Guidestar 09-2012

74
Het GRATIS digitale magazine van de Astro Event Group vzw - [email protected] - www.aegvzw.be - Jaargang 7 - September 2012

description

Sterrenkunde, klimatologie en ruimtevaart voor iedereen !

Transcript of Guidestar 09-2012

Page 1: Guidestar 09-2012

HetGR

ATISd

igitale

magaz

inevan

deAst

roEve

ntGro

upvzw

-Reda

ctie@a

egvzw.

be-w

ww.ae

gvzw.b

e-Jaa

rgang

7-Sep

tember

2012

Page 2: Guidestar 09-2012

Info - Patrick Jaecques is,naast grafisch vormgeveren hoofdredacteur van ditmagazine, ook oprichteren voorzitter van de Astro EventGroup vzw uit Oostende. Een doorpassie gedreven levensgenieter dieal meer dan een kwart eeuw langhet brede publiek informeert over dediverse hemelse wonderen...

Patrick

Jaecqu

es

LLeevveenn oopp MMaarrss,, eenn hhiieerr......

002

Foto - Nieuw onderzoek met ESO’sVery Large Telescope (VLT) heeftuitgewezen dat de meeste zeerheldere, zware sterren, die bepalendzijn voor de evolutie van eensterrenstelsel, niet alleen zijn. Bijnadriekwart van deze sterren – veelmeer dan tot nu toe gedacht – blijkteen nabije begeleidende ster tehebben. Verrassend genoeg onder-gaan de meeste van deze paren ookontwrichtende interacties, zoalsmassa-overdracht van de ene sternaar de andere. Bron: ESO.

Editor

iaal

Toen ik enkele weken geleden op het uiteindevan het Westerstaketsel in Oostende stond voorhet geven van een praktijkgerichte openlucht-voordracht over meteoren, kreeg ik nadienopnieuw de vraag die mij blijkbaar al ruim eenkwart eeuw lang blijkt te achtervolgen : wat isnu eigenlijk het nut van ruimtevaart?En alhoewel ik over het antwoord al lang nietmeer hoef na te denken bleek ik toch even teaarzelen. Want geef toe dat het zelfs ons, fansvan het eerste uur, begint op te vallen dat bijelke lancering van een tuig naar de Maan, Marsof verder steeds maar weer dezelfde doel-stellingen naar voor worden gebracht, namelijkde zoektocht naar water en/of leven. Waar opzich zeker niets verkeerd mee is. Integendeelzelfs. Maar ik vraag mij af welke concretegegevens die vele eerder gelanceerde tuigen,gaande van sondes tot heuse rovers, daneigenlijk al verzameld hebben. Er is natuurlijk hettechnische aspect van hetbouwen, lanceren en sturen vaneen tuig door de immense envooral ongastvrije ruimte. Endan moet je dit dan ook nog ineen baan om een planeet, maanof asteroïde brengen en er somszelfs op landen. Wat op zichinderdaad al een bijzondereprestatie is. En daar hebben wezeker, wetenschappelijk gezien,heel wat van opgestoken. Maarde vraag blijft of we eigenlijk alconcrete antwoorden hebbengevonden op de vraag dieeigenlijk het doel was van demissie?Zo is één van mijn oudste herinneringen, uitmidden jaren '70, de landing van de beideVikings op de rode planeet. Waar men toen alop zoek ging naar sporen van leven. Maar dedrie speciaal daarvoor ontwikkelde experi-menten brachten helaas geen eenduidigantwoord. En wat blijkt? Ondanks de grotetechnische en wetenschappelijke vooruitgang,en een resem sondes en rovers later, blijken we

het nog steeds niet te weten. Ik kan mij stilaaninbeelden dat de man in de straat niet alleen allang heeft afgehaakt, maar zich vooral begint afte vragen of al die kostelijke tuigen het geldeigenlijk wel waard zijn.Daarom denk ik dat de ruimtevaartsector, zekerwat betreft het planetenonderzoek, dringendeen andere PR-mentaliteit dient aan te kweken.En niet steeds de ondertussen al ietwat versletenfilosofische kaart dient uit te spelen of leven ooitkon ontstaan op andere planeten en/of er nogsteeds ergens aanwezig blijkt te zijn. Wantterwijl we miljoenen aan het uitgeven zijn naarde zoektocht naar leven elders laten we hetleven hier wat aan zijn lot over. Er verdwijnenjaarlijks vele soorten. Wat inderdaad, ook zonderde menselijke activiteit, een typische evolu-tionaire realiteit blijkt te zijn. Maar toch stoorthet mij. Maar hoe zou ik het dan aanpakken ?Wel, laten we eerlijk en vooral praktisch zijn! Wehebben nood aan grondstoffen.En steeds meer van die grond-stoffen beginnen zeldzaam teworden. We kunnen dus nietanders dan, in een toekomstwaar we onze moderne techno-logie willen behouden, deze tegaan zoeken op de Maan. Ofverder. Maar dat is wellicht nogminder 'sexy' dan de zoektochtnaar het antwoord opfilosofische vragen. Spreek duseen andere aspect van demenselijke natuur aan: hetavontuurlijke, uitdagende envooral het leuke. Neem eenballon tot aan de grenzen vande atmosfeer. En duik er desnoods van af. Ofmik hoger en neem een raketvliegtuig waar jelekker, in gewichtloze toestand, kan genietenvan een uniek panorama. Of van elkaar. Wantzelfs de seksindustrie ziet wel wat in dezevluchten… Breng dus de reisindustrie, één vande grootste economische actoren in de wereld,op die nieuwe ideeën, en de rest, zoals dewetenschappelijke of filosofische aspecten,zullen snel genoeg volgen...

"There is nothing so farremoved from us to bebeyond our reach, orso far hidden that wecannot discover it."

Rene Descartes

Guide

star|

09-201

2

Page 3: Guidestar 09-2012

Deze digitale publicatie, beschikbaar als PDF, Flash eniPad bestand, is een non-profit product van de AstroEvent Group vzw uit Oostende en heeft tot doelsterrenkunde, klimatologie en ruimtevaart te promotenbij een zo breed mogelijk publiek.De redactie bestaat uit: Patrick Jaecques (hoofd-redacteur en grafisch vormgever), Hendrik De Rycke(redactie), Kris Christiaens (redactie) en SanderVancanneyt (redactie). De vaste rubrieken wordenonderhouden door Philip Corneille, Dirk Devlies, KrisChristiaens, Marc van der Sluys, Filip Feys en DannyVan Hoecke. Zin om ook een artikel te schrijven en / ofrubriek te onderhouden. Contacteer ons dan [email protected] Astro Event Group vzw, noch enige andere persoondie in zijn naam optreedt, is verantwoordelijk voor hetgebruik dat zou kunnen worden gemaakt van deinformatie in deze digitale publicatie of voor eventuelefouten die er, ondanks de uiterste zorg bij de voor-bereiding van de teksten, nog in zouden staan. Tevens

heeft de redactie alle nodige moeite gedaan om tevoldoen aan de wettelijke voorschriften inzakeauteursrechten en om contact op te nemen met derechthebbenden. Elke persoon die benadeeld meent tezijn en zijn rechten wil laten gelden wordt verzocht zichbekend te maken.Er is een samenwerkingsverband met diverse websites.Dankzij de steun van de diverse auteurs, de leden ennatuurlijk de diverse sponsoren kunnen we dezedigitale publicatie gratis verspreiden.Deze digitale publicatie is volledig ontworpen metgratis open-source en / of freeware software zijndeScribus, Gimp, Foxit Reader, Ink-scape en Paint.net.Ook een enthousiaste lezer van ons magazine? Steunons dan door lid te worden van onze dynamischevereniging. Het lidgeld, op jaarbasis, bedraagt slechts15,00 euro. Alvast van harte dank !De 'deadline' ligt steeds vast op de 25e van de maand !

Informatief

Inhoudelijk04 - Toekomstige raketten (1/3).07 - Kortnieuws - Sterrenkunde.10 - Een eigen sterrenwacht.11 - Kibbelende klimaatsceptici.12 - Rubriek - European Southern Observatory (ESO).14 - Een draaiend wolkendek.15 - Rubriek - Nieuw in de boekenkast...16 - Rubriek - Astrofoto van de maand.19 - Kortnieuws - Sterrenkunde.20 - Rubriek - Lancering in de kijker - Proton raket slaagt niet in z'n missie.22 - StarNights - Terugblik van een tevreden bezoeker...24 - Rubriek - Observatoria wereldwijd - 0,76 m Grande Lunette.29 - Kortnieuws - Ruimtevaart.30 - Seks in de ruimte ? Is het eigenlijk mogelijk ?31 - Rubriek - Lanceeroverzicht van de maand.32 - Rubriek - Amateurastronoom in de kijker - Franky Dubois.34 - Rubriek - Woord van de maand - ...37 - In event of Moon disaster39 - Kortnieuws - Klimatologie.40 - Rubriek - Space History - Atlantis STS-45 (1)47 - Olympische spelen vanuit de ruimte.49 - Kortnieuws - Sterrenkunde.50 - Erik Verlinde plaatst zwaartekracht op de helling ...52 - Rubriek - European Space Agency (ESA).54 - ESA BIC Flanders doet een oproep.56 - Rubriek - Het AEG nieuws.59 - Kortnieuws - Sterrenkunde.60 - Rubriek - Hemelkalender.65 - Neil Armstrong - Eerste man op de Maan overleden.66 - Een asterisme door de bril van mythe en wetenschap (3/3).69 - Kortnieuws - Ruimtevaart.70 - Rubriek - Sateria onder de sterren.73 - Werkgroep kijkerbouw - Buitenkans voor jongeren !

Kris ChristiaensDiv. / RedactioneelEmmanuel FabelElmaar VeermanESO / Rodrigo AlvarezProf. Dr. A.J. van LoomRedactioneelJens HackmanDiv. /RedactioneelKris ChristiaensLuc WoutersPhilip CorneilleDiv. /RedactioneelCaroline HoekKris ChristiaensPhilip CorneilleDirk DevliesRedactioneelDiv. /RedactioneelDanny van HoeckeESA / RedactioneelRedactioneelElmaar VeermanESA / RedactioneelKris ChristiaensDiv. /RedactioneelRedactioneelMarc van der SluysKris ChristiaensMarc TrypsteenDiv. / RedactioneelFilip FeysJean-Pierre Grootaerd

Info - Neil Alden Armstrong, 5augustus 1930 – 25 augustus 2012,was een Amerikaans testpiloot enastronaut. Hij zette op 21 juli 1969om 02.56.20 u (UTC) als eerstemens voet op de maan, 15 minutenlater gevolgd door Buzz Aldrin.003

De Astro Event Group vzw, kortweg AEG, is een non-profit sterrenkundige vereniging voorvolwassenen uit Oostende die geïnteresseerd zijn in sterrenkunde, klimatologie en / ofruimtevaart. Iedereen met passie voor deze boeiende wetenschappelijke takken is er van hartewelkom. Van absolute beginner tot ervaren amateursterrenkundige en dit voor een boeiende,leerrijke en vooral gezellige beleving van z'n hobby.Ook wie niet in de ruime omgeving van Oostende woont heeft er baat bij om lid te worden. Wantde vereniging staat ook in voor een resem andere realisaties. Van de diverse boeiende websites,tentoonstellingen, voordrachten, uitstappen, de jaarlijkse StarNights en Space Night evene-menten tot dit uitvoerige magazine. Kortom, steun onze vereniging en stort vandaag nog 15,00euro (of meer) op rekening nummer IBAN: BE84 9730 0675 3759 / BIC: ARSPBE22 met vermeldingvan "lidgeld" alsook uw naam, adres en e-mail. Wij danken u alvast voor uw steun !

Guidestar|09-2012

Page 4: Guidestar 09-2012

KrisChr

istiaen

s

TTooeekkoommssttiiggee rraakkeetttteenn::LLiibbeerrttyy ((11//33))

004

Foto - Liberty is een creatie vanAlliant Techsystems (ATK). ATK biedtniet alleen een raket maar ook eenbijbehorende capsule voor astro-nauten en cargo. Dit is al de vijfdeAmerikaanse firma die bezig is methet bouwen van een commerciëletaxi dienst voor NASA.Meer informatie :www.libertyspace.us

Hoofd

artike

l

LibertyIn de nabije toekomst verschijnt een opvallendnieuw lanceermiddel in de wereld van deruimtevaart. De raket kreeg de naam ‘Liberty’en is een creatie van de Amerikaanse enEuropese bedrijven Alliant Techsystems (ATK)en Astrium. Het ontwerp achter de Liberty-raket steunt op bestaande hardware entechnologie en giet elementen van bestaanderaketten in een nieuw jasje. Zo bestaat deLiberty-raket uit een Solid Rocket Booster diegebruikt werd bij de Amerikaanse SpaceShuttles en een rakettrap afkomstig vanEuropa’s krachtige Ariane 5 draagraket.Doordat de twee bedrijven al een jarenlangeervaring hebben in de ruimtevaart en mengeen nieuwe technologieën moet ontwik-kelen, kan de Liberty-raket vrij snel gebouwden getest worden waardoor dit lanceermiddelongetwijfeld een geduchte concurrent wordtvan andere commerciële ruimtevaartbedrijven.

Een combinatie vansuccesvolle technologieDe Liberty-raket is dus een combinatie vanbestaande hardware. Zo gebruikt men alsonderste rakettrap een op vaste brandstofwerkende Solid Rocket Booster (SRB). Dezekrachtige raketten dienden bij de SpaceShuttles als hulpraketten en worden al sindshet begin van het Space Shuttle programmaontwikkeld en gebouwd door hetAmerikaanse bedrijf Alliant Techsystems (ATK).Het enige verschil tussen de SRB die mengebruikte bij de Space Shuttles en de Liberty isdat de nieuwe Liberty-raket zal uitgerustworden met een vijf-segments SRB in plaatsvan een vier-segments versie. Bovenop deSolid Rocket Booster bevestigt men eenonderste rakettrap van een Europese Ariane 5draagraket (de zogenaamde EPC). Dezerakettrap wordt gebouwd door Astrium enbeschikt over een krachtige Vulcainmotor diewordt aangedreven door zuurstof enwaterstof. In het begin zal de bovensterakettrap voor de Liberty gebouwd worden bijAstrium in Europa maar eenmaal de vraagnaar dit nieuwe lanceermiddel groot genoegis, zal men de productie verhuizen naar deVerenigde Staten. De combinatie van beideraketten zorgt ervoor dat de nieuwe Liberty-raket een vracht tot 20,1 ton in een lage baanom de Aarde moet kunnen brengen. Dezevracht kan zowel bestaan uit een satellietalsook uit een bemand ruimtetuig. Zo heeftATK in mei 2012 bekendgemaakt dat deLiberty-raket, indien men dit wil, zal uitgerustworden met een zelf ontwikkelde ruimte-capsule. Het ontwerp voor dit nieuwebemande ruimtetuig is gebaseerd op dat vande Composite Crew Module (CCM) dat in 2009en 2010 was ontstaan uit een samenwerkingtussen NASA en de industrie waaronder ookATK. Zoals de naam al zegt, zal deze nieuwe

ruimtecapsule vooral bestaan uit composietdat zeer sterk is en het grote voordeel heeftveel lichter te zijn dan metaal. Omruimtevaarders aan boord van de Liberty inveiligheid te brengen tijdens mogelijkelanceerproblemen kunnen ze rekenen op hetMax Launch Abort System (MLAS)ontsnappingssysteem. MLAS is een soort kegeldie men over de bemande ruimtecapsuleplaatst. Deze beschermingskegel beschikt overvier, op vaste brandstof werkende,raketmotoren die de ruimtecapsule losrukkenvan de raket tijdens eventuele problemengedurende de eerste minuten van delancering. Met de komst van het bemanderuimtetuig en de Liberty-raket hopen ATK enAstrium een geduchte concurrent te kunnenworden van opkomende bedrijven als SpaceXdie eveneens plannen hebben om mensen inde ruimte te brengen met een zelf ontworpenruimtetuig. De eerste lancering van eenonbemande Liberty kan al in 2013plaatsvinden. Volgens ATK en Astrium moethet mogelijk zijn om in 2015 al de eersteruimtevaarders in de ruimte te brengen metdeze nieuwe raket.Grote interesse door NASA

Het Liberty-concept maakte ook deel uit vanfase 2 van het Commercial Crew Development(CCDev) programma van de Amerikaanseruimtevaartorganisatie NASA. Dit programmawerd door het stopzetten van het SpaceShuttle programma door de Amerikaanseoverheid in het leven geroepen om privateruimtevaartbedrijven nauwer te betrekken bijbemande ruimtevaart en de ontwikkeling vannieuwe bemande ruimtetuigen. Het CCDevprogramma zelf wordt geleid door NASA’sCommercial Crew and Cargo Program Office(C3PO). Op 13 september 2011 liet NASAtijdens een persconferentie weten dat het metATK en Astrium een zogenaamd ‘Space ActAgreement’ (SAA) had afgesloten. Hierin stondte lezen dat NASA zou meewerken aan deverdere ontwikkeling van het ‘LibertyTransportation System’ in het kader van detweede fase van het Commercial CrewDevelopment (CCDev) programma. Integenstelling tot andere voorstellen ofprojecten afkomstig van private bedrijven alsSpaceX en Boeing hangt er aan desamenwerking tussen Liberty en NASA geenfinanciële overeenkomst vast. Zo zal NASA hetLiberty-project niet financieel sponsoren maarwel bijstaan op technologisch vlak. Om het‘Liberty space transportation’ concept nogaantrekkelijker te maken, maakte ATK op 3 juli2012 bekend dat het zowel zevenruimtevaarders alsook nog eens 2,2 ton aanvracht naar het ISS kan brengen tijdens éénmissie. Om dit te realiseren zal de Libertyraket, naast een bemande ruimtecapsule, ooknog eens voorzien worden van eencargomodule. Door beide te combineren

Guide

star|

09-201

2

Page 5: Guidestar 09-2012

005

Guidestar|09-2012

Page 6: Guidestar 09-2012

006

Foto - Liberty gelijkt sterk op Ares 1.Ares 1 was een draagraket uit hetproject Constellation, die eenmaalgelanceerd is geweest op 28oktober 2009. De eerste trap bestaatuit een vijftal segmenten van deSolid Rocket Booster van het SpaceShuttle systeem. De bovenste trapbestaat uit de Core stage of EPC vande Europese Ariane V raket.Meer informatie :www.libertyspace.us

tijdens één ruimtevlucht neemt het Libertyproject een enorme voorsprong op zijn directeconcurrenten aangezien deze enkel mensen ofvracht in de ruimte kunnen brengen.

Het ontwerp van de cargomodule zal afgeleidworden van dat van de Multi-Purpose LogisticsModule (MPLM) die gebruikt werd tijdens hetSpace Shuttle programma. Eenmaal debemande Liberty ruimtecapsule zich zalvastgehecht hebben aan het ISS zal men decargomodule door middel van een robotarmeveneens vasthechten aan het ruimtestationwaarna de ISS-bewoners deze kunnenbetreden. Door deze extra vrachtruimte aan deLiberty ruimtecapsule zal men het ISS verderkunnen uitbreiden met nieuwe weten-schappelijke apparatuur en experimenten.

Geen geld van NASAMaar ondanks alle mooie plannen werd hetLiberty-project in augustus 2012 niet gekozenals één van de lanceermiddelen waarvan deontwikkeling zou gesponsord worden doorNASA in het kader van het Commercial CrewIntegrated Capacity (CCiCAP) programma. DitCCiCAP-programma is ook gekend als ‘fase 3’van het Commercial Crew Development(CCDev) programma. Enkel bedrijven die eencompleet ‘end-to-end design’ kondenafleveren aan NASA zouden geselecteerdworden.NASA koos er uiteindelijk voor om de 900miljoen dollar van het CCiCAP-programma teverdelen onder Boeing, SpaceX en SierraNevada Corporation die eveneens Ameri-kaanse ruimtevaarders in de ruimte willenbrengen met hun CST-100/Atlas 5, Dragon /Falcon9 en Dream Chaser / Atlas 5commerciële ruimtetuigen en bijhorenderaketten. Voor ATK was dit een enormetegenvaller aangezien het bedrijf in de wekenvoor het bekendmaken van de geselecteerdebedrijven nog een heuse mediacampagne hadopgezet. Ondanks deze financiële tegenvallerliet gewezen NASA-astronaut en ATK Libertymanager Kent Rominger weten dat hetLiberty-project ook zonder CCiCAP financieringzal worden verdergezet. In tegenstelling tot deeerste plannen, waarbij men de Liberty-raketal in 2014 een eerste maal wou testen, zal deverdere ontwikkeling zonder CCiCAP geldechter wel vertraging oplopen.

Guide

star|

09-201

2

Foto - Niettegenstaande ATK zichsterk maakt ook andere bemanderuimteschepen in de ruimte tekunnen lanceren, koos ATK ook vooreen nieuwe capsule. Het ruimteschipis gebaseerd op het Composite CrewModule (CCM)project. Het CCM wasin 2009/10 een gezamenlijk projecttussen NASA en de industriewaaronder ATK. De module staat inNASA's Langley Research Center enbestaat uit composiet. Composiet iseen materiaal dat is opgebouwd uitverschillende componenten. Vaakworden hiermee vezelversterktekunststoffen bedoeld.Meer informatie :www.libertyspace.us

Page 7: Guidestar 09-2012

007

Guidestar|09-2012

Page 8: Guidestar 09-2012
Page 9: Guidestar 09-2012

Kortnieuws

Volgens Duitse wetenschappers zal de aanblik van denachtelijke hemel de komende jaren drastischveranderen. Dat komt door het toenemende gebruikvan LED-straatverlichting, dat tot gevolg heeft dat denachthemel steeds blauwer wordt. Nu speelt deze'lichtvervuiling' zich nog voor een belangrijk deel af inhet rode deel van het spectrum. De verandering vankleur is niet de enige verandering die optreedt. Omdatblauw licht in de aardatmosfeer sterker wordtverstrooid dan rood licht, zal de heldere nachthemelmet name in het zenit (het punt recht boven dewaarnemer) en in de richting van de lichtbronnenduidelijk minder donker worden. De onderzoekerspleiten voor meer onderzoek naar de gevolgen van hetveranderende lichtpatroon, bijvoorbeeld voor nacht-dieren. Daarnaast zouden overheden ervoor moetenzorgen dat de LED-lampen geen licht omhoog stralenen zo min mogelijk blauw licht produceren. Bron: NU /02-08-2012.Amerikaanse astronomen hebben onderzocht wat ergebeurt als een planeet die net als de aarde uitgesteente bestaat, begint te verdampen. De resultatenvan het onderzoek kunnen worden gebruikt om tevoorspellen welke samenstelling de atmosfeer van zo'nplaneet kan hebben als deze op kleine afstand om zijnmoederster cirkelt. Het onderzoek richtte zich op dezogeheten superaardes - planeten die een slag groterzijn dan de aarde, maar wel grotendeels uit gesteentenbestaan. De afgelopen jaren zijn verscheidenesuperaardes ontdekt die op zó'n kleine afstand om hunster cirkelen, dat hun oppervlakken heet genoeg zijnom gesteente te laten smelten. Computerberekeningenhebben nu laten zien dat de damp die daarbij vrijkomt,voornamelijk uit stoom en kooldioxide zal bestaan,aangevuld met kleinere hoeveelheden van anderegassen, waaruit de mineralogische samenstelling vande planeet zelf kan worden afgeleid. Zo zou deaanwezigheid van methaangas en ammoniak eropwijzen dat de planeet ongeveer dezelfde samenstellingheeft als onze aarde kort na haar ontstaan. Enzwaveldioxide zou duiden op een samenstelling als dievan de planeet Venus. Bij temperaturen van meer dan1400 graden zou de planeetatmosfeer ook silicium-monoxide bevatten. 'Koudefronten' in zo'n exotischeatmosfeer zouden tot condensatie van dat siliciumoxidekunnen leiden, waardoor het kiezels gaat regenen.Bron: NU / 03-08-2012.Vorig jaar ontdekten astronomen dat een rustig zwartgat in de kern van een ver sterrenstelsel een uitbarstingvertoonde, nadat het een ster aan flarden hadgetrokken. Uit nader onderzoek is nu gebleken dat eenkarakteristiek röntgensignaal dat in de dagen na deuitbarsting werd waargenomen, afkomstig is vanmaterie die op het punt stond om in het zwarte gat tevallen (Science, 3 augustus). Het karakteristiekesignaal, dat een quasi-periodieke oscillatie of QPOwordt genoemd, is een kenmerkende eigenschap voorde schijf van hete materie die een zwart gat vaakomringt. Zo'n QPO is al bij verscheidene 'kleine' zwartegaten waargenomen, maar bij het miljoenenzonsmassa's zware zwarte gat in de kern van eensterrenstelsel was zo'n signaal tot nu toe maar één keereerder gezien. De vorig jaar waargenomen röntgen-uitbarsting speelde zich af in een sterrenstelsel dat opeen afstand van 3,9 miljard lichtjaar in de richting vanhet sterrenbeeld Draak staat. Een reconstructie van degebeurtenissen die zich in de kern van dat stelselhebben afgespeeld, laat zien dat een ster te dicht in de

buurt van het centrale zwarte gat is gekomen en uiteenwerd getrokken. Een deel van zijn gas viel naar hetzwarte gat en vormde een schijf daaromheen. Als heetgas vanuit het binnenste deel van zo'n schijf naar hetzwarte gat toe spiraalt, bereikt het een punt dat de'binnenste stabiele cirkelbaan' wordt genoemd. Voorbijdat punt valt het gas onherroepelijk het zwarte gat in.Maar vóór het zover is, hoopt de materie zich een tijdjeop in die binnenste cirkelbaan. Het zich verzamelendegas wordt enorm heet en zendt enorm veel röntgen-straling uit. De intensiteit van deze röntgenstraling isniet constant, maar vertoont min of meer regelmatigevariaties: de QPO. In dit geval vertoonde de QPO eencyclus van drieënhalve minuut, waaruit kan wordenafgeleid dat het gas van de onfortuinlijke ster hetzwarte gat tot op minder dan tien miljoen kilometerwas genaderd. Daarmee kan de variërende röntgen-straling echt als de laatste doodskreet van de sterworden beschouwd. Bron: NU / 03-08-2012.Japanse astronomen hebben geconstateerd dat deexplosiewolk van een supernova een klonterige vormheeft. Dat is in strijd met het zogeheten bipolairescenario, waarbij de meeste energie langs de rotatie-asvan de ontploffende ster ontsnapt. Sterren zwaarderdan acht zonsmassa's beëindigen hun relatief kortebestaan met een enorme explosie, die supernovawordt genoemd. Hoe die explosie precies verloopt, waslange tijd onduidelijk. Computerberekeningen lietentwee mogelijkheden open: de bipolaire variant, waarbijde rotatie van de ontploffende ster een belangrijke rolspeelt, en de klonterige variant, die door convectiewordt aangedreven. Omdat de meeste supernova-explosies zich afspelen in sterrenstelsels op afstandenvan honderden miljoenen lichtjaren, kan hun vorm nietrechtstreeks worden waargenomen. De Japanse astro-nomen hebben de vorm van een aantal supernova's nuechter weten vast te stellen door naar de zogehetenpolarisatie van het supernova-licht te kijken - de wijzewaarop de lichtgolven georiënteerd zijn. Bij eenbipolaire explosie zou het licht één polarisatierichtingmoeten vertonen, bij een klonterig verlopende explosieeen mengsel van verschillende polarisatierichtingen.Waarnemingen van twee supernova-explosies met deSubaru-telescoop op Hawaï laten nu zien dat beide hetklonterige scenario hebben gevolgd. Eerder waren alvier andere supernova's op deze manier onderzocht enook drie van deze verliepen klonterig. Bron: NU / 03-08-2012.Wetenschappers hebben in het arctische deel vanCanada een nog bekende inslagkrater ontdekt. De sterkverweerde structuur op het schiereiland Prince Albert isongeveer 25 kilometer groot en meer dan honderdmiljoen jaar oud. De krater dook eigenlijk al tweezomers geleden op bij een helikopterzoektocht naarbodemschatten. Het verwerken van de geologischegegevens heeft bijna twee jaar in beslag genomen. DePrince Albert-krater is de dertigste die op hetgrondgebied van Canada is aangetroffen. Alles bijelkaar zijn op aarde nu meer dan 180 van deze kratersaangetroffen. Het onderzoek van deze oudegeologische structuren levert niet alleen kennis op overde tektonische processen die de aardkorst 'verversen',maar ook over de frequentie waarmee planetoïden opaarde inslaan. Bron: NU / 08-08-2012.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Voordracht : V2's in België door Gino van LommelVan september 1944 tot eind maart 1945 werd België bestookt met V2 raketten, vooralAntwerpen kreeg het zwaar te verduren. Meer dan 1600 V2's werden afgevuurd vanaf mobielelanceerinstallaties in Duitsland en Nederland, maar niet alle tuigen bereikten hun doel. Na eenverhaal van mijn vader, dat zich afspeelde in de na-oorlogse Kempen, is mijn interesse in de V2 alshet ware geëxplodeerd. Als lid van ASH-Polaris en fervente ruimtevaartliefhebber was dit nietmeer dan logisch. En zo is het idee ontstaan om zoveel mogelijk inslagzones en sporen te zoekenin België. Deze voordracht beschrijft de zoektocht door het internet, archieven, ooggetuigen en(voorlopige) resultaten van dit stukje geschiedenis over de grootvader van de moderneruimtetuigen."Datum - Vrijdag 7 september 2012. 20.30 uur t/m 22.30 uur. Toegang: GRATIS.Locatie - Openbare bibliotheek Kris Lambert, Wellingtonstraat 7 te 8400 Oostende (B). 007

Guidestar|09-2012

Page 10: Guidestar 09-2012

Emma

nuelFa

bel

EEeenn eeiiggeenn sstteerrrreennwwaacchhtt

010

Foto - Mijn oprechte dank gaat naarmijn zoon Jonas, mijn twee schoon-zoons Jeroen en Nard, neef Thijs,Robtics en Gary Walker en natuur-lijk aan mijn echtgenote Katrien voorde steun in dit project. Nu wachtenop een heldere nacht om de sterren-wacht in te huldigen...Meer informatie :www.robtics.be

Artike

l

Ik denk dat een eigen sterrenwacht in de tuin,toch voor verschillende amateur astronomeneen ultieme droom is. Het regelmatig buitenzetten en terug binnen zetten van detelescoop, vooral wanneer deze nogal aan dezware kant is, is niet zo evident. Zo’n 13 taljaren geleden kocht ik mij bij Brico eenmetalen huisje van 3m op 3m. Het was eenheel goedkoop metalen huisje. Nadat dithuisje was geleverd, kwam ik tot deontdekking dat dit helemaal geen goed ideewas. Het was een heel onstabiel en heel lichteconstructie, die helemaal niet geschikt was omals sterrenwacht dienst te doen. De moedzakte in mijn schoenen, maar met de hulp vaneen bevriend amateur astronoom en eenhandige broer, konden wij van dat gammelehuisje een sterrenwacht maken met afrolbaardak. De meest gebruikte constructie bijamateur astronomen.Maar nu, na al die jaren gebruik, begon ditgebouwtje toch voor problemen te zorgen.Vooral het dak begon te rotten. Nu kwam degrote vraag, herstellen of een nieuwesterrenwacht plaatsen? Ik had niet veel zin omterug een soort tuinhuisje te kopen en aan tepassen als sterrenwacht. Op de site van RobLefeber (www.robtics.nl) vond ik een aantalsterrenwachten, waaronder ook een volledigaangepast tuinhuis. Maar mijn droom wasaltijd een koepel geweest en bij Robtics konme zo’n koepel bestellen. Dus na langberaadslagen besliste ik om een koepel teplaatsen. Lang heb ik getwijfeld om alleen dekoepel te bestellen en mijn oude sterrenwacht,zonder dak, als basis te gebruiken. Maar bijhet uiteindelijk afbreken van de oudesterrenwacht, was ik toch blij dat ik het nietgedaan had. Het metalen geraamte van deoude sterrenwacht was ook al in verre staatvan ontbinding. Dus bestelde ik op 20 februari2012 bij Robtics een volledige sterrenwachtmet koepel van de firma Pulsar Observatories(www.pulsarobservatories.com) uit Engeland.Na drie maanden wachten werd de sterren-wacht geleverd. Onmiddellijk werd het grotepakket (ong. 200 kg zwaar) uitgepakt om tekijken of alle onderdelen aanwezig waren. Alleonderdelen werden achterin de tuin op hetgrasveld gelegd, klaar om de volgende weekte assembleren. Alle onderdelen, klein engroot ware perfect verpakt en gemerkt.Dinsdag 30 mei 2012 werd aan de assemblagebegonnen. Eerst werden de 4 muren samengevoegd, waterdicht gemaakt met debijgeleverde silicone en op hun plaats gezetop de betonnen ondergrond. Daarna werd dekoepel geassembleerd en op de muurgeplaatst. Alles ging zeer vlotjes, met deEngelse handleiding en de steun van GaryWalker, de managing director van Pulsarobservatories. Toen kwam de ultieme test,draait de koepel zo zachtjes en gemakkelijk als

in het filmpje van Pulsar Observatories opYoutube. Test was uiteindelijk meer dangeslaagd. Nu alleen de afdichting met siliconeen de telescoop kon terug op zijn vertrouwdeplaats. Alleen nog de elektriciteit aansluiten ende rubberen tegelvloer en de sterrenwachtwas helemaal klaar.Hoe het allemaal begon...

Mijn interesse in de astronomie is begonnenzo’n 43 jaar geleden. Zoals zo veel jongens enmeisjes in die tijd zaten wij aan het televisie-toestel gekluisterd om de eerste maanlandingmee te maken. Eerst was er de interesse inruimtevaart, maar nadien ging dit over insterrenkunde. Mijn eerste telescoop was infeite maar een uitschuifbaar verrekijker zoalsPiet Piraat er eentje heeft. Mijn ouderskochten die in een optiekzaak inBlankenberge. In het vakantiecentrum “DuinsePolders keek ik voor de eerste keer naar demaan. Ik was toen 13 jaar. Toen ik wat ouderwerd en tijdens de vakantie mocht werken alsjobstudent, kon ik eindelijk genoeg sparenvoor een eerste echte telescoop. Groot wasmijn ontgoocheling toen ik de prijzen zag vaneen echt telescoop. Ik verdiende in die tijd 40bfr per uur om in de warme serre van eenbloemist azalea’s uit te planten en met mijnzuur verdiende centjes ging ik naar Optiek JoDiericks in Gent om een Polarex refractor aante schaffen. Het enige wat ik kon kopen waseen tweedehands 40mm azimutale kijker.Maar ik had een echte telescoop. Nu nog aanmijn ouders vragen of ik een eigen sterren-wacht zou mogen hebben. Mijn vader plaatsteeen klein houten huisje in de tuin met eenafneembaar dak en een betonzuil. Het huisjeheeft er toch een 6 tal jaren gestaan, tot eenhevige rukwind het dak er af blies en al mijnfoto’s van de NASA en mijn telescoopverwoeste. Nadien kocht ik mij een 75 mmreflector, maar het merk weet ik niet meer.Door het lezen van een boek van Chriet Titulaer,werd ik in die tijd ook lid van de JVS/VVS.Later richtte ik de JVS kern IO op in Merelbeke.Maar doordat verschillende leden afhaaktendoor verdere studies of verplichte legerdienst,werd JVS kern IO ten grave gedragen. Na mijnlegerdienst trad ik in het huwelijk en kocht mijeen 112 mm Viking Newton telescoop in eenoptiekzaak in Roeselare, want ik was onder-tussen verhuist naar West-Vlaanderen. Met dietelscoop heb ik ongeveer 20 jaar waarge-nomen, maar door papa te worden, werd hetwaarnemen wat op de achtergrond geduwd.Met de komst van komeet Hyakutake kocht ikmij een Meade 8inch LX50 Smith Cassegraintelescoop en plaatste een sterrenwacht in mijntuin en deze werd dus onlangs afgebroken omte laten vervangen door een Koepel. Nu heb ikdus een koepel in mijn tuin met een CelestronC9.25 op een Skywatcher EQ6 pro montering.

Guide

star|

09-201

2

Page 11: Guidestar 09-2012

KKiibbbbeelleennddee kklliimmaaaattsscceeppttiicciiFoto - Smog is luchtvervuiling die ineen bepaalde periode opeens sterktoeneemt. We spreken dan vansmogepisoden. Het woord smog iseen combinatie van de Engelsewoorden smoke en fog. Letterlijkvertaald betekent smog: door rooken uitlaatgassen vervuilde mist.De stoffen die invloed hebben ophet ontstaan van smog zijn vooralozon en fijn stof en in mindere matestikstofdioxide en zwaveldioxide.Deze smogepisoden kunnen eenpaar dagen tot enkele weken duren.In Nederland gebruikt men de termsmog als er meer luchtverontreinig-ing is dan gewoonlijk, met mogelijknadelige gevolgen voor de gezond-heid.

Meer informatie :www.irceline.be

011

Guidestar|09-2012Artikel

ElmaarVeerman

Klimaatscepticus Richard Muller is om: deaarde is flink opgewarmd en extra CO2 is dehoofdoorzaak. De invloedrijke blogger AnthonyWatts komt op vrijwel hetzelfde moment meteen paper dat zou aantonen dat de VerenigdeStaten helemaal niet zo snel warmer zijngeworden. Beide onderzoeks-resultaten zijnnog niet officieel gepubliceerd. En terecht.Klimaatsceptici - zo noem ik voor het gemakde hele, zeer diverse gemeenschap vanmensen die zich niet neerleggen bij debelangrijkste conclusies in de wetenschap-pelijke literatuur over klimaatverandering –hebben het moeilijk. De Verenigde Staten,brandpunt van de klimaatdiscussie, zuchtonder ongekende hitte en droogte, waardoorhet geloof in klimaatverandering sterk istoegenomen. ‘Voormalig scepticus’ RichardMuller komt met resultaten die andermaalbewijzen dat de aarde snel is opgewarmd,door de mens. En Anthony Watts, een van devoormannen van de klimaatsceptische bewe-ging, gaat hard onderuit met zijn langver-wachte eigen temperatuuronderzoek.Muller, die zijn sporen verdiend heeft alsnatuurkundige, werd aanvankelijk omarmd inkringen van klimaatsceptici. Hij was namelijkzeer sceptisch over het idee dat de wereldopwarmde en dat de voornaamste oorzaakdaarvan bij de mens gezocht moest worden.Klimaatwetenschappers vertrouwde hij niet,en hij sprak lovend over Watts, die felle kritiekhad op de manier waarop temperatuur-metingen in de VS werden uitgevoerd. Mullerbesloot zelf onafhankelijk klimaatonderzoek tegaan doen. Hij zette het meteen groot op: zijnBerkeley Earth Surface Temperature (BEST)project was erop gericht alle bestaandemetingen te verwerken tot een betrouwbaregrafiek van de temperatuur aan hetaardoppervlak. Een belangrijke sponsor wasde Charles Koch Foundation, een van degrootste financiers van organisaties die twijfelzaaien over klimaatverandering.In maart vorig jaar praatte Muller voor heteerst over de BEST-resultaten, gebaseerd opmeer dan een miljard metingen. Conclusie: deaarde is sinds het jaar 1800 met anderhalve,en sinds het midden van de jaren vijftig metongeveer één graad Celsius opgewarmd. Datkomt zeer goed overeen met de inschattingvan drie wetenschappelijke instituten die dateerder hadden berekend - zoals te zien in degrafiek hierboven. In oktober kwamen dezeBEST-resultaten online beschikbaar. Afgelopenzaterdag voegde Muller er nog iets aan toe:uit een volgende analyse, ook online beschik-baar, concludeert hij dat het stijgende CO2-gehalte in de atmosfeer de enige plausibeleverklaring is voor de stijgende temperatuur.‘Noem me een bekeerd scepticus’ begint hetopinieartikel in de New York Times waarin hijdit bekendmaakte.

Anthony Watts schreef vóór de bekend-makingen over het BEST-project: ‘Welkresultaat ze ook produceren, ik ben bereid hette accepteren, zelfs als het mijn vooronder-stellingen onderuithaalt. Ik neem dezedrastische stap omdat de methode zoveelbelovend is.’ Maar toen de resultaten ereenmaal waren, dacht hij er ineens heelanders over. Die resultaten zijn nog niet doorde wetenschappelijke peer review goed-gekeurd en geaccepteerd voor publicatie ineen vakblad, dus hoeven niet serieus genomente worden, was een van zijn argumenten. Hijverweet Muller ‘science by press release’ enprobeerde de aandacht van het grote geheelte verleggen naar details, zoals detemperatuur van de stad Los Angeles en deperiode 2000-2010.Wat de peer review betreft heeft Watts weleen punt. In de wetenschap tellen resultatenpas echt mee als ze officieel zijn gepubliceerd– en zelfs daarna blijft gegronde kritiek altijdmogelijk. Muller schiet dus te vroeg, en datzijn paper na ruim een jaar nóg niet isgeaccepteerd, geeft te denken. Maar in zekerezin is hij ook veel te laat, want de eisen vooreen goed klimaatartikel liggen tegenwoordighoog. Er is immers al veel bekend. Klimaat-onderzoeker Michael Mann schreef op zijnfacebookpagina: ‘Mullers aankondiging vanvorig jaar dat de aarde inderdaad opwarmt,bracht hem op het niveau waar de weten-schappelijke gemeenschap was in de jarentachtig. Zijn aankondiging van deze week datde opwarming alleen verklaard kan wordendoor menselijke invloeden, brengt hem op hetniveau waar de wetenschap was in hetmidden van de jaren negentig. Met dit tempozou het maar een paar jaar duren voordatMuller bij het niveau van de huidige stand vande klimaatwetenschap is aangeland!’ Intussenzet Anthony Watts zijn geloof-waardigheidnog verder op het spel door met twee matente meten. Want zelf komt hij, nu zijnvoormalige medescepticus met zijn ‘bekering’het nieuws zoekt, plotseling met eigenresultaten. Ineens is daar de uitkomst van eenproject waar hij al vijf jaar aan werkt: SurfaceStations. Hij claimt in een persbericht dat dehelft van de geobserveerde opwarming in deVerenigde Staten niet echt is, maar te wijtenaan verkeerde plaatsing van weerstations.Zoals gepreciseerd in zijn paper, dat nog nietaan peer review is onderworpen. Conserva-tieve media pikten het nieuws desondanksgretig op. Maar al binnen een paar dagenblijkt dat er stevige kritiek op het artkel is,zelfs van een van de medeauteurs en vanRoger Pielke sr, eveneens een bekend klimaat-scepticus. Belangrijkste struikelpunt: Watts heeftverzuimd rekening te houden met verande-ringen in het tijdstip van de dag waarop detemperatuur is afgelezen. Wanneer hij dat weldoet, zou het hele verschil met de officiëletemperatuurgrafieken wel eens kunnen verdampen.

Page 12: Guidestar 09-2012

Info - De Europese Zuide-lijke Sterrenwacht is eenEuropese organisatie diezich bezighoudt met astro-nomisch onderzoek. Het hoofdkan-toor is gevestigd in Garching, nabijMünchen. De ESO beheert tweesterrenwachten in Chili, een op LaSilla, ten oosten van La Serena, deander op Paranal, ten zuiden vanAntofagasta. Op Paranal bevindtzich de Very Large Telescope (VLT).Op dit moment wordt een derdefaciliteit gebouwd op de hoogvlaktevan Chajnantor, op 5000 m hoogte,in de buurt van San Pedro deAtacama, waar de Atacama LargeMillimeter Array (ALMA) zal verrijzen.Meer informatie :

[email protected]

Rodrigo

Alvare

z

VVLLTT ooppnnaammee vvaann hheett ssppiirraaaallsstteellsseell NNGGCC 11118877

012

Rubriek

-Europ

eanSou

thernO

bserva

tory

Een nieuwe opname, gemaakt met ESO’s VeryLarge Telescope, laat het sterrenstelsel NGC1187 zien. Dit indrukwekkende spiraalstelselstaat op een afstand van ongeveer 60 miljoenlichtjaar in het sterrenbeeld Eridanus, datgenoemd is naar een mythologische rivier. Inde afgelopen dertig jaar hebben er in NGC1187 twee supernova-explosies plaatsge-vonden, de laatste in 2007. Deze foto is demeest gedetailleerde die ooit van dit stelsel isgemaakt.Op de nieuwe VLT-opname zien we hetsterrenstelsel NGC 1187 [1] bijna frontaal,waardoor zijn spiraalstructuur duidelijkzichtbaar is. Een stuk of zes opvallendespiraalarmen zijn waarneembaar, die stuk voorstuk grote hoeveelheden gas en stof bevatten.De blauwe structuren in de spiraalarmenwijzen op de aanwezigheid van jonge sterrendie uit wolken van interstellair gas zijngeboren.De kern van het stelsel vertoont eengeelachtige gloed. Dit deel bestaatgrotendeels uit oude sterren, gas en stof. Inhet geval van NGC 1197 is de kern niet rond,maar enigszins langgerekt. Aangenomenwordt dat zo’n centrale ‘balk’ fungeert als eenmechanisme dat gas uit de spiraalarmen naarde kern toe sluist, wat de stervorming terplaatse bevordert.Om het stelsel heen zijn tal van zwakke, verresterrenstelsels te zien. Sommige daarvanschemeren zelfs door de schijf van NGC 1187heen. Hun veelal rode tinten steken duidelijkaf tegen de helderblauwe sterrenhopen vanhet veel nabijere voorgrondstelsel.NGC 1187 ziet er sereen en onveranderlijk uit,maar heeft sinds 1982 twee supernova-explosies meegemaakt. Een supernova is dehevige explosie van een ster, die resulteert inde dood van ofwel een zware ster ofwel eenwitte dwerg in een dubbelstersysteem [2].Supernovae behoren tot de meest energierijkeverschijnselen in het heelal. Voordat ze in loop

van enkele weken of maanden uitdoven,produceren ze zoveel licht dat ze vaakhelderder zijn dan een compleet sterrenstelsel.In die korte tijd kan een supernova net zo veelenergie uitstralen als de zon in de loop vanhaar hele leven.

In oktober 1982 werd vanuit de ESO-sterrenwacht op La Silla de eerste supernovain NGC 1187 ontdekt: SN 1982R [3]. Kortergeleden, in 2007, merkte de Zuid-Afrikaanseamateurastronoom Berto Monard nog eensupernova in dit stelsel op: SN 2007Y. Eenteam van astronomen heeft SN 2007Yvervolgens bijna een jaar lang gevolgd metvele verschillende telescopen [4]. Deze nieuweopname van NGC 1197 is samengesteld uitwaarnemingen die tijdens dit onderzoek zijngedaan. Onderaan de foto is de nagloeiendesupernova te zien, lang nadat deze zijnmaximale helderheid had bereikt.De beeldgegevens werden verkregen met hetFORS1-instrument van de Very Large Telescopevan de ESO-sterrenwacht op de Paranal, in hetnoorden van Chili.

Guide

star|

09-201

2

Page 13: Guidestar 09-2012

VVLLTT ooppnnaammee vvaann hheett ssppiirraaaallsstteellsseell NNGGCC 11118877

013

Foto - Deze opname, gemaakt metESO’s Very Large Telescope, toonthet sterrenstelsel NGC 1187. Ditindrukwekkende spiraalstelsel staatop een afstand van ongeveer 60miljoen lichtjaar in het sterrenbeeldEridanus, dat genoemd is naar eenmythologische rivier. In de afge-lopen dertig jaar hebben er in NGC1187 twee supernova explosiesplaatsgevonden, de laatste in 2007.Bron: ESO.

Guidestar|09-2012

Bijkomende informatieDit jaar staat in het teken van de vijftigsteverjaardag van de oprichting van de EuropeseZuidelijke Sterrenwacht (ESO). ESO is debelangrijkste intergouvernementele astrono-mische organisatie in Europa en de meestproductieve sterrenwacht ter wereld. Zij wordtondersteund door vijftien landen: België,Brazilië, Denemarken, Duitsland, Finland, Frank-rijk, Italië, Nederland, Oostenrijk, Portugal,Spanje, Tsjechië, het Verenigd Koninkrijk, Zwe-den en Zwitserland. ESO voert een ambitieusprogramma uit, gericht op het ontwerpen,bouwen en beheren van grote sterrenwachtendie astronomen in staat stellen om belangrijkewetenschappelijke ontdekkingen te doen. Ookspeelt ESO een leidende rol bij het bevorderenen organiseren van samenwerking op astrono-misch gebied.

Space NightOok het Space Night evenement, in een orga-nisatie van de Astro Event Group vzw, staat ditjaar grotendeels in het teken van ESO's 50everjaardag. Door officiële ESO ambassadeurProf. Christoffel Waelkens uitgebreid aan hetwoord te laten over de roemrijke geschiedenisvan Europa's zuidelijke sterrenwachten.Christoffel Waelkens is hoogleraar in de ster-renkunde aan de K.U.Leuven. Zijn onderzoekbehelst voornamelijk de studie van destructuur en de evolutie van de sterren. Hij isprojectleider voor de Mercatortelescoop enheeft de wetenschappelijke leiding oververschillende Belgische projecten voor nieuweinstrumenten van het Europese ruimteagent-schap.Tevens wordt het gloednieuwe 'Europe to thestars' boek, met bijhorende documentaire,besproken en verkocht. Samen met een resemandere ESO producten.Hanny van Arkel is de tweede gastspreker. Enmaakt, met haar voordracht over virtueel

waarnemen, vlot de link tussen publiek,amateur- en professionele sterrenkundigen.Hanny van Arkel is een onderwijzeres uitHeerlen (NL) en ntdekte, via het online GalaxyZoo project, een nieuw type reflectienevel dienaar haar is vernoemd. De reflectienevel staatnabij het IC2497 sterrenstelsel in het sterren-beeld kleine leeuw en werd waargenomendoor de 2,5 meter Isaac Newton telescoopalsook door de Hubble ruimtetelescoop.Het Space Night evenement vindt plaats opzaterdag 27 oktober, van 18.00 tot 22.30 uur,in de conferentiezaal van het Stadhuis teOostende. Deelname is gratis !Voor meer informatie kan u terecht op dewebsite(s) van de Astro Event Group vzw oftelefonisch op het nummer 059/51.83.88.

Noten[1] Het sterrenstelsel werd in 1784 ontdektdoor de astronoom William Herschel.[2] De eerste soort supernova-explosiesontstaat als een ster die meer dan acht keer zozwaar is als de zon al zijn nucleaire brandstofheeft verbruikt. Op dat moment verliest dester zijn strijd met de zwaartekracht en storthij onder zijn eigen gewicht ineen. Ditresulteert uiteindelijk in een heftige explosie.De andere klasse van supernova-explosiesvindt plaats in dubbelstersystemen waarin eenwitte dwergster materie van een zwaarderebegeleidende ster naar zich toe trekt. Zodra ervoldoende materie is overgedragen, stort dewitte dwerg ineen, met een supernova-explosie als gevolg.[3] De Internationale Astronomische Unie isverantwoordelijk voor de naamgeving vansupernovae. De naam bestaat uit het jaar vanontdekking, gevolgd door één of twee letters.De eerste 26 supernovae van het jaar krijgende hoofdletters A tot en met Z. Volgendesupernovae krijgen twee kleine letters.

Page 14: Guidestar 09-2012

Prof.D

r.A.J.v

anLoo

m

EEeenn ddrraaaaiieenndd wwoollkkeennddeekk

014

Foto - Theodore von Kármán waseen Hongaars-Amerikaanse werktuig-bouwkundige en natuurkundige. Hijwas voornamelijk actief op hetgebied van de aerodynamica enruimtevaart. Hij is bekend om velebelangrijke ontdekkingen op hetgebied van de aerodynamica, metname om zijn werk op het gebiedvan supersone en hypersone stro-mingen. In zijn werk past hij vooralwiskundige methoden toe voor hetbestuderen van stromingen. Deinterpretatie van dergelijke resul-taten hebben geleid tot praktischetoepassingen en ontwerpen. Hetperiodieke afschudden van wervelsachter een cilinder wordt een vonKármán wervelstraat genoemd.Meer informatie :www.vki.ac.be

Artike

l

Geologie behoort tot de aardwetenschappen.Daartoe behoren ook disciplines die niet directmet de vaste aarde te maken hebben, zoalsmeteorologie en klimatologie. Ook diedisciplines kunnen, direct of indirect, huninvloed op de vaste aarde uitoefenen(meteorologie bijvoorbeeld in de vorm vanregenval die erosie veroorzaakt, stromen doetontstaan die riviererosie veroorzaken, ensedimentatie van delta’s die worden opge-bouwd uit de stroomopwaarts geërodeerde endoor de rivier meegevoerde deeltjes). Het isdaarom goed om af en toe eens aandacht tebesteden aan het wolkendek. De meimaandleverde voor Nederland wat dat betreftgenoeg bewolking op, al zullen weinigen daarmet plezier naar hebben gekeken.Soms is er echter wel iets bijzonders te zien,zeker wanneer het blikveld sterk wordtverruimd, bijv. vanuit een satelliet. De MODIS(MOderate Resolution Imaging Spectro-radiometer) aan boord van de Aqua, eenNASA satelliet, leverde bijvoorbeeld vorigemaand een prachtig plaatje op. Het gaat omeen verstoring van het normale wolkendekdoordat wind tegen een object botste. In ditgeval was dat object de met sneeuw bedektetop van de Beerenberg vulkaan op het JanMayen Eiland in het noorden van deAtlantische Oceaan.

Wolken die door de wind wordenvoortgedreven, gedragen zich als een soortvloeistof. Wanneer een vloeistof tegen eenrelatief klein voorwerp opbotst, ontstaan erwervelingen (vortices). Hoe eenvoudig dat ookklinkt, het is een tamelijk gecompliceerdproces waaraan de Hongaars-Amerikaansenatuurkundige Theodore von Kármán veelonderzoek heeft gedaan. De wervelingenworden daarom Von Kármán vorticesgenoemd.De ‘wolkenstroom’ die tegen het Van MayenEiland opbotste (vanuit het noord-noordoosten), werd door de 2,2 km hoge topin zijn voortgang belemmerd, waardoor devortices ontstonden. Dat gebeurde aan beidekanten van de bergtop, waarbij de vorticesaan weerszijden uiteraard tegengesteldedraairichtingen kregen. Het bleef overigensniet bij de vorming van een enkele vortex aanweerszijden van de bergtop, want deopgewekte vortices werden door de windnatuurlijk verder naar het zuid-zuidoostenmeegevoerd, en bij de vulkaantop ontstondentelkens nieuwe vortices. Dit leverde uiteindelijkhet beeld op van een spoor vanaf devulkaantop naar het zuid-zuidoosten, mettwee naast elkaar gelegen series vantegengesteld gedraaide vortices. Ook wolkenkunnen het bekijken waard zijn!

Guide

star|

09-201

2

Page 15: Guidestar 09-2012

NNiieeuuww iinn ddee bbooeekkeennkkaasstt......Info - Zin om een door onsaangeleverd sterrenkundig en / ofruimtevaartgericht boek te lezen enkort te bespreken ? Neem dan contactop met onze reactie...

Meer informatie :[email protected]

015

Guidestar|09-2012Rubriek

Redactioneel

Elke maand stellen wij u een digitaal of tradi-tioneel klassiek papieren boek voor dat beslistuw aandacht verdiend zoals...Venus achternaDoor Andrea Wulf

Ooit werkten gepassioneerde wetenschappersuit vele landen voor het eerst samen om degrootte van ons zonnestelsel te bepalen. Zewilden de geheimen van het heelal door-gronden en slaagden daarin, ook al lagenpiraten, tegenslag en domme pech voort-durend op de loer. In de achttiende eeuw wistmen grofweg hoe ons zonnestelsel in elkaarzat, maar niet hoe groot het was.In 1761 en 1769 zou, voor het eerst en hetlaatst in honderd jaar, Venus tussen de zon ende aarde passeren, en dat maakte een metingmogelijk. Daartoe moest men vanaf zo veelmogelijk punten op aarde meten, op exacthetzelfde moment. Astronomen namen dezetaak op zich. Hun verhalen worden hierverteld. Eén van de hoofdrolspelers, naastonder meer Captain Cook en Catharina deGrote van Rusland, was Guillaume Le Gentil.Le Gentil vertrok in 1760 uit Frankrijk naarIndia om daar de eerste Venusovergang meete maken. Maar zijn schepen werdenaangevallen door zeerovers en bijna verwoestdoor een orkaan. Hij strandde op Mauritius enzeilde alsnog naar India, waar vijandigeEngelsen hem beletten aan land te gaan. Hijbesloot in de buurt te blijven en de overgangvan 1769 af te wachten. Toen het zover was,was het zwaar bewolkt en waren de zon enVenus onzicht-baar... Taal : Nederlands /Pagina's : 294 / Adviesprijs : 22,50 euro

Universum uit het nietsDoor Krauss Lawrence M.Internationaal befaamd natuurkundige enbestsellerauteur Lawrence Krauss geeftprikkelende, onthullende antwoorden op demeest fundamentele vragen. Waar komt onsheelal vandaan? Waarom is er iets in plaatsvan niets? En hoe zal het allemaal aflopen?Recente wetenschappelijke ontwikkelingenwerpen meer licht op dit kosmologischevraagstuk: niet alleen kan er iets uit nietsvoortkomen, er zal altijd iets uit niets voort-komen. In opmerkelijk heldere bewoordingen,doorspekt met humor, legt Lawrence Kraussuit hoe de vork in de steel zit. Universum uithet niets is een duizelingwekkende reis naarhet begin van het begin, gebaseerd op demeest actuele verklaring voor de evolutie van

ons heelal. Met een nawoord van RichardDawkins.Review : Een van die werkjes die je op eenonderhoudende wijze, maar zonder toegifteaan de wetenschappelijke onderbouw, mee-neemt in een boeiend verhaal, een duidingonder heldere uitleg in een materie die nietsteeds even toegankelijk is voor de leek die wemeestal zijn. Onze wereld waarop we leven isal moeilijk te vatten, laat staan dat we danook nog op een bevattelijke wijze snappenwat het heelal betekent, onder zijngeschiedenis en onder zijn onmetelijkeomvang. Al wat te maken heeft met het heelalsteekt ons verstand te boven... Je moet algoed thuis zijn in deze materie om te snappenwaar het allemaal om draait.En dan heb je pareltjes zoals dit boek, met eenerudiete wetenschapper, die er in slaagt omdeze kennis op een begrijpelijke vorm tebrengen, en niet enkel als een drogeweergave, maar nog wel met benaderingendie ook boeiend en grappig zijn. Je snapt waarhet om gaat, en je kan een verhaal vinden indeze uitleg, over het ontstaan van het heelal,de evolutie van dit heelal en de manierwaarop de weten-schappers vandaag descenario’s zien voor de toekomst. Elfhoofdstukken die werkelijk lezen als een goedavonturenroman, maar dan wel met eenonderbouw en een wetenschappelijke inhoudvan de beste soort, met misschien te karigeillustraties, maar dit is misschien nog een ideevoor een luxe-uitvoering waar we nog meerbeeldjes zouden krijgen van het verteldverhaal. Een absolute aanrader voor wie graageens verdiept in een onvatbare realiteit. Taal :Nederlands / Pagina's : 248 / Adviesprijs :21,95 euroNieuwe boeken in Astroshop Urania (Hove) :Handboek sterrenkunde, Extreem weer enVulkanen en aardbevingen. Nieuwe boeken inde Eureka shop (Oostende) : Astronauts forhire, Asteroseismology, In search for WilliamGascoigne en Doing the impossible.

Page 16: Guidestar 09-2012

AAssttrrooffoottoo vvaann ddee mmaaaanndd

016

Rubriek

Een bijzonder sfeervolle composietfoto vanenkele Perseïden met op de achtergrond desteeds indrukwekkende melkweg. Op degevoelige plaat vastgelegd door JensHackmann uit Weikersheim (Duitsland). Dezefoto verscheen eveneens op de vermaardeAPOD website.Jens Hackmann is lid van 'Sternwarte Weikers-heim' waar hij z'n eerste stappen zette in deastrofotgrafie en waaruit hij ook boven-staande foto nam. De sterrenwacht bevindtzich op de Karlsberg aan de grens tussenBaden Württemberg en Bayern. En telt zo'n100-tal actieve leden.De gebruikte camera is een Canon EOS 1DMark IV DSLR met 16 megapixels. Z'n CanonEOS 5D Mark III met 22 megapixels gebruikthij voornamelijk voor astrofotografie met z'n20 inch Cassegrain telescoop. In het dagelijksleven is hij journalist / fotograaf.

Guide

star|

09-201

2

Info - Jens Hackmann isgeboren op 23-03-1979in Bad Mergentheim. Hijstudeerde chemie enfysica maar besloot daarna om eenopleiding verkeerdeskundige te vol-gen. Waarna hij werk vond aan deStad Bad Mergentheim. Daarnaastwerkt hij free-lance als journalist /fotograaf. En is hij vrijwilliger bij deWeikersheimer sterrenwacht.Meer informatie :www.sternwarte-weikersheim.de

Page 17: Guidestar 09-2012

017

Guidestar|09-2012

Wat zijn Perseïden ?Elke zomer trekt de aarde door de Perseïden-meteorenzwerm, dit is een wolk van stof-deeltjes achtergelaten door de komeet Swift-Tuttle. De naam Perseïden is afgeleid van hetsterrenbeeld Perseus dat rond middernachtaan de noordoostelijke sterrenhemel te vindenis. De meteorenzwerm heeft zijn oorsprongschijnbaar in dit sterrenbeeld. Vele stofdeeltjeskomen dan in botsing met de dampkring vande aarde en veroorzaken kortstondig eenlichtstreep aan de hemel. Dit verschijnselnoemen we een vallende ster of meteoor.In het vroege Europa werd deze meteoren-zwerm de 'Tranen van Laurentius' genoemd.De naamdag van deze heilige valt op 10augustus, op die datum in het jaar 258 zou hijop een gloeiend rooster doodgemarteld zijn.

In sommige landen, vooral die waarnaamdagen gevierd worden, gebruikt mendeze naam nog steeds.De Perseïdenactiviteit stijgt geleidelijk vanenkele exemplaren per nacht eind juli, tot veletientallen vallende sterren per uur rond hetmaximum in de ochtend van 13 augustus. Omdeze meteoren waar te nemen is geentelescoop of verrekijker nodig: het volstaat ommet het blote oog te kijken naar eenwillekeurige plaats aan de hemel. De meestePerseïden zie je vanuit donkere plaatsenbuiten de stedelijke gebieden, telkens vanafmiddernacht.Naast de bekende Perseïden meteorenzwermzijn er nog een vijftiental andere zwermen.Waaronder de fraaie Leoniden, Geminiden,Draconiden en Quadrantiden.

Page 18: Guidestar 09-2012
Page 19: Guidestar 09-2012

Kortnieuws

Onderzoek met de NASA-satelliet AIM heeft hetvermoeden bevestigd dat meteorenstof een belangrijkerol speelt bij het ontstaan van lichtende nachtwolken.Lichtende nachtwolken zijn de hoogste wolken in deaardatmosfeer. Ze ontstaan in de omgeving van depolen op een hoogte van ongeveer 83 kilometer, waarde temperatuur meer dan honderd graden onder nul is.De nachtwolken bestaan uit ijskristalletjes die rondstofdeeltjes zijn aangegroeid. Uit het onderzoek met deAIM-satelliet blijkt dat het stof van de nachtwolkenvoor een belangrijk deel uit de ruimte komt. Hetmeteorenstof, dat afkomstig is van kometen enplanetoïden, wordt dagelijks met tonnen tegelijk doorde aarde opgeveegd. Volgens de AIM-gegevens zijn destofdeeltjes die als groeikernen van de ijskristalletjesfungeren slechts 20 tot 70 nanometer (miljoenstemillimeter) groot. Die kleine afmetingen verklarenmeteen de kleur van de wolken: kleine deeltjesverstrooien blauw licht sterker dan rood licht. Tot enmet de 19de eeuw werden lichtende nachtwolkenalleen gezien vanuit noordelijke streken, zoals Canadaen Scandinavië. Maar sindsdien zijn ze ver naar hetzuiden opgerukt. Volgens de NASA-wetenschappersmoet dit worden toegeschreven aan de toename vandezelfde broeikasgassen die de opwarming van deaarde veroorzaken. Vooral het broeikasgas methaanspeelt daarbij een belangrijke rol. Wanneermethaangas in de hoge atmosfeer terechtkomt, wordthet via een ingewikkelde reeks reacties voor een deelomgezet in waterdamp. En dat extra water leidt tot devorming van lichtende nachtwolken. Bron: NU / 08-08-2012.Natuurkunde-studenten van de universiteit vanLeicester (GB) weten het zeker: Er bestaat gewoongeen bom die een 'planetoïde ter grootte van Texas' teverbrijzelen. In de rampenfilm 'Armaggedon' redtacteur Bruce Willis de aarde door een kolossaleaanstormende planetoïde met behulp van eenatoombom in tweeën te splijten, waarna de beidehelften langs onze planeet scheren. Mooi plan, briljantuitgevoerd. Maar is het ook realistisch? Viaberekeningen laten de studenten zien dat er voor hetsplijten van een planetoïde van deze omvang een bomnodig is die een miljard keer krachtiger is dan degrootste waterstofbom die ooit op aarde totontploffing is gebracht. Bovendien zou deze bom veelvroeger moeten afgaan dan in de film wordtgesuggereerd, namelijk op het moment dat deplanetoïde zich op meer dan tien miljard kilometer vande aarde bevindt. Dat wil zeggen: ver voorbij de baanvan de buitenste planeet van ons zonnestelsel. Bron:NU / 08-08-2012.Astronomen hebben de grootste driedimensionalekaart van sterrenstelsels gepresenteerd die ooit isgemaakt. De nieuwe kaart bestrijkt een volume dat hetequivalent is van een kubus van 4 miljard bij 4 miljardbij 4 miljard lichtjaren en toont de posities enafstanden van meer dan een miljoen sterrenstelsels. Dekaart, gebaseerd op gegevens van de Sloan Digital SkySurvey III (SDSS-III), is het tussenresultaat van eenzesjarige hemelsurvey, die nu voor een derde isvoltooid. De verste sterrenstelsels die bij deze surveyzijn waargenomen, bevinden zich op een afstand vanongeveer zes miljard lichtjaar. Daarnaast zijn ook150.000 quasars waargenomen - kolossale zwartegaten in de kernen van sterrenstelsels die enormehoeveelheden energie produceren. De verste daarvanzijn ongeveer twaalf miljard lichtjaar van ons

verwijderd. De 3D-kaart zal worden gebruikt om delaatste zes miljard jaar van de kosmische geschiedeniste reconstrueren. Het uiteindelijke doel is om erachterte komen hoeveel donkere materie - materie die welzwaartekracht uitoefent maar geen licht uitzendt - hetheelal bevat. Ook willen de astronomen meer inzichtkrijgen in de versnellende uitdijing van het heelal, diewordt toegeschreven aan de zogeheten donkereenergie. Alle gegevens die vandaag zijn gepresenteerd,zijn niet alleen toegankelijk voor beroepsastronomen,maar ook voor amateurs, leraren en studenten. Bron:NU / 08-08-2012.Tot nu gingen wetenschappers ervan uit dat de aardede enige planeet binnen ons zonnestelsel is waarplatentektoniek voorkomt. Dat lijkt nu toch niet hetgeval te zijn. Een geoloog van de universiteit vanCalifornië in Los Angeles (UCLA) heeft nu aanwijzingengevonden dat dit proces ook op Mars optreedt. Deontdekking is gebaseerd op een analyse van eenhonderdtal satellietopnamen van de aarde en Mars.Daaruit blijkt dat laatstgenoemde planeet op eenaantal plaatsen structuren vertoont die vergelijkbaarzijn met die in bekende breuksystemen op aarde. Zulkebreuken worden aangetroffen waar tektonische platenuit elkaar schuiven. Een van de plaatsen op Mars waardit ook zou zijn gebeurd, is de bekende Marinervallei.In het centrale deel van deze 4000 kilometer langekloof is het restant van een oude inslagkrater te zien,die door het langs elkaar heen schuiven van de korstaan weerszijden van de kloof uit elkaar is getrokken.Dat zou erop wijzen dat de Marskorst aan weerszijdenvan de Marinervallei uit twee afzonderlijke platenbestaat, die sinds het ontstaan van de krater 150kilometer langs elkaar zijn geschoven. Onduidelijk isnog of dat proces nog steeds doorgaat, en of deplaneetkorst uit slechts twee platen bestaat of dat ermeer van deze breukzones zijn op Mars. Bron : NU /10-08-2012.Een expeditie naar het uiterste oosten van Ruslandverst anderhalf ton sediment werden inderdaadmeerdere quasikristallen gevonden. De laag waarin zezijn aangetroffen is aan het einde van de laatste ijstijdgevormd. Dat betekent dat de meteoriet waar ze deelvan uitmaakten ongeveer 15.000 jaar geleden isingeslagen. Het heeft er dus alle schijn van datquasikristallen uit de ruimte afkomstig zijn, en in debegindagen van ons zonnestelsel zijn gevormd.Vrijwel op de kop af 135 jaar na de ontdekking door deAmerikaanse astronoom Asaph Hall heeft de Europeseruimtesonde Mars Exrpess een gedetailleerde 3D-opname geleverd van de kleine Marsmaan Phobos, dieop een hoogte van slechts ca. 6000 kilometer bovenhet Marsoppervlak cirkelt. Mars Express vloog op eenafstand van slechts 100 kilometer langs hetonregelmatig gevormde rotsblok, dat een grootsteafmeting van ca. 30 kilometer heeft. De 'hap' aan derechterzijde van Phobos is het zijaanzicht van de grotekrater Stickney. Op het Phobos-oppervlak zijn verfderlanggerekte kraterreeksen en groeven te zien,vermoedelijk ontstaan door materiaal dat bij de inslagvan een planetoïde op Mars de ruimte in is geworpen.Overigens zal Phobos over ca. 50 miljoen jaar zelf ookop Mars te pletter slaan, of uiteenvallen in een ring vanpuin en gruis rond Mars. 20-08-2012.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Voordracht : Het leven van een ster door Frank DeboosereSterren worden net als wij geboren en gaan uiteindelijk dood. De levensloop van een ster hangtin grote mate af van haar massa. Tijdens de astroclub van vanavond behandelt Frank delevensloop van sterren, van hun geboorte door het samentrekken van gasnevels tot hun vaakspectaculaire einde als supernova of planetaire nevel..Bij helder weer staan de telescopen na afloop van de voordracht uiteraard opgesteld. Vooral debijna volle Maan zal goed zichtbaar zijn, en in het begin van de avond ook nog de planeetSaturnus."Datum - Vrijdag 28 september 2012. 19.30 uur t/m 22.00 uur. Toegang: GRATIS.Locatie - Abdijstraat 22 te 1850 Grimbergen (B). Tel. : 02/269.12.80. E-mail : [email protected]. 019

Guidestar|09-2012

Page 20: Guidestar 09-2012

KrisChr

istiaen

s

PPrroottoonn rraakkeett ssllaaaaggttnniieett iinn zz''nn mmiissssiiee

020

Foto - De Proton is een onbemandeRussische draagraket die voor heteerst werd gelanceerd in 1965 ennog steeds in gebruik is. Oorspron-kelijk is de Proton bedoeld alsintercontinentale ballistische raketvoor zware (nucleaire) ladingen meteen bereik van 12.000 km. Voor datdoeleinde is de Proton echter nooitingezet, maar wel voor het lancerenvan kunstmanen en ruimtestations.Na de ombouwing tot draagraketblijkt de Proton tijdens de eerstevluchten tussen 1965 en 1970onbetrouwbaar en veel kostbareruimtevaartuigen gaan verloren.Halverwege de jaren '70 worden dekinderziektes verholpen en groeit deProton uit tot een zeer betrouwbaredraagraket.Meer informatie :www.roscosmos.ru

Rubriek

-Lance

ringind

ekijke

r

Een Russische krachtige Proton-M draagraketis er op 7 augustus 2012 niet in geslaagd omtwee communicatiesatellieten uit te zetten ineen geostationaire overdrachtbaan. De 378steProton raket vertrok om 21u31 Belgische tijdvanop de Bajkonoer lanceerbasis inKazachstan met aan boord de IndonesischeTelkom 3 en Russische Express MD2 kunst-manen. Normaal had de bovenste rakettrap,de Breeze M baaninjector, vijfmaal totontbranding moeten gebracht worden zodatde twee satellieten negen uur na de start vande lancering konden uitgezet worden in eentijdelijke geostationaire overdrachtbaan. Maartijdens de derde ontbranding liep het misdoordat de Breeze M al na zeven secondenstopte met functioneren in plaats van degeplande achttien minuten. Hierdoorstrandden de twee kunstmanen in een veel telage baan om de Aarde en werden deze als‘verloren’ omschreven. Deze lancering werdironisch genoeg al sinds mei 2012verschillende malen uitgesteld omwille vantechnische problemen met de Breeze Mrakettrap. Voor de Russische ruimtevaart wasdit opnieuw een zware klap aangezienRusland de laatste achttien maanden alverschillende mislukte lanceringen heeftgekend. Dit was ook de tweede maal inminder dan één jaar dat een Breeze Mbaaninjector faalde. In augustus 2011 ging deRussische Express AM4 satelliet verloren toende Breeze M rakettrap de controle over zijnoriëntatie verloor als gevolg van eenprogrammeerfout.

De 1,6 ton zware Telkom 3 kunstmaan werdgebouwd door het Russische ruimtevaart-bedrijf ISS Reshetnev terwijl de communicatie-apparatuur geleverd werd door het EuropeseThales Alenia Space. De 200 miljoen dollardure communicatiesatelliet werd uitgerust met42 C-band en Ku-band transponders die devolgende vijftien jaar zouden gebruikt wordendoor het Indonesische communicatiebedrijfTelkom voor allerlei toepassingen zoals hetversturen van data. Telkom is één van ‘swerelds oudste communicatiebedrijven en isde grootste aanbieder van telecommunicatie-diensten in Indonesië.

De tweede satelliet aan boord van de Protondraagraket was de Russische Express MD2communicatiesatelliet. Deze 1,1 ton zwaresatelliet werd gebouwd door het RussischeKhrunichev State Research and ProductionSpace Center en Thales Alenia Space inopdracht van het Russische commu-nicatiebedrijf Russian Satellite Commu-nications Company (RSCC) dat eigendom isvan de Russische overheid. De Ekspress MD2satelliet had een geplande levensduur van tienjaar en zou communicatiediensten leverenvoor Rusland en zijn buurlanden. Ook dekunstmaan die tijdens de vorige mislukteProton-lancering in een verkeerde baan om deAarde terechtkwam, was eigendom van deRussian Satellite Communications Company.Nu de twee communicatiesatellieten zich ineen veel te lage baan om de Aarde bevinden,zullen de twee kunstmanen, die zich nog aande Breeze M rakettrap bevinden, weldraopbranden in de atmosfeer van de Aarde.Als gevolg van deze mislukte lancering werdende geplande Proton-lanceringen opgeschorttot de exacte oorzaak van dit incident bekendis. De eerstvolgende lancering van een Protonraket was voorzien voor 23 augustus 2012.Doordat dit niet de eerste Russische misluktelancering is in korte tijd, liet de Russischepremier Dmitri Medvedev in een hardeverklaring weten dat hij mislukkingen in deRussische ruimtevaart niet meer wil tolereren.De Russische ruimtevaart heeft tijdens deafgelopen achttien maanden enkele zwaretegenslagen mogen incasseren waarbijondermeer de Phobos-Grunt Marsverkennerverloren ging. Daarnaast slaagde een Sojoez-Uraket er in augustus 2011 ook niet in om eenProgress ISS-bevoorradingstuig succesvol in deruimte te brengen. In december 2011 ging deRussische Meridian 5 communicatiesatellietook al verloren als gevolg van een mislukteSojoez-lancering. Op 15 augustus 2012 liettopman Vladimir Nesterov van de Russischeraketbouwer Khrunichev State Research andProduction Space Center weten dat hij zijnontslag had ingediend naar aanleiding van demislukte lancering op 7 augustus. HetKhrunichev State Research and ProductionSpace Center bouwt de Proton draagrakettenen stelt in Rusland ongeveer 35 000 mensen tewerk. De 53 meter lange Proton raketten zijnhet werkpaard binnen de Russischeruimtevaart. Zo brachten deze draagrakettenin het verleden alle modules van het Mirruimtestation in de ruimte alsook de grootstemodules van het Russische segment van hetinternationaal ruimtestation ISS. Ook deBreeze M rakettrap, die ontwikkeld werd omzware satellieten tot in een hoge ofgeostationaire baan om de Aarde te brengen,wordt gebouwd door het Khrunichev StateResearch and Production Space Center.

Guide

star|

09-201

2

Info - Kris Christiaens isal sinds jeugdige leeftijdgepassioneerd door ruim-tevaart. Door zijn gedre-venheid en kennis over ruimtevaartwerd hij enkele jaren terug mede-beheerder van de populaire web-sites Spacepage en Belgium InSpace. Daarnaast schrijft KrisChristiaens ook artikelen voor hetmaandblad van de Vereniging VoorSterrenkunde en werd hij in 2010secretaris van de Astro Event Groupvzw.

Page 21: Guidestar 09-2012

021

Guidestar|09-2012

Page 22: Guidestar 09-2012

LucWo

uters

SSttaarrNNiigghhttss -- TTeerruuggbblliikk vvaann eeeenn tteevvrreeddeenn bbeezzooeekkeerr......

022

Artike

l

De gevreesde Ring van Antwerpen bleek niethet obstakel te worden, dat wij vreesden.Vertrokken op parking Vorselaar E34 om17.45u en in het prachtige domein“Palingbeek”, onze bestemming, toegekomenzo rond 19.30, een meevaller dus. Voor heteerste deel, het “Hemeljournaal”, gaven wijverstek. De onderkomens voor de tweekomende nachten dienden nog opgetrokkente worden en de telescopen opgesteld, deweersverwachtingen waren immers meer danbehoorlijk en de nog warme spiegels moestentijdig en voldoende gekoeld worden. De twee“2 seconds”-tenten van Steven en Stef blekenuiteindelijk in een tweetal minuten opgesteldte staan. Voor de twee andere, hoewelkleinere, duurde het enkele minuten meer.Onze nieuwe buurman, een zeer sympathiekeNederlander-op-klompen, liet enig ongenoe-gen blijken omwille van zijn meest recenteastro-aankoop : een kringwinkel tent van eenonbestemd merk. Er bleek vanalles aan temankeren en dat was er duidelijk aan te zien.We bedoelen... aan de tent natuurlijk.Gelukkig voor hem gaat het de komendenachten droog blijven.Omdat er enthousiast geslepen wordt dooralvast enkele van onze leden, mochten we desessie “Spiegelslijpdemo” door JP Grootaerdzeker niet missen. Het optische labo, trouwenspiekfijn uitgerust, bleek een meer dangeschikte locatie voor dit onderdeel. Wekregen een korte slijpdemonstratie, kregenuitgebreide uitleg over het testen van despiegels-in-wording, kortom, alle nodige infoin een leerrijk halfuurtje samengevat.Buiten bleek de hemel behoorlijk helder, watuitgelijnd moest worden kon uitgelijndworden. Meer en meer sterren verschenen aande Zillebeekse hemel, en in korte tijd werdenbehoorlijke lijsten met objecten afgewerkt.Onze nieuwe astro-fotograaf verrichtte zijnastronomische bezigheden vanuit zijn luiestoel. Onder andere de Ringnevel werd

uitgebreid gefotografeerd. “Nog behoorlijkwat computerwerk nodig alvorens er ietstoonbaars tevoorschijn gaat komen”, liet hijons weten… vanuit zijn luie stoel. ‘k Snap erniks van, van dat astrofotografie-gedoe, maarbewonderen doe ik de mooie plaatjes wel.Zo rond 2.00 uur gaf enig EQ6-gekraak mijaan dat de batterij het ging begeven. Voor mijwas het dus voorbij met waarnemen. Morelesteun bieden aan onze fotograaf, watrondslenteren, kijken door andere telescopen,de tijd was in een wip voorbij. Ondertussenwerden in de verte pogingen ondernomen omeen zware tractor te starten, zo leek hetalthans. Het geluid kon uiteindelijk gelocali-seerd worden tot een naburige tent. Onzebuurman was in de gezonde Zillebeekse-Palingbeekse lucht in slaap gevallen en liet ditmet duidelijke ééncilinder - 3000cc - diesel-tractor-geluiden duidelijk horen. De naastebuur van deze slapende tentbewoner,trouwens voorzien van alles-behalve-oordopjes(ook een openhartoperatie zou net nietlukken), maakte zich onterecht zorgen. Devermoeidheid sloeg uiteindelijk ook bij onsvieren toe, en we waren zeer spoedig onderzeil, ons onbewust van de weinigeomgevingsgeluiden. De tractor was onder-tussen trouwens ook stilgevallen... Zeldenmeegemaakt trouwens, tot 3.00 uurwaarnemen in hemdje met korte mouwen,short en sandalen. Wat werden we deze nachtverwend door het weer.Ontbijt was afgesproken om 08.30u, het werduiteraard wat later, maar het smaakte weeraloverheerlijk. Een douche gaf enige verfrissing,en dat was nodig, want het beloofde weeralbloedheet te gaan worden. Plannen om enkelekleine soldatenkerkhoven uit WO I tebezoeken op het terrein werden opgeborgenwegens te heet. Vervelen moest je je zekerniet. Zonnetelescopen gaven ons eenprachtige kijk op de behoorlijk actieve zon.Zo’n beelden vergeet je van je leven niet meer.Prachtige zonnevlekken te over, granulatie enfakkelvelden. Allemaal mooi te zien. Moest

Guide

star|

09-201

2

Page 23: Guidestar 09-2012

SSttaarrNNiigghhttss -- TTeerruuggbblliikk vvaann eeeenn tteevvrreeddeenn bbeezzooeekkeerr......

023

Foto - Volkssterrenwacht AstroLABIris te Ieper, inclusief tenten, telesco-pen, deelnemers, standen, ... tijdenshet StarNights evenement. Gezienen vastgelegd vanuit een sportvlieg-tuig. Bron: Nicky de Munster.

Guidestar|09-2012

zo’n kijker niet zo duur zijn...Na een overheerlijk broodje, kort na demiddag, naar het zaaltje in het bos voor tweelezingen die we absoluut geslecteerd hadden.Observatoire Centre Ardenne, blijkbaar eenmooie locatie en mogelijk een doelwit vooreen weekendje of zo in de toekomst, en eensessie “opdampen van telescoopspiegels”.Weeral veel bijgeleerd, en meer dan uitstekendgebracht door JP Grootaerd en Guy Wauters.Binnen enkele weken, maanden, onze spiegelsook in de bewuste “klok”?Twee standjes maar op de koer dit jaar, maarwel goed voorzien, en… verleidelijke waar.Wat doe je als je grootvader bent ? Eenwaterraket kopen bij Patrick natuurlijk. Tja,toch maar eens even kijken wat er allemaal indie doos zit. Klik, klik, alles in elkaar steken.Tja, misschien maar even proberen? Deappelboomgaard naast de kampeer / waar-neemweide verleidde ons helemaal. Uitveiligheidsoverwegingen werd de raketrichting bos gericht. Je weet maar nooit.Lanceringen Cygni I tot en met Cygni VIIverliepen niet zo goed, van twee tot ongeveervijf meter hoog, daar kan je niet echt meeuitpakken. Onze ingenieur van dienst nam delanceerinstallatie even onder handen,verzwaarde de neus met enkele muntstukken,en ja hoor, uiteindelijk vertrok Cygni X op zeerspectaculaire wijze loodrecht omhoog.Volgens de eerste schattingen werd eenhoogte bereikt van een 5 km, maar dat zal welenkele meters overdreven zijn… Mooispeelgoed trouwens, voor als overmorgen dekleinkinderen langskomen…Stef en Luk volgden nadien nog een indruk-wekkende lezing over “Namibië” door JoschHambsch en Karel Teuwen. Ze leerden onderandere dat de melkweg er zowaar lichthinderveroorzaakt. Straffe toeren…Daarna even naar Ieper voor het verorberenvan een “typisch streekgerecht” : fish andchips. Wegens hitte, luiheid, zuurstofgebrek

en nog andere onbenullige uitvluchten lietenStef en ik verstek gaan voor de sessie over“collimeren”, nochtans geen sterk punt voorondergetekende. In de hoop dat de beideanderen, Steven en Luk, ook bij onzetelescopen de theorie in de praktijk zoudenomzetten lieten we hen maar vertrekken.Beide heren bleken meer dan tevreden overdeze sessie. Ze brachten nadien zeerplichtsbewust opvallend veel tijd door met hetcollimeren van hun newtons. Bart Declercq,die de lezing gaf, kwam nog wat praktischehulp verlenen en deze hulp bleek meer danwelkom. Uiteindelijk werd het ook nu weerstilaan donker. Hoewel, helemaal donker is hetdeze nacht niet geworden. Desondanks heb ikmij ditmaal niet geamuseerd met hetafwerken van een aantal messiers, maarwerkte een door mij geselecteerd lijstje vanngc’s af. Ook daar zitten trouwens, tot nogtoe voor mij onbekende, pareltjes bij.Een (ik durf niet zeggen oude) bekende uitomgeving Mol, die zich op de koer hadopgesteld met zijn 30 cm, en die wij zo rond1.30 uur een bezoekje brachten, toonde onsnog de “sluiernevel”. Voor mij niet zichtbaarzonder, maar wel duidelijk te zien met deUHC-filter. Prachtig ding, nooit gedacht dat ikdie te zien zou krijgen door een telescoop.Fotografisch, ja, maar visueel? Einde van eenvruchtbare waarneemsessie zo rond 3.00 uur.Heerlijk geslapen, zonder achtergrondgeluidenvan druk verkeer of wat dan ook. De tractor?Die startte nog even, ronkte nog even, maarviel mogelijk door brandstofgebrek- uitein-delijk stil.’s Ochtends wakker door het geblaat van eenenthousiast schaap. Da’s alleszins leuker daneen krijsende wekker. Afbreken, auto laden,heerlijk ontbijtje, en…’t is weeral voorbij. Meteen dubbel gevoel huiswaarts. Mooi weekendgeweest, maar…’t is dus weeral voorbij. Danku, medewerkers van Astro Event GroupOostende, voor dit mooie weekendje, voor deprima organisatie, voor het mooie weer, voorde goede sprekers, …

Page 24: Guidestar 09-2012

Philip

Cornei

lle

00,,7766 mm GGrraannddee LLuunneetttteeOObbsseerrvvaattooiirree CCôôttee dd''AAzzuurr

024

Foto - De auteur voor het Bischoffs-heim gebouw met Grande Coupole,ontworpen door Gustave Eifel,waarin de 0.76 m refractor van hetObservatoire de Nice is onderge-bracht. Bron : Philip Corneille.Meer informatie :www.oca.eu

Rubriek

-Obse

rvator

iawere

ldwijd

In augustus 1839 werd het Pulkowaobservatorium te Sint-Petersburg in Ruslandofficieel geopend door tsaar Nicolaas I. Dezeimposante keizerlijke sterrenwacht werdbekend als eerste “moderne” observatoriumvan de 19de eeuw. Onder de deskundigeleiding van de Duits-Russische astronoomFriedrich von Struve, opgevolgd in 1861 doorzijn zoon Otto Wilhelm von Struve (1819-1905), beschikte de Pulkowa sterrenwachtover een 0,38 m refractor (lenzen telescoop),één van de beste instrumenten uit die tijd.In juni 1846 berekende de Franse sterrenkun-dige Urbain le Verrier (1811-1877) aan dehand van afwijkingen in de baan van Uranus,de planeetbaan van de planeet Neptunus, dieuiteindelijk op 24 september 1846 waar-genomen door Johann Gottfried Galle (1812-1910) met de Fraunhofer refractor van deBerlijnse sterrenwacht.Ondanks deze belangrijke ontdekking blijvende Franse astronomen qua observatoria ophun honger zitten terwijl hun Amerikaanse enRussische collega’s steeds grotere refractorsbestelden bij de beroemde telescoopbouwerAlvan Clark (1804-1887) & Sons.In 1870 roept Otto Struve de astronomischegemeenschap op om de Venusovergangen van1874 en 1882 waar te nemen vanuit eenmaximum aantal observatoria teneinde deastronomische eenheid (AU) met groterenauwkeurigheid te berekenen. Sinds de Venustransit van december 1639 probeerdenastronomen de AU, de gemiddelde afstandvan de Aarde tot de Zon, te bepalen om eenidee te krijgen van de afmetingen van hetZonnestelsel.In 1875 engageert de Frans-Nederlandsebankier Raphaël-Louis Bischoffsheim (1823-1906) zich om, naast de observatoria vanParijs, Toulouse en Marseille, een nieuwesterrenwacht te financieren aan de FranseAzurenkust. Bischoffsheim spiegelde zich aande Amerikaanse filantropen die moderneobservatoria sponsorden en wou met henrivaliseren. Hij stuurde de Franse astronoomHenri Joseph Perrotin (1845-1904) naar dePulkowa sterrenwacht, toonaangevendEuropees observatorium voor die tijd.In 1878 besliste het « Bureau des Longitudes »dat het Observatoire de Nice diende uitgerustte worden met een Meridiaankijker, een 0,38m refractor en een grote 0,76 m refractor omte kunnen wedijveren met Amerikaanseobservatoria.Vanaf december 1879 werd het Observatoirede Nice, sinds 1988 l’Observatoire de la Côted’Azur (OCA) genoemd, ingeplant op de topvan de 370 m hoge Mont Gros aan de rand

van de havenstad Nice. Het geheel werdgedirigeerd door de Franse architect CharlesGarnier (1832-1923) die de Franse ingenieursLucien Barbet en Gustave Eiffel inschakeldeom de gebouwen en koepels te construeren.Bischoffsheim wou de grootste refractor terwereld en schakelde de broers Henry, PaulPierre Henry (1848-1905) en Prosper MathieuHenry (1849-1903), in om deze te verwezen-lijken. Deze self-made astronomen / opticiensvan de Paris-Meudon sterrenwacht slaagden erals eersten in om sterren tot magnitude 12 tefotograferen.In 1884 plaatste Bischoffsheim een order bijhet atelier van Gustave Eiffel voor een 24 mdiameter koepel om de 0,76 m refractoronderin te brengen. Gezien Bischoffsheim’sinteresse voor Egyptologie kreeg architectGarnier de opdracht om het gebouw voor de0,76 m Grande Lunette te baseren op eenmastaba. Bovendien contacteerde hij debeeldhouwer Paul Armand Bayard de laVingtrie om een Farao buste te creëren terdecoratie van het gebouw met la GrandeCoupole.In de zomer van 1885 werd het 11 m hogevierkante gebouw, met 26 m zijden, opge-trokken rond de enorme stenen montering dietot 7 m diepte op de rotsen van de Mont Groswas geïnstalleerd. Eind 1885 werd de 100 tonzware klassieke koepel op het witte artnouveau gebouw geplaatst. Eiffel koos eeningenieus systeem om de koepel te latenbewegen op een vloeibare magnesiumchloridefilm, bestand tegen temperaturen tot -40° C,waardoor het geheel in minder dan 4 minutenvolledig kon rond draaien. De prachtige koepelwas geïnspireerd op het Pantheon van Romeen bleef tot vandaag de grootste koepel inFrankrijk.Uiteindelijk werd in 1887 de 0,76 m GrandeLunette refractor door de broers Henryopgeleverd met een stalen montering van PaulFerdinand Gautier (1842-1909). Op 27 oktober1887 werd de telescoop officieel ingehuldigdals de grootste refractor ter wereld. Echter in1889 verkreeg het Lick Observatory op MountHamilton – Californië een 0,91 m refractor enin 1895 realiseerden Alvan Clark en AmbroseSwasey een 1,02 m refractor voor het YerkesObservatory in Williams Bay – Wisconsin.In 1887 kreeg Raphaël Bischoffsheim de Aragomedaille van de l’Académie des Sciences en debroers Henry de Lacaze prijs voor hunverwezenlijkingen. De Franse schrijver EmileZola baseerde het personage van de bankierSteiner in zijn boek “Nana” op Bischoffsheimdie tot Fransman werd genaturaliseerd.De 0,76 m Grande Lunette is een imposantelenzenkijker met een bruikbare diameter van

Guide

star|

09-201

2

Info - Philip Corneille isAEG lid en Data Manage-ment consultant met bij-zondere interesse voorsterrenkundige applicaties. Als Fellowof the British Interplanetary Societyschrijft hij regelmatig over onbe-mande ruimtevaart en sterrenkundevoor internationale vakbladen.

Page 25: Guidestar 09-2012

025

Guidestar|09-2012

Page 26: Guidestar 09-2012

026

Foto - De Griekse god Apollon,afgebeeld als Egyptische farao meteen kroon van zonnestralen, duiktuit de zodiak als ornament van deGrande Coupole. Bron : Philip Corneille.Foto - De auteur aan de voet van destenen pilaararmen. De bordjesgeven de breedtegraad (43° 43’ 17”)en lengtegraad (29-12 EST) alsookinfo over de optiek van de 0,76 mGrande Lunette refractor. Bron :Philip Corneille.Foto - De 0,76 m Grande Lunettemet 0,25 m zoekkijker op de stalenequatoriaal montering van PaulGautier steunt op dubbele stenenpilaararmen. Bron : Philip Corneille.

Meer informatie :www.oca.eu

0,74 m en een brandpuntsafstand van 17,89m. Op het einde van de 19de eeuw kondenastronomen ermee visueel waarnemen metvergrotingen tot 2250 X, waardoor demaantjes van de planeet Uranus (Ariel,Umbriel, Titania en Oberon) zichtbaar waren.Met een scheidend vermogen 0,2 boogseconden werd de Grande Lunette tevensgebruikt om ster parallaxen te meten endubbelsterren te fotograferen. De 0,76 mrefractor werd uitgerust met een 0,25 m“zoekkijker” die vroeger werd gebruikt omkometen op te sporen.Het Observatoire de Nice heeft steeds eenspeciale status behouden en nam niet deelaan het “Carte du Ciel” project geïnitieerddoor Amédée Mouchez (1821-1892) om eenfotografische atlas van de sterrenhemel tecreëren. De astronomen in Nice legden zichtoe op planeetonderzoek en het meten van delichtsnelheid.

In 1910 ontwikkelde de Franse astronoomHenri Chrétien (1879-1956) in samenwerkingmet de Amerikaan George Willis Ritchey

(1864-1945) de Ritchey-Chrétien telescoop,een afgeleide Cassegrain reflector waarbij dehoofd- en secundaire spiegel hyperboloïdischzijn. Deze compacte reflector heeft een grootbeeldveld en compenseert astigmatisme enbeeldveld welving alsook sferische aberraties.Na de Eerste Wereldoorlog kende hetobservatoire de Nice een lange periode vanverval door het opdrogen van de nodigefondsen voor wetenschappelijk onderzoek.Pas in 1962 slaagde de nieuwe directeur Jean-Claude Pecker (1923- ) erin het nodige budgette verkrijgen om het gebouw en de GrandeLunette refractor te restaureren.Op deze manier bleef de 0,76 m GrandeLunette de tweede grootste ter wereld quabrandpuntsafstand en vierde grootste terwereld qua diameter van de hoofdlens.Tijdens de jaren 1970 verschoof de focus vande Franse sterrenkunde naar andere sterren-wachten, zoals het Observatoire de HauteProvence (OHP) waar Charles Fehrenbach(1914-2000) en André Lallemand (1904-1978)technisch onderzoek verrichtten naar foto-versterkerbuizen en elektronische camera’s.Sinds 1979 waren Franse astronomen nauwbetrokken bij het CFHT-project (Canada-France-Hawaii-Telescope) op Mauna Kea,Hawaï – VSA.In 1984 deden de CCDs (Charge CoupledDevice) lichtgevoelige elektronische detectorenhun intrede in de Franse sterrenkunde mettoepassingen op de 1,52 m OHP reflector. In1988 werden de observatoria van Grasse, Niceen plateau de Calern tesamen ondergebrachtin het Centre d’Etudes et de RecherchesGéodynamiques et Astronomiques (CERGA)onder de naam Observatoire de la Côte d’Azur(OCA).Sinds het nieuwe millennium werd devolledige site bestaande uit een 15-talgebouwen, waaronder een bibliotheek en eenlaboratorium, heropgewaardeerd en zijn er250 personen tewerkgesteld. De instrumentenworden nog steeds gebruikt door doctoraat-studenten en amateur-astronomen vooronderzoek en pedagogische activiteiten.

Guide

star|

09-201

2

Page 27: Guidestar 09-2012

027

Guidestar|09-2012

Page 28: Guidestar 09-2012
Page 29: Guidestar 09-2012

Kortnieuws

De NASA-Marssonde Curiosity heeft kort voor zijnlanding op de rode planeet de eerste gegevens naar deaarde gestuurd. Dat heeft het Deutsches Zentrum fürLuft- und Raumfahrt (DLR) vrijdag laten weten. Tijdensde reis naar Mars, waar de sonde maandag landt, issteeds de hoeveelheid kosmische straling gemeten. Diegegevens moeten nu worden geanalyseerd. Met deverzamelde data kan bijvoorbeeld worden berekendhoe toekomstige Marsreizigers kunnen wordenbeschermd tegen kosmische straling. De sonde stuurtook nadat deze op Mars is geland gegevens naar deaarde. De landing van de sonde op Mars gebeurt omongeveer half 8 maandagochtend (Nederlandse tijd).Vervolgens zal een 900 kilo zware rover genaamdCuriosity Mars verkennen. Doel van de missie is zoekennaar aanwijzingen voor de leefbaarheid van Mars. ''Deruimtewagen blijft daar als het goed is 2 jaar en gaatin totaal 20 kilometer onderzoeken’’, zei Inge Loes tenKate. De geowetenschapper van de Universiteit Utrechtis sinds 2006 betrokken bij de Amerikaanse missieMars Science Laboratory. Bron : ANP / 04-08-2012.Al een tijdje is duidelijk dat ruimtesonde Voyager 1 ophet punt staat om de invloedssfeer van onze zon teverlaten, en de interstellaire ruimte te betreden. Tweevan de drie indicatoren die naar verwachting hetpasseren van de 'drempel' zullen verraden, vertonen delaatste tijd grotere veranderingen dan de zeven jaardaarvóór. De Voyager 1 werd op 5 september 1977gelanceerd, scheerde langs de planeten Jupiter enSaturnus en is nu, bijna 35 jaar later, nog steedsoperationeel. Zijn afstand tot zon en aarde bedraagtinmiddels ruwweg 18 miljard kilometer. De afgelopenjaren wordt met spanning uitgekeken naar demeetgegevens die de ruimtesonde naar de aardezendt. Op 28 juli mat hij een sterke stijging van deenergierijke kosmische straling die van buiten hetzonnestelsel afkomstig is. Nog diezelfde dag daaldehet aantal minder energierijke deeltjes dat uit hetzonnestelsel zelf kwam met de helft. Drie dagen laterwaren de meetwaarden weer zo'n beetje op hunnormale niveau. Volgens wetenschappers wijzen zulkesterke fluctuaties erop dat Voyager 1 de interplanetaireruimte dicht is genaderd. Als het echt zo ver is, moetook een derde indicator omslaan: de richting van hetmagnetische veld in de omgeving van de ruimtesonde.Bron: NU / 04-08-2012.Een onbemande Russische raket met twee communi-catiesatellieten als lading is er niet in geslaagd in eenbaan om de aarde te geraken. Dat heeft de Russischeruimtevaartorganisatie Roscosmos dinsdag gezegd.Enkele minuten na de lancering vanaf de ruimtebasisBaikonoer in Kazachstan maandag sloeg een secundairstuwmechaniek van de Proton-M raket eerder af dande bedoeling was, zei Roscosmos. De raket slaagde erhierdoor niet in de dampkring te verlaten. Deruimtevaartorganisatie stelt een onderzoek in enoverweegt, vanwege eerdere incidenten met dit typeraket, voorlopig geen Proton-M raketten meer telanceren. In augustus vorig jaar ging het contactverloren met een communicatiesatelliet, die evendaarvoor met een Proton-M was gelanceerd. Vier jaareerder, in 2007, stortte een Proton-M met een Japansekunstmaan aan boord neer. Maandag moesten eenRussische en een Indonesische satelliet in een baan omde aarde worden gebracht. Bron : NU / 07-08-2012.Voormalig astronaut Neil Armstrong, de eerste man dieop de maan liep, herstelt van een hartoperatie.

Armstrong, die afgelopen zondag 82 jaar werd,onderging dinsdag een bypassoperatie vanwege vierverstopte kransslagaders. Dat heeft ruimtevaart-organisatie NASA woensdag gemeld. Op 20 juli 1969landde Armstrong met de Apollo 11 op de maan ensprak de historische woorden: ''Een kleine stap vooreen mens, een enorme sprong voor de mensheid".Volgens zijn vrouw Carol gaat het goed met degeopereerde ex-ruimtevaarder. Armstrong gaf na zijncarrière als astronaut les aan de University ofCincinnati. Hij woont met zijn vrouw in de buurt vanCincinnati. Bron : ANP / 09-08-2012.Technici van de Amerikaanse ruimtevaartdienst Nasazijn zeer tevreden over de landing van MarsroverCuriosity, afgelopen maandag. Nu de organisatieenkele dagen de tijd heeft gehad om te bestuderenhoe de landing is gegaan, blijkt dat zich bijna geenfouten hebben voorgedaan, aldus de BBC. De roverlandde slechts 2,4 kilometer van de bedoeldelandingsplaats, een minuscule afstand in de ruimte-vaart. Curiosity heeft de afgelopen week ongeveer 1megabyte aan data teruggestuurd naar de aarde.Hoewel dat minder is dan één foto gemaakt door eenmobiele telefoon, kan Nasa inmiddels goed beoordelenhoe de landing zich voltrok. Vanaf het moment dat derover de atmosfeer binnenvloog duurde het 7 minutenen 12 seconden tot de wielen de grond raakten. Dat isbijna precies de '7 minutes of terror' die warenvoorspeld. Uit beeld dat werd teruggestuurd via desattelieten Mars Oddysey en Mars ReconnaissanceOribteris is gebleken dat de parachute perfect heeftgewerkt, waardoor Curiosity langzaam kon landen.Toch landde het voertuig niet precies op de plek diewas uitgekozen, omdat er op het laatste moment nogwerd bijgestuurd. Ook stond er een sterkere wind danverwacht was. Bron : NU / 12-08-2012.India gaat in 2013 een ruimtereis naar Mars maken.Dat heeft de Indiase premier Manmohan Singhwoensdag gezegd. Volgens de premier betekent deMars-missie 'een grote stap voorwaarts' voor dewetenschap en de technologiesector. Het is debedoeling dat een onbemand ruimtevaartuig in eenbaan rond Mars gebracht wordt en er weten-schappelijke gegevens over de planeet gaatverzamelen. Met de missie is een bedrag van 82miljoen dollar gemoeid. De verwachting is dat demissie begint met de lancering van een raket die doorde Indian Space Research Organization is ontwikkeld.In 2008 bracht India al een ruimtevaartuig in een baanrond de maan. Vorige week landde Marsrover Curiosityvan de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA ineen grote krater op Mars. Curiosity gaat weten-schappelijk onderzoek doen op de planeet. Bron :Novum / 15-08-2012.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Evenement : Space NightSpace Night is een evenement, in een organisatie van de Astro Event Group vzw uit Oostende,waarbij telkens twee top-gastsprekers komen praten rond één gemeenschappelijk thema zijnde :sterrenkunde voor iedereen ! Tevens wisselen we elk jaar af tussen een sterrenkundig en ruimte-vaartgericht thema.Professor Christoffel Waelkens bijt de spits af met een voordracht over 50 jaar ESO. Waarbij hunvele ontdekkingen hoe langer hoe meer de weg vinden naar het publiek. Via websites, webcasts,artikels en allerhande leuke en leerzame computer applicaties. Daarna is het de beurt aan Hannyvan Arkel (NL) die, als leerkracht, enkele jaren terug - via Galaxy Zoo - een gloednieuw type deep-sky object heeft ontdekt. Of hoe iedereen tegenwoordig aan sterrenkunde kan doen !Datum - Zaterdag 27 oktober 2012. 18.00 uur t/m 22.30 uur. Toegang: GRATIS.Locatie - Conferentiezaal stadhuis Oostende. Vindictivelaan 1 te 8400 Oostende (B). www.aegvzw.be. 029

Guidestar|09-2012

Page 30: Guidestar 09-2012

Carolin

eHoek

SSeekkss iinn ddee rruuiimmttee ??IIss hheett eeiiggeennlliijjkk mmooggeelliijjkk ??

030

Info - Science fiction-schrijfster VannaBonta ontwierp de 2Suit, een twee-persoonspak dat met ritsen enklittenband een paar geliefden aanelkaar kan koppelen. Ze testte hetpak zelf door haar echtgenoottijdens een paraboolvlucht te kussenen dat was al erg lastig, aldus deschrijfster.Meer informatie :www.nasa.gov

Artike

l

De mensheid heeft al heel wat gepresteerd in deruimte. Maar seks? Dat nog niet. Gaat het erooit nog van komen?Het lijkt misschien een beetje een banaalvraagstuk. Maar dat is het zeker niet. Wanneerwe de plannen van ruimtevaartorganisatiesbekijken dan zien we enorme ambities.Bijvoorbeeld een bewoonde basis op Mars. Enmisschien nog wel op vele andere (veel verderafgelegen) planeten. Het zijn plaatsen die in detoekomst misschien wel ons tweede thuisworden. Maar het voortbestaan van zo’n vertweede thuis staat of valt met de mogelijkheidom voor nageslacht te zorgen. Anderen –waaronder Stephen Hawking – denken dat demensheid vroeg of laat gedwongen wordt omde aarde te verlaten. Klimaatverandering,uitputting van grondstof-fen, voedseltekorten,enzovoort. Het zijn allemaal problemen die onsstraks misschien dwingen om (een deel van) demensheid naar een andere planeet teverplaatsen. En ook in dit doemscenario isvoortplanting in de ruimte van het grootstebelang.Maar kan het ook? Voortplanten in de ruimte?Deskundigen zijn er nog niet helemaal uit, maaréén ding staat vast: het zal niet gemakkelijk zijn.Eén van de grootste problemen in de ruimte isde gewichteloosheid. Zo is het al heel ergmoeilijk om twee mensen simpelweg bij elkaarte houden. Schrijfster Vanna Bonta bedachtdaar in 2006 iets op. 2Suit: twee pakken dieheel gemakkelijk aan elkaar gekoppeld kunnenworden, waardoor twee mensen geen moeitehoeven doen om bij elkaar te blijven en zichdus op andere dingen kunnen richten. Het pakis ook getest en wel aan boord van eenvliegtuig waarmee gedurende enkele minutengewicht-loosheid kan worden gecreëerd. Dezetest verliep goed: met het pak konden tweemensen gemakkelijker bij elkaar in de buurtblijven. Het is een begin, maar bewijst nog langniet dat seks in de ruimte mogelijk is. Er zijnnamelijk nog wel wat meer probleempjes. Hoeaantrekkelijk is het bijvoorbeeld als zweet-druppeltjes rondom een vrijend koppel heenzweven? Laat staan als andere lichaamssappenontsnappen. Daarnaast is de bloeddruk in deruimte lager en is het dus maar de vraag ofmannen een volledige erectie kunnen krijgen.En dan is het ook nog een hele kunst omgewichteloos te rollebollen zonder er misselijkvan te worden.Seks hebben valt dus al niet mee. Maardatzelfde geldt hoogstwaarschijnlijk voor devoortplanting. Stel: een man en vrouw hebbenseks, dan is het nog maar de vraag of dat eengezond kindje oplevert. Uit recentelijk onderzoekis bijvoorbeeld gebleken dat kosmische stralingeen serieus probleem is. Deze straling bestaat uitgeladen deeltjes die DNA aantasten en zo cellenkunnen vernietigen of beschadigen. Een onge-

boren kindje kan daardoor ernstig gehandicaptraken of onvruchtbaar te wereld komen. Diekosmische straling speelt bijvoorbeeld eenbelangrijke rol wanneer we naar Mars trekken.En ook de gewichteloosheid kan wel eensproblemen opleveren, zo is gebleken uitexperimenten met ratten. Ratten kregen in deruimte gezonde jongen. Maar die jongenhadden de eerste week bijzonder veel moeiteom van hun rug op hun buik te draaien: eenkunstje dat ze op aarde geen moeite kost.Waarschijnlijk komt dat doordat ze zich door degewichteloosheid anders ontwikkelen. Manne-lijke ratten die in de ruimte zijn geweest en latermet een vrouwtje paren dat altijd op aarde isgebleven, krijgen daarop soms jongen metproblemen. De jongen lopen achter in deontwikkeling en hebben last van allerlei lichame-lijke ongemakken. Aangezien zwaartekracht ookbij de ontwikkeling van een menselijke foetusbelangrijk is, is het aannemelijk dat een volledigezwangerschap in gewichteloosheid de ontwik-keling van het ongeboren kindje geen goeddoet. Maar nogmaals: hard bewijs daarvoor is erdus niet.Voor nu moeten wetenschappers wanneer zezich over deze kwestie buigen laten leiden doorexperimenten met dieren en theorieën over hoegewichteloosheid en kosmische straling mensenbeïnvloedt. We zijn tenslotte nog niet klaar voorechte experimenten met mensen. En het lijkterop dat de prioriteiten van ruimtevaart-organisaties daar ook niet liggen. Tot grotefrustratie van sommige wetenschappers diedenken dat seks in de ruimte van groot belang isvoor de ontwikkeling van bases op bijvoorbeeldMars.Welbeschouwd kunnen we concluderen dat demensheid op dit moment nog niet klaar is voorseks in de ruimte. Maar dat wil niet zeggen dathet niet tot de mogelijkheden behoort. Zo wordtseks al een stuk gemakkelijker als we een maniervinden om kunstmatige zwaartekracht tefabriceren. En de voortplanting wordt in theorieal veiliger wanneer we materialen ontwikkelendie kosmische straling niet doorlaten. Maarzover zijn we nog niet. Veel wetenschappers zijner echter wel van overtuigd dat we ooit zoverkomen. Maar daarvoor moet dit onderwerp zicheerst van zijn taboe-status ontdoen. Ruimte-vaartorganisaties moeten het willen omarmen.Nu weigeren ze dat nog pertinent. Maarmisschien dat de opkomst van de commerciëleruimtevaart er wel anders tegenaan gaat kijken.Niet zozeer uit goodwill naar onze soort, maareerder vanuit commercieel perspectief. Wantverkopen romantische ruimtereisjes naar hotelsin een baan rondom de aarde niet beter alsmensen weten dat ze op deze unieke locatie enonder unieke omstandigheden ook seks kunnenhebben? Wederom geldt: zover zijn we nog niet.Maar wat niet is, kan nog komen...

Guide

star|

09-201

2

Page 31: Guidestar 09-2012

031

Guidestar|09-2012Rubriek-Lanceeroverzichtvandemaand

KrisChristiaens

Verklarende woordenlijst

GEO Geostationary Earth OrbitLEO Low Earth OrbitMil . Com. Mil itaire Communicatiesatel l iet

■ Mislukte lancering

Datum Uur (GMT) Raket Lanceerbasis Vracht Gewicht Land Baan Doel

01-08-2012 19.35 uur Sojoez-U Bajkonoer Progress-M 16M 7.250 Kg Rusland LEO ISS bevoorradingSfera 53 8 Kg Rusland LEO Atmosferisch onderzoek

02-08-2012 20.54 uur Ariane 5 ECA Kourou Intelsat 20 6.094 Kg Internat. GEO CommunicatieHYLAS 2 3.311 Kg UK GEO Communicatie

06-08-2012 19.31 uur Proton-M Briz-M Bajkonoer Telkom 3 1.600 Kg Indonesië GEO CommunicatieEkspress-MD2 1.140 Kg Rusland GEO Communicatie

19-08-2012 06.54 uur Zenit-3SL Sea-Launch Intelsat 21 5.984 Kg USA GEO Communicatie

30-08-2012 08.05 uur Atlas-5 (401) Cape Canaveral RBSP A 650 Kg USA 500 x 30600 Magnetosf. onderzoekRBSP B 650 Kg USA 500 x 30600 Magnetosf. onderzoek

AAuugguussttuuss 22001122

Page 32: Guidestar 09-2012

boren kindje kan daardoor ernstig gehandicaptraken of onvruchtbaar te wereld komen. Diekosmische straling speelt bijvoorbeeld eenbelangrijke rol wanneer we naar Mars trekken.En ook de gewichteloosheid kan wel eensproblemen opleveren, zo is gebleken uitexperimenten met ratten. Ratten kregen in deruimte gezonde jongen. Maar die jongenhadden de eerste week bijzonder veel moeiteom van hun rug op hun buik te draaien: eenkunstje dat ze op aarde geen moeite kost.Waarschijnlijk komt dat doordat ze zich door degewichteloosheid anders ontwikkelen. Manne-lijke ratten die in de ruimte zijn geweest en latermet een vrouwtje paren dat altijd op aarde isgebleven, krijgen daarop soms jongen metproblemen. De jongen lopen achter in deontwikkeling en hebben last van allerlei lichame-lijke ongemakken. Aangezien zwaartekracht ookbij de ontwikkeling van een menselijke foetusbelangrijk is, is het aannemelijk dat een volledigezwangerschap in gewichteloosheid de ontwik-keling van het ongeboren kindje geen goeddoet. Maar nogmaals: hard bewijs daarvoor is erdus niet.Voor nu moeten wetenschappers wanneer zezich over deze kwestie buigen laten leiden doorexperimenten met dieren en theorieën over hoegewichteloosheid en kosmische straling mensenbeïnvloedt. We zijn tenslotte nog niet klaar voorechte experimenten met mensen. En het lijkterop dat de prioriteiten van ruimtevaart-organisaties daar ook niet liggen. Tot grotefrustratie van sommige wetenschappers diedenken dat seks in de ruimte van groot belang isvoor de ontwikkeling van bases op bijvoorbeeldMars.Welbeschouwd kunnen we concluderen dat demensheid op dit moment nog niet klaar is voorseks in de ruimte. Maar dat wil niet zeggen dathet niet tot de mogelijkheden behoort. Zo wordtseks al een stuk gemakkelijker als we een maniervinden om kunstmatige zwaartekracht tefabriceren. En de voortplanting wordt in theorieal veiliger wanneer we materialen ontwikkelendie kosmische straling niet doorlaten. Maarzover zijn we nog niet. Veel wetenschappers zijner echter wel van overtuigd dat we ooit zoverkomen. Maar daarvoor moet dit onderwerp zicheerst van zijn taboe-status ontdoen. Ruimte-vaartorganisaties moeten het willen omarmen.Nu weigeren ze dat nog pertinent. Maarmisschien dat de opkomst van de commerciëleruimtevaart er wel anders tegenaan gaat kijken.Niet zozeer uit goodwill naar onze soort, maareerder vanuit commercieel perspectief. Wantverkopen romantische ruimtereisjes naar hotelsin een baan rondom de aarde niet beter alsmensen weten dat ze op deze unieke locatie enonder unieke omstandigheden ook seks kunnenhebben? Wederom geldt: zover zijn we nog niet.Maar wat niet is, kan nog komen...

Philip

Cornei

lle

FFrraannkkyy DDuubbooiiss

032

Foto - De cyclische variatie van hetaantal zonnevlekken werd voor heteerst waargenomen en vastgelegddoor Heinrich Schwabe tussen 1826en 1843. Dit leidde Rudolf Wolf ertoe om vanaf 1848 regelmatigewaarnemingen te doen. Het wolf-getal is een maat voor het aantalafzonderlijke zonnevlekken en groe-pen. Er is gebleken dat er een verbandis met een aantal andere zonne-variabelen.Meer informatie :www.digilife.be/club/franky.dubois

Rubriek

-Ama

teuras

tronoo

mind

ekijke

r

Eind de jaren 1960 kwam Franky Dubois incontact met de toen al bekende amateurastronoom Danny Cardoen en keek met hemvoor het eerst naar de zon met behulp van eentelescoop.In 1972 kocht Franky zijn eerste telescoop, een60 mm F15 refractor, later gevolgd door een 20cm F6 newton.Aanvankelijk lag voor Franky de nadruk opvisueel waarnemen maar de astrofotografiemicrobe was reeds vroeg aanwezig en hijverwezenlijkt zijn eerste sterrenwachtje metafschuifbaar dak.In 1981 stond Franky, samen met enkeleamateurs uit de Westhoek, aan de wieg van deastrokern “Rigel”. Tijdens één van hun eersteledenbijeenkomsten nam Franky de taak op zichom een zonnewaarneming voor te bereiden ensindsdien is hij een fervent zonnewaarnemergebleven.

Vanaf 1983 startte Franky Dubois met intensievewaarnemingen van onze dichtstbijzijnde stermet een gemiddelde van ongeveer 250waarnemingen per jaar! Deze waarnemingenwerden doorgestuurd naar de werkgroep Zonvan de Vlaamse Vereniging voor Sterrenkunde(VVS), het Duitse “Sonne”, de BritishAstronomical Association (BAA) en de AmericanAssociation of Variable Star Observers (AAVSO).Franky breidde zijn informatie steeds uit en metde jaren kwamen er verschillende relatieve

Guide

star|

09-201

2

daggetallen bij in zijn waarnemingsprogramma,zoals CV, pettis index en intersol index. Vanaf1990 werden er iedere waarneming dag vijfverschillende relatieve daggetallen bepaaldalsook diverse foto’s van de Zon genomen.Bovendien werd voor de volledige 22steZonnecyclus op iedere waarneming dag eendubbelopname gerealiseerd, zodat Franky deposities van de zonnevlekken zeer nauwkeurigkon bepalen ten einde het vlinderdiagramsamen te stellen.De 22ste Zonnecyclus (sinds 1755, het begin derwaarnemingen), liep van september 1986 totmaart 1996 en in maart 1989 verscheen degrootste zonnevlekkengroep in decennia.Franky’s schitterende opnames werden doorweerman Armand Pien op de BRT getoond enverschenen in diverse dagbladen, waaronder devoorpagina van de Standaard. Via Pierre Cugnonvan het Sunspot Index Data Center (SIDC) van deKoninklijke Sterrenwacht van België (KSB)vernam Franky Dubois dat zijn opname tevenswas gebruikt ter illustratie van een artikel in eenRussische krant.In 1996 nam Franky zijn gloednieuwe sterre-nwacht in gebruik, een stenen gebouw met een3 meter koepel met annex een kleinecontroleruimte en gedeelte met afschuifbaardak. Tegelijkertijd investeerde hij in nieuwekijkers, waaronder een 125 mm f 20 refractor eneen 80 mm protuberansenkijker.Datzelfde jaar werd Franky Dubois leider van dewerkgroep Zon binnen de VVS, een taak die hijheden ten dage nog steeds vervult. Deze VVSwerkgroep bestaat uit een 30-tal actieve ledendie maandelijks hun waarnemingen doorsturen.Dankzij hun maandelijkse nieuwsbrief genietende “Belgian Solar Observers” (BSO) trouwensgrote bekendheid bij buitenlandse zonnewaar-nemers.Naast de zonne observaties is Franky tevenseducatief medewerker bij de volkssterrenwachtAstroLab Iris in het provinciaal domein “DePalingbeek”. Hij bouwde tevens een maquettevan het internationaal ruimtestation IIS opschaal 1/25, die tesamen met een sterrenhemelwerd opgehangen in de bibliotheek van AstrolabIris.Sinds enkele jaren doet Franky tevens aanradioastronomie waarbij hij betrokken is bij eenproject om meteoren te observeren. Bovendienwerkt hij samen met Edwin De Ceuninck enJean-Pierre Grootaerd aan een 80 cm optischsferische testspiegel die een f 4 openings-verhouding zal verkrijgen. Na een eerste pogingin januari 2012 waarbij de glasplaat barstte, zijnze met herenigde krachten herbegonnen enslijpen momenteel aan een unieke glasplaat.Wordt ongetwijfeld vervolgt…

Info - Philip Corneille isAEG lid en Data Manage-ment consultant met bij-zondere interesse voorsterrenkundige applicaties. Als Fellowof the British Interplanetary Societyschrijft hij regelmatig over onbe-mande ruimtevaart en sterrenkundevoor internationale vakbladen.

Page 33: Guidestar 09-2012

033

Page 34: Guidestar 09-2012

DirkD

evlies

MMaarrcceell JJaaccqquueessJJoosseepphh DDeehhaalluu

034

Foto - De cyclische variatie van hetaantal zonnevlekken werd voor heteerst waargenomen en vastgelegddoor Heinrich Schwabe tussen 1826en 1843. Dit leidde Rudolf Wolf ertoe om vanaf 1848 regelmatigewaarnemingen te doen. Het wolf-getal is een maat voor het aantalafzonderlijke zonnevlekken en groe-pen. Er is gebleken dat er een verbandis met een aantal andere zonne-variabelen.Meer informatie :www.digilife.be/club/franky.dubois

Rubriek

-Woor

dvan

dema

and

De persoon van de maand is Marcel Dehalu. Hijwas meer dan alleen sterrenkundige, daarnaastwas hij immers ook geodeet, geofysicus entopograaf. Hij was als onderzoeker en lesgeverzijn hele leven verbonden met de Université deLiège. Zowel op menselijk, universitair als opwetenschappelijk vlak liet hij een grotenalatenschap achter.Personalia

Hij is geboren in Montegnée-lez-Liège op 1september 1873 en overleed in Luik op 16 juni1960, op 86-jarige leeftijd. Over zijn overlij-densdatum spreken de bronnen elkaar tegen, demeerderheid meldt 15 juni 1960, maar eenoverlijdensbericht van de hand van Pauwen, tevinden op de website van de ULg meldt 16 juni.Zijn naam wordt soms ook verkeerdelijk alsDenalu vermeld.Opleiding

Op de middelbare school volgde hij de richtingGrieks-Latijn. In juli 1897 behaalde hij zijndoctoraat in de wiskunde en de natuurkundeaan de Université de Liège (ULg). De thesis wasgetiteld ‘Les differents systèmes de réductiondes étoiles aux lieux apparants.’. Zijn promotorwas zijn wiskundeprofessor Constantin Le Paige(1852 – 1929). Tijdens zijn opleiding kreeg hijonder andere drie jaar les van François Folie.Folie wilde dat Dehalu in Bonn (Duitsland)praktische vorming kreeg, maar deomstandigheden beslisten er anders over. Folieheeft de sterrenwacht van de universiteit in Luikopgericht. Hij was er directeur van tot 1891,terwijl hij sinds 1883 ook al directeur was van deKoninklijke Sterrenwacht van België. Folie werdin Luik pas in 1893, al twee jaar na zijn vertrek,opgevolgd door Le Paige.Werk en leven

Le Paige kon Dehalu enkele dagen voor zijnlaatste examen aanbieden om als zijn assistentte werken aan het Observatoire de Cointe. LePaige nam in 1893 het directeurschap vanCointe aan, nadat de post van 1885 tot 1892leeg bleef. Le Paige liet het theoretische voorwat het was en ging de praktische toer op omDehalu te helpen en dat bepaalde de loop vanDehalu’s carrière. Dehalu nam het heft in eigenhand en nam de volgende tien jaar geen verlof.De omstandigheden in het instituut waren nietgemakkelijk: er was geen gas of elektriciteit enverwarmen gebeurde door zich dik te kleden. Deschaarse middelen gingen voor een groot stuknaar het onderhoud van de meteorologischedienst. Hij had een salaris van niet meer dan1.500 Belgische Frank per jaar.Als assistent van Le Paige deed hij waarne-mingen met behulp van een meridiaankijker meteen diameter van 18 cm. Hij ontdekte een foutmet de verticale cirkel en de waterpas voor het

Guide

star|

09-201

2

aanpassen van de horizontale as was enkelegraden vervormd. Door een gebrek aanmiddelen konden deze fouten niet hersteldworden. Samen met Le Paige werkte hij eentechniek uit met een kwikbad om ervoor tezorgen dat het instrument waterpas stond. Demethode werd internationaal bejubeld.Hij werd benoemd tot volwaardig sterren-kundige op 23 oktober 1901. Onder zijn invloeden deze van Polidore F. F. Swings (zijndoctoraatstudent die in 1927 afstudeerde in Luik– Guidestar juni 2012) richtte het observatoriumzich op de spectroscopie.Het Observatoire de Cointe kreeg onder zijnbewind nieuwe gebouwen, nieuw lesmateriaalen meer personeel. Hij richtte ook een sectieastrofysica op, deze werd verder uitgebouwddoor Swings.Vanaf 1902 ging hij zich bezighouden metgeodesie en topografie. Hij bestudeerde hetmijnkompas, er waren immers heel watproblemen bij het gebruik van dit toestel. Hetinstrument speelde een belangrijke rol bij deondergrondse oriëntatie. Dehalu ontwikkeldeeen geometrische theorie voor dit kompas. Hijtoonde de verschillende oorzaken aan van deproblemen bij het gebruik van dit toestel, zoalsde keuze voor verkeerde metalen en verkeerdebediening.Van 1902 tot 1907 was hij voor de sterrenkundesecretaris van de redactie van het Bulletin de laSociété Belge d’Astronomie. Hij schreef onderandere over de afwijkingen van het kompas inde buurt van Luik (1903). Hij zetelde ook in deadministratieve en wetenschappelijke raad vande SBA. Hij kreeg de titel van erelid van de SBA.Hij werd in 1902 eveneens lid van de Sociétéroyale des Sciences de Liège. Hij was tussen1907 en 1931 vijfmaal een jaar voorzitter. In1932 werd hij verkozen tot secretaris-generaal.Hij vervulde deze functie 28 jaar.Hij trok naar Tunesië om de zonsverduisteringvan 30 augustus 1905 te observeren. De reis wasopgezet door de Franse sterrenkundigeBigourdan (1851 – 1932). Zijn belangrijkste taakwas de oprichting van een station voor deregistratie van magnetisme, maar Bigourdanvertrouwde hem ook andere taken toe. Eeninteressante foto van de binnendelen van decorona wordt aan hem toegeschreven. De fotowerd gemaakt door Dehalu’s assistent, maar hetscherpstellen van de horizontale telescoop deedhij zelf. De eclips liet op Dehalu zo’n indruk nadat hij zoveel mogelijk verduisteringen van deZon en de Maan probeerde te observeren.In 1907 deed hij op vraag van de Congoleseregering mee aan een expeditie voor deverdeling van de grens tussen Oeganda enCongo. In 1908 en 1909 werd hij ook gevraagdom samen met Britten in Afrika een equatoriale

Info - Dirk Devlies is,naast lid van de AstroEvent Group vzw, ookactief in de VerenigingVoor Sterrenkunde waar hij zetelt inde raad van bestuur. Zowat elk vrijmoment steekt hij in z'n zelfgemaaktsterrenkundig en ruimtevaartgerichtwoordenboek. Een buitengewoon om-vangrijk werk dat al enkele duizen-den pagina's telt.

Page 35: Guidestar 09-2012

035

Page 36: Guidestar 09-2012

026

Foto - Het Observatoire de Cointe,in de buurt van Liège, werdgebouwd in 1881 naar een ontwerpvan architect Lambert Noppius.

boogmeridiaan van 30° op te meten. Tegelijk,terwijl hij toch in Afrika was, deed hij metingenvan het magnetisch veld van de Aarde inOeganda en Kenia. Hij deed steeds magnetischeobservaties op elk belangrijk geodetisch punt.Zijn laatste Afrikaans avontuur, dat elf maandenduurde, verliep in moeilijke omstandighedendoor onder meer het reliëf.In 1909 werd hij als docent belast met decursussen topografie aan de FaculteitToegepaste Wetenschappen aan de universiteitin Luik. Hij werd er op 30 april 1909 gewoonhoogleraar. Van 1909 tot 1914 maakte hij viatriangulatie een kaart van de mijnconcessies inde Kempen met daarop de interessantstepunten voor toekomstige exploitatie. Hij wasmedeverantwoordelijk voor de heropbouw vande ULg na de Eerste Wereldoorlog: hij lietnieuwe gebouwen optrekken voor zijn faculteit.Hij was vanaf 1930 ook administrateur-inspecteur van de universiteit.Vanaf 1922 tot 1943 was Dehalu tevensdirecteur van het Institut d’Astrophysique del’université de Liège. Onder zijn vleugels werdeen nieuwe generatie wetenschappers gevormdwaaronder de twee latere directeurs Paul Ledouxen Swings. Met Swings zette hij een onderzoekop over de mogelijke toepassingen van de(algemene) relativiteitstheorie op desterrenkunde.Bij koninklijk besluit van 18 november 1922krijgt hij de bijna volledige verantwoordelijkheidvoor het volledige takenpakket van Le Paige. In1923 volgde hij Le Paige op als administrateur-inspecteur aan de ULg en als directeur van hetObservatorium van Cointe. Op 11 februari 1927wordt hij op eigen verzoek ontheven van delessen wiskundige geografie. Op 27 december1932 werd hij, eveneens op eigen verzoek,ontlast van nog enkele lessen waaronderspectroscopie en astrofysica.

Hij richtte verschillende nieuwe cursussen in:elementen van het aardmagnetisme, de voor-spelling van de getijden en de luchtfoto-grammetrie: hij maakte kaarten op uitluchtfoto's die met speciale meetcamera'swerden gemaakt. Hij introduceerde ook aan deULg de methodes van de wiskundige statistiek.In 1928 verkreeg hij fondsen, onder anderedankzij de medewerking van industriëlen, voorde oprichting van een meetstation voormagnetisme in Manhay. Het werd ver van allemogelijke interferentie gebouwd. Dit stationwerd vernield tijdens het Ardennenoffensieftijdens de Tweede Wereldoorlog (16 december1944 tot 25 januari 1945). Hij zorgde voor denoodzakelijke fondsen voor de wederopbouw.Hij beschermde en bewaarde de bibliotheek ende collecties van de universiteit. Hij ijverde ookvoor het goed uitrusten van de verschillendelaboratoria. Hij zette zich ook in voor hetaanwerven van beloftevolle onderzoekers. Indezelfde functie deed hij ook inspecties naar dekwaliteit van het onderwijs aan de ULg.In 1942 geeft hij een opgemerkte uiteenzettingover de vorm van de Aarde en de theorie van deisostasie (= de evenwichtstoestand van deaardkorst ten opzichte van de onderliggendelagen) volgens metingen van de gravitatie. Hetwerd in Ciel et Terre gepubliceerd in 1943.Hij deed onderzoek naar vraagstukken in de

gravimetrie en bestudeerde afwijkingen in dezwaartekracht in Oost-Afrika. In 1943 schreef hijeen gids over hoe men onderzoek moet doennaar de gravimetrie in Centraal-Afrika.Hij ging met emeritaat in 1943.

In 1921 werd hij corresponderend lid van deAcadémie royale des Sciences et Belles-Lettres deBruxelles, lid in 1933 en voorzitter in 1941.Magnetisme

Uit voorgaande is al duidelijk dat hij op het vlakvan het onderzoek van magnetisme heel watheeft verricht. Hij onderzocht magnetisme inBelgië in meer dan 200 stations.Aan de universiteit in Luik werd het magnetischveld al opgemeten sinds 1880, maar de eerstevolledig uitgeruste instelling daarvoor werd inManhay gebouwd voor het International PolarYear (IPY) dat liep van 1932 tot 1933 en het namook deel aan het Internationaal Geofysisch Jaar(IGY, 1958 - 1959). Er moest uit Luik uitgewekenworden omdat de elektrische tram voorinterferentie zorgde. Vele jaren zorgde L.Königsfeld voor de waarnemingen en hetwetenschappelijke gebruik van de gegevens vanhet station. Het was Königsfeld die ook zorgdevoor de modernisering van het station bij deheropbouw na de vernietiging in 1944. Na hemvolgden L. Bragard, I. Ottelet en C. Denis. Hetstation ressorteert sinds 1 januari 1990 onderhet KMI.Dehalu promootte onderzoek naar het magne-tisme bij onder andere Merken, L. Hermans, A.Sterpenich en E. Hoge. Vooral laatstgenoemde isDehalu in zijn sporen gevolgd met onderzoek inBelgië en Afrika.

Prijzen, eerbewijzen en naamdragersIn 1956 werd de Prix Marcel Dehalu opgericht.Het wordt driejaarlijks uitgereikt aan eenpublicatie. De prijs wil de studie vansterrenkunde promoten en gaat naar eenstudent of onderzoeker die bij ontvangst demaximumleeftijd van dertig jaar niet heeftbereikt. Hij reikte hem zelf uit in 1956 en 1959.Naar hem is een groot auditorium van desterrenwacht in Cointe genoemd.Hij was lid, correspondeerde of had functiesbinnen vele instellingen zoals het Comitéinternational des Poids et Mesures en deAcademie des Sciences van het Institut deFrance, naast enkele eerder genoemde.Hij kreeg diverse eretitels zoals erelid, maarvooral Grootofficier in de Leopoldsorde en in deKroonorde, Commandeur in het Erelegioen enOfficier in de Orde van de Leeuw.Er is geen planetoïde, een krater of anderoppervlaktekenmerk op een planeet of maannaar hem genoemd. Er bestaan nogplanetoïden, ontdekt door een Belg, die noggeen naam hebben...

Literatuur en bronnenHij publiceerde onder andere over de magne-tische kaart in de mijnbekkens van Luik enHenegouwen (in 1905), over de magnetischewaarnemingen in het noordoosten van Afrika inhet Journal of Geophysical Research (1909) enover de sterrenkundige waarnemingen tijdensde boogopmeting in Afrika schreef hij in 1926.Hij stelde ook voor om kaart van vulkanensamen te stellen. Hij deed een onderzoek naarde spreiding van radianten (= het punt aan dehemel waar alle meteoren van dezelfde zwermschijnbaar uit vertrekken) ten opzichte van deecliptica (Bulletin de la Société Belged'Astronomie, 1903). Daarnaast schreef hij denota Les manifestations de l’Univers invisible(1904) en deed hij onderzoek naar nieuwesterren (1905).Er verschenen verschillende biografieën overhem, zoals in Ciel et Terre in 1980 van de handvan E. Hoge en door Leo Houziaux in 2003 in deNouvelle Biographie Nationale. Een lijst van zijnpublicaties verscheen in het jaarboek 1991 vande ARB van de hand van Marcel Migeotte.

Guide

star|

09-201

2

Info - Een bron, die ik in beperktemate gebruikte, maar voor mijnieuw is en zeker interessant is voorverdere ontdekkingen, is de websitevan de Koninklijke Academie voorOverzeese Wetenschappen. Dehaluwas lid van de Sectie technischewetenschappen van die Academieen voorzitter in 1931 en 1932.Meer informatie :www.kaowarsom.be/nl

Page 37: Guidestar 09-2012

IInn eevveenntt ooff MMoooonn ddiissaasstteerrFoto - Het Apolloprogramma wastussen 1961 en 1972 een ruimte-vaartprogramma van de Amerikaanselucht- en ruimtevaartorganisatieNASA om de mens op de maan telaten landen. Op 25 mei 1961kondigde president John F. Kennedyhet project aan[1] met de woorden:"dit land moet zich verplichten omde mens nog voor het einde van ditdecennium op de maan te latenlanden en hem weer veilig naaraarde te brengen".

Meer informatie :www.nasa.gov

037

Guidestar|09-2012Artikel

Redactioneel

In de archieven van de Amerikaanse overheidzijn ongetwijfeld bijzonder veel interessantedocumenten te vinden. Een van die pareltjes isde toespraak die president Richard Nixon latenvoorbereiden had voor het geval dat Apollo 11in 1969 de maan niet meer zou kunnenverlaten.De volledige tekst

IN EVENT OF MOON DISASTER: Fate hasordained that the men who went to the moonto explore in peace will stay on the moon torest in peace.These brave men, Neil Armstrong and EdwinAldrin, know that there is no hope for theirrecovery. But they also know that there ishope for mankind in their sacrifice.These two men are laying down their lives inmankind's most noble goal: the search fortruth and understanding.They will be mourned by their families andfriends; they will be mourned by their nation;they will be mourned by the people of theworld; they will be mourned by a MotherEarth that dared send two of her sons into theunknown.In their exploration, they stirred the people ofthe world to feel as one; in their sacrifice, theybind more tightly the brotherhood of man.In ancient days, men looked at stars and sawtheir heroes in the constellations. In modern

times, we do much the same, but our heroesare epic men of flesh and blood.Others will follow, and surely find their wayhome. Man's search will not be denied. Butthese men were the first, and they will remainthe foremost in our hearts.For every human being who looks up at themoon in the nights to come will know thatthere is some corner of another world that isforever mankind.PRIOR TO THE PRESIDENT'S STATEMENT: ThePresident should telephone each of thewidows-to-be.AFTER THE PRESIDENT'S STATEMENT, AT THEPOINT WHEN NASA ENDS COMMUNICATIONSWITH THE MEN: A clergyman should adopt thesame procedure as a burial at sea,commending their souls to "the deepest of thedeep," concluding with the Lord's Prayer.

ZelfmoordEr doen tevens sinds vele jaren, eigenlijk reedssinds de lancering van de eerste bemandeApollo missie, hardnekkige geruchten deronde als zouden de astronauten eenzelfmoodpil mee gekregen hebben in gevalvan nood. Want een reddingsmissie bleek, netzoals tegenwoordig nog steeds, onrealistisch.De NASA ontkent echter dat er ooit dergelijkezelfmoordpillen meegreisd zijn met deastronauten. We zullen het wellicht nooit echtweten...

Page 38: Guidestar 09-2012
Page 39: Guidestar 09-2012

Kortnieuws

Deense satellietbeelden laten zien dat de ijskap vanGroenland de afgelopen dertig jaar vooral in tweeperiodes flink van onderaf is gekrompen. Die krimp-stuipen bemoeilijken het voorspellen van toekomstigekrimp. Dat blijkt uit onderzoek van een internationaalteam van onderzoekers van onder andere deUniversiteit Utrecht dat vrijdag verschijnt in Science.Vorige week kwam de Groenlandse ijskap ook in hetnieuws. Satellietfoto's van de NASA lieten zien dat deafgelopen maand een veel groter deel van de ijskapwas begonnen te smelten dan normaal. Dit kwamdoordat het op Groenland een paar dagen extreemwarm was geweest. De publicatie in Science gaat nietover het smelten aan het oppervlak, maar hetverdwijnen van ijs aan de onderkant, door opwarmingvan de oceaan. Het Groenlandse ijs drijft aan deranden op water, omdat het over de rand van heteiland uitsteekt. Net zoals water kan ijs in een groteijskap stromen. Verschillende ijslagen bewegen tenopzichte van elkaar. Wanneer een ijslaag aan deonderkant over de rand schuift, kan die losraken en inde oceaan terechtkomen, waar hij uiteindelijk smelt. Deonderzoekers bestudeerden Deense luchtopnamen vanhet noordwesten van Groenland, die waren gemaaktvanaf de jaren tachtig. Op basis daarvan maakten zeeen model om de ijsdikte te berekenen. Het modeltoont aan dat de dikte vooral in twee periodes flinkafnam: van 1985 tot 1993 nam de in dit gebied 2kilometer dikke ijskap op sommige plekken 90 meteraf, tussen 2005 en 2010 was die afname maximaal150 meter. De krimpperiode tussen 1985 en 1993 valtruim voor de periode waarvan al bekend is dat deijskap kromp. Waarschijnlijk is een tijdelijk sterkgestegen oceaantemperatuur de veroorzaker van detoegenomen stroomsterkte en ijsafbraak. De studie laatzien dat de krimp van de ijskap moeilijk te voorspellenis, omdat die sterk afhangt van de oceaantemperatuur,en de stijging en daling daarvan ook niet goed tevoorzien valt. De voorspelling van de ijskapkrimp isvan belang, omdat twintig procent van de jaarlijksewereldwijde zeespiegelstijging wordt toegeschrevenaan de krimpende ijskap van Groenland. Die stijging isnu nog 3 mm per jaar. Wetenschappers en beleids-makers willen graag weten welke maatregelen nodigzijn om met die zeespiegelstijging om te gaan. Bron:NU / 03-08-2012.De klimaatverandering door het toedoen van de mensis verantwoordelijk voor de toename in frequentie vanzeer hete zomers, en de situatie is vandaag al ergerdan we twintig jaar geleden gedacht hadden. Dat zegtde Amerikaanse wetenschapper James Hansen in deAmerikaanse krant Washington Post. Hansen, directeurvan het Goddard instituut voor ruimtevaartweten-schappen van de NASA, bevestigt dat de "sombere"voorspellingen over de gevolgen van de opwarmingvan de aarde, die in 1988 voorgelegd werden aan deSenaat in de VS, vandaag reeds overtroffen zijn. "Ikmoet wat opbiechten, ik was te optimistisch", aldus deAmerikaanse klimatoloog, een van de eerstewetenschappers die in de jaren 1980 waarschuwdenvoor de gevaren van de klimaatverandering. "Mijnverwachtingen over een verhoging van de temperatuurwereldwijd zijn waarheid geworden. Maar ik ben erniet in geslaagd om te bestuderen met welke snelheidde gemiddelde temperatuurstijging zou leiden totextreme weersomstandigheden." Volgens Hansen enzijn collega's toont de analyse van de temperaturenwereldwijd tijdens de voorbije zestig jaar "eenopmerkelijke stijging van de frequentie van extreem

warme zomers". De wetenschapper meent dat dehittegolf van 2003 in Europa, die van 2010 in Ruslanden de droogte vorig jaar in Texas en Oklahoma hetgevolg waren van de klimaatverandering. "Eens we dekomende weken de gegevens binnenkrijgen, zal ditmogelijk ook het geval blijken voor de extreme hittemomenteel in de Verenigde Staten." Bron: Belga.Professor Richard Muller van het Department of Physicsaan de University of California in Berkeley, één van demeest prominente sceptici over de opwarming van deaarde en de rol van de mens daarin, heeft toegegevendat hij fout zat. "Climate change is echt en het is demens die ze veroorzaakt", aldus de 68-jarige fysicus.Hij trekt die conclusies uit de resultaten van eengrootscheeps onderzoek door zijn team, eentje datnota bene gefinancierd werd door ondermeer CharlesKoch, een notoire kolenmagnaat en financierder vanklimaatsceptici. Muller gaf toe dat hij zelf verrast wasdoor de uitkomst, maar "as scientists, it is our duty tolet the evidence change our minds." Muller licht in deNew York Times de resultaten van zijn onderzoek toe,het grootste in zijn soort, met een analyse vanwaarnemingen op 44.455 plaatsen in de wereld, enteruggaand tot 1753. Dat is vijf keer meer en 100 jaarverder terug dan bijvoorbeeld de datasets van de Nasa,van de US National Oceanic and AtmosphericAdministration, of van het Met Office van de Universityof East Anglia's Climate Research Unit. Muller en zijnBerkeley Earth Surface Temperature Study (BEST)concluderen aan de hand van 1,6 miljard metingen datonze aarde de jongste 250 jaar 1,5 graden isopgewarmd, en dat 0,9 graden daarvan gebeurde inde jongste 50 jaar. Hij weerlegt ook twee van depopulairste theorieën bij sceptici. De rol die de zon zouspelen ("consistent with zero") en die van vulkanischeactiviteit ("caused short dips in the temperature rise inthe period 1750-1850, but only weak analogues in the20th century"). Volgens Muller wacht ons nog eens eenbijkomende opwarming van 1,5 graden in de volgendetwintig jaar als we op de huidige manier broeikas-gassen blijven uitstoten. Hij ziet vooral in China en hetnog altijd explosief toenemend gebruik van fossielebrandstoffen daar een probleem. 02-08-2012.Het lijkt erop dat parasieten profiteren van deklimaatverandering. Het wetenschappelijke tijdschriftNature Climate Change publiceert een studie waaruitblijkt, dat kikkers eerder bezwijken aan een schimmel-infectie, wanneer hun omgevingstemperatuur onver-wacht schommelt. Volgens de wetenschappers kunnenparasieten zich beter aanpassen aan de temperatuur-schommelingen, omdat ze kleiner zijn en snellergroeien dan de dieren waarop ze leven. Ze onder-zochten de effecten van onverwachte temperatuur-veranderingen bij Cubaanse boomkikkers, die gevoeligzijn voor de schimmel Batrachochytrium dendrobatidis.De wetenschappers vrezen dat hun bevindingen nietalleen voor de specifieke kikker en schimmel gelden,maar ook van toepassing zijn op parasieten diegevaarlijk zijn voor mensen, zoals de lintworm of demalariamug. "We denken dat dit de effecten vansommige ziektes kan verergeren", zei de Amerikaanseonderzoeker Thomas Raffel. Het onderzoek isuitgevoerd onder leiding van wetenschappers van deuniversiteit van Zuid-Florida en de universiteit vanOakland. Bron: ANP / 13-08-2012.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Voordracht : Kijkerbouw en demo spiegelslijpenOp zaterdag 1 september hebben wij een volledige namiddag voorzien om de kijkerbouw voor testellen. De mensen van volkssterrenwacht Astrolab te Ieper zorgen voor een inleiding oversoorten telescopen en begrippen zoals straalpunt, brandpuntsafstand , uittreepupil en dergelijkemeer. Aansluitend geef ikzelf een (volledig vernieuwde) voordracht over kijkerbouw. Ik heb ditnaast het spiegelijpen op zich uitgebreid met coating van optiek en testmethodes. Er zal ookpraktisch worden uitgelegd hoe bvb een foucaulttest werkt. Aansluitend volgt nog een demospiegelslijpen waar ik alles praktisch zal overlopen.

Datum - Zaterdag september 2012. 14.00 uur t/m 18.00 uur. Toegang: GRATIS.Locatie - Volkssterrenwacht AstroLAB Iris, Verbrandemolenstraat 5 te Ieper. www.astrolab.be. 039

Guidestar|09-2012

Page 40: Guidestar 09-2012
Page 41: Guidestar 09-2012
Page 42: Guidestar 09-2012
Page 43: Guidestar 09-2012
Page 44: Guidestar 09-2012
Page 45: Guidestar 09-2012
Page 46: Guidestar 09-2012
Page 47: Guidestar 09-2012

OOllyymmppiisscchhee ssppeelleennvvaannuuiitt ddee rruuiimmtteeFoto - Het London Olympic Park,inclusief stadium, gezien door deProba-1 hoger resolutie camera op11 augustus laatstleden. Elke pixel ishierbij 5 meter. De foto beslaat duseen oppervlak van 25² kilometer.

Meer informatie :www.esa.int

047

Guidestar|09-2012Artikel

ESA

De Olympische Spelen hebben zich weermogen verheugen op een massale wereld-wijde belangstelling. Zelfs vanuit de ruimtezijn ze bekeken… door de kleinste camera aanboord van ESA's kleinste satelliet Proba 1, diein ons land werd gebouwd.De bijgaande opname werd gemaakt op 11augustus en toont het Olympisch Park metdetails van 5 meter. Onderaan is hetcirkelvormige Olympisch Stadium te zien metVictoria Park ten westen ervan en HackneyMarsh naar het noordwesten.

Het beeld werd gemaakt met de HighResolution Camera (HRC) aan boord van demicrosatelliet Proba 1. Deze zwart-witcameraomvat een Cassegraintelescoop, die zoverkleind werd dat hij met Proba 1 konmeevliegen. Dat was niet eenvoudig, want desatelliet – die op een hoogte van 720kilometer rond de aarde draait – neemt eenvolume van amper een kubieke meter in.Aan boord van Proba 1 bevindt zich ook nogde grotere hyperspectrale camera CompactHigh Resolution Imaging Spectrometer(CHRIS). Die kan vanuit verschillende gezichts-punten opnamen met details van 15 metermaken in een programmeerbare keuze uit 62golflengtegebieden van het spectrum.

AchtergrondProba staat voor Project for On BoardAutonomy. De eerste kunstmaan in de reeks iseen ESA-microsatelliet van amper 100kilogram, gebouwd door een industrieelconsortium onder leiding van het Belgischebedrijf Verhaert Space (nu QinetiQ Space) inKruibeke bij Antwerpen.

Proba 1 werd in oktober 2001 gelanceerd meteen Indiase lanceerraket vanaf de basisSriharikota in India. Hij wordt gevolgd vanuithet ESA-grondstation in Redu in de provincieLuxemburg.Met de Proba-satellieten wil ESA in de eersteplaats nieuwe technologie testen in een baanom de aarde. De twee camera's aan boord vanProba 1 werken grotendeels autonoom.De vluchtleiders in Redu hoeven alleen maarde coördinaten van het te fotograferen gebiednaar de satelliet te sturen. Die richt zelf zijninstrumenten op het te fotograferen doelwit.Omdat Proba 1, aanvankelijk een experi-mentele satelliet, het zo goed bleef doenkreeg de kunstmaan een nieuwe missie voorhet aardobservatieteam van ESA.Proba 1 kreeg in november 2009 het gezel-schap van Proba 2, die de zon waarneemt.Volgend jaar volgt Proba V, die de vegetatie oponze planeet onder de loep neemt.

Foto - GeoEye-1 is de burgerlijkesatelliet die op dit moment dehoogste ruimtelijke resolutie aan-biedt, namelijk 0,41 m in panchro-matische modus en 1,65m in multi-spectrale modus. De uitbatings-licentie van GeoEye door deregering van de Verenigde Statenverplicht evenwel een herschalingvan de beelden naar 0,5m voor alleklanten die niet over een speciaalvoorrecht beschikken. Dee beeldenvan zeer hoge ruimtelijke precisieworden gebruikt voor een waaieraan applicaties van tal van sectorenvan zowel de commerciële als depublieke markt.Meer informatie :www.geoeye.com

Page 48: Guidestar 09-2012
Page 49: Guidestar 09-2012

Kortnieuws

Een expeditie naar het uiterste oosten van Ruslandversterkt het vermoeden dat de zogeheten quasi-kristallen die op aarde te vinden zijn, afkomstig zijnvan een ingeslagen meteoriet. In de omgeving waar dequasikristallen worden gevonden, zijn de omstandig-heden namelijk nooit extreem genoeg geweest voor devorming ervan. Quasikristallen zijn kristallen waarin deatomen in een schijnbaar regelmatige, maar inwerkelijkheid niet volkomen periodieke structuurgerangschikt zijn. Tot dertig jaar geleden was hunbestaan onbekend en de eerste quasikristallen werdenniet gevonden, maar in 1982 in een laboratoriumgeproduceerd door een gesmolten mengsel vanaluminium en mangaan extreem snel te laten afkoelen.Pas drie jaar geleden dook in een museum in Florencehet eerste natuurlijke quasikristal op, dat volgens devinder al in 1979 in het oosten van Rusland wasgevonden. Onderzoek wees erop dat het quasikristalafkomstig was van een specifiek soort meteoriet: een4,5 miljard jaar oude koolstofrijke chondriet. Als dezeconclusie juist was, zouden in het betreffende gebiednog meer van die quasikristallen te vinden moeten zijn.Vandaar dat een expeditie van wetenschappersonlangs naar het Tsjoekotkagebied is getogen. En metsucces, want bij het handmatig 'uitwassen' vananderhalf ton sediment werden inderdaad meerderequasikristallen gevonden. De laag waarin ze zijnaangetroffen is aan het einde van de laatste ijstijdgevormd. Dat betekent dat de meteoriet waar ze deelvan uitmaakten ongeveer 15.000 jaar geleden isingeslagen. Het heeft er dus alle schijn van datquasikristallen uit de ruimte afkomstig zijn, en in debegindagen van ons zonnestelsel zijn gevormd. Bron:NU / 10-08-2012.Een grote gasuitbarsting op de zon, enkele wekengeleden, heeft elektrisch geladen deeltjes de ruimte ingeblazen met snelheden tussen 2900 en 3500kilometer per seconde. Daarmee behoort de uitbarstingtot een van de allersnelste die ooit zijn gemeten. Deuitbarsting, een zogeheten coronale massa-ejectie(CME), vond plaats op 23 juli, en is opgemeten door detwee STEREO-ruimtesondes, die de activiteit van dezon vanuit verschillende posities in het zonnestelsel inhet oog houden. De CME, die ook een grotemagnetische veldsterkte had, was gelukkig niet op deaarde gericht. De activiteit van de zon is nog steedsaan het toenemen; een maximum wordt in de loop vanhet jaar 2013 verwacht. Bron: NU / 14-08-2012.Het centrum van ons Melkwegstelsel zendt gamma-straling uit die afkomstig kan zijn van deeltjes donkerematerie die elkaar vernietigen. Dat schrijven weten-schappers van de Universiteit van Californië in Irvine inhet tijdschrift Physical Review D. Deze inschatting isgebaseerd op gegevens die de afgelopen vier jaar zijnverzameld met NASA's gammasatelliet Fermi. Uit eenanalyse van die gegevens blijkt dat er meer gamma-straling uit het melkwegcentrum afkomstig is danvooraf werd verwacht. Gammastraling is een zeerenergierijke vorm van elektromagnetische straling, dievrijkomt bij radioactief verval en andere hoog-energetische deeltjesprocessen. De eigenschappen vande waargenomen gammastraling zijn in goedeovereenstemming met de theoretische voorspellingenvan het gedrag van donkere materie. Deze materie, dievermoedelijk ongeveer 85 procent van de totale massavan het heelal voor haar rekening neemt, zendtnormaal gesproken geen waarneembare vorm vanstraling uit. Maar de hypothetische deeltjes waaruit de

donkere materie bestaat, de zogeheten WIMPs, kunnenmet elkaar in botsing komen. Wanneer twee van diedeeltjes op elkaar stuiten, annihileren ze elkaar. Bij datproces komen allerlei andere deeltjes vrij, waarondergammafotonen. Hoewel de gammastraling uit hetMelkwegcentrum van botsende WIMPs afkomstig kánzijn, kan daarover nog geen zekerheid wordenverkregen. De waargenomen straling kan ook vanandere bronnen afkomstig zijn. Bron: OH / 14-08-2012.Twee natuurkundigen van Purdue University in WestLafayette, Indiana, denken een methode gevonden tehebben om zonnevlammen te voorspellen. Uitlaboratoriummetingen blijkt dat de vervalsnelheid vanradioactieve elementen op aarde kleine variaties te ziengeven die gerelateerd lijken te zijn aan het gedrag vande zon. Om te beginnen zijn er verschillen tussen devervalsnelheden in januari (wanneer de afstand aarde-zon iets kleiner is dan gemiddeld) en in juli (wanneerdie afstand juist groter is dan gemiddeld). Maardaarnaast zagen Ephraim Fischbach en Jere Jenkins ookkleine variaties in de aanloop naar krachtige zonne-vlammen. Mogelijk is er sprake van een nogonbegrepen wisselwerking tussen zonneneutrino's enaardse radioactiviteit. De onbegrepen meetresultatenworden gepubliceerd in Astroparticle Physics. Bron: NU/ 14-08-2012.Astronomen uit Duitsland en de VS hebben een nieuwcomputermodel gemaakt dat het ontstaan en deevolutie van duizenden sterrenstelsels kan nabootsen.Voor het eerst is het daarbij gelukt om het door onswaargenomen heelal nauwkeurig te reproduceren.Onze kosmische omgeving wemelt van de grotespiraalstelsels - soortgenoten van onze Melkweg, zoalshet Andromedastelsel of het Draaikolkstelsel. Meteerdere computersimulaties lukte het niet goed omdeze populatie van spiraalstelsel na te bootsen. Inplaats daarvan leverden de modellen grote aantallenbolvormige stelsels af, zonder schijf of spiraalarmen.Het nieuwe model, Arepo geheten, lost dat probleemop. Eerdere simulaties deelden de ruimte op inkubussen van vaste grootte. In plaats daarvan maaktArepo bij zijn berekeningen gebruik van een flexibelraster, wat een veel realistischer resultaat oplevert. Metde waargenomen restgloed van de oerknal alsuitgangspunt is het met Arepo gelukt om de 14 miljardjaar durende evolutie van een stukje heelal in een paarmaanden door te rekenen. Uiteindelijk willen deastronomen een nog veel groter deel van het heelalnabootsen. Bron: NU / 15-08-2012.Met de Lunar Reconnaissance Orbiter is voor het eersthelium gedetecteerd in de extreem ijle atmosfeer vanonze maan. Onduidelijk is nog waar het heliumgasvandaan komt. De waargenomen hoeveelheid heliumvarieert van dag tot dag, mogelijk ten gevolge vanfluctuaties in de zonnewind. Ook neemt hetheliumgehalte duidelijk af als de maan gezien vanuitde zon achter de aarde langs trekt en zich in de 'luwte'van onze planeet bevindt. Deze effecten wijzen eropdat de zonnewind, de stroom deeltjes die de zonvoortdurend uitzendt, een bron van het lunaire heliumis. Maar of het ook de belangrijkste bron is, staat nogniet vast. Ook bij radioactieve processen in hetmaangesteente kan helium vrijkomen. Bron: NU / 16-08-2012.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Evenement : Space-UpIn het weekend van 22 en 23 september vindt er in de Cosmodrome Genk de eerste SpaceUP inEuropa plaats. Een SpaceUP is een unconference met als thema ruimtevaart en astronomie waarprofessionals én enthousiaste amateurs aan bijdragen. Een unconference is een evenementwaarbij deelnemers de onderwerpen, planning en structuur grotendeels zelf bepalen. Dittweedaagse evenement start op zaterdag om 12u00, gedurende de namiddag zijn er presentatiesen demonstraties. In de avond is er een diner voorzien en indien het weer het toelaat zal er ookeen Star Party zijn. Op zondag start het tweede deel van de presentaties en om c.a. 14u00 sluithet evenement af. Deelnemers kunnen dan nog even inpikken op het event "Nationaal park inBeweging" dat op Kattevennen doorgaat en de race "European Solar Challenge" volgen!Datum - Zaterdag 22 en zondag 23 september 2012. Toegang: 50 euro.Locatie - Europlanetarium - Planetariumweg 18 te 3600 Genk. www.cosmodrome.be. 049

Guidestar|09-2012

Page 50: Guidestar 09-2012

ElmarV

eerma

n

EErriikk VVeerrlliinnddee ppllaaaattsstt zzwwaaaarrtteekkrraacchhtt oopp ddee hheelllliinngg......

050

Foto - Nieuw onderzoek met ESO’sVery Large Telescope (VLT) heeftuitgewezen dat de meeste zeerheldere, zware sterren, die bepalendzijn voor de evolutie van eensterrenstelsel, niet alleen zijn. Bijnadriekwart van deze sterren – veelmeer dan tot nu toe gedacht – blijkteen nabije begeleidende ster tehebben. Verrassend genoeg onder-gaan de meeste van deze paren ookontwrichtende interacties, zoalsmassa-overdracht van de ene sternaar de andere. Bron: ESO.

Rubriek

Met zijn eigen revolutionaire theorie om dezwaartekracht te verklaren, viel Erik Verlinde hetLowlandspubliek niet lastig. In een interviewdaarna wil hij er gelukkig wel over praten.Zwaartekracht, wat is dat eigenlijk? Natuur-kundige Erik Verlinde geeft antwoord in eenboeiend, drie kwartier durend college op deLowlands University. Verschillende antwoordenzelfs. Na een introductiefilmpje waarin de aardewordt verzwolgen door een zwart gat laat hijzien hoe de wetten van Newton in elkaar zitten,en daarna is Einsteins werk aan de beurt. Maardie twee theorieën kunnen niet allewaarnemingen verklaren, vertelt hij. En dan... ishet afgelopen, zonder een écht antwoord.Newton en Einstein hebben wel goede beschrij-vingen van het fenomeen zwaartekracht ver-zonnen, maar geen echte verklaring die kanvertellen waar die kracht door wordtveroorzaakt. Verlindes eigen theorie, waarmeehij dat als eerste wel lijkt te doen, en die vanhem een min of meer bekende Nederlanderheeft gemaakt, komt in het college niet aanbod.Waarom niet, vraag ik hem in een interview kortdaarna. Is het een te ingewikkeld verhaal voorhet Lowlandspubliek? Verlinde: ‘Nou, ik dacht:dit publiek kan ik ook verrassen met een collegeover de bredere achtergronden rond zwaarte-kracht, ze leren toch wel wat nieuws. Ik wildehet niveau niet te hoog maken, want inderdaad,het is behoorlijk abstract waar ik mee bezig ben.En daar komt bij dat ik niet het grote publiek,maar vooral vakgenoten wil overtuigen van mijnnieuwe ideeën. Daarom heb ik de afgelopentwee jaar zo’n vijftig tot honderd voordrachtengehouden. Op een gegeven moment heb je daarzelf wel een beetje genoeg van.’Z’n hele theorie uit de doeken doen zit er niet in,dat begrijp ik ook wel, maar kan hij er toch ineen notendop iets over zeggen? Dat vindtVerlinde geen probleem. Hij vergelijktzwaartekracht met temperatuur: ‘Kijk, bijnatuurkundige beschrijvingen “vergeten” we

altijd een deel van de informatie. Detemperatuur van een gas is een maat die degezamenlijke bewegingen samenvat van allemoleculen van dat gas. Om te weten hoe warmhet is, hoef je niet van elk deeltje te weten hoehet precies beweegt. Terwijl dat wel hetgeen iswaar de temperatuur uit voortkomt.Temperatuur is van zichzelf niets. Zoiets is er ookaan de hand met zwaartekracht, of eigenlijk:met de hele beschrijving van ruimte en tijd. Ikheb een manier gevonden om die beschrijvingzo te maken dat de zwaartekracht, en ookandere fenomenen trouwens, vanzelf tevoorschijn komen.’Het heeft met entropie te maken, zegt hij.Entropie zegt iets over de geordendheid van eensysteem, toch? ‘Klopt, maar je kunt het ook zienals een maat voor de hoeveelheid informatie ineen systeem die we “vergeten”, of preciezergezegd: het logaritme van het aantal informatie-eenheden die nodig zijn om een systeemhelemaal te beschrijven.’ Juist. Het wordt tochwel wat ingewikkeld nu.Betekent de vondst van het Higgs-deeltje nogiets voor zijn theorie? ‘Niet direct, want datwerkt op een heel andere schaal danzwaartekracht. Het Higgsveld geeft massa aanmaterie, dus natuurlijk hebben massa enzwaartekracht met elkaar te maken, dat wel.Maar ja, in zekere zin is alles met allesverbonden. Ik zou het trouwens interessanterhebben gevonden als het Higgsdeeltje níet wasgevonden.’ Voor de levensvatbaarheid van zijntheorie maakt dat dus niets uit.Een nieuwe verklaring voor de manier waarophet universum in elkaar zit is natuurlijk prachtig,maar komen er toetsbare voorspellingen uit denieuwe theorie? Pas daarmee kun je tochcontroleren of hij echt klopt? Verlinde is het daarniet helemaal mee eens. ‘Je bent ook al verderals je iets kunt verklaren wat de oude theorieniet kon. En dat is in dit geval wel zo. Een dingwat ik bijvoorbeeld echt kan verklaren is waaromsterrenstelsels zo draaien als ze doen, en dat isiets wat niet uit Einsteins theorie volgt. Ik kom al

Guide

star|

09-201

2

Page 51: Guidestar 09-2012

Info - Erik Peter Verl inde is hoogleraarin de theoretische fysica aan de Facul-teit der Natuurwetenschappen, Wiskundeen I nformatica van de U niversiteit vanAmsterdam. Zijn onderzoek richt zichvoornameli jk op de snaartheorie enhiermee samenhangende theorieën,zwaartekracht, zwarte gaten enkosmologie.

Meer informatie :www.quantumuniverse.nl

EErriikk VVeerrlliinnddee ppllaaaattsstt zzwwaaaarrtteekkrraacchhtt oopp ddee hheelllliinngg......

051

Guidestar|09-2012

een heel stuk verder dan bijvoorbeeld desnaartheorie, en daar is nog niet één voor-spellinguit voortgekomen.’ Maar echt een voorspellingdie met nieuwe waarnemingen kan wordenonderzocht, nee, die heeft hij niet paraat.Zwaartekracht, altijd al een buitenbeentje, hoorteigenlijk niet thuis in het rijtje van de vierfundamentele natuurkrachten. Want het is eenbijproduct. Dat is een totaal nieuwe manier omernaar te kijken. Ook voor vakgenoten. Zijn er alveel bekeerlingen, die Verlindes theorie hebbenomarmd? ‘Veel mensen beschouwen het als ietsinteressants, die zien wel dat ik iets op het spoorben, maar ze wachten op dit moment nog afwaar ik verder mee ga komen.’Zijn er dan geen medestanders die zelf metaanvullingen komen, of een eigen interpretatie?‘Nee, daarvoor is het allemaal nog niet vergenoeg uitgewerkt.’ Helemaal uitleggen hoe zijnzienswijze in elkaar zit, wil Verlinde zelfs aanvakgenoten nog niet, zegt hij. ‘Mijn eerstepublicatie erover, die in 2010 verscheen,presenteert een ruwe schets van het idee, maarnog lang niet het hele verhaal. Daar werk ik nogaan. Ik wil het goed doen en goed begrijpelijkopschrijven. Nu ben ik bijvoorbeeld de relatiemet snaartheorie aan het uitwerken. Dat wordteen betoog vol wiskundige formules. Daarbijoverleg ik wel met collega’s, maar het geheel istoch wel duidelijk mijn theorie.’ Er verschijnensoms kritische commentaren van mensen diemenen Verlindes ongelijk aan te tonen. Daarreageerde hij in het begin wel op, maar nu nietmeer, zegt hij. ‘Ik wil de discussie niet op diemanier voeren. Ik stuitte bij het formuleren vaneen antwoord bijvoorbeeld op een nieuwinzicht, maar dat wil ik nog niet met anderendelen. Eerst goed uitwerken.’ De kritiek heefthem in ieder geval niet aan het twijfelengebracht. Integendeel: ‘Nee, ik heb zelfinmiddels geen enkele twijfel meer. Mijn theorievertelt bijvoorbeeld ook wat donkere materie is,waaruit het heelal voor een groot deel bestaat.’Nu wil ik natuurlijk graag weten wat hij daarmeebedoelt. ‘Het zijn geen deeltjes zoals wij die

kennen, maar een heel andere vorm van massa -of energie, kun je ook zeggen.’ En is dat danonzichtbaar? Is het ook op aarde aanwezig?Verlinde: ‘Ja, maar wel heel weinig. Het gaat omde relatieve dichtheid van gewone versusdonkere materie. Hier op aarde heeft de gewonematerie sterk de overhand, maar aan debuitenkant van sterrenstelsels wint de donkerematerie. Vanuit mijn theorie kan ik je vertellenhoe veel donkere materie ergens is, als ik weethoe veel gewone materie daar is.’Dat klinkt spannend. Wanneer kunnen we deuitgewerkte theorie verwachten? ‘Bij dat soortdingen kunnen er jaren of zelfs decenniaoverheen gaan. Bij de kwantummechanicaduurde het 25 jaar.’ Moeten we dus nog ruimtwintig jaar wachten? ‘Nee, zo lang nou ookweer niet. Het is eigenlijk niet te voorspellen.’Als je dan eindelijk weet hoe de zwaartekrachttot stand komt, komen er dan ook toepassingenin zicht? Mogelijkheden om ‘m uit te zetten?‘Nou, da’s niet makkelijk. Ja, je kunt in een baanrond de aarde gaan draaien, zoals AndréKuipers, maar daarmee zeg ik niets nieuws. Alsje weet hoe alle moleculen bewegen, kun je danzorgen dat ze allemaal één kant op gaan?Toepassingen, daar heb je van tevoren geen ideevan. En je moet ze niet verwachten, want daargaat het in eerste instantie niet om.Nieuwsgierigheid is de mooiste drijfveer. Weleven in een boeiende tijd, waarin nog steedsplaats is voor radicale vernieuwing.’Ook het publiek zit niet alleen maar te wachtenop toegepast onderzoek, waar geld mee teverdienen valt, voegt hij toe. ‘Je ziet hier bij deLowlands University dat grote vragen over hetuniversum bij het publiek leven. En ik vind dathet ook bij de wetenschap hoort om te latenzien dat dat spannend is, dat we in denatuurkunde meer doen dan bestaandetheorieën steeds verder verfijnen. Dat ga ik dusook doen met een nieuwe website,quantumuniverse.nl, betaald uit een deel vanmijn Spinozapremie. Over elementaire deeltjes,zwaartekracht, snaartheorie en al die dingen...

Page 52: Guidestar 09-2012

Info - De Europese Ruim-tevaartorganisatie (Euro-pean Space Agency, ESA)houdt zich in Europeesverband bezig met projecten op hetgebied van ruimtevaart, onderzoekvan de Aarde, ruimteonderzoek,ontwikkeling van op satellietsys-temen gebaseerde technologieën ende bevordering van de Europeseeconomie. De ESA is onder andereverantwoordelijk voor de ontwik-keling van de Arianeraketten waar-mee kunstmanen in de ruimteworden gebracht.Meer informatie :www.esa.int

ESA

NNiieeuuwwee wweeeerrssaatteelllliieett MMSSGG33 mmooeett ccoonnttiinnuuïïtteeiitt vveerrzzeekkeerreenn

052

Rubriek

-Europ

eanSpa

ceAg

ency

Al bijna 35 jaar zijn de gegevens van deEuropese geostationaire Meteosat weer-satellieten onontbeerlijk voor de dagelijkseweersvoorspellingen. Europa's nieuwste weer-satelliet MSG 3 stuurde onlangs zijn eersteopname van de aarde door.Op 7 augustus maakte het instrument SpinningEnhanced Visible and Infrared Imager (SEVIRI)aan boord van de nieuwste Meteosat-satellietMSG 3 zijn eerste opname van de aarde.MSG 3 werd op 5 juli gelanceerd met een Ariane5-raket vanaf Europa's ruimtehaven in Kourou inFrans Guyana. De Europese ruimtevaart-organisatie ESA was verantwoordelijk voor delancering en de eerste operaties in een baan omde aarde en gaf de kunstmaan op 16 juli aan deorganisatie Eumetsat over.

ESA, Eumetsat en MSG 3De European Organisation for the Exploitationof Meteorological Satellites, kortweg Eumetsatwerd opgericht in 1986 en is eenintergouvernementele organisatie die momen-teel 26 lidstaten telt. De Belgische vertegen-woordiging wordt waargenomen door hetKoninklijk Meteorologisch Instituut (KMI) en hetFederaal Wetenschapsbeleid.Eumetsat beheert momenteel naast degeostationaire satellieten Meteosat 8 en 9 (vaneen tweede generatie) boven Europa en Afrikaen Meteosat 7 (van een eerste generatie) bovende Indische Oceaan ook de satelliet Jason 2. Dielevert gedetailleerde oceanografische gegevensvanuit een lage baan op 1300 kilometer hoogte.Zo meet de satelliet onder meer de globalehoogte van het zeeoppervlak met eennauwkeurigheid van enkele centimeter. MetMetop A, gelanceerd in oktober 2006, kreegEumetsat het eerste van drie Europesemeteorologische platforms in een polaire baanom de aarde. De lancering van Metop B is voorseptember voorzien.De eerste opname van MSG 3 is het resultaat

van een samenwerking tussen de Europeseruimtevaartorganisatie ESA, Eumetsat en deEuropese ruimtevaartindustrie. Eumetsat steuntop ESA voor de ontwikkeling van nieuwesatellieten en de levering van bestaande typeskunstmanen. Doordat optimaal wordtgebruikgemaakt van de knowhow van dezetwee organisaties heeft deze samenwerking vanEuropa een leider gemaakt op het vlak vansatellietmeteorologie.35 jaar Meteosat en twee generaties

Het is bijna niet meer voor te stellen dat er ooiteen tijd is geweest dat we het zonder deopnamen en waarnemingsgegevens vanEuropese Meteosat-weersatellieten moestenstellen. Met de lancering van Meteosat 1 op 23november 1977 met een Amerikaanse Delta-raket kwam daar verandering in.Tussen 1981 en 1997 volgde de lancering vannog zes Meteosats van een eerste generatie.Vanaf Meteosat 2 gingen overigens alleMeteosats de ruimte in met een EuropeseAriane-raket, die eind 1979 zijn intrede deed. Zemoesten vanuit een geostationaire baan op36.000 kilometer hoogte boven de evenaar hetweer op onze planeet bekijken. In een dergelijkebaan lijken satellieten van op de aarde gezienaan de hemel stil te hangen, een ideale positievoor weer- en ook communicatiesatellieten. Deeerste zeven Meteosats werden opgevolgd doorsatellieten van een tweede generatie. MeteosatSecond Generation of MSG is een gezamenlijkprogramma van ESA en Eumetsat. ESA is daarbijverantwoordelijk voor de ontwikkeling vansatellieten op basis van de noden van gebruikersen specificaties van Eumetsat.ESA staat ook in voor de lancering en deaanvankelijke operaties in een baan om de aardealvorens de satellieten voor operationeleexploitatie aan Eumetsat over te geven.Eumetsat ontwikkelt alle grondsystemen dienodig zijn om producten en diensten aangebruikers te leveren en te voldoen aan hun

Guide

star|

09-201

2

Page 53: Guidestar 09-2012

Foto - Bovenstaande, uiterst scherpe,foto is de eerste genomen vanuit deMSG3 satel l iet en dat op 7 augustuslaatstleden. Bron: Eumetsat.

NNiieeuuwwee wweeeerrssaatteelllliieett MMSSGG33 mmooeett ccoonnttiinnuuïïtteeiitt vveerrzzeekkeerreenn

053

Guidestar|09-2012

noden. Het staat ook in voor de werking van hetvolledige systeem van satellieten.Twee keer zo snel, twintig keer zoveel

De twee ton wegende MSG-satellieten zijn netals hun voorgangers cilindervormig. Maar ze zijntwee en een halve keer groter, maken veelscherpere beelden en leveren twee keer snel 20keer zoveel informatie.De eerste MSG-satelliet (alias Meteosat 8) werdin 2002 gelanceerd. In 2005 volgde MSG 2(Meteosat 9) en dit jaar MSG 3 (nadat desatelliet operationeel is krijgt hij de naamMeteosat 10). Over enkele jaren is de lanceringvan het vierde en laatste exemplaar van de MSG-reeks voorzien. Hoofdaannemer voor de MSG-satellieten is Thales Alenia Space. Ze wordengebouwd in Cannes (Frankrijk). Meer dan 50onderaannemers uit 13 Europese landen zijnerbij betrokken. SEVIRI is het belangrijksteinstrument aan boord. Hiermee kan het weernog beter dan voorheen in de gaten gehoudenworden met betere voorspellingen op kortetermijn als gevolg, bijvoorbeeld van snelopkomende stormen of mist.Het instrument scant elke 15 minuten hetaardoppervlak en de atmosfeer in 12verschillende golflengten met details tot éénkilometer in zichtbare golflengten en tot driekilometer in het infrarood. Bij de eersteMeteosats gebeurde dat met minder nauw-keurigheid elk half uur en in slechts driegolflengten.Naast SEVIRI hebben de MSG-kunstmanen nogde GERB-sensor (Geostationary Earth RadiationBudget) aan boord. Die meet de hoeveelheidzonne-energie die terug naar de ruimte wordtgereflecteerd en de infrarode energie die deaarde uitstraalt. Dit zorgt voor een beter begripvan de processen die ons klimaat beïnvloeden.Verschillende Belgische bedrijven warenbetrokken bij de realisatie van dit instrument (zieook de links). De MSG-satellieten doen verderook dienst als relais voor noodsignalen in het

kader van het programma Cospas-Sarsat.Derde generatie staat op stapel

De regelmatige lancering van nieuwe Meteosat-kunstmanen moet zorgen voor een continuïteitin de dienstverlening. Weersatellieten zijn zobelangrijk geworden voor ons dagelijks leven dateen hiaat in de dienstverlening ondenkbaar is.Daarom staat al een derde generatie van zesMeteosat-satellieten op stapel. De satellieten vande Meteosat Third Generation of MTG zullenvanaf 2017 de fakkel overnemen en tot na 2037instaan voor de levering van hoogstaandemeteorologische gegevens.Vier van de zes satellieten zullen opnamenmaken van de aarde. Twee andere gaan deatmosfeer laag per laag analyseren en zullenvoor meer inzicht zorgen op het vlak van descheikundige samenstelling ervan.Weersatellieten zijn één van de duidelijkstevoorbeelden van 'nuttig' ruimteonderzoek. Hetmoet nauwelijks gezegd worden dat het weeren de toestand van de atmosfeer van de aardegrondig ons leven beïnvloeden en eenbelangrijke factor zijn in de economie van dewereld. Gedreven door de zon is de atmosfeereen dynamisch medium met variërendetemperatuur en druk, windsnelheden enaerosols en veranderende niveaus vanwaterdamp met wolken, regen of sneeuw alsgevolg.Omdat het weer constant verandert is eennauwkeurige voorspelling ervan uiterstbelangrijk voor onder meer landbouw, industrieen transport. Een tijdige waarschuwing tegenverschijnselen als stormen, overstromingen ensneeuwval redt levens en bespaart geld. Dankzijsatellieten als de Meteosats zijn momenteelweersvoorspellingen met een nauwkeurigheidvan 80% mogelijk voor de komende 12 tot 24uur. Vandaag de dag zijn behoorlijk goedevoorspellingen tot zes of zeven dagen in detoekomst mogelijk.

Page 54: Guidestar 09-2012

KrisChr

istiaen

s

054

Info - Ondernemers met een inno-vatief idee waarmee men ruimte-vaarttechnologie kan gebruiken voorcommerciële toepassingen en die inaanmerking willen komen voorsteun van ESA kunnen contact opne-men met Wim Dams, coordinatorESA BIC Flanders via :[email protected]

Artike

l

Als er één reden is waarom er blijvendgeïnvesteerd moet worden in ruimtevaart enwaarom dit boeiend is; is omdat ruimtevaart-technologie vaak zijn weg vindt naarcommerciële toepassingen. Helaas vinden nietalle nieuwe ontwikkelingen en zogenaamde‘spin-offs’ hun weg naar de samenleving doorondermeer beperkte budgetten of problemenbij het oprichten van een onderneming. Omdit probleem aan te pakken, richtte hetEuropese ruimtevaartagentschap ESA in 1990het Technology Transfer Programme Office(TTPO) op met als doel de beschikbareruimtevaart-technologie om te zetten en aante passen naar commerciële toepassingen opaarde.Een zeer goede manier om ruimtevaart-technologie te transfereren naar commerciëletoepassingen is via zogenaamde ‘BusinessIncubation Centres’ (BIC) van de ESA waarmen de competenties van het Europeseruimtevaartagentschap en dat van een localeincubatiepartner samenvoegt. Dankzij dezeBusiness Incubation Centres kunnen onder-nemers en / of jonge bedrijven die ruimte-vaart technologie willen gebruiken, rekenenop subsidies, technische expertise en steun bijhet ondernemen. Vandaag de dag zijn erzeven ESA Business Incubation Centres inEuropa actief waarvan sinds kort ook één inGeel (Vlaanderen) dat de naam ‘BIC Flanders’kreeg.

Door het succes van de verschillende ESA BIC’swerd er beslist om in samenwerking met ESAen locale partners zoals het FederaalWetenschapsbeleid (BELSPO), het Depar-tement Innovatie van de Vlaamse Overheid(IWT), het Agentschap Ondernemen van deVlaamse Overheid, de Vlaamse instelling voortechnologisch onderzoek (VITO), IMEC en hetGuide

star|

09-201

2

Studiecentrum voor Kernenergie (SCK-CEN)een zevende ESA Business Incubation Centreop te richten in Vlaanderen. Het hoofddoelvan het oprichten van deze zevende BIC is omde kloof te dichten tussen een innovatief idee(op vlak van ruimtevaart technologie) en decommerciële toepassing ervan.De incubatiepartner voor het managen vandeze nieuwste BIC is de vzw Innotek die sinds1987 actief is op het gebied van onder-nemerschap, innovatie en incubatie. Met ESA’sBIC Flanders wil men in een periode van 4 jaarongeveer tien nieuwe bedrijfsactiviteitenrealiseren in Vlaanderen die ruimtevaart-technologie gebruiken en / of verderontwikkelen voor commerciële toepassingen.Ondertussen lopen er ook al gesprekken omeen achtste ESA BIC op te richten in Barcelona,Spanje.

Overzicht ESA Business Incubation Centres:ESA BIC Noordwijk (Nederland)ESA BIC Darmstad (Duitsland)ESA BIC Bavaria (Duitsland)ESA BIC Rome (Italië)ESA BIC Harwell (UK)ESA BIC Redu (België)ESA BIC Flanders (België)

OproepOm in een periode van vier jaar ongeveer tiennieuwe bedrijfsactiviteiten te realiseren,lanceert BIC Flanders een oproep diegecoördineerd wordt door ESA. Via dezeoproep kan men projecten indienen en richtmen zich vooral naar ondernemers en jongebedrijven, bestaande ruimtevaartbedrijven enonderzoekscentra. Zo kan je ESA’s BIC Flanderscontacteren wanneer je een innovatief idee ofbusiness plan hebt in verband met het gebruikvan ruimtevaart technologie of wanneer je eeneigen bedrijf wil oprichten waarmee jespitstechnologie uit de ruimtevaart wilcommercialiseren. Elk goedgekeurd projectkan beschikken over minstens 100.000 euroaan financiële middelen en kan daarnaast ookgebruik maken van gemiddeld vijftig dagentechnische expertise en steun bij hetondernemen.

SelectieprocedureDe ingediende projecten worden beoordeeldin drie fases. Een eerste vereiste is dat hetingediende project reeds een IWT steun genietvan minstens 25.000 €. Indien dit nog niet hetgeval is wordt het project eerst voorgelegd bij

EESSAA BBIICC FFllaannddeerrss ddooeett eeeenn oopprrooeepp

Een initiatief met de steun van :

Page 55: Guidestar 09-2012

055

Guidestar|09-2012

het IWT alvorens aan de eerste fase van deselectieprocedure deel te nemen.Fase 1: Tender Opening Board (TOB)

Tijdens de eerste fase wordt gecontroleerd ofhet ingediende project voldoet aan de vorm-vereisten.Fase 2: Tender Evaluation Board (TEB)

De tweede fase gebeurt met vertegen-woordigers van ESA, Innotek, IWT, en deandere stakeholders zoals bv. de financiëlepartner. De TEB kan aangevuld worden metexperten die de technologische inhoud meeevalueren. Tijdens de TEB krijgt de techno-starter de mogelijkheid om zijn project tepresenteren en eventuele vragen van de jury-leden verder te verduidelijken.Fase 3: ESA Award Board (AB)

Bij een positieve evaluatie in fase 2 wordt hetproject aanbevolen bij de ESA award board diede finale beslissing neemt.Ondersteuning van geselecteerdeprojecten (per project)

Goedgekeurde projecten kunnen rekenen opeen intensieve ondersteuning volgens vol-gende principes:- Minimum 50.000 EURO subsidie / incentivedoor ESA / BELSPO (25.000 €) en door IWT(minimum 25.000 €).- 50.000 EURO achtergestelde lening door PMV.- 80 uren technische ondersteuning door detechnologiepartners (IMEC, VITO en SCK-CEN).- 40 dagen business development onder-steuning door Innotek.- Incubatie in een van de technologiehuizen(Geel of Mol).- Toegang tot ESA expertise en apparatuur.- Toegang tot de netwerken van de partners inhet ESA BIC Flanders.- Internationale exposure o.a. via ESA (websiteen activiteiten).- In een verdere fase mogelijkheid tot toegangtot Open Sky Technologies Fund (OSTF) vanESA (na positieve due diligence).

EESSAA BBIICC FFllaannddeerrss ddooeett eeeenn oopprrooeepp

Page 56: Guidestar 09-2012

Redact

ioneel

1111ee SSttaarrNNiigghhttss eeddiittiiee wwaass ooppnniieeuuww eeeenn sscchhoott iinn ddee rrooooss

056

Foto - De jaarlijkse traditioneleStarNights groepsfoto nabij volks-sterrenwacht AstroLAB Iris te Ieper.Bron: Mike Rosseel.Meer informatie :www.starnights.be

Rubriek

-HetA

EGnie

uws

KortnieuwsStarNights was, in z'n elfde editie, opnieuw eengroot succes. Want naast het schitterende weerwas het ook organisatorisch een voltreffer. Wantdiverse, misschien niet direct voor de hand lig-gende praktische problemen, werden op voor-hand kordaat aangepakt. Waardoor alles terplaatse nog vlotter dan voorheen verliep.Kortom, op naar de volgende editie...Ondertussen werken we onze volgende tweegrote activiteiten af zijnde de 'Nacht van deduisternis' en 'Space Night'. En bereiden we onsvoor op de 'Sterrenkijkdagen' later op het jaar...Zoals de traditie het ondertussen wil voorzienwe, tijdens de 'Nacht van de duisternis' opzaterdag 20 oktober, maar liefst twee waar-nemingsposten. Eén grote in Oostende en eenietwat kleinere in Maldegem. Zo kunnen onzeweid verspreide leden zelf kiezen welke post zewillen komen versterken. In Oostende werkenwe opnieuw samen met het VOC oftewel hetopvangcentrum voor vogels en wilde dierenalsook het domein Walraversijde van deprovincie West-Vlaanderen. Om samen zo'ndivers mogelijk pallet aan activiteiten aan tekunnen bieden. Zo is er een stand waar mennachtvlinders kan bewonderen, op bezoek kangaan in het archeologisch vissersdorp, de wereldvan wandelende takken kan ontdekken, je aller-hande zaken te weten kan komen over vleer-muizen en uilen en, vanzelfsprekend, de won-deren van de hemel kan ontdekken dankzij eenresem telescopen. Ook voorzien we, vanaf ditjaar, enkele binnenactiviteiten. Zoals oa diverseeducatieve presentaties in de multimediaruimte.In Maldegem wordt er een educatieve wandel-route voorzien waar men uit komt op de teles-copen stand van onze vereniging. Kortom, zekerde moeite om minstens één locatie te bezoeken.Of, beter nog, aan deel te nemen !Space Night, op zaterdag 27 oktober, wordtmisschien wel de grootste topper dit jaar. Wantdankzij de steun van de ESO zijn we er ingeslaagd om maar liefst twee top voordracht-

gevers te strikken zijnde Prof. ChristoffelWaelkens en Hanny van Arkel (NL). Die u beidenopnieuw gratis kan komen aanhoren !Beide activiteiten worden volgende maand uit-voerig besproken in dit magazine. Alhoewel jede informatieve posters er nu reeds in kan terug-vinden. Kortom, noteer alvast beide activiteitenin uw agenda. U zal ze echt niet willen missen...Voor eind oktober zal de jaarkalender 2013afgewerkt zijn. Dat is bijzonder vroeg. Wat nietwil zeggen dat er geen toppers in zullen staan.Integendeel zelfs. We hebben nu reeds eenresem gastsprekers weten te strikken !Nieuw, vanaf volgend jaar, is de nieuwjaars-receptie in het lokaal op vrijdag 4 januari. Waarer wordt teruggekeken naar het afgelopen jaar,maar we ook een blik werpen op wat komen zal.Vanzelfsprekend met een hapje en een drankje !

Onze jaarlijkse barbecue was opnieuw om van tesmullen. Alleen spijtig dat velen niet aanwezigkonden zijn wegens andere verplichtingen (zoalsfestivals, familiefeesten, reizen, enz...). Daaromoverwegen we om deze activiteit niet meersamen te laten vallen met de zomervakantie.Ondertussen beginnen de StarNights foto's bin-nen te stromen... en kan men een deel hiervanterugvinden via de gelijknamige Facebookpagina of, zoals steeds, in ons uitgebreide foto-boek via onze welbekende website...

Guide

star|

09-201

2

Page 57: Guidestar 09-2012

1111ee SSttaarrNNiigghhttss eeddiittiiee wwaass ooppnniieeuuww eeeenn sscchhoott iinn ddee rrooooss

057

Guidestar|09-2012

ActiviteitenkalenderVR 07-09 - Voordracht : " V2 's in België " doorgastspreker Gino van Lommel. Info : Vanseptember 1944 tot eind maart 1945 werdBelgië bestookt met V2 raketten, vooralAntwerpen kreeg het zwaar te verduren. Meerdan 1600 V2's werden afgevuurd vanafmobiele lanceerinstallaties in Duitsland enNederland, maar niet alle tuigen bereikten hundoel. Na een verhaal van mijn vader, dat zichafspeelde in de na-oorlogse Kempen, is mijninteresse in de V2 als het ware geëxplodeerd.Als lid van ASH-Polaris en ferventeruimtevaartliefhebber was dit niet meer danlogisch. En zo is het idee ontstaan om zoveelmogelijk inslagzones en sporen te zoeken inBelgië. Deze voordracht beschrijft dezoektocht door het internet, archieven,ooggetuigen en (voorlopige) resultaten van ditstukje geschiedenis over de grootvader van demoderne ruimtetuigen." Locatie : Forum zaalin de Openbare bibliotheek Kris Lambert,Wellingtonstraat 7 te 8400 Oostende (B). Van20.30 uur t/m 22.30 uur (of later). Gratistoegang !VR 14-09 - Kamp : Ardennen waarnemings-kamp. Van vrijdagavond 14 tot zondagmiddag16 september verblijven we in een modernuitgeruste gite (kampwoning) in het dorpjeLibin in de buurt van Neufchateau. Waar we,naast het waarnemen, ook een bezoek zullenbrengen aan de OCA (Observatoire CentreArdenne) sterrenwacht en / of het eveneensnabijgelegen Euro Space Center. Dit kamp,met z'n negen plaatsen, is helaas reeds volzet !ZA 15-09 - Bestuursvergadering : Daar eengroot deel van de bestuursleden en de raadvan beheer aanwezig zullen zijn op kamp heb-ben we besloten de vergadering ter plaatse tehouden. Vragen, opmerkingen, voorstellen,enz... zijn vanzelfsprekend steeds welkom, enzullen dan ook behandeld worden. Wellichtzijn we ter plaatse ook via Skype bereikbaar.VR 21-09 - Multimedia : Tijdens deze maan-

delijkse thema-avond werken we gezamenlijkaan een multimedia project zoals : Photoshopvoor beginners. Info: Adobe Photoshop is eengrafisch programma ontwikkeld door Adobevoor het bewerken van foto's en ander digitaalbeeldmateriaal via de computer. Photoshop isbeschikbaar voor Mac OS X en Windows.Photoshop is gericht op professionele gebrui-kers. Voor minder veeleisende gebruikers is erhet goedkopere Adobe Photoshop Elementsdat een licht andere functionaliteit biedt. Hetheeft bijvoorbeeld, in tegenstelling totPhotoshop, een voorziening om grotehoeveelheden afbeeldingen te beheren. Brengdus alvast je laptop mee ! Locatie: Astro EventGroup vzw, Ooststraat 29 te 8400 Oostende.Van 20.30 uur tot 22.30 uur (of later). Gratistoegang !VR 28-09 - Lokaal : Tijdens deze maandelijksethema-avond werken we gezamenlijk aan hetlokaal. Van algemeen onderhoud tot hetvernieuwen of bouwen van nieuwe onder-delen. Locatie: Astro Event Group vzw,Ooststraat 29 te 8400 Oostende. Van 20.30uur tot 22.30 uur (of later). Gratis toegang !VR 05-10 - Voordracht : " Ruimteweer voordummy's " door Sander Vancanneyt. Info : Hetruimteweer is voor vele bedrijven in detelecommunicatiesector een dagelijkse bezig-heid maar voor de gewone burger eenonbekend gegeven. Dankzij uitgebreidestudies van onze ster, de zonnewind, demagnetiseer en de ionosfeer hebben weten-schappers vandaag de dag een zeer mooibeeld over de relatie Aarde-Zon. Toch geeftonze ster vandaag de dag nog steeds niet alhaar geheimen prijs gegeven en worden wenog vaak geconfronteerd met de gevaarlijkegevolgen van 'ruimteweer'. Met deze voor-dracht zal je het ruimteweer ontdekken vanafde Zon tot aan de Aarde en zal je zelf dekansen op het prachtige poollicht kunneninschatten. Locatie : Forum zaal in de Open-bare bibliotheek Kris Lambert, Wellington-straat 7 te 8400 Oostende (B). Van 20.30 uurt/m 22.30 uur (of later). Gratis toegang !

Foto - Wilt u meer te weten komenover onze boeiende vereniging ?Raadpleeg dan onze website waar ueveneens, in beknopte vorm, alleinformatie kan terugvinden in onzedownloadbare PDF kleurenfolder.Meer informatie :www.aegvzw.be

Page 58: Guidestar 09-2012
Page 59: Guidestar 09-2012

Kortnieuws

Het tweede wetenschappelijke instrument voor detoekomstige James Webb Space Telescope isoverhandigd aan NASA. Het FGS/NIRISS-instrument isgebouwd door de Canadese ruimtevaartorganisatieCSA. Eerder werd de deels in Nederland ontwikkeldeMIRI-infraroodspectrograaf al afgeleverd. FGS/NIRISS iseen combinatie van de Fine Guidance Sensor (eeninstrument waarmee de telescoop zeer nauwkeuriggericht kan worden) en de Near-Infrared Imager andSlitless Spectrograph, waarmee mogelijk de atmosferenvan aarde-achtige planeten bij andere sterrengedetecteerd kunnen worden. De James Webb SpaceTelescope (JWST) is een 6,5 meter grote infrarood-telescoop in de ruimte, die algemeen wordtbeschouwd als de opvolger van de Hubble SpaceTelescope. JWST krijgt in totaal vier grote wetenschap-pelijke instrumenten. De lancering vindt waarschijnlijkin 2018 plaats. 13-08-2012.In het hart van de Phoenix-cluster, een recent ontdektekolossale verzameling sterrenstelsels, ontstaan in hoogtempo nieuwe sterren. Daarmee voldoet hij aan detheoretische verwachting dat in clusters afkoelend gasnaar het centrum stroomt, waaruit uiteindelijk veelsterren kunnen ontstaan (Nature, 16 augustus). Deongeveer 6 miljard lichtjaar verre Phoenix-cluster, dieofficieel SPT-CLJ2344-4243 'heet', werd in 2010ontdekt met een radiotelescoop op Antarctica. as nadatook allerlei andere telescopen op de cluster werdengericht, bleek dat zich in het centrum ervan een bizarsterrenstelsel bevindt - een helderblauw stelsel waarinjaarlijks honderden nieuwe sterren worden geboren. Indat opzicht onderscheidt het centrale stelsel zich vande nogal lusteloze centrale stelsels van andere clusters,die vrijwel geheel uit oude sterren bestaan. Er bestaatin principe een verklaring voor het gedrag van dePhoenix-cluster. Het gas in het hart van de cluster,uitgestoten door de actieve kernen van sterrenstelselsen supernova-explosies, zal vanzelf afkoelen en naarhet clustercentrum toe 'vallen'. Hierdoor wordt het daaraanwezige stelsel van nieuwe 'grondstoffen' voor devorming van sterren voorzien. Onduidelijk is echterwaarom geen enkele andere grote cluster ditzelfdegedrag vertoont. Een mogelijke verklaring zou kunnenzijn dat de toestroom van gas naar het clustercentrumvaak wordt onderbroken, doordat het gas weer wordtopgewarmd. Dat zou bijvoorbeeld kunnen gebeurenals zich in de kern van het centrale stelsel eensuperzwaar zwart gat bevindt, die grote hoeveelhedenenergierijke deeltjes de ruimte in blaast. Als dezeverklaring juist is, doet het zwarte gat in het centralestelsel van de Phoenix-cluster het blijkbaar rustig aan.Bron: NU / 15-08-2012.Astronomen hebben twee sterrenhopen vol extreemheldere sterren ontdekt die op het punt staan samen tesmelten. De sterrenhopen bevinden zich in de GroteMagelhaense Wolk, een klein satelliet-stelsel van onzeMelkweg op een afstand van 170.000 lichtjaar. Hetonderzoeksresultaat, waaraan de Nederlandse astrono-men Mark Gieles (Universiteit van Cambridge, VK) enSelma de Mink (Space Telescope Science Institute,Baltimore, VS) hebben meegewerkt, is onlangsgepubliceerd in het wetenschappelijke tijdschriftAstrophysical Journal Letters. Wat altijd leek op éénenkele sterrenhoop in het stervormingsgebied 30Doradus blijkt in werkelijkheid een samenstelling te zijnvan twee sterrenhopen, die in leeftijd een miljoen jaarverschillen. Met de Hubble-ruimtetelescoop kondenvoor het eerst de lichtzwakke sterren in dat gebied

worden waargenomen. Tijdens het onderzoek bleek eriets vreemds aan de hand met de sterrenhoop. Die isniet bolvormig, zoals verwacht, maar bestaat uit tweedelen. Eén van de delen is vervormd en uitgerekt alsgevolg van zwaartekrachtswerking, en dat is precieswat je verwacht wanneer twee sterrenhopen op hetpunt staan om samen te smelten. Tijdens hetsamensmelten van twee sterrenhopen worden veelsterren weggeslingerd, soms met snelheden van meerdan 100.000 km per uur. Dit kan een verklaring zijnvoor het verrassend grote aantal zeer zware sterren datin de omgeving van de botsende sterrenhopen iswaargenomen. Bron: NU / 16-08-2012.Uit nauwkeurige metingen blijkt dat de zon een vrijwelvolmaakte bol is. En de geringe afplatting die zijvertoont, is opmerkelijk constant. De zon doorloopt eenmin of meer regelmatige cyclus van elf jaar, tijdenswelke het aantal donkere vlekken op hetzonsoppervlak flink toeneemt om vervolgens weersterk terug te vallen. Tot nu toe gingen astronomenervan uit dat de veranderlijke inwendige stromingendie deze cyclus veroorzaken ook gevolgen zoudenhebben voor de vorm van de zon. Maar metingen diede afgelopen vijftig jaar waren gedaan, konden daargeen uitsluitsel over geven. Sinds enkele jarenbeschikken astronomen echter over een satellietwaarmee nauwkeurigere metingen kunnen wordengedaan: de Solar Dynamics Observatory. Daarmee is inde periode 2010-2012 de vorm van de zon gemeten,juist toen deze haar activiteitsminimum achter de rughad. Tegen de verwachting in lijkt de toenemendezonnevlekkenactiviteit echter geen invloed te hebbengehad op de vorm van de zon. De metingen bevestigende resultaten van eerdere onderzoeken die lieten ziendat de zon vrijwel exact bolvormig is: haar breedtelangs de evenaar is slechts een kilometer of tien groterdan de afstand van pool tot pool. Theoretisch zou eenbal van gas die in ongeveer vier weken om zijn asdraait sterker afgeplat moeten zijn. Welke krachtenervoor zorgen dat de zon haar ronde vorm behoudt, isnog onduidelijk. Bron: NU / 17-08-2012.Het Amerikaanse United States Naval Observatoryheeft de vierde en laatste editie gepubliceerd van deCCD Astrograph Catalog - een zeer nauwkeurigecatalogus met posities van 113 miljoen sterren, van deallerhelderste (Sirius) tot aan sterren van magnitude 16(tienduizend keer zo zwak als wat op een donkerenacht nog net met het blote oog zichtbaar is). Desterposities in de catalogus hebben eennauwkeurigheid van ca. 20 milliboogseconden. Doorde sterposities te vergelijken met die van oudereopnamen kunnen van veel sterren ook nauwkeurigeeigenbewegingen worden vastgesteld. De benodigdemetingen zijn verricht tussen 1998 en 2004 met eenspeciale telescoop die twee jaar in Flagstaff, Arizonaheeft gestaan en twee jaar op Cerro Tololo in Chili.Inmiddels is een gevoeliger camera al begonnen metde waarnemingen voor een nog uitgebreidere ennauwkeuriger stercatalogus. 27-08-2012

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Cursus : WeerkundeDeze cursus loopt gedurende acht donderdagavonden van 20.00 uur tot 22.00 uur, vanaf 6september 2012. Naast een meer theoretisch gedeelte, waarin u kennismaakt met de fysischeprincipes achter het weer en de factoren die het weer op Aarde tot stand doen komen, is er eenpraktijkgericht gedeelte. Hier gaan we dieper in op het herkennen van wolken, interpreteren vanweerkaarten, satellietbeelden, beschrijving van specifieke weersituaties zoals storm, onweer,sneeuw.

Datum - Donderdag 6 september 2012. 20.00 uur t/m 22.00 uur. Toegang: 39,00 euro.Locatie - Volkssterrenwacht Armand Pien. Rozier 44 te 9000 Gent. [email protected]. 059

Guidestar|09-2012

Page 60: Guidestar 09-2012

Marcv

ander

Sluys

DDeezzee mmaaaanndd ttee zziieenn......

060

Foto - De Galileïsche manen zijn devier grootste manen van Jupiter. Zezijn ontdekt door Galileo Galilei op 7januari 1610. Deze manen zijnzichtbaar zonder een krachtigetelescoop. Onder perfecteomstandigheden is het zelfsmogelijk om Callisto met het bloteoog te zien.

Rubriek

-Heme

lkalen

der

Za. 01 Sep. - Vandaag begint de weer-kundige herfst. De meteorologische herfstomvat per definitie de maanden september,oktober en november. De astronomische herfstbegint op 22 september.Za. 01 Sep. (01.58 uur) - Vannacht is eenbedekking door de Jupiterschijf en eenverduistering door de Jupiterschaduw van Iovolledig waar te nemen. Om 1:58 uur zien hetbegin van de verduistering, op het momentdat Io in de schaduw van Jupiter verdwijnt, eneindigt om 5:31 uur, op het moment dat Ioweer van achter Jupiter tevoorschijn komt.Voor het bekijken van een bedekking is eentelescoop nodig, voor het volgen van eenverduistering is een verrekijker op statiefgenoeg.Za. 01 Sep. (04.08 uur) - Mercurius staat 1,2°ten noorden van Regulus, de helderste stervan het sterrenbeeld Leeuw (+1,4m). Dedichtste nadering vindt onder de horizonplaats voor een waarnemer in de Benelux. Desamenstand is met veel moeite te zien rond6:15 uur. Het tweetal staat dan in hetoostnoordoosten, circa 2° boven de horizon,1,2° van elkaar verwijderd. Kies een waar-neemplaats met vrije blik op de horizon.Mercurius heeft op dit moment een helderheidvan -1,3m.Za. 01 Sep. (05.31 uur) - Van 5:31 tot 6:16uur nemen we alle grote Jupitermanen tenoosten van de planeetschijf waar. Van binnennaar buiten: Io, Ganymedes, Europa enCallisto. Jupiter staat op een hoogte van 52°boven de zuidoostelijke horizon en de planeetis gemak-kelijk te vinden. De Zon staat 9°onder de horizon. Voor het waarnemen van demanen van Jupiter is een verrekijker op statiefal genoeg.

Zo. 02 Sep. (00.08 uur) - Van 0:08 tot 0:32uur nemen we alle grote Jupitermanen tenoosten van de planeetschijf waar. Van binnennaar buiten: Io, Europa, Ganymedes enCallisto. Jupiter staat op een hoogte van 5°boven de oostnoordoostelijke horizon, duskies een waarneemplaats met een vrije blik op

Guide

star|

09-201

2

de horizon. De Zon staat 28° onder de horizonen het is goed donker. Voor het waarnemenvan de manen van Jupiter is een stabieleverrekijker voldoende.Zo. 02 Sep. (00.32 uur) - Vannacht is eenovergang van de Jupitermaan Io en van Io'sschaduw over de planeetschijf van Jupiter vooreen groot deel te zien. De overgang begint om0:32 uur, op het moment dat Io voor deJupiterschijf verschijnt, en duurt tot 2:42 uur,wanneer Io de schijf van Jupiter weer verlaat.In de tussentijd is waar te nemen hoe Io'sschaduw de Jupiterschijf verlaat (om 01:21uur). Voor het waarnemen van een overgangof een schaduwovergang is een telescoop metredelijk grote opening nodig.Zo. 02 Sep. (01.15 uur) - Vannacht is eenovergang van Europa's schaduw en van demaan zelf over de planeetschijf van Jupiterbijna helemaal te zien. De schaduwovergangbegint om 1:15 uur, op het moment datEuropa's schaduw de schijf van Jupiterbetreedt, en duurt tot 4:03 uur, op hetmoment dat Europa de schijf van Jupiterbetreedt. In de tussentijd is waar te nemenhoe Europa's schaduw de het oppervlak vanJupiter verlaat (03:38 uur). Voor het bekijkenvan een overgang of een schaduwovergang iseen telescoop met redelijk grote openingnodig.Zo. 02 Sep. (01.15 uur) - Door de dubbeleovergang zijn van 1:15 tot 1:21 uur Io, Io'sschaduw en Europa's schaduw gelijktijdigzichtbaar op Jupiter's schijf. Van 1:21 tot 2:42uur zijn Io en Europa's schaduw zichtbaar opJupiter's schijf. Jupiter staat op een hoogte van13–19° boven de oostelijke horizon, dus kieseen waarneemplaats met een vrije blik op dehorizon. De Zon staat 30° onder de horizon enhet is goed donker. Voor het bekijken van een(schaduw)overgang is een redelijk grotetelescoop nodig.Ma. 03 Sep. (03.21 uur) - De ster 51 Piscium,een ster met een helderheid van +5,8m in hetsterrenbeeld Vissen, wordt bedekt door deMaan. Om 03:21 uur verdwijnt de ster achterde verlichte rand van de Maan en om 04:39komt deze weer tevoorschijn, nu aan dedunne onverlichte maanrand. Bij het begin vande bedekking staat de Maan te Utrecht 45°boven de horizon, bij het einde 42°. De Maanis voor 93% verlicht, wat het nietgemakkelijker maakt om de bedekking waar tenemen.Ma. 03 Sep. (22.21 uur) - De planetoïde 11Parthenope is in oppositie. De planetoïde, diein het sterrenbeeld Waterman staat, heefttijdens de oppositie een helderheid van +9,0men moet met een telescoop worden waar-genomen. Voor een waarnemer in Utrechtstaat Parthenope rond 01:50 uur in het

Info - Marc van der Sluysis postdoctoraal onder-zoeker aan de RadboudUniversiteit in Nijmegen.Zijn werk richt zich op de evolutievan compacte dubbelsterren en hetwaarnemen van gravitatiegolven vanwitte dwergen, neutronensterren enzwarte gaten met LIGO / Virgo enLISA. Hij geeft regel-matig populairelezingen en maakt daarnaast depopulair wetenschappelijke website.Meer informatie :http://hemel.waarnemen.com

Page 61: Guidestar 09-2012

061

Guidestar|09-2012zuiden, op circa 26° boven de horizon. Dekaart (zie hiernaast) toont de positie van deplanetoïde en sterren tot een helderheid van+10,0m.

Di. 04 Sep. (00.44 uur) - Vannacht is eenovergang van Ganymedes' schaduw en van demaan zelf over de planeetschijf van Jupiterbijna helemaal waar te nemen. Om 0:44 uurzien we het begin van de schaduwovergangwanneer Ganymedes' schaduw op hetoppervlak van Jupiter verschijnt, en eindigt om6:16 uur, wanneer Ganymedes de schijf vanJupiter betreedt. Tussen beide gebeurtenissenin is te zien hoe Ganymedes' schaduw deJupiterschijf verlaat (om 02:38 uur).Wo. 05 Sep. (23.54 uur) - Tussen 23:54 en6:24 uur (06/09) staan alle Galileïsche manenten westen van Jupiter. In toenemende afstandvan de planeet staan Callisto, Europa, Io enGanymedes. Jupiter staat op een hoogte van32° boven de oostelijke horizon. De Zon staat28° onder de horizon en het is goed donker.Do. 06 Sep. (03.19 uur) - De Galileïsche maanIo staat op 11,4” ten noorden van Europa.Voor het waarnemen van de Galileïschemanen is een goede, stabiele verrekijkergenoeg.Vr. 07 Sep. (6.10 uur) - De Maan staat 4,7°ten zuiden van de Pleiaden, in het sterren-beeld Stier. De dichtste nadering vindt bij onsplaats op 60° hoogte boven de horizon, in hetzuiden en in de schemering. De Maan is voor63% verlicht.

Vr. 07 Sep. (08.01 uur) - De Maan is in hetpunt van zijn baan dat het verst van de Aardeligt: het apogeum. De afstand tot de Maanbedraagt op dit moment 404294 km. Door degrotere afstand lijkt de Maan nu kleiner aande hemel te staan dan gemiddeld: 29’33,4”.De Maan is afnemend, voor 60% verlicht en isvooral laat in de nacht (in het (zuid)oosten) en's ochtends vroeg (ongeveer in het zuiden)goed te zien. Het kaartje toont de Maan om06:25 uur in het sterrenbeeld Stier, op eenhoogte van 57° boven de zuidelijke horizon.Met een verrekijker op een statief zijn, vooralop de grens tussen licht en donker op deMaan, de maankraters goed te zien.Za. 08 Sep. (01.23 uur) - De Maan staat 3,8°ten noorden van Aldebaran, de helderste stervan het sterrenbeeld Stier (+0,9m). Dedichtste nadering gebeurt in onze streken opeen hoogte van 17° boven de oostelijkehorizon. De Maan is voor 56% verlicht.Za. 08 Sep. (03.47 uur) - De ster HU Tauri,een ster met een helderheid van +5,8m in hetsterrenbeeld Stier, wordt bedekt door deMaan. De ster wordt bedekt door de verlichterand van de Maan om 03:47 uur. Om 04:28

uur wordt deze weer zichtbaar aan deonverlichte maanrand. In Utrecht staat deMaan dan 40°, respectievelijk 46° boven dehorizon. De Maan is voor 55% verlicht.

Za. 08 Sep. (14.00 uur) - De Maan staat 1,3°ten zuidoosten van Jupiter (-2,0m). Dedichtste nadering vindt bij ons plaats op 11°hoogte, maar bij daglicht. De samenstand is tezien rond 6:30 uur. Het tweetal staat dan zo'n58° boven de zuidzuidoostelijke horizon, 3,4°van elkaar vandaan. De Maan is voor 54%verlicht.Za. 08 Sep. (15.15 uur) - De Maan is in defase van Laatste Kwartier. De linker helft vande Maan is nu verlicht en de Maan is metname 's ochtends vroeg zichtbaar. Om deMaan te zien door een verrekijker of telescoopis de tijd rond (en met name na) LaatsteKwartier zeer geschikt. Op de grens tussen hetverlichte en het donkere deel van de Maangaat de Zon net onder. De bergen enkraterranden werpen hierdoor lange schadu-wen, wat een extra diepte-effect veroorzaakt,en het oppervlak van de Maan krijgt daarmeeeen driedimensionaal karakter, gezien dooreen kijker.Zo. 09 Sep. (01.05 uur) - Vannacht zijn over-gangen van Io en haar schaduw over deplaneetschijf van Jupiter volledig te zien. Deschaduwovergang begint om 1:05 uur,wanneer Io's schaduw op het oppervlak vanJupiter verschijnt, en eindigt om 4:36 uur,wanneer Io de Jupiterschijf weer achter zichlaat. Tussen beide gebeurtenissen in is te zienhoe Io voor de Jupiterschijf verschijnt (om02:26 uur) en Io's schaduw het Jupiter-oppervlak weer verlaat (03:14 uur).Zo. 09 Sep. (03.52 uur) - Tussen 3:52 en 4:36uur zijn Io en Europa's schaduw gelijktijdigzichtbaar op Jupiter's schijf. Jupiter staat opeen hoogte van 43° boven de oostzuid-oostelijke horizon en de planeet is gemakkelijkte vinden. De Zon staat 24° onder de horizonen het is goed donker. Voor het bekijken vaneen (schaduw)overgang is een redelijk groteteles-coop nodig.Ma. 10 Sep. (14.44 uur) - Mercurius is inbovenconjunctie met de Zon. De binnen-planeet beweegt vanaf de Aarde gezien achterde Zon langs. Mercurius staat op dit momentdicht bij de Zon aan de hemel en is hierdooronzichtbaar. Mercurius, de Zon en de Aardestaan nu op één lijn. De planeet wordt nietbedekt door de zonneschijf, maar beweegt ervanaf de Aarde gezien langs, 1,6° ten noordenervan. Dit is een moment waarop eenbinnenplaneet ver (1,377 AE, ofwel 205,9miljoen km) van de Aarde staat en een kleineschijnbare diameter heeft (4,9”). Voor deconjunctie bevond Mercurius zich aan deochtendhemel, erna staat de planeet aan deavondhemel.Di. 11 Sep. (00.40 uur) - Vannacht zijn eenbedekking door de planeetschijf van Jupiter enverduistering van Europa bijna helemaal tezien. De verschijnselen beginnen om 0:40 uurmet het einde van de verduistering, wanneerEuropa uit Jupiter's schaduw verschijnt, enduurt tot 3:21 uur, wanneer Europa weer vanachter Jupiter tevoorschijn komt. In detussentijd is waar te nemen hoe Europa achterde schijf van Jupiter verdwijnt (01:00 uur).Wo. 12 Sep. (17.10 uur) - De Maan staat 4,5°ten zuiden van Venus (-3,7m). De dichtstenadering gebeurt in onze streken op 8°

Foto - Een occultatie of bedekking iseen astronomische gebeurtenis diemen kan waarnemen wanneer eenniet-lichtend hemellichaam tussende waarnemer en een verdergelegenlichaam – lichtend door ofwelstraling ofwel weerkaatsing van licht– passeert. Als dit verdergelegenlichaam slechts gedeeltelijk of perio-diek wordt verborgen, noemt mendit rakelingse of scherende occul-tatie (Engels: grazing occultation).Men spreekt van het verschijnsel(immersie) bij het verdwijnen vaneen ster bij bedekking door demaan, of van een satelliet bijbedekking door de planeet.

Page 62: Guidestar 09-2012

062

Ma. 17 Sep. (00.15 uur) - Vannacht zijn eenbedekking door de planeetschijf van Jupiter enverduistering van Io volledig waar te nemen.Om 0:15 uur zien het begin van deverduistering, op het moment dat Io in deschaduw van Jupiter verdwijnt, en eindigt om3:47 uur, op het moment dat Io weer vanachter Jupiter verschijnt.Di. 18 Sep. (00.51 uur) - Vannacht zijn eenbedekking door de planeetschijf van Jupiter enverduistering van Europa in zijn geheel te zien.De verduistering begint om 0:51 uur, op hetmoment dat Europa in de schaduw van Jupiterverdwijnt, en eindigt om 5:52 uur, wanneerEuropa weer van achter Jupiter verschijnt. Inde tussentijd is waar te nemen hoe Europa uitJupiter's schaduw verschijnt (om 03:14 uur) enEuropa achter Jupiter verdwijnt (om 03:32uur).Di. 18 Sep. (06.02 uur) - De Maan staat 1.3°ten zuiden van Spica, de helderste ster van hetsterrenbeeld Maagd (+1,0m). De dichtstenadering vindt onder de horizon plaats vooreen waarnemer in de Benelux. Vanuit onzestreken is er van de samenstand niet veel tezien.Di. 18 Sep. (11.56 uur) - De Maan staat 5,5°ten zuidwesten van Saturnus (+0,9m). Dedichtste nadering gebeurt in onze streken opeen hoogte van 12°, maar bij daglicht. Desamenstand is met veel moeite te zien rond 20uur. Het tweetal staat dan in hetwestzuidwesten, op een hoogte van ongeveer5°, op een afstand van 6,6° van elkaar. De Zonstaat slechts 3° onder de horizon. De Maan isvoor 9% verlicht.Di. 18 Sep. (14.11 uur) - De Maan staat 5,6°ten zuiden van Saturnus (+0,9m). De dichtstenadering gebeurt bij ons op een hoogte van24°, maar bij daglicht. De samenstand is alleenmet veel moeite zichtbaar rond 20 uur. Hettweetal staat dan zo'n 5° boven dewestzuidwestelijke horizon, 6,6° van elkaarverwijderd. De Zon staat slechts 3° onder dehorizon. De Maan is voor 9% verlicht.

Wo. 19 Sep. (04.49 uur) - De Maan staat inhet perigeum; het punt van zijn baan om deAarde dat het dichtst bij de Aarde ligt. Deafstand tussen de Aarde en de Maan bedraagt365752 km. De schijnbare diameter van deMaan is groter dan gemiddeld (32’40,3”),door de kleinere afstand. De Maan is op ditmoment wassend, voor 18% verlicht en hij iskort na zonsondergang zichtbaar. Het kaartjetoont de Maan om 20:18 uur in hetsterrenbeeld Weegschaal, op slechts 4,5°boven de zuidwestelijke horizon. Met eenverrekijker op een statief zijn kraters te zien,met name op de grens tussen het verlichte enhet donkere deel van de Maan.Wo. 19 Sep. (23.32 uur) - De Maan staat 57'ten zuidoosten van Mars (+1,4m). De dichtstenadering vindt bij ons onder de horizonplaats. De samenstand is alleen met veelmoeite zichtbaar rond 20:45 uur. De tweeobjecten staan dan in het zuidwesten, op eenhoogte van ongeveer 2°, 1,8° van elkaarvandaan. Kies een waarneemplaats met vrijeblik op de horizon. De Maan is voor 18%verlicht.Do. 20 Sep. - Het maximum van demeteoren-zwerm k-Aquariden vindt vandaagplaats. Rond 00:30 uur staat de radiant van dezwerm in het hoogste punt (op 33°) aan dehemel. Zelfs onder ideale omstandigheden zijn

Guide

star|

09-201

2hoogte, maar bij daglicht. De samenstand is tezien rond 6:30 uur, of op 13 september rond 5uur. Het tweetal staat in het eerste geval zo'n30° boven de oostzuidoostelijke horizon, 6,0°van elkaar vandaan. In het andere geval is desamenstand te zien in het oosten, op zo'n 12°boven de horizon, 7,9° van elkaar verwijderd.De Maan is voor ongeveer 14% verlicht.Wo. 12 Sep. (23.29 uur) - Van 23:29 tot 6:36uur (13 september) staan alle Galileïschemanen ten westen van Jupiter. Vanaf Jupitergezien zijn dat Europa, Io, Callisto enGanymedes. Jupiter staat in het oosten op eenhoogte van 35° boven de horizon. De Zonstaat 31° onder de horizon en het is goeddonker. Om de Galileïsche manen van Jupiterte bekijken is een stabiele verrekijkervoldoende.Do. 13 Sep. (04.39 uur) - De Maan bedekt 60Cancri, een ster met een helderheid van+5,4m in het sterrenbeeld Kreeft. VanuitUtrecht is alleen het einde van de bedekkingzichtbaar; om 04:39 komt de ster van achterde onverlichte maanrand tevoorschijn, 5°boven de horizon. De Maan is voor 11%verlicht.

Do. 13 Sep. (05.40 uur) - De Galileïsche maanIo staat 12,1” ten noorden van Europa. Om demanen van Jupiter te bekijken is een goede,stabiele verrekijker genoeg.Za. 15 Sep. (00.07 uur) - Vannacht is eenbedekking van de maan Ganymedes door deplaneet Jupiter in zijn geheel waar te nemen.Om 0:07 uur zien we het begin van debedekking wanneer Ganymedes achter deschijf van Jupiter verdwijnt, en eindigt om1:58 uur, wanneer Ganymedes weer vanachter Jupiter tevoorschijn komt.Za. 15 Sep. (23.17 uur) - Tussen 23:17 en4:19 uur (16/09) nemen we alle groteJupitermanen ten oosten van de planeetschijfwaar. In toenemende afstand van de planeetstaan Io, Europa, Ganymedes en Callisto.Jupiter staat op een hoogte van 25° boven deoostelijke horizon. De Zon staat 35° onder dehorizon en het is goed donker. Voor hetwaarnemen van de manen van Jupiter is eenstabiele verrekijker voldoende.Zo. 16 Sep. (02.58 uur) - Vannacht zijn over-gangen van Io en haar schaduw over deplaneetschijf van Jupiter in zijn geheel te zien.Om 2:58 uur zien we het begin van deschaduwovergang op het moment dat Io'sschaduw op het oppervlak van Jupiterverschijnt, en eindigt om 6:28 uur, op hetmoment dat Io de Jupiterschijf weer achterzich laat. Tussen beide gebeurtenissen in is tezien hoe Io de schijf van Jupiter betreedt(04:19 uur) en Io's schaduw hetJupiteroppervlak weer verlaat (om 05:08 uur).Zo. 16 Sep. (04.11 uur) - Het is NieuweMaan. Vanaf de Aarde gezien staat de Maanin dezelfde richting als de Zon, zodat de verrekant van de Maan wordt verlicht en dedonkere kant van de Maan naar de Aardegekeerd is. Daarnaast staat de Nieuwe Maanalleen bij daglicht boven de horizon. De Maanis door deze combinatie van oorzaken op ditmoment onzichtbaar. De nachten rond NieuweMaan zijn donkerder dan gemiddeld en deweek rond Nieuwe Maan is uitermate geschiktom deepsky-objecten waar te nemen. Er vindtin onze streken geen zonsverduistering plaats,doordat de Maan 5,1° ten zuiden langs de Zonbeweegt.

Page 63: Guidestar 09-2012

Foto - De bovenstaande hemelkaarttoont de sterrenhemel, met planeten,voor de huidige maand. Met dankaan Orion Optics voor het gebruikvan deze kaart. Bron: Orion.

063

Guidestar|09-2012er van deze zwerm slechts zo'n 3 meteoren peruur te verwachten. Rond 06:45 uur gaat hetschemeren en om 07:21 uur komt de Zon op.De Maan stoort niet. De piek van deze zwermis relatief laag en de duur van het maximum ismet 16 dagen vrij kort, waardoor er ook intotaal maar weinig meteoren te zien zijn.Za. 22 Sep. (00.31 uur) - Vannacht zijn eenbedekking door de planeetschijf van Jupiter enverduistering van Ganymedes bijna helemaalwaar te nemen. De verschijnselen beginnenom 0:31 uur met het einde van deverduistering, wanneer Ganymedes uitJupiter's schaduw tevoorschijn komt, eneindigt om 5:50 uur, wanneer Ganymedesweer van achter Jupiter verschijnt. Tussen

beide gebeurtenissen in is waar te nemen hoeGanymedes achter de schijf van Jupiterverdwijnt (om 03:59 uur).Za. 22 Sep. (16.49 uur) - Herfstequinox;begin van de herfst. De Zon verwisselt hetnoordelijk halfrond voor het zuidelijk halfronden staat precies boven de evenaar van deAarde. Vandaag duurt de dag (ongeveer) evenlang als de nacht (Latijn: equi = gelijk, nox =nacht), na vandaag duren de nachten langerdan de dagen. Voor een liefhebber van desterrenhemel begint nu de meest interessantehelft van het jaar. De zomer duurde 93,65dagen, de herfst zal 89,85 dagen lang zijn. Hetfeit dat de seizoenen niet even lang zijn,wordt veroorzaakt door de elliptische baanvan de Aarde om de Zon; wanneer de Aardeverder van de Zon verwijderd is in haar baan,

beweegt zij langzamer. Hierdoor duurt datseizoen (op dit moment is dat in de zomer)langer. Voor meer details, zie de tabel deseizoenen. Dit heet ook wel de astronomischeherfst, de weerkundige herfst is al op 1september begonnen. Op het zuidelijkhalfrond zijn de seizoenen tegengesteld aandie op het noordelijk halfrond en daar begintnu de lente.Za. 22 Sep. (21.41 uur) - De Maan is in defase van Eerste Kwartier. De rechter helft vande Maan is nu verlicht en de Maan is vooral inde avond en vroege nacht zichtbaar. Rond, envooral voor Eerste Kwartier is een goedmoment om het maanoppervlak waar tenemen; Op de grens tussen het verlichte en

het donkere deel van de Maan komt de Zonnet op. De lange schaduwen van de bergen enkraterranden brengen een extra diepte-effectmet zich mee en het maanoppervlak krijgtdaarmee, bekeken door een kijker, eenduidelijk driedimensionaal karakter.Ma. 24 Sep. - Dit is een goed moment in hetjaar om de nevel NGC7822 op te zoeken.NGC7822 staat in het sterrenbeeld Cepheus enheeft een schijnbare afmeting van 60,0’. Dit iseen circumpolair object en staat om 01:34 uuraan het hoogste punt, op een hoogte van 73°.Helder weer en een donkere, maanloze hemelzijn belangrijker voor het waarnemen vandeepsky-objecten dan de precieze datum. Er iseen behoorlijke telescoop nodig om in eenzwak en contrastarm hemellichaam als dezenevel iets van details te kunnen zien.

Page 64: Guidestar 09-2012

064

Foto - Planetoïden (asteroïden) zijnstukken materie die zich evenalsplaneten en dwergplaneten in eenbaan om de zon bewegen. Er zijn erinmiddels ruim 300.000 bekend.Verreweg de meeste hebben banentussen de planeten Mars en Jupiter.De grootste zijn bijna 1000 kmgroot, maar de overgrote meer-derheid is zo klein als stof. Dielaatsten zijn met een telescoop nietwaarneembaar, maar ze komenveelvuldig als vallende sterren opaarde. Het materiaal is soms ijs ensoms steenachtig, ijzer- of nikkel-houdend.In 2010 maakte de Verenigde Statenbekend ernaar te streven eenbemande vlucht met terugkeer naarde Aarde te maken naar een plane-toïde in 2025.

Ma. 24 Sep. (02.09 uur) - Vannacht zijn eenbedekking door de planeetschijf van Jupiter enverduistering van Io in zijn geheel waar tenemen. De verduistering begint om 2:09 uur,op het moment dat Io in Jupiter's schaduwverdwijnt, en duurt tot 5:39 uur, op hetmoment dat Io weer van achter Jupitertevoorschijn komt.Ma. 24 Sep. (23.20 uur) - In de nacht van 24op 25 september zijn overgangen van Io enhaar schaduw over de planeetschijf van Jupitervolledig te zien. Om 23:20 uur zien we hetbegin van de schaduwovergang op hetmoment dat Io's schaduw op het oppervlakvan Jupiter verschijnt, en eindigt om 2:47 uur,wanneer Io de Jupiterschijf weer achter zichlaat. Tussen beide gebeurtenissen in is te zienhoe Io voor de Jupiterschijf verschijnt (om00:38 uur) en Io's schaduw de Jupiterschijfweer achter zich laat (01:30 uur).Di. 25 Sep. (02.24 uur) - De planetoïde 2Pallas is in oppositie. Het kleine planeetje, inhet sterrenbeeld Walvis, heeft nu eenschijnbare magnitude van +8,3m en moetmet een telescoop worden waargenomen.Voor een waarnemer in Utrecht staat Pallasrond 01:46 uur in het zuiden, op circa 30°boven de horizon. Klik op het kaartje hiernaastvoor een grotere kaart, met de positie van deplanetoïde en sterren tot magnitude +9,3m.

Di. 25 Sep. (03.26 uur) - Vannacht is eenverduistering in de schaduw van Jupiter eneen bedekking van Europa bijna helemaal tezien. Om 3:26 uur zien het begin van deverduistering, op het moment dat Europa inJupiter's schaduw verdwijnt, en eindigt om6:02 uur, wanneer Europa achter Jupiterverdwijnt. In de tussentijd is waar te nemenhoe Europa uit Jupiter's schaduw tevoorschijnkomt (om 05:48 uur).Di. 25 Sep. (22.48 uur) - De planetoïde 79Eurynome is in oppositie. De planetoïde, die inhet sterrenbeeld Vissen staat, heeft tijdens deoppositie een helderheid van slechts +9,9m.Er is daarom een telescoop met redelijkeopening nodig om het object te kunnen zien.Eurynome bereikt een maximale hoogte bovende horizon van circa 43°. Dit gebeurt rond01:29 uur, en geldt strikt genomen voor eenwaarnemer in Utrecht. Klik op het kaartjehiernaast voor een grotere kaart, met depositie van de planetoïde en sterren totmagnitude +10,8m.Wo. 26 Sep. (23.40 uur) - De ster 46Capricorni, een ster met een helderheid van+5,1m in het sterrenbeeld Steenbok, wordtbedekt door de Maan. Om 23:40 uurverdwijnt de ster achter de dunne onverlichterand van de Maan en om 00:35 komt dezeweer tevoorschijn, nu aan de verlichtemaanrand. Bij het begin van de bedekkingstaat de Maan te Utrecht 28° boven dehorizon, bij het einde 26°. De Maan is voor89% verlicht.Do. 27 Sep. (00.47 uur) - Vannacht zijn over-

gangen van Europa en haar schaduw over deplaneetschijf van Jupiter bijna helemaal waarte nemen. De verschijnselen beginnen om 0:47uur met het einde van de schaduwovergang,op het moment dat Europa's schaduw deJupiterschijf verlaat, en eindigt om 3:23 uur,op het moment dat Europa de Jupiterschijfweer achter zich laat. In de tussentijd is waarte nemen hoe Europa de schijf van Jupiterbetreedt (om 01:02 uur).Do. 27 Sep. (03.23 uur) - Tussen 3:23 en 7:00uur nemen we alle grote Jupitermanen tenwesten van de planeetschijf waar. VanafJupiter gezien zijn dat Europa, Io, Ganymedesen Callisto. Jupiter staat op een hoogte van57° boven de zuidzuidoostelijke horizon en deplaneet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat22° onder de horizon en het is goed donker.

Za. 29 Sep. (02.33 uur) - Vannacht is eenverduistering van de maan Ganymedes doorJupiter's schaduw in zijn geheel te zien. Om2:33 uur zien het begin van de verduistering,op het moment dat Ganymedes in deschaduw van Jupiter verdwijnt, en eindigt om4:31 uur, wanneer Ganymedes weer uitJupiter's schaduw verschijnt.Za. 29 Sep. (09.15 uur) - Uranus is inoppositie. De planeet staat nu tegenover deZon aan de hemel, is daardoor de hele nachtzichtbaar en staat bovendien relatief dicht bijde Aarde. Dat laatste zorgt ervoor dat deplaneet zowel groot als helder aan de hemelstaat. Dit is een ideaal moment om Uranuswaar te nemen. De gasplaneet Uranus is almet een verrekijker of kleine telescoop aan dehemel te vinden. Onder zeer gunstigeomstandigheden (goed weer, donker) is deplaneet zelfs met het blote oog teonderscheiden, wanneer je precies weet waarte zoeken. In een telescoop met grotevergroting is een klein schijfje te zien, dat nietal teveel details prijsgeeft. Uranus staat in hetsterrenbeeld Vissen. De planeet heeft eenhelderheid van +6,1m en zijn schijnbarediameter meet 3,7”.Zo. 30 Sep. (05.19 uur) - Het is Volle Maan.De Maan staat tegenover de Zon aan dehemel. Hierdoor is de Maan vrijwel de helenacht zichtbaar. De verlichte kant van de Maanis naar de Aarde gekeerd. Hoewel de VolleMaan veel opvallender is dan iedere anderemaanfase, is dit niet het beste moment om deMaan waar te nemen. Voor een waarnemer inhet midden van het deel van de Maan datnaar de Aarde toe gekeerd is staat de Zon inhet zenit, en doordat het zonlicht vanuit derichting van de Aarde komt zien we vanaf deAarde geen schaduwen, zodat er nauwelijkscontrast is. Daarnaast is de Volle Maan eenstoorzender bij het waarnemen van zwakkereobjecten aan de sterrenhemel.Zo. 30 Sep. (23.19 uur) - Jupiter's satelliet Iostaat op 14,0” ten noorden van Europa. Voorhet waarnemen van de Galileïsche manen iseen verrekijker op statief al voldoende.Op zoek naar meer efemiriden, sterrenkaarten,baangegevens, deep-sky objecten, enz...Raadpleeg dan de uitgebreide Deep-sky inter-actief rubriek op de welbekende Spacepagewebsite...Gu

idesta

r|09-

2012

Page 65: Guidestar 09-2012

NNeeiill AArrmmssttrroonngg -- EEeerrsstteemmaann oopp ddee MMaaaann oovveerrlleeddeennFoto - Neil Alden Armstrong (Wapa-koneta (Ohio), 5 augustus 1930 –Columbus (Ohio), 25 augustus2012[1]) was een Amerikaanseastronaut en testpiloot. Hij zette op21 juli 1969 om 02:56:20 uur (UTC)als eerste mens voet op de maan,vijftien minuten later gevolgd doorBuzz Aldrin.

Meer informatie :www.nasa.gov

065

Guidestar|09-2012Artikel

KrisChristiaens

De Amerikaanse astronaut en eerste man opde Maan, Neil Armstrong, is op 25 augustus2012 overleden.

De gewezen gevechtspiloot werd op 39-jarigeleeftijd wereldberoemd toen hij op 21 juli1969 als eerste mens voet zette op hetMaanoppervlak tijdens de Amerikaanse Apollo11 missie. Toen hij gezagvoerder van de Apollo11 missie zijn eerste voet op de Maan zette,sprak hij de legendarische zin "that's one smallstep for man, one giant leap for mankind" uit.Twintig minuten later begaf zijn collega,Edwin 'Buzz' Aldrin zich ook op hetMaanoppervlak. Deze historische gebeurteniswerd door miljoenen mensen live gevolgd viatelevisie en radio en behoort nog steeds tothét hoogtepunt uit de geschiedenis van debemande ruimtevaart.

Armstrong bestuurde in dienst van NASA ookzeven maal het X-15 vliegtuig waarmee hijenkele records vestigde en werd in 1962geselecteerd als astronaut. Al op zijn zestiendehad Armstrong zijn pilotenbrevet op zakwaarna hij diende als gevechtspiloot tijdens deKorea-oorlog.Voor Armstrong voet zette op de Maan ginghij in maart 1966 al eens de ruimte in tijdensde Gemini 8 ruimtemissie. Tijdens dezeruimtemissie slaagden Neil Armstrong enDavid Scott er in om de eerste koppeling meteen andere ruimtetuig in een baan om deAarde uit te voeren. Alles samen verbleefArmstrong acht dagen en veertien in deruimte en voerde hij één ruimtewandeling uitdie meer dan twee uur duurde.Na zijn carrière als astronaut werkte NeilArmstrong nog als hoogleraar ruimtevaart-techniek aan de universiteit van Cincinnati enleefde hij ook een vrij teruggetrokken leven.Zo was de bekende astronaut zelden te zientijdens grote evenementen of sprak hij ooknauwelijks voor een groot publiek en woondehij tientallen jaren in een boerderij in Ohio.In 1986 en 2003 maakte hij wel nog deel uitvan de onderzoekscommissies die de ongeluk-ken met de Space Shuttles Challenger enColumbia moesten onderzoeken.Armstrong was 82 en overleed aan degevolgen van een hartoperatie die hij eerderdeze maand had ondergaan.

De traditionele fouten in de mediaDe nieuwssite NBC News maakte een kemelvan jewelste door te melden dat zanger NeilYoung was overleden. Uiteraard bedoelden zeastronaut Neil Armstrong (82). De fout werdmeteen rechtgezet, maar screenshots van deNBC-site worden nu via sociale mediawereldwijd gedeeld. Dichter bij huis melddede website van De Telegraaf dat NeilArmstrong "de eerste man op aarde" hettijdelijke voor het eeuwige heeft verruild.

Page 66: Guidestar 09-2012

MarcT

rypste

en

EEeenn aasstteerriissmmee ddoooorr ddee bbrriillvvaann mmyytthhee eenn wweetteennsscchhaapp ((33//33))

066

Serie-

Dezom

erdrieh

oekvan

vroege

rtotn

u

Vega of a-Lyrae is een blauw-witte hoofd-reeksster van het spectrale type AOV.Met zijn iets meer dan dubbele zonmassa isVega ongeveer op de helft van haar verblijftijdop de hoofdreeks. Vervolgens wordt deze stereen M type rode reus en zal eindigen als eenwitte dwerg.De straal van Vega is geschat op 2,73 keer dievan de zon en de equatoriale rotatiesnelheid isberekend door middel van interferometrie(CHARA* interferometer ) op 275 km/s. Destraal van Vega aan de evenaar is 23% groterdan aan de polen, dit betekent duseenelliptische vorm veroorzaakt door de snellerotatie. Ook de temperatuur aan deoppervlakte van de polen is 2400 °K warmerdan aan de evenaar met 7600 °K.Vega was de poolster in het jaar 12000 BC, enzal die terug worden ongeveer rond het jaar13727. Immers de denkbeeldige rotatieas vande aarde beschrijft door precessie eencirkelvormige baan in 25800 jaar. Als één vande pioniers van de astrofotografie was hetHenry Draper (1837-1882) die in 1872 deabsorptielijnen in het spectrum van Vegafotografeerde. Daarmee was het de eerste sterna de zon waarvan het spectrum werdopgenomen en Vega wordt beschouwd alsstandaard ster voor fotometrie

Guide

star|

09-201

2

Een dubbel - dubbelster.Een dubbel - dubbelster.Dubbelster.

= M57 ringnevel, een planetarire nevel.

75 / 100x75 / 100x75 / 100x

75 / 100x75 / 100x75 / 100x

75 / 100x

75 / 100x75 / 100x

Dubbelsterrene-Lyrae∑ 2470 en 2474Delta LyraeVariabele sterrenShellak (b-Lyrae)13-R LyraeRR LyraeNevelsNGC 6720Open sterrenhopenNGC 6791Stephenson 1

Page 67: Guidestar 09-2012

Info - Oude cultuur bracht levendigemythes tot leven, hoofdzakelijk doormondelinge traditie. De mensenleefden met de cyclus van de natuur.De komst van nieuwe cultuur tendienste van de moderne mens,brengt fascinerende wetenschap entechnologie tot leven. Het beeld vande kennis is van een totaal andereaard, om te kunnen herontdekken ineen andere vorm hoe alles begon….Maar door mythe en wetenschap tedoen ontmoeten, hebben wewaarschijnlijk meer kans op slagenom alles te begrijpen. Genietondertussen van de sterrenhemel inalle pracht !

067

Guidestar|09-2012Altair of a-Aquilae is een witte hoofdreeksstervan het spectrale type A7V.Op ‘slechts’ 16,7 lichtjaar is deze ster één vande dichtste met het blote oog waarneembaar.De equatoriale diameter is 1,8 keer die van dezon en de 20% groter t.o.v. de polen.De oppervlaktetemperatuur varieert van de6900 °K equatoriaal tot 8500 °K aan de polen,veroorzaakt door de vervorming van defotosfeer van de ster. De oppervlaktetempe-ratuur verandert naargelang de breedtegraaddoor de differentiële rotatie. In de equatorialezone veroorzaken de dynamiek van wisselendemagnetische velden een x-straling.Zoals Vega heeft Altair een hoge equatorialerotatiesnelheid berekend in 2007 door deCHARA* array interferometer van 286 km/s,waardoor een afgeplatte vorm ontstaat.Een variable helderheid catalogeert deze sterbij de Scuti Variabelen, getypeerd door radialeen niet-radiale pulsaties.*CHARA= Center for High Angular ResolutionSpectrometry, Mount Wilson,Californië,USA.CHARA is een optische interferometerbestaande uit zes één meter spiegeltelescopen opgesteld in een Y formatie. In hetknooppunt van de Y formatie staat een

100meter lang gebouw, uitgerust metregelbare optische systemen om delichtstralen van de zes telescopen in fase tekunnen houden. De lichtbundels van de zestelescopen worden door vacuüm leidingennaar een gemeenschappelijk punt geleid. Opdeze wijze worden de verschillendelichtbundels vertraagd om ze allen samen infase te krijgen, wat o.a. de intensiteit van hetsignaal versterkt.

Planetaire nevels.Planetaire nevels.Planetaire nevels.

50 / 100x50 / 100x50 / 100x50 / 100x

100 / 250x100 / 250x100 / 250x

100 / 125x

50 / 75x50 / 75x

Dubbelsterren11 Aquilae / ∑ 242415 Aquillae23 Aquilae / ∑ 2492∑ 2583NevelsNGC 6741 / 6751NGC 6772 / 6778NGC 6790 / 6803Globulaire clustersNGC 6760Open sterrenhopenNGC 6709 / 6755NGC 6756

Op 7 maart 2009 lanceerde ruimtevaart-organisatie NASA de Kepler Space Obser-vatory ruimtetelescoop. Het sterrengebiedin de zomerdriehoek is het gezichtsveldvan deze ruimtetelescoop. De zomerdrie-hoek bevat een sterrengebied represen-tatief voor de Melkweg. Waar mogelijkeexoplaneten ontdekt kunnen worden.Exoplaneten worden opgespoord doordalingen in de intensiteit van de lichtcurve,veroorzaakt door de overgang van dezeplaneten vóór de ster, te onderzoeken.Het gebied tussen de sterren Deneb enVega wordt in beeld gebracht door de 21CCD modules, bestaande uit telkens tweeCCD’s, die van ongeveer 150.000 sterrende lichtcurven meten. Planetaire systemenmet leefbare planeten worden zo in kaartgebracht en hun aantal wordt steedsgroter ( bv. Kepler-11,-22,…-34, enz.). Eeneerste kandidaat exoplaneet in debewoonbare zone (afstand van de centralester waar leven mogelijk is) werd ontdektrond de Kepler-22 ster. Een gelijkaardigproject met hoofdzakelijk Europesepartners is het COROT project (COnvectionROtation and Planetary Transits).

Page 68: Guidestar 09-2012
Page 69: Guidestar 09-2012

Kortnieuws

De landingsstrook op de planeet Mars waar deCuriosity zich begin augustus met succes neerzette, isomgedoopt tot 'Bradbury Landing', naar delegendarische Amerikaanse schrijver Ray Bradbury,auteur van de 'The Martian Chronicles'. Dat heeft deNASA laten weten. Bradbury overleed in juni. RayBradbury, die gisteren 92 jaar zou zijn geworden, heeftmet zijn oeuvre enorm bijgedragen tot het populairmaken van sciencefiction bij het grote publiek. "Hij leeftvoor altijd verder in zijn honderden novelles en zijnbijna 50 romans. Zijn boeken hebben ons geïnspireerd,'The Martian Chronicles' hebben de Curiosity geïnspi-reerd en onze geesten geopend voor de mogelijkheidvan een vorm van leven op Mars", verklaarde MichaelMeyer, verantwoordelijk voor het wetenschappelijk luikvan het NASA-verkenningsprogramma voor Mars,vanuit het Amerikaanse Pasadena. Vervolgens werdvanuit het laboratorium in Pasadena een videouitgezonden van Ray Bradbury temidden van enkelewetenschappers van de NASA. De beelden werdenopgenomen naar aanleiding van de aankomst in eenbaan rond Mars van de sonde Mariner 9 in november1971. Bradbury verklaarde toen aan een enthousiastpubliek te hopen dat "nu we Mars naderen en het stofoptrekt, we vele Marsmannetjes zullen zien die grotespandoeken vasthouden met daarop de boodschap'Bradbury had gelijk!'." 18-08-2012.Een voortdurende jetlag die elke dag een beetje ergerwordt. Dat is hoe de familie Oh zich momenteel voelt.Vader David Oh moest van zijn werkgever NASAoverschakelen op Marstijd, en overtuigde zijn gezin ommee te doen. Elke dag duurt voor hen veertig minutenlanger dan de vorige. Bij elke Marsmissie moet eenklein legertje wetenschappers en ingenieurs de eerstedrie maanden omschakelen naar Marstijd. Maar het isde eerste keer dat een NASA-werknemer zijn hele gezinvraagt om van tijdzone te veranderen. "We voelen onsallemaal een beetje slaperig", aldus Bryn Oh. "De heledag door hebben we last van jetlag, maar iedereenmaakt het goed." Haar echtgenoot, David Oh, is devluchtleider van NASA's Marslander Curiosity. Hij vondhet "een cool idee" dat zijn hele gezin op Marstijd zouoverschakelen, net als hij gedaan heeft met zijn crew.Devyn (8), Ashlyn (10) en Braden (13) doen mee aanhet experiment van hun vader. Hun avondeten wordttegenwoordig geserveerd om 2.30 uur 's nachtswaarna ze een nachtwandeling gaan maken en rond 5uur hun dessertje eten. "Het is geweldig, maar het isvermoeiend", aldus Ashlyn. Oh's collega's reagerengemengd op het experiment. "Sommigen denken dathet cool is om de kinderen erbij te betrekken", verteltOh. "Anderen noemen me zot." 19-08-2012.De Amerikaanse Marsverkenner Curiosity heeftwoensdag zijn eerste ritje gemaakt op de rode planeet:3 meter vooruit, een draaiing en 2 meter terug. Ditheeft het Amerikaanse ruimtevaartagentschap NASAlaten weten. De wetenschappers zijn enthousiast. ''Wijhebben een zwerver gebouwd, maar als hij niet kanzwerven, hebben we niets bereikt'', aldus een zegsmanvan het project. De eerste testrit heeft een kwartiertjegeduurd. Curiosity landde ruim 2 weken geleden opMars. Bron: NU / 23-08-2012.De steen die door het Marsvoertuig Curiosity met eenlaser is bestookt, vertoont de chemische kenmerkenvan basalt, vulkanisch stollingsgesteente. Dat conclu-deren wetenschappers van het Los Alamos NationalLaboratory uit de gegevens die naar de aarde zijn

gezonden. Het Marsvoertuig heeft bijna vijfhonderdkrachtige laserpulsen op de steen afgevuurd, om zoveel mogelijk gegevens over de samenstelling ervan tekunnen verzamelen. Bij elke puls verdampt een kleinbeetje gesteente, en de lichtflits die daarbij optreedt,wordt met de spectrometer van Curiosity ontleed. Uitde verschillende kleuren die de lichtflits vertoont kande chemische samenstelling van het verdamptemateriaal worden afgeleid. Hoewel het dus een vrijgewone steen betreft, vertoonden de spectra wel enigevariatie.Bij de eerste laserpulsen werden spectraallijnenvan waterstof en magnesium gemeten, die later nietmeer te zien waren. Dat kan betekenen dat hetgesteente met een dun laagje stof van andereoorsprong bedekt was. Bron: NU / 24-08-2012"Het hele Amerikaanse maanprogramma, met alsabsolute hoogtepunt de eerste stappen van NeilArmstrong op de maan, heeft duizenden, miljoenenjongeren geïnspireerd om zich te verdiepen inwetenschap en techniek." Dat zei de Belgischeastronaut Frank De Winne als reactie op het overlijdenvan de eerste mens op de maan. De Nederlander AndréKuipers reageert op een gelijkaardige manier. Ook voorDe Winne zelf was de allereerste maanwandeling eenvan de inspiratiebronnen. Hij herinnert zich nog hoe dehele familie thuis - De Winne was toen acht jaar - 'snachts was opgestaan om naar de maanlanding tekijken en de historische woorden "That's one small stepfor (a) man, one giant leap for mankind" te horen uit demond van Neil Armstrong. "Neil Armstrong, die dooriedereen zeer gewaardeerd werd, zal nog heel lang inde geschiedenis van de mensheid blijven", aldus DeWinne. "Hij zorgde voor de eerste stap van de mensop een ander hemellichaam in het onmetelijke heelal,de eerste stap in de exploratie van het zonnestelsel. Algaat die exploratie sindsdien misschien wat mindersnel dan toen verwacht werd." "Ik denk dat zelfs nunog de echte impact van die maanlanding moeilijk in teschatten valt", zegt De Winne nog. De 51-jarige Belg,die twee keer in het internationaal ruimtestation ISSverbleef, staat momenteel aan het hoofd van hetEuropese Astronautencentrum (EAC) in Keulen. Eengelijkaardige boodschap klinkt bij de Nederlandseastronaut André Kuipers zal Neil Armstrong, de eerstemens op de maan, altijd een symbool blijven. "Hij is deverpersoonlijking van de mens die van zijn planeet afgaat en zich verspreidt door het heelal. Zijn naam zaldaaraan altijd verbonden blijven". Kuipers was 10 jaartoen Armstrong voet op de maan zette. In die tijdontstond bij hem de droom om zelf ook de ruimte in tegaan. "Volgens mijn moeder heb ik de maanlandinglive voor de tv gevolgd, maar ik kan me dat nietherinneren. Wat ik wel bewust weet, zijn de lateremaanlandingen. Die stimuleerden mij om zelf ookastronaut te worden", aldus de Noord-Hollander. DirkFrimout noemde de prestaties van Neil Armstrong "eenvan de grootste van de voorbije eeuw". "Iedereen diedie maanlanding heeft meegemaakt, herinnert zich nogwanneer dat was en waar hij toen was", aldus de nu71-jarige Frimout. "Armstrong was een icoon vooriedereen, hoewel hij heel bescheiden was en nadienniet vaak in het openbaar verscheen." Dirk Frimoutmaakte in 1992 een ruimtereis in een Atlantis-spaceshuttle. Bron: Belga / ANP / 26-08-2012.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Voordracht : Maya astronomieDr. Vollemaere neemt ons mee naar de eeuwenoude Maya-cultuur. Na een globale situering vandeze in alle opzichten rijke cultuur wordt dieper ingegaan op de zeer boeiende Maya-astronomie.In het bijzonder wordt op zoek gegaan naar wat de Maya’s toendertijd echt te vertellen haddenomtrent de datum 21 december. Meerderen gewagen tegenwoordig dat op datum 21 december2012 de ‘Wereld’ een apocalyptisch einde zou nemen en steunen zich daartoe op vermeendeastronomische Maya-voorspellingen. Maar wat is daar van aan ? Wat vertelden de Maya’seigenlijk ? Is de geschiedenis van de Maya’s in de loop der eeuwen niet vervalst geworden ? En zoja, middels welke methode(n) kon dit achterhaald worden ? Dr. A. Vollemaere is een waar expertin dit kennisveld, we zijn uitermate benieuwd naar zijn relaas, het is de vrucht van zijn lange jarengeduldig en zeer nauwkeurig onderzoek gebaseerd op… eclipsdateringen.Datum - Zaterdag 15 september 2012. 14.30 uur t/m 16.30 uur. Toegang: Onbekend.Locatie - Volkssterrenwacht Armand Pien. Rozier 44 te 9000 Gent. [email protected]. 069

Guidestar|09-2012

Page 70: Guidestar 09-2012

FilipFey

s

DDee MMaaaann oovveerrhheeeerrsstthheett JJoovviiaaaannssee ssyysstteeeemm

070

Rubriek

-Saste

riaond

erdest

erren

Op 15 juli laatstleden vroeg in de morgenkonden we hier op Kreta de planeet Jupiterzien verdwijnen achter de maan. Voor deeerste maal was ik getuige van dit fenomeen.Om 03h locale tijd, liep de wekker af enmaakte ik mij klaar om alles op te stellen. Dedag ervoor was reeds alles in paraatheidgebracht. Camera batterijen opgeladeningeval van stroom onderbreking, pc encamera voorzien van de nodige bedrading,oculairs met filters voorzien en ten slotte werdde C11 XLT telescoop buiten geplaatst in deheel late avond zodat deze kon acclimatiseren.Daar op 15 juli de maanbaan een maximumaltitude bezat van circa 76°, kwam deze veroostelijk op. De maan kwam zo net hooggenoeg boven de noordoostelijke bergketenom de start van de bedekking waar te nemen.Ongeveer een 25’ voor de bedekking stond dekijker reeds op de maan. Angstvallig werddoor de zoeker de locatie van de niet zichtbaremaan achter de berg in de gaten gehouden.Heen en terug kijkend op het uurwerk, zag ikin de zoeker het klimmen van de kijker naar debergkam. Wat anders zo vlug lijkt te gaan hetoostelijk draaien van de aarde, duurde nu eeneeuwigheid. Eindelijk, de bergkam in zichtdoor de zoeker, nog iets meer dan 10’ te gaanvoor de occultatie begint. De maan wordtvisueel zichtbaar in de kijker, vlug focusserenen met de besturing in de hand de kijkerpositioneren. Dank aan de GoTo technologie.Ai! Toch pech, één van de maantjes is reedsverdwenen, Europa is niet meer zichtbaar. Nietgetreurd nog 4 objecten die ik kan zienverdwijnen. Even later kan het maantje Io hetzelfde lot niet ontsnappen. Zelfs de reusJupiter is hulpeloos. De reusachtige maanwerkt als een weergaloze wals en verpletterthet ganse Joviaanse systeem. Het licht van demaantjes, met als laatste Ganymede enCallisto, verdwijnen in het niet, net als eenabrupte stroomonderbreking. Jupiter doet erwat langer over en stap per stap wordt er eenstuk van de planeet schijf weggeveegd. Eenzicht om nooit te vergeten. De rust is er terug,de verdwijning van Jupiter met de 4 maantjesis een feit. De schijf van Jupiter verdweenomstreeks 01h06’ UT. Na een uurtje moet demaan zich dan toch gewonnen geven. Eenoculair wordt in de kijker geplaatst met eenbeeldveld die iets groter is dan de diametervan de maan. En nu aandachtig de donkerezijde van de maan in de gaten houden. Wehadden hier geluk dat het terug verschijningvan het volledige systeem centraal gebeurdeaan de maanrand, dus tamelijk voorspelbaar.De eerste flits is daar en Europa wordt alseerste zichtbaar, even later gevolgd door Io.Telkens verrast door het plots oplichten van demaantjes kon ik toch tot op 1-seconde de tijdbepalen van het terug verschijnen van Jupiter.Omstreeks 02h07’27” UT zie ik de heldererand oplichten van het planeetschijfje, Jupiter.Oké ik hoor u al zeggen, waarom heb je nu de

Guide

star|

09-201

2

camera klaar gemaakt. Wel, eens Jupiterverschenen was en ik met zekerheid dit mooishad kunnen waarnemen, werd alles vluggewisseld. Het oculair werd nu door de CanonD40 vliegensvlug vervangen. Er werd zo goedmogelijk scherpgesteld en hopen dat we tochde uittrede kunnen vast leggen van eerstGanymede en dan Callisto. Geen gemakkelijketaak om zowel de maan en Jupiter met zijneigen maantjes samen op de gevoelige plaatte krijgen. Nu het voornaamste van fotografieis, iets in handen te hebben om voor altijddeze gebeurtenis te kunnen herinneren. Eenreeks afbeeldingen werden genomen in hetbrandpunt van de C11. ISO 1600 EXP: 1,3 sec.Achteraf zijn deze bewerkt geweest om tochde maan iets beter te laten uitkomen. Zie fotoserie. Tussenin even vlug visueel waarnemenzonder kijker, het mooiste moment waswanneer Jupiter terug verscheen aan dedonkere zijde van de maan. Onmiddellijk washet heldere licht waarneembaar als eenlichtbaken van een vuurtoren boven hetasgrauwe licht van de maan. Een enormcontrast met de donkere maanzijde. Jupiterhaf de indruk veel helderder te zijn, wanneerdicht aanklevend tegen de maanrand. Eenseen half uur later was dit effect verdwenen.Waarschijnlijk een illusie die veroorzaaktwordt, door het kunnen vergelijken met dedicht aanklevende maan. Hopelijk hebbenjullie ook de kans gehad om dit mee te maken.Nog veel kijkplezier en misschien snuif jeopnieuw de sfeer op bij het bekijken van defotoserie.Vanaf 23 juli was er grote activiteit aan dewestelijke zonnerand in Ha. Met hoogte puntop 25 en 26 juli. Een enorme protuberansbaande zich een weg in het heelal en wasspectaculair om waar te nemen met de kijker.De details waren uitstekend waar te nemen inhet magnetische filament van heet plasma.

Info - Geboren in het jaar1961 te Tielt en opge-groeid in Meulebeke benik een West Vlamink inhart en ziel. Mijn schoolperiode hebik dan ook doorgebracht in omstre-ken en later ook mijn beroep alshooggeschoold houtbewerker enlater als leerkracht aan het VTI teIzegem. Ik ben getrouwd in 1981met Chantal en samen hebben weeen dochter. Sharon is afgestudeerdals Bachelor in Elektro-Mechanica enChantal is professioneel kunstena-res. Reeds meer dan 30 jaar isastronomie een ver doorgedrevenhobby voor mij. Gestart met een 50mm kijkertje en lid van de VVS enlater van de werkgroep Deep-Sky enzonwaarneming is mijn hobbyveranderd in dagelijkse bezigheid.Bepaalde dromen om iets op testarten en mensen een kans tegeven om de sterrenhemel tebewonderen heb ik al tijd in mijgehad. Griekenland lag ons beidennauw aan het hart en de keuze wasvlug gemaakt voor een locatie waarsterren kijken vele nachten verze-kerd was. Nu voel ik mij thuis hierop Kreta en ben ik één van degelukkigen die van mijn hobby eenberoep heb kunnen maken.Meer informatie :www.sasteria.com

Page 71: Guidestar 09-2012

071

Guidestar|09-2012

Page 72: Guidestar 09-2012

072

Foto - Zonnevlekken zijn relatiefdonkere vlekken op het oppervlakvan de Zon. Het oppervlak van deZon vertoont geregeld donkerevlekken. De zonnevlekken hangensamen met koelere plekken op deZon. Hun aantal is een maat voor deactiviteit van de Zon: hoe meer er tezien zijn, hoe actiever de Zon. Eenactieve Zon produceert korte explo-sies van energie waarbij geladendeeltjes vrijkomen. Als die deeltjesde aardse atmosfeer binnendringenkunnen ze poollicht veroorzaken. Dekans op poollicht is het grootst injaren met veel zonne-activiteit.Gemiddeld om de elf jaar verwisseltde Zon haar magnetische polen vanplaats, de "actieve" periode. Delaatste keer was in 2001 en depolen zullen zo blijven tot 2012,wanneer de polen opnieuw vanplaats wisselen. Deze poolver-schuiving gebeurt altijd op hethoogtepunt van de toename in hetaantal zonnevlekken, elke 11 jaar.

De zon vertoonde uiteindelijk weer eens eengrote E/F-vlek. De eerste 17 dagen van juliwaren heel interessant om deze zonnevlek tezien evolueren. Het aangroeien van depenumbrae en het aantal losse vlekkendrastisch zien evolueren was indrukwekkend.Op 7 juli kwam er een tweede kolossale vlekopzetten. Zou deze ook de 100.000 kmaankunnen, zoals AR1515? En ja hoor! AR1520 bereikt op 8 juli reeds 127.000 km! Ditkon natuurlijk niet blijven duren. Tijdens detweede helft van juli ging het zeer snel bergaf.Op 19 en 21 juli enkel nog 2 minieme groepjeszichtbaar. Van afkikken gesproken na tweereusachtige vlekken. Laten we duimen voormeer van dit, dus houdt de zon in de gaten.Denk er aan, observeer de zon met eendegelijke filter zodat je geen oogletsels oploopt die tot blindheid kunnen leiden. Filtersdie in het oculair draaien mag je nooitgebruiken! Deze kunnen door de warmteontwikkeling van het objectief in hetbrandpunt het filter doen barsten. Dit metschadelijke gevolgen voor het oog. Gebruikhet “Solar folie” of een Glas zonnefilter. Beidebedekken het ganse objectief en laten enkelgenoeg licht door om dit veilig te kunnenobserveren.Groeten, en wie weet ontmoeten weelkaar hier op het mooie Kreta !

Guide

star|

09-201

2

Page 73: Guidestar 09-2012

WWeerrkkggrrooeepp kkiijjkkeerrbboouuwwBBuuiitteennkkaannss vvoooorr jjoonnggeerreenn !!Foto - Neil Alden Armstrong (Wapa-koneta (Ohio), 5 augustus 1930 –Columbus (Ohio), 25 augustus2012[1]) was een Amerikaanseastronaut en testpiloot. Hij zette op21 juli 1969 om 02:56:20 uur (UTC)als eerste mens voet op de maan,vijftien minuten later gevolgd doorBuzz Aldrin.

Meer informatie :www.nasa.gov

073

Guidestar|09-2012Artikel

Jean-PierreGrootaerd

In Gent en in Oostende eens de kastenopgeruimd en één en ander vanonder het stofgehaald die goed kan dienen. Zowel dewerkgroep Kijkerbouw als de Astro EventGroup vzw doneren volgende zaken :Glasschijven

125 mm, 110 mm en 140 mm. In totaal 20stuks, voor minstens 10 telescopen dus(spiegel en tool). Daar kunnen door jongemensen (ik denk hier aan scholen, jeugd-verenigingen, JVS-ers, ... mooie telescoopjesmee gebouwd worden met heel weinigcenten. Wij dachten aan 40 euro per schijf,opdampen inbegrepen.

Bedoeling is dat wij er heel weinig werk aanhebben. Er bestaan bouwtekeningen voorgrotere kijkers vanaf 20 cm. Een beetjestudent kan die wel afleiden naar kleinerematen. En in elke vereniging is er wel een'handige Harry ' te vinden. Feedback geven wenatuurlijk wel... Ook kijken we wel even voorgoedkope focusers en vangspiegels.Spiegelsets

Tevens hebben we enkele complete spiegelsetsaan 50 euro per set. 11 cm plus vangspiegel, 2x 15 cm plus vangspiegel, 15 cm enkelhoofdspiegel en 11 cm enkel hoofdspiegel.Deze laatsten aan 30 euro per spiegel.Tubussen

Diverse maten; buis voor een 11cm f8 , vooreen 15cm f6 , enkele voor 25cm f5 en zelfseentje voor een 33cm f4.Refractorlenzen

De heer Hans Winkelaar (NL) schenkt eenaantal refractorlenzen. Gratis dus ! 1x RR 83 /500 zonder vatting. 1x RR 83 / 500 met (nietjusteerbare) geannodiseerde aluminiumvatting, 90 mm uitwendig. 3x RR 104 / 1200zonder vatting. RR104 / 1200 vind ikpersoonlijk het beste 10cm doublet dat ik inastroland tegenkwam. 1x RR 104 / 1200 metjusteerbare geannodiseerde vatting (past exact

op 110mm buis). 1x synta 125 / 1000 zondervatting. Daar kunnen op een héél goedkopemanier mooie telescopen worden vangemaakt ! Met dank aan de heer Winkelaaruiteraard !

Wij allen hebben twee voorwaarden: alles isbedoeld voor jongeren, GEEN particulierendus. Bij voorkeur voor scholen. Of studentendie er in groep iets willen van maken, maarwél is het zo dat er een link moet zijn naar descholen toe. JVS kernen ook welkom !voorwaarde twee. De telescopen moeten ookpubliekelijk worden gebruikt. Nacht van deduisternis, opendeurdagen, sterrenkijkdagen,...Straks begint het schooljaar weer en krijgen devolkssterrenwachten weer een pak scholenover de vloer. Eén en ander kan misschienworden voorgesteld ?Bij het ‘ter perse gaan’ van deze Guidestarzouden wij al over onze nieuwe Kijkerbouw-folder moeten beschikken. ! Met dank aanonze hoofdredacteur…

Nog één bemerking voor de kleine Newtons; ikben niet van plan om één enkele schijf op tedampen ! We zullen dus wachten tot erminstens vier klaar zijn; kunnen die ineenssamen in de klok. Drukt ook de kostprijs !

Page 74: Guidestar 09-2012