboorte van de profeetMohamed. Ook werd deze missie nog nietbevestigd door Westerse bronnen. VolgensIraanse media zou het aapje de ruimtevluchthebben overleefd. Volgens Iran is dezegeslaagde missie een eerste stap in het in deruimte brengen van een Iraniër.

Het land wil tegen 2020 een landgenoot in deruimte brengen. In 2009 werd Iran hetnegende land ter wereld dat op eigen krachteen satelliet in de ruimte bracht. Sindsdienbracht het land nog twee andere satellieten enenkele kleine diertjes als een rat, een schildpaden wormen succesvol in de ruimte. Terwijl Irande afgelopen jaren steeds meer successenbehaald op vlak van ruimtevaart en ruimte-technologie zijn er ook steeds meer Westerselanden die zich vragen stellen bij het Iraanseruimteprogramma.Dieren hebben altijd een belangrijke rolgespeeld in de evolutie van de bemanderuimtevaart. Zo werden zij in jaren '50 en '60gebruikt voor het testen van ruimtecapsules.De Verenigde Staten waren het eerste land terwereld die dieren in de ruimte brachtentijdens zogenaamde 'suborbitale' ruimte-vluchten. Zo brachten zij op 20 februari 1947enkele fruitvliegjes tot in de ruimte metbehulp van een omgebouwde V-2 raket. Tweejaar later werd het Amerikaanse aapje Albert II's werelds eerste aap dat aan boord van eenraket een sprong tot in de ruimte maakte.

De Sovjet-Unie brachten in november 1957uiteindelijk het wereldberoemde hondje Laikain de ruimte dat als eerste diertje in een vastebaan om de Aarde vloog. Helaas overleefdehet hondje haar heroïsche ruimtereis niet.

AAPPOODD -- ZZoonnssooppggaanngg iinnde Tycho Maankrater

066

Rubriek

APOD - Astronomy Picture Of the DayHet complex van centrale pieken in de Tychoinslagkrater werpt net na de lokale zons-opgang een lange, donkere schaduw over ditspectaculaire maanlandschap.Het dramatische min of meer zijdelingseuitzicht werd op 10 juni 2011 vastgelegd doorde Lunar Reconnaissance Orbiter. De metrotsblokken bezaaide hellingen en hoekigeschaduwen zijn in verbazingwekkend detailzichtbaar in de versie met de hoogsteresolutie, waarin elke pixel slechts 1,5 m meet.Het ruige complex is ongeveer 15 km wijd enwerd 100 miljoen jaar geleden gevormdtijdens de terugslag van de enorme inslag diede bekende stralenkrater creëerde. De top vande centrale piek reikt 2 km boven dekratervloer van Tycho. Bron: NASA / GSFC.

Guide

star|

02-201

3

Info - Rolf Jansen werktaan de School of Earth andSpace Exploration van deArizona State University(College of Liberal Arts & Sciences)waar hij werkt aan hoge-resolutie H-alpha en UV-R beeldmateriaal vannabijgelegen sterrenstelsels verkre-gen door GALEX, HST en Spitzer. Hijis tevens, sinds 2005, de vertalervan de Nederlandse APOD editie.Meer informatie :www.apod.nl

067

Guidestar|02-2013

Wat is Tycho ?Tycho is één van de bekendste inslagkraters opde Maan genoemd naar de 16e-eeuwseDeense astronoom Tycho Brahe. De krater isgelegen op de coördinaten 43°Z, 11°W. Tychoheeft een diameter van 85 km en een dieptevan 2850 meter. Tycho is een zeer jonge enheldere krater die goed opvalt bij volle maan.De krater heeft het grootste stralenstelsel vande Maan. Sommige stralen zijn langer dan1000 km.Tycho Brahe, geboren als Tyge Ottesen Brahe(Skåne, 14 december 1546 – Praag, 24oktober 1601) was een Deense astronoom. In1572 ontdekte hij een nieuwe heldere ster inhet sterrenbeeld Cassiopeia. Hij beschreef dezevreemde gebeurtenis in zijn boek De StellaNova. Tegenwoordig is bekend dat het om een

supernova, een sterexplosie, ging. Dezeontdekking maakte hem op slag beroemd inde rest van Europa. Het betekende verder datde sfeer der sterren zoals die beschreven wasdoor Aristoteles niet onveranderlijk was. Nazijn publicatie van De Stella Nova kreeg hij uitheel Europa aanbiedingen voor wetenschap-pelijke posten. Hij nam het aanbod van koningFrederik II aan om in Denemarken te blijven.Hij kreeg het eiland Hven in de Sontaangeboden om zijn observatoria Uraniborgen Stjerneborg te bouwen. In 1577 obser-veerde hij een komeet en door parallax-metingen te doen, kwam hij erachter dat hetverschijnsel verder weg was dan de maan. Ditwas in tegenspraak met de heersendeopvatting, ooit geformuleerd door Aristoteles,dat kometen atmosferische objecten waren.De komeet reisde dus door de anders zoonveranderlijke sferen.

Kortnieuws

De Curiosity-rover op Mars is klaar om voor het eerst inde Marsbodem te boren. Op de plek waar de Curiositybijna is aangekomen liggen diverse soorten steen waarde rover zijn boor in kan zetten. Dat heeft deAmerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA dinsdaggezegd. De komende dagen zal de Curiosity zich naarde juiste plek manoeuvreren, waar hij zich twee wekenlang van zijn boortaken zal kwijten. De rover landdevijf maanden geleden op de Rode Planeet enonderzoekt of Mars ooit over de omstandighedenbeschikte die leven mogelijk maken. Bron: Novum / 16-01-2013.In de D&A pop-up store aan de Oude Binnenweg inRotterdam is donderdag een kinderboek over DNAgepresenteerd. Niemand minder dan astronaut AndréKuipers was daarbij aanwezig. Kuipers streed voor degelegenheid met Z@pp-presentatoren Jetske van denElsen en Ewout Genemans om de titel Dee en AaExpert. Een van de wedstrijdonderdelen was: hoe legje uit wat DNA is aan kinderen van groep 3 en 4?Kuipers en zijn tegenstanders deden hun stinkendebest, maar het viel nog niet mee. Toch vindt deastronaut het belangrijk dat kinderen kennismaken metde wetenschap. "Ikzelf ben geneeskunde gaanstuderen door de lessen over DNA die mijnbiologieleraar gaf", zegt hij. "Het is goed dat kinderenleren over hoe de wereld in elkaar steekt." De pop-upstore aan de Oude Binnenweg in Rotterdam is eeninitiatief van het NGI, een instituut voor DNA-onderzoek. "DNA is overal", zegt Avi Tal van het NGI."Onderzoek kan helpen om ziektes te genezen ofvoedsel te ontwikkelen dat ook mensen metbijvoorbeeld een glutenallergie kunnen eten. Ennatuurlijk kan DNA ons helpen om misdaden op telossen. In de pop-up store willen we mensen meervertellen over DNA. Je kunt er antwoord vinden opallerlei vragen." Bezoekers krijgen het boek "Robin enhet geheim van de Dee en Aa" gratis mee. De store isnog tot en met 21 januari open. Bron: AA / 17-01-2013.Zouden ze bij NASA al eens over Toy Story gehoordhebben? De organisatie onthulde een protoype vaneen nieuw ruimtepak voor haar astronauten en degelijkenis met Buzz Lightyear, een figuur uit de Pixar-film, is toch wel treffend. Het pak zou veel lichter enflexibeler zijn dan wat de astronauten de voorbije jarenhebben gedragen. Mogelijk zal de mens in dit soortpakken terugkeren naar de maan of voor het eerst devoet op Mars zetten. De grootste vernieuwing is eengat in de achterkant van het pak, waardoorastronauten in één keer kunnen instappen. De pakkenkunnen ook aan de buitenkant van ruimtetoestellenbevestigd worden, zodat astronauten zich in het pakenkel moeten loskoppelen. Het nieuwe pak zouvolgens NASA ook minder gevaarlijk zijn voorblessures. De komende jaren gaat het onderzoek naarde pakken verder en tegen 2015 kunnen ze normaal ingebruik worden genomen. We zijn benieuwd of er nogveel zal veranderen aan de Buzz-outfit. Bron: AA / 18-01-2013.Britse en Tsjechische wetenschappers zijn erin geslaagdeen werkende tractorbeam, of trekstraal, teontwikkelen. Op microscopisch niveau wisten zeobjecten richting een lichtbron te laten bewegen.Onder andere in de medische sector is de vindingtoepasbaar. Onderzoekers van de Britse University of StAndrews en het Tsjechische Institute of Scientific

Instruments zijn er in geslaagd een speciaal optischveld te creëren dat de stralingsdruk van licht omkeert.Hierdoor is het voor het eerst gelukt objecten, zij hetop microscopisch niveau, naar een lichtbron toe tetrekken. De onderzoekscentra maken de vergelijkingmet tractorbeams, of trekstralen, die in science fiction-verhalen of -films zoals Star Trek voorkomen. Normaalgesproken zorgt de stralingsdruk ervoor dat objecten inde stroom van fotonen van de lichtbron vandaangestuwd worden. Deze impuls werd in 1619 al ontdektdoor Johannes Kepler, die constateerde dat de staartenvan kometen altijd van de zon vandaan aan hetfirmament stonden. Theorieën over het manipulerenvan de beweging van objecten met licht zijn er al sindsde jaren zestig en eerder werden experimenten meteen optische vortex gehouden om deeltjes voort testuwen. De nieuwe vinding maakt het echter mogelijkobjecten in vloeistoffen en een vacuüm aan te trekken.Ook varieert de negatieve druk naar gelang deeigenschappen van objecten, zoals grootte ensamenstelling. Hierdoor is de techniek veelbelovendvoor het sorteren van microscopische deeltjes of cellen,waar met name de medische wetenschap baat bij kanhebben. Tractorbeams op grote schaal hoeven we metdeze techniek echter niet te verwachten, zegt een vande onderzoeksleiders tegen de BBC: "Helaas vindt ereen overdracht van energie plaats. Op microscopischniveau is dat geen probleem, maar op macroschaalzorgt dit voor gigantische problemen." Een groot objectzou er namelijk enorm door verhit worden. Bron: O.Van Miltenburg / 26-01-2013.Iran heeft een aap aan boord van een capsule deruimte ingeslingerd. Het dier is inmiddels al terug opaarde en stelt het wel. Dat heeft de Arabische zenderal-Alam van de Iraanse televisie gemeld, onderaanhaling van het ministerie van Defensie. Volgens dezender heette de capsule pisgham (pionier) enbereikten capsule en aap een hoogte van 120kilometer. Bron: IPS / 28-01-2013.Zuid-Korea heeft voor eerst zelf een eigen satelliet meteen eigen draagraket gelanceerd. Minister vanWetenschappen Lee Ju Ho gewaagde van een "succesvoor het hele volk". De voorbije twee pogingen van hetland mislukten. De lancering van de 140 ton wegendeKSLV-I gebeurde om 16 uur lokale tijd, vanop de basisin Naro in het zuiden van het land. De lancering wasrechtstreeks op televisie te volgen. Negen minuten nade start kwam de satelliet STSAT-2C in de voorop-gestelde baan vrij. Het 100 kilo wegende kunstmaantjemoet gegevens verzamelen over kosmische straling enzond ongeveer anderhalf uur na de lancering vanuitzijn lage baan een signaal uit. Zuid-Korea is zo dedertiende natie ter wereld die met een eigendraagraket een eigen kunstmaan kan lanceren. De tienandere satellieten die Seoul voordien operationeel inde ruimte had, zijn met buitenlandse rakettengelanceerd. In 2009 en 2010 probeerde het land aleens om met zijn KSLV-1 een satelliet in de ruimte tebrengen, maar beide pogingen mislukten. Zuid-Koreakreeg voor de lancering de hulp van Rusland. Dat landleverde de eerste rakettrap en zorgde ook voor degrondinstallaties. Seoul hoopt tegen 2021 een volledigeigen drietrapsraket te ontwikkelen die 1,5 ton kanmeenemen. Bron: S. Vossen / 30-01-2013.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Kidsatelier : CosmodromeOp woensdag 13 februari 2013 kunnen alle kids deelnemen aan een leuk interactief atelier inruimtethema. Om 14u begin je met het knutselen van je eigen waterraket. En daarna... lancerennatuurlijk! Tussendoor geniet je van een lekker hapje en drankje.

Datum - Woensdag 13 februari 2013. Vanaf 14.00 uur. Toegang: 5,00 euro.Locatie - Cosmodrome - Planetariumweg 18-19 te 3600 Genk. www.cosmodrome.be - cosmodrome@genk.be. 069

Guidestar|02-2013

FilipFey

s

OOpp jjaacchhtt nnaaaarr hheett zzwwaakkkkee""MMcc NNeeiill''ss"" nneevveellttjjee iinn OOrriioonn

070

Rubriek

-Saste

riaond

erdest

erren

De winter sterrenbeelden zijn er terug, dit wilzeggen dat ook Orion hoog prijkt aan dehemel hier op Kreta. Meerdere malen heb ikdit sterrenbeeld doorklieft met een telescoopmaar nog nooit de uitdaging aangegaan om“McNeil's nebula” te gaan opzoeken. Hetkleine neveltje werd ontdekt in januari 2004door Jay McNeil's. Wat hij toen niet wist dathij een interessante ontdekking gemaakt had.Volgens de beschikbare literatuur zou ditnevelachtig gebiedje niks anders zijn dan eenkraamkamer met een net ontbrande ster in.Dus een ster in de maak, fantastisch om dit opcorrecte moment te ontdekken en ons demogelijkheid te bieden dit te bestuderen. Opoude foto’s bleek deze reeds te bestaan, maarwas nog nooit opgemerkt. McNeil kon denevel vinden, omdat een nieuwe ster in denevel sinds november 2003 helder was gaanstralen en zo de nevel verlichtte.Astronomen hebben de pas ontdekte ster inhet sterrenbeeld Orion onderzocht opröntgenstraling. V1647 Orionis is een extreemjonge ster, ongeveer even zwaar als onze zonen minder dan een miljoen jaar oud. Dit typester, FU-Orionis genoemd, is erg zeldzaam;sterrenkundigen kennen er minder dan eendozijn.Bij zulke heftige processen komt vaakröntgenstraling vrij, dus een bepaald typetelescoop werd ingeschakeld. Met deChandra-telescoop toonden ze aan, dat dester teveel röntgenstraling uitstraalt om mettraditionele modellen te verklaren. Ze denkendat V1647 wordt gevoed door een proto-planetaire schijf, een schijf gas en stof waaruitlater planeten kunnen ontstaan. Als eenlawine van materiaal uit die protoplanetaireschijf op de ster valt, komen röntgenstralingen allerlei andere soorten straling, ookzichtbaar licht.V1647 Orionis is van het type FU-Orionis. Datzijn jonge sterren die in de loop der tijd sterkvan helderheid wisselen. In de loop van eenpaar maanden worden ze tot 100.000 maalhelderder, om dan in een paar jaar tijd weer afte zwakken. Archieven uit 1965 laten zien, datV1647 Orionis toen ook al oplichtte.Sterrenkundigen hebben ook andereröntgensatellieten ingeschakeld, de EuropeseXMM-Newton en de Japanse Suzakuonderzochten de protoster V1647 Orionis.Daar kwam uit naar voren dat deze “ster inwording” een rotatieperiode van slechts ééndag kent. De protoster ligt ingebed in deMcNeil’s nevel, die zich weer vlakbij debekende stervormingsnevel M78 bevindt, circa1300 lichtjaar van de aarde. V1647 Ori is noggeen echte ster, maar een protoster, dat wilzeggen dat deze nog geen licht geeft zoalsgewone sterren door fusie in z’n kern. Hij lichtop doordat er materiaal op z’n oppervlakte

Guide

star|

02-201

3

valt en dat levert hitte-straling op, het geen alsinfraroodstraling kan worden gezien. Dat dieröntgensatellieten V1647 Ori konden zienkomt omdat er iets bijzonders heeftplaatsgevonden. Het blijkt dat zeer sterkemagnetische velden in staat zijn grotehoeveelheden gas en stof uit de omringendeaccretieschijf (de broedplaats van nieuweplaneten) op het oppervlak van de protoster tedumpen en tot enorme temperaturen teverhitten, soms wel 50 miljoen Kelvin. Deplekken waar dat gebeurt gaanröntgenstraling uitzenden en die straling isdoor het genoemde trio ontdekt. De protosterzou op zich nog miljoenen jaren kunnenbestaan, zich langzaam voorbereidend op demooie dag dat de waterstof in de kern begintte fuseren en het leven als gewone ster begint,ware het niet dat de rotatieperiode van ééndag wel erg kort is en het zomaar zou kunnengebeuren dat de ster uiteen wordt gerafeld.

Wat kan men nu waarnemen van dezegeboorte van een ster? De 20” Newton F/4.5werd ingeschakeld en met een druk op de

Info - Geboren in het jaar1961 te Tielt en opge-groeid in Meulebeke benik een West Vlamink inhart en ziel. Mijn schoolperiode hebik dan ook doorgebracht in omstre-ken en later ook mijn beroep alshooggeschoold houtbewerker enlater als leerkracht aan het VTI teIzegem. Ik ben getrouwd in 1981met Chantal en samen hebben weeen dochter. Sharon is afgestudeerdals Bachelor in Elektro-Mechanica enChantal is professioneel kunstena-res. Reeds meer dan 30 jaar isastronomie een ver doorgedrevenhobby voor mij. Gestart met een 50mm kijkertje en lid van de VVS enlater van de werkgroep Deep-Sky enzonwaarneming is mijn hobbyveranderd in dagelijkse bezigheid.Bepaalde dromen om iets op testarten en mensen een kans tegeven om de sterrenhemel tebewonderen heb ik al tijd in mijgehad. Griekenland lag ons beidennauw aan het hart en de keuze wasvlug gemaakt voor een locatie waarsterren kijken vele nachten verze-kerd was. Nu voel ik mij thuis hierop Kreta en ben ik één van degelukkigen die van mijn hobby eenberoep heb kunnen maken.Meer informatie :www.sasteria.com

071

Guidestar|02-2013Nu Iets dichter bij huis en gemakkelijker omwaar te nemen is de planeet “Jupiter” de reusuit ons zonnestelsel. Jupiter kan nu vroeg inde avond geobserveerd worden. Meestalobserveer ik planeten met de C11, eenfantastisch instrument op dit gebied, maar! Alnaar gelang de weersomstandigheden tijdensde wintermaanden komt of wel de C11 XLTbuiten of wel bij heel vochtig weer daar despiegel veel dieper ligt, de 20” Newton. Daarde 20” duidelijk de meerdere is in scheidendvermogen ten op zichtte van de C11, bezit deC11 het gemak van al zittend waar te nemenwat het observeer comfort verhoogt. Ditwordt soms onderschat maar draagt veel bij inhet waarnemen en eventueel schetsen vankleine details! De 20” werd gekozen voor dezeavond van waarnemen, dus klimmen op deladder is de boodschap. Momenteel op Kretastaat de planeet zo goed als in het zenit. Eenmooi zicht met de dicht bijgelegen Hyades ende alfa ster Aldebaran. Nu en dan zijn erinteressante samenstanden van de Jupitermaantjes te observeren. Zo was er op 03januari twee schaduw overgangen en tweemaan overgangen te observeren in een korttijdsperiode. Ganymede nam de start rond19h36LT en daarna volgde IO en later hunbeide schaduwen. Zie grafische voorstellingvan Jupiter. Voor het observeren vanovergangen of in het algemeen de planeetgebruik ik doorgaans een gewone LPR filter ophet oculair. Het contrast is heel goed, dedetails in de atmosfeer van Jupiter wordenscherp afgebakend en de maantjescontrasteren heel goed.

Een must bij het bepalen van de tijd stippenzijn de software programma's “Jup Sat Pro”http://jupsatpro.nightskyobserver.com/) ditprogramma kan aangekocht worden voor eenpeulschil! 24,95 Dollar. The Planets(www.cpac.org.uk/solar.asp) en Jupiter version2 (www.astrosurf.com/rondi/jupiter/index.htm)zijn free software programma’s, niet zouitgebreid maar het bezorgd je wel de nodigeinformatie. Veel kijkplezier en trotseer vooreen uurtje de koude en je zult beloont wordenmet een wereld in beweging. Voor de extreemkoude dagen kan ik u vermelden dat Sasteriabeschikt over een nieuwe website. Dehoofdbestanddelen zijn nu van in het begingescheiden zo dat doel gericht kan gesurftworden. Astronomie zal nog meer praktischerbenaderd worden met onder andere foto's,video's en observatie data. Groeten Filip enChantal.Groeten, en wie weet ontmoeten weelkaar hier op het mooie Kreta !

knop naar het object gestuurd. Wel één dingis zeker, het gebied waar het neveltje zichbevindt heeft heel wat te bieden. Ik denk datiedereen de M78 kent. Een tamelijk helderenevel in het oostelijke deel van Orion. Eenvormloos nevelvlekje in kleine kijkers met eenzwakke verheldering naar het center. In grotekijkers veranderd dit vlug naar een uitgebreidenevel die ten NNW tamelijk scherp afgebakendis door een donkere stoflaan. De andereranden waaieren uit in de ruimte. Je zou hetkunnen vergelijken met zonnestralen dietussen de wolkenvelden doorschijnen. Denevel verheldert heel duidelijk in hetnoordwestelijke deel van de nevel. Hetcontrast met de donkere stoflaan is dan ookhet groots aan de westzijde van de nevel.Iets verder westwaarts vinden we de NGC2067. Een heel wat zwakkere nevelsliert dieaanleunt tegen de donkere stoflaan. Aan dezezijde is het contrast het grootst en valt denevel tamelijk goed op. De nevel is tamelijkscherp begrenst in het oosten en waaiertrandloos uit in de ruimte ten westen. Zwakkeverheldering in een sliert-vormige band dichtbij de stoflaan. De stoflaan kon ik verdervolgen richting zuidwaarts tot aan een zwakvormloos vlekje. De NGC 2064 nog steedsgoed haalbaar zonder perifeer kijken. Een heelzwakke kern verheldering was waarneembaar.Langs beide zijden bij perifeer waarnemen,zijn er donkere stofwolken waar te nemen dieaansluiten tegen het neveltje. De stoflaan wasnog heel zwak te volgen en stuurde mijperfect naar het zwakke sterren paar waar tenwesten de “McNeil's nevel” zou moetenliggen. Met de kleinste verhouding van 64xmet LPR filter, niks op te merken. Dus er zitniks anders op dan het grote geschut uit tehalen en een vergroting van 113x toe tepassen met de dezelfde filter en een beeldveldvan 43'. Aha! Daar is het eerste bewijs van eenextreem zwak vlekje op de correcte plaatsvolgens een foto opname. Perifeer waarnemenis geen overbodige luxe. Misschien een anderefilter proberen. De UHC leverde het zelfdebeeld op en de OIII en H-beta filter leverdenniks op, zoals gedacht. Dus enige oplossingwas, een versnelling hoger schakelen en 188xvergroten met een beeldveld van 22'. Opnieuwde LPR filter opgeschroefd en dit was duidelijkde beste verhouding om het heel zwakkeneveltje waar te nemen. De vorm was nogsteeds moeilijk te bepalen bij directwaarnemen. Bij perifeer kijken kon ik eenlanggerekte vorm waarnemen. Het was neteen balk met onscherpe randen. Meer was erniet te bespeuren maar wel voldoende vooreen geslaagde jacht. Deze waarneming kan ikvergelijken in moeilijkheidsgraad met hetwaarnemen van de SNR Cassiopeia A. Even deogen laten rusten en naar het noordelijke deelafzakken boven de M78. Daar bevindt zich deNGC 2071, een nevel die de ster HD290861omspant. Goed haalbare nevel metverheldering dicht bij de ster. De nevel waaiertuit ten oosten van de ster en verdwijntlangzaam in de ruimte. De vorm komt 3-hoekig over en kleeft met de langste zijdetegen de ster aan. De M78 en de NGC 2071zijn verbonden met heel zwakke achtergrondnevel die op verschillende plaatsen donkeregebieden vertoont. Het neveltje werdverschillende avonden opgezocht ter controleen is telkens terug gevonden op dezelfdelocatie. Enkel met de C11 XLT was het neveltjeniet met zekerheid geobserveerd. Alhoewel detwee dichtbijgelegen zwakke sterren mijbegeleiden naar de plaats van de nevel. Kon ikdus niks met zekerheid waarnemen. De andere4 nevelgebieden waren geen probleem. Dedonkere stoflaan was enkel zichtbaar tussen inde M78, NGC 2067en de nevel NGC 2064. Dedonkere stofwolken bij de NGC 2064 warenenkel perifeer waar te nemen. De zwakkenevel die de M78 met de NGC 2071 verbindtwas niet haalbaar. Ja, voor Deep-Sky isspiegeloppervlak een belangrijke factor. Ditbewijst deze waarneming opnieuw. Dit gebiedin totaal heeft iets voor elk type kijker omwaar te nemen. Beginnend met de M78 enopgaande in moeilijkheidsgraad tot en met deMcNeil's nevel. Dus aan u om deze uitdagingaan te gaan. Er valt heel wat te zien als je hetgereflecteerde licht van het gebied rondom deM78 onder de loep neemt. Verdraagt tamelijkgrote verhouding.