Guidestar december 2010

Het GRATIS digitale magazine van de Astro Event Group vzw Jaargang 6 December 2010

Sterrenkunde, klimatologie en ruimtevaart voor iedereen

Editoriaal

002

Patrick Jaecques is, naast grafischvormgever en hoofdredacteur vandit magazine ook oprichter en voorzitter van de Astro Event Group vzwuit Oostende. Een door passie gedreven levensgenieter die al meerdan een kwart eeuw lang het bredepubliek informeert over de hemelsewonderen.

Patrick Jaecques Redactioneel

003

Deze digitale nieuwsbrief is een nonprofitproduct van de Astro Event Group vzw uitOostende en heeft tot doel sterrenkunde,klimatologie en ruimtevaart te promoten naareen zo breed mogelijk publiek.De redactie bestaat uit: Patrick Jaecques(hoofdredacteur en grafisch vormgever), KrisChristiaens (redactie ruimtevaart) en SanderVancanneyt (redactie sterrenkunde). Vasterubrieken worden voorzien door Dirk Devlies,Kris Christiaens, Marc van der Sluys, PhilippeVercoutter, Philip Corneille en Danny VanHoecke. Werkten mee aan dit nummer: PetraVanlommel, Elke D'Huys, Michel Vandeputte,Koen Van Gorp, Filip Feys, Philippe Vercoutter,Kurt Christiaens, An Van Der Eecken en Dr.Philippe Claeys. Zin om ook een artikel teschrijven of rubriek te onderhouden ?Contacteer dan de hoofdredacteur [email protected] Astro Event Group vzw noch enige anderepersoon die in zijn naam optreedt isverantwoordelijk voor het gebruik dat zoukunnen worden gemaakt van de informatie indeze publicatie of voor eventuele fouten die er,ondanks de uiterste zorg bij de voorbereidingvan de teksten, nog in zouden staan. Tevensheeft de redactie alle nodige moeite gedaan omte voldoen aan de wettelijke voorschriften inzakeauteursrechten en om contact op te nemen metde rechthebbenden. Elke persoon die

benadeeld meent te zijn en zijn rechten wil latengelden wordt verzocht zich bekend te maken.Er is een samenwerkingsverband met dewebsites: www.desterren.net en www.astronomie.be. Met de steun van volkssterrenwachtAstroLAB Iris en de Koninklijke Sterrenwacht.Door de steun van de diverse auteurs, de ledenen natuurlijk de sponsoren kunnen we dezedigitale nieuwsbrief gratis verspreiden.Deze nieuwsbrief is volledig ontworpen metgratis opensource en / of freeware softwarezijnde Scribus, Gimp, Foxit Reader, Inkscapeen Paint.net.Ook een enthousiaste lezer van ons magazine?Steun ons dan door lid te worden van onzedynamische vereniging. Het lidgeld, op jaarbasis, bedraagt slechts 15,00 euro. Alvast vanharte dank !

Inhoudelijk

Voorpagina: NGC 2264 is deels eenopen sterrenhoop, deels een HIIgebied en deels een diffuse nevelin het sterrenbeeld Eenhoorn. Hetligt ongeveer 2500 lichtjaar van deAarde verwijderd en werd op 18januari 1784 ontdekt door de DuitsBritse astronoom William Herschel.NGC 2264 is een vrij complexgebied en moet ingedeeld wordenin 4 objecten: Kerstboomcluster,Kegelnevel, Sneeuwvlokcluster enVossenvachtnevel. Deze laatstetwee worden meestal geassocieerdmet het NGCobject, maar behorener niet officieel toe.Een artistieke weergave van exoplaneet HIP 13044b ontdekt met deMPG / ESO 2.2 meter telescoopvan de ESO in Chili. Bron: ESO.

06 De ene komeet is nog lang de andere niet...07 Media Vier astronomen krijgen NWO Venisubsidies.08 Een beschouwing over buitenaards leven.10 ESA Missie X Astronautentraining voor schoolkinderen.12 ESO Galactische botsing in volle actie.14 Rubriek Het AEG nieuws.16 Serie Licht in de sterrenkunde.20 Verslag: Open deur bij Astron.21 Rubriek Zijn er nog vragen ?22 ESA "Dutch design" vliegt met Hylas1 satelliet.24 ESO Planeet van een ander sterrenstelsel ontdekt.26 Atmosfeer van superaarde onder de loep.28 Rubriek Lancering in de kijker.30 Radioastronomie bij AstroLAB Iris.32 Voordracht in de kijker...34 Rubriek Nieuw aan het firmament.35 Media Steeds meer regio's kampen met watertekort.36 Herschell telescoop zoekt zwaartekrachtlenzen.37 Astrofoto van de maand.38 Serie Ruimteweer waarnemenmet eenBelgische satelliet.42 De NOT innovatieprijs voor het NOVA planetarium.44 Rubriek De hemelkalender.49 Media Onderzoek naar antimaterie in het heelal.50 Wanneer gaan we op vakantie naar de Maan ?52 Rubriek Woord van de maand.56 Rubriek Observatoria wereldwijd.60 Rubriek De AEG activiteitenkalender.62 Fotoreportage 20 jaar geleden.72 Sasteria onder de sterren.76 Werkgroep kijkerbouw stelt voor: de cursustelescoop.78 De K/T grens en het uitsterven van de dinosaurirs.82 De ruimtevaart geschilderd door Ed Hengeveld.

Red. / KennislinkRedactioneelErwin LouagieRed. / ESARed. / ESOPatrick JaecquesPhilippe VercoutterRed. / AstronRedactioneelRed. / ESARed. / ESOL. Van RooyenKris ChristiaensEdwin De CeuninckRedactioneelPatrick JaecquesRedactioneelRed. / NOVAKarel TeuwenP. Vanlommel & E. D'HuysRed. / NOVAMarc van der SluysRedactioneelRedactioneelDirk DevliesPhilip CorneilleRedactioneelDanny van HoeckeFilip FeysJeanPierre GrootaerdDr. Philippe ClaeysDanny Van Hoecke

Informatief

Alle artikels, foto's en reclameblokkenvoor de volgende editie moeten bij deredactie binnen zijn tegen uiterlijkmaandag 27 december. Gelieve dezedatum te respecteren !

Weten hoe de maan ruikt? Vanaf decemberkun je posters bestellen die de geur van onzesatelliet verspreiden. De maan ruikt naar rotjes.Vanaf het eerste moment dat mensen de ruimtein gingen, is opgevallen dat het heelalmisschien een vaccum mag zijn, maar dat erwel degelijk een geur vanaf komt. De meesteastronauten omschrijven de odeur dieachterblijft op hun ruimtepakken na eenruimtewandeling als 'buskruit', 'zwavel' of'vuurwerk'. De mannen die op de maan liepen,omschrijven de lucht van deze satelliet als'rotjes'. Zou het niet leuk zijn als je die geur zelfkon ruiken, bedacht het Stedelijk Museum inAmsterdam. Ze gaven het Britsekunstenaarscollectief We Colonised the Moonopdracht om een poster te maken die de geurvan de maan verspreid. Die is momenteel tezien op de tijdelijke tentoonstelling Do It SmellIt in het Stedelijk. Maar wie wil, kan de postersvanaf komende december ook zelf bestellenvoor 35 pond. Hang hem op en je kamer vultzich met de zoete walm van de maan. Of jewacht nog een maand en gaat buiten staantijdens Oud en Nieuw natuurlijk. Zelfde lucht,gratis.Planeetwetenschappers hebben op de planeetVenus een lavastroom ontdekt die volgens hennog maar enkele tientallen jaren oud is. Als datklopt, is dit het beste bewijs dat er nog steedsvulkanisme op Venus is. Dat de in dichtewolken gehulde planeet nog steedsgeologische actief is, wordt al langer vermoed.Maar tot nog toe was daar geen enkel hardbewijs voor gevonden. De meer dan duizendvulkanen op Venus leken zich al zeker eenpaar honderdduizend jaar koest te houden.Een nieuwe analyse van meetgegevens diebegin jaren negentig zijn verzameld met deAmerikaanse ruimtesonde Magellan wijst erechter op dat Venus niet zo doods is als hetlijkt. Op het noordelijk halfrond van de planeetzou zich een lavastroom bevinden die 85graden warmer is dan zijn (toch al erg hete)omgeving. Volgens de onderzoekers kan datalleen maar betekenen dat de lavastroomminder dan een eeuw oud is anders zou dezeal zo ver zijn afgekoeld, dat Magellan hem niethad kunnen waarnemen. Recentereaanwijzingen dat de omgeving van delavastroom vulkanisch actief is, zijn er helaasniet. Weliswaar draait er nog steeds eenruimtesonde om de planeet de EuropeseVenus Express maar die kan vanuit zijnlanggerekte polaire baan om de planeeteigenlijk alleen het zuidelijk halfrond goedwaarnemen. Bron: NU / 01112010.Voor de eerste keer in lange tijd hebbenastronomen een nieuw soort gesteente op demaan gevonden. De Chandrayaan1ruimtesonde, een onbemande Indische ruimtevaartuigdat sinds 2008 om de maan draait, vond hetzeer oude maangesteente op het oppervlakvan de maan. Het gesteente bestaat uit demineralen orthopyroxeen, olivijn en spinel.Vooral de grote hoeveelheid spinel isopvallend, want normaal komt dit mineraalslechts in kleine hoeveelheden voor op demaan. Op aarde komen spinellen vaker voor.Zo worden deze edelsteenafzettingen gebruiktin de Britse kroonjuwelen. De grote vraag is:wat doet dit unieke gesteente in hetinslagbekken op de maan? Wetenschapperskunnen deze vraag voorlopig nog nietbeantwoorden. Zij vermoeden dat het materiaalis ontstaan tijdens de geboorte van denatuurlijke satelliet, oftewel 4,5 miljard jaargeleden. Waarschijnlijk ontstond het gesteentediep in de korst van de maan en is het laternaar het oppervlak getild door een geologischegebeurtenis, bijvoorbeeld door de inslag vaneen asterode. De laatste keer dat 005

wetenschappers een nieuw gesteente op hetoppervlak van de maan vonden was in de jaren70 van de vorige eeuw. Toen brachtenastronauten basalten stenen naar de aarde metkleine hoeveelheiden titanium.Wat gebeurt er als een asterode met eendiameter van zon tien kilometer in deAtlantische Oceaan ploft? Engelse wetenschappers creerden voor dit soort vragen in2004 de catastrofecalculator. En deze heeftonlangs dankzij de groeiende hoeveelheidwetenschappelijke kennis een update gekregenen is daardoor nog gedetailleerder geworden.De calculator werkt vrij gemakkelijk. U vult zelfde gegevens van een eventuele asterode in.Bijvoorbeeld diens dichtheid en diameter. Ookde hoek waarmee de asterode inslaat, kunt uzelf bepalen. Datzelfde geldt voor de locatiewaar de asterode neerstrijkt (water, gesteente,etc.). Als alle gegevens zijn ingevuld, krijgt u tezien wat de gevolgen zijn: de grootte van dekrater, bijvoorbeeld. Ook krijgt u een adviesover de afstand die er tussen u en de inslagmoet zijn om niet onder puin bedolven teworden. De resultaten van de calculator zijngebaseerd op wetenschappelijk onderzoek vande Purdue University en het Imperial CollegeLondon. En dat is ook exact de reden voor deupdate. We moesten dingen wel updaten,want onze kennis is groter geworden, verteltonderzoeker Gareth Collins. En van debelangrijkste nieuwste toevoegingen is deschatting van de hoogte van een eventueletsunami. Ook is de calculator volgens Collinseen stuk gebruiksvriendelijker geworden.Gemiddeld komt een object ter grootte van eenauto n keer per jaar de atmosfeer van deaarde binnen. Dat levert een spectaculairevuurbal op. Maar n keer in de 2000 jaar komteen object ter grootte van een voetbalveldrichting de aarde zetten. En keer in demiljoenen jaren gaat het dan zelfs om eenobject met een diameter van vele kilometers.De site is bedoeld voor een breed publiek,omdat een inslag een onvermijdelijk aspect vanleven op deze planeet is en letterlijk iedereenop aarde daarin genteresseerd zou moetenzijn, meent ontwikkelaar Jay Melosh. Zie:http://www.purdue.edu/impactearth.Wetenschappers denken eindelijk te wetenwaarom een van de meest dynamischegebieden in het ringenstelsel van Saturnus zo'nonregelmatige en veranderlijke vorm heeft. Deringen gedragen zich zoals een miniatuurversievan ons eigen Melkwegstelsel. Dit nieuweinzicht is gebaseerd op opnamen die door deruimtesonde Cassini zijn gemaakt van dezogeheten Bring van Saturnus. Al sinds deontdekking van de verstoringen aan debuitenrand van de Bring, dertig jaar geleden,was duidelijk dat deze slechts zeer ten delekonden worden toegeschreven aan dezwaartekrachtsinvloed van naburige manen.Uitanalyse van duizenden Cassiniopnamen is nugebleken dat de verstoringen een optelsom zijnvan een aantal onafhankelijk roterendegolfpatronen. In een medium waarin dedeeltjesdichtheid groot genoeg is en dat scherpbegrensd is, ontstaan zulke bewegingenspontaan. Astronomen denken dat dergelijke'natuurlijke' schommelingen ook in andereschijfsystemen voorkomen, zoals inspiraalvormige sterrenstelsels en in deprotoplanetaire schijven rond jonge sterren.Maar de Bring van Saturnus is de eerste plekwaar ze ook daadwerkelijk zijn waargenomen.Bron: NU / 01112010.

Meer uptodate nieuws opwww.spacepage.be !

Kortnieuws

Adaptieve optiek is een techniek die de kwaliteit vanoptische systemen verbetertdoor het effect van bestaande,snel veranderende storingen vooral atmosferische trillingen zo goed mogelijk te reducerenresp. te compenseren. Dezetechniek werd in de jaren 1970voor militaire toepassingenontwikkeld. Pas een kleinetwintig jaar later werd dezetechniek bij astronomischewaarnemingen vanaf de aardetoegepast. Bron: Wikipedia.

006

Ruimtesonde Deep Impactschoot een projectiel af opkomeet Tempel 1. De sondewordt nu gebruikt om eenandere komeet te onderzoeken. Zijn naam is veranderdin EPOXI. Bron: NASA.

Hartley 2, de komeet waarEPOXI naar onderweg is, is opdeze foto te zien als eenheldere blauwe vlek. Het is eenbijzondere komeet: hij produceert evenveel waterdamp alsTempel 1, die een tien keer zogroot oppervlak heeft. Door demetingen van Deep Impact aanTempel 1 denken wetenschappers dat sommige kometeneen actief centrum hebben. Devraag is nu of Hartley 2 dat ookheeft.

De ene komeet isnog lang de andere nietL. Van Rooyen / Kennislink Artikel

NWO is d nationale wetenschapsfinancier (uit Nederland)en heeft tot taak het wetenschappelijke onderzoek inNederland te laten excellerenvia nationale competitie.Jaarlijks geeft NWO ruim 700miljoen euro uit aan subsidiesvoor toponderzoekers, vernieuwende instrumenten en apparatuur, en aan instituten waartoponderzoek wordt bedreven.NWO financiert het onderzoekvan ruim 5300 getalenteerdewetenschappers aan universiteiten en instellingen. Selectiedoor middel van peer review isin handen van onafhankelijkedeskundigen. NWO bevordertde overdracht van kennis naarde maatschappij.

Redactioneel Rubriek

007

Media Vier astronomenkrijgen NWO Venisubsidies

008

Het UreyMillerexperiment iseen beroemd geworden experiment uit 1953 waarin StanleyMiller en Harold Urey aantoonden dat onder bepaaldeomstandigheden complexeaminozuren spontaan kunnenontstaan. Het experiment wordtgezien als aanwijzing voor hoeleven op Aarde uit anorganische stoffen, de zogenaamdeoersoep, kan hebben ontstaan,en het was de eerste poging indie richting. Het MillerUreyexperiment was gebaseerd opde hypothese van Haldane enOparin.

Erwin Louagie komt beroepshalve als dierenarts dagelijks incontact met aards leven, maaris als lid van de AEG nuchtergenoeg om te beseffen dat ermeer is....

Een beschouwingover buitenaards levenErwin Louagie Artikel

Er zijn inmiddels meerdereonofficile vervolgen op 'Flatland' geschreven die de lezerde huidige (wetenschappelijke)stand van zaken op dezelfdesimpele en effectieve wijzeproberen uit te leggen. In defilm Dimensions wordt dezeaanpak visueel uitgelegd aande hand van tweedimensionalewezens in het werk van MauritsCornelis Escher. Bezoek ook:www.flatlandthemovie.com.

Flatland: A Romance of ManyDimensions (Nederlands: Platland: een roman van veleafmetingen) is geschreven doorEdwin Abbott Abbott (1838 1926) in 1884 en probeert delezer op informele wijze demogelijkheid (de wiskundigewaarschijnlijkheid zelfs) vanmeerdere dimensies uit teleggen.Flatland volgt de avonturen vanA. Square (Nederlands: EenVierkant) die op een dag wordtbezocht door een cirkel (dieeigenlijk een bol blijkt te zijn dieals cirkel verschijnt in Flatland)en die hem uit z'n tweedimensionale wereld tilt en hemmeeneemt naar lijnland enpuntland om hem duidelijk temaken dat er meer dimensieszijn dan alleen de 2 vanFlatland. Als A. Square aan debol vraagt of er misschien zelfsmeer bestaan dan de 3 waarde bol vandaan komt, wordtdeze boos en stopt hem weerterug in zijn tweedimensionalewereld.

009

010

Ook in Belgi (Heizel / Brussel)hebben we een IMAX bioscoopdie echter, sinds enkele jaren,niet langer wordt gebruikt. Endat is een regelrechte schande.Net daarom, als ook het feit dat3D vertoningen steeds meer deregel worden, hebben we hetheft in eigen handen genomenen uitbater Kinepolis gevraagdof hier, in de nabije toekomst,verandering in zal komen. Wezullen zien...

ESA / Red. Artikel

ESA: Missie X Astronautentraining voor schoolkinderen

Het gedurfde lanceerproject Sea Launch staatniet meer onder Chapter 11 van deAmerikaanse faillissementswetgeving. DeRussische raketbouwer Energija is numeerderheidsaandeelhouder, zo heeft hetinternationale bedrijf met zetel in Long Beachgisteren (plaatselijke tijd) bekendgemaakt. SeaLaunch lanceert RussischOekraense Zenith3SLdraagraketten vanop een omgebouwdvroeger olieplatform dat dan voor degelegenheid in de Stille Oceaan pal op deEvenaar dobbert. Dat is de ideale plaats omsatellieten in een geostationaire baan tebrengen. De initiatiefnemers waren hetAmerikaanse Boeing, Energija, de Noorsescheepsbouwer Kvaerner, en de Oekraenseruimtevaartbedrijven Joesjnoje en Joesmajsj.Met vallen en opstaan tijdens een dertigtallanceringen wist Sea Launch zich aardig tepositioneren op de lucratieve internationalelanceermarkt. Op 22 juni 2009 vroeg het bedrijfniettemin Chapter 11 aan en maakte hetsindsdien een reorganisatie door. Sindsgisteren is dat hoofdstuk achter de rug. Hetblijkt dat Energia Overseas Limited in plaatsvan Boeing voortaan de meerderheid heeft inwat nu Sea Launch S.a.r.l. heet. Welk aandeelhet Russische bedrijf precies heeft, is nietvermeld, net als de exacte participaties van deandere deelnemers.De eerstvolgende lanceringvan Sea Launch is gepland voor het derdekwartaal van 2011. Voordien lanceert dochterLand Launch in het eerste kwartaal vanopBajkonoer een kunstmaan van telecomsatellietoperator Intelsat. De laatste lanceringvan Sea Launch dateert van april 2009. Bron:Belga / ADV / 01112010.Een Europese Ariane 5raket heeft gisteravondvan op de basis Kourou in FransGuyana tweecommunicatiesatellieten in een baan om deaarde gebracht. Het was de 39steopeenvolgende succesvolle missie van deAriane 5, de vierde dit jaar. Een half uur na delancering stootte de raket de satellieten W3Ben BSAT3b af. De W3B zal voor Eutelsatonder meer tvprogramma's leveren in Europa,het Nabije Oosten, CentraalAzi en Afrika. Metde BSAT3b zullen tvprogramma's in Japanverzekerd worden. Bron: DPA / AFP / 01112010.De Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASAneemt afscheid van zijn 'trouwste werkpaard',de spaceshuttle Discovery. Het ruimteveermoet maandag (Amerikaanse tijd) aan zijnlaatste vlucht ooit beginnen, een elfdaagsemissie naar het internationale ruimtestationISS. De nieuwe ruimtereis wordt de 39e van deDiscovery. Geen enkele andere spaceshuttleheeft zo veel missies uitgevoerd. De Discoveryheeft bovendien de meeste satellieten in eenbaan rond de aarde gebracht: 31, waaronderde beroemde ruimtetelescoop Hubble. DeNASA heeft berekend dat de Discovery in zijn26jarige bestaan een onovertroffen afstandvan 230 miljoen kilometer heeft afgelegd.Vanwege zijn staat van dienst is de Discoveryeen rots in de branding voor de NASA. Tweekeer moesten de Amerikanen na eenspaceshuttleramp terugkeren in de ruimte, enbeide keren grepen ze daarvoor terug op deDiscovery. In 1988 voerde het ruimteveer deeerste missie uit na de ramp met deChallenger, vijf jaar geleden werd de Discoveryingezet na de ontploffing van de spaceshuttleColumbia. De missie die maandag begint is,ondanks het afscheid, veel minder beladen. Dezes Amerikaanse bemanningsleden brengenonder meer een module naar het ISS. Ook gaater voor het eerst een robot naar het complex,de Robonaut 2. Die kan wat algemenewerkzaamheden van zijn menselijke collega'sovernemen. Zijn opvolgers zullen ooitruimtewandelingen gaan uitvoeren die voor 011

mensen te gevaarlijk zijn. Aan het spaceshuttleprogramma komt volgend jaar definitief eeneind. Vermoedelijk in februari 2011 gaat deEndeavour voor het laatst de ruimte in.Halverwege volgend jaar voert de Atlantis deallerlaatste ruimtevlucht ooit uit. De NASA heeftbesloten een extra missie voor dat veer in teplannen, ook al had de spaceshuttle eerder ditjaar al met pensioen moeten gaan. Bron: ANP.Twee microsatellieten die in 2007 door NASAin een baan om de aarde werden gebracht, zijndoor wetenschappers van de universiteit vanCaliforni in Berkeley richting maangemanoeuvreerd. Vanuit hun nieuwe locatiezullen zij hun onderzoek van de interactie vanaarde en maan met de zonnewind voortzetten.Het tweetal maakte oorspronkelijk deel uit vande THEMISmissie, die uit vijf kleine satellietenbestond. Met deze satellieten werd onderzochtwelke invloed verstoringen van hetaardmagnetische veld, veroorzaakt door dezonnewind, hebben op het poollicht op aarde.Aan deze succesvolle missie kwam in 2008een einde. Op dat moment hadden de tweebuitenste THEMISsatellieten echter nogvoldoende brandstof om hen via eeningewikkelde reeks baanmanoeuvres in derichting van de maan te sturen. Daarmee is injuli 2009 begonnen en nu zijn de beidesatellieten, waarvan de missie inmiddels isomgedoopt tot ARTEMIS, aangekomen in tweevan de zogeheten Lagrangepunten van hetaardemaanstelsel. Vanuit deze 'parkeerplaatsen' in de ruimte, waar de aantrekkingskrachten van aarde en maan elkaar inevenwicht houden, zullen de satellieten eenhalf jaar lang onderzoek doen. Uiteindelijkworden ze in langgerekte omloopbanen om demaan gebracht. De komende jaren zal deARTEMIStweeling onderzoeken hoe dezonnewind vorm geeft aan de magnetischeinvloedssfeer van de aarde en hoe de zwakkemagnetische velden op de maan op dezonnewind reageren. Bron: NU / 01112010.China heeft met succes een nieuwe satellietvoor zijn eigen navigatiesysteem Beidou (ofCompass) gelanceerd. Vanop de basis Xichangin de zuidwestelijke provincie Sichuan vertrokeen Lange Mars 3C draagraket. Die zetteplanmatig een zesde kunstmaan voor Beidouuit. Dit moet vanaf 2012 operationeel zijn voorAzi. Tegen 2020 moeten 35 satellieten vooreen wereldomvattend open Chinees netwerkzorgen. Volgens het officile persbureauXinhua zal het open systeem in welbepaaldezones een resolutie van 10 meter hebben. Deeerste Beidou is in 2000 gelanceerd, gevolgddoor vier andere satellieten die voor China zelfeen basis vormen van regionaalnavigatiesysteem. Peking wil zich onafhankelijkmaken van het Amerikaanse gps en hetRussische Glonass. Compass concurreert methet Europese Galileo dat in uitbouw is, omdatbeide systemen dezelfde frequenties claimen.Bron: DPA / DEA / 01112010.Een lek in de brandstoftank van de als verlorenbeschouwde en pas door een Ariane5 correctgelanceerde Europese telecomsatelliet W3Bzorgt voor ruim 5 ton meer ruimteschroot. Hettuig had een waarde van 250 miljoen euro. "Wijweten waar de satelliet zich bevindt en wijhebben er contact mee. Wij kunnen hem echterniet in gebruik nemen", zei de woordvoersterEutelsat Communications in Parijs. Zebeklemtoonde dat er geen gevaar bestaat vooreen botsing met andere satellieten. De W3Bmoest in het bijzonder televisieprogramma'sdoorstralen en voor dataverbindingen instaan.


Kortnieuws

SELENE (Selenological andEngineering Explorer), ookbekend onder de Japansebijnaam Kaguya, was hettweede Japanse ruimtevaartuigdat in een baan rond de maanwerd gebracht. De SELENEwas geproduceerd door deInstitute of Space andAstronautical Science enNASDA (nu beide onderdeelvan de Japan AerospaceExploration Agency, JAXA). Delancering vond plaats op 14september 2007. In totaaldraaide SELENA een jaar en 8maanden om de maan, waarnamen op 10 juni 2009 hetvoertuig bewust liet neerstortenop het maanoppervlak nabij dekrater Gill. De naam SELENEis afgeleid van de gelijknamigeGriekse maangodin. Debijnaam Kaguya komt uit hetoude Japanse volksverhaalTaketori Monogatari. Bron:Wikipedia.

012Artistieke impressie van descheervlucht van New Horizonslangs de dwergplaneet Pluto.Bron: Ed Hengeveld / PhilipCorneille.

Red. / ESO Artikel

ESO Galactischebotsing in volle actie

Het AEG nieuws

014

De Astro Event Group vzw iseen nonprofit vereniging uitOostende voor volwassenendie genteresseerd zijn insterrenkunde, klimatologie ofruimtevaart. Naast de diverseactiviteiten voor haar eigenleden, zoals voordrachten,kampen, uitstappen, enz...,organiseren ze ook diversezaken voor een breed publiek.Van deze nieuwsbrief tot deorganisatie van de 'Starnights'starparty. Kortom, waarombent u nog geen lid ?

Patrick Jaecques Rubriek

In 2050 moeten we met meer mensen die meerte besteden hebben een aarde delen die nu alwordt overvraagd. Voor de nieuwste editie vanhet Living Planet Rapport, die het WNF vandaagpubliceert, zijn 3 scenario's doorgerekend tot2050. Als er niets verandert, hebben we tegendie tijd bijna 3 planeten nodig om in onzeconsumptie te voorzien. Ook blijkt dat de aardehet meest onder druk staat door onsenergiegebruik en de consumptie van zuivel endierlijke eiwitten. Om binnen de grenzen van 1planeet te leven, moet Nederland volgens hetWNF andere keuzes maken bijvoorbeeld doorte kiezen voor groene energie en door een dagjeminder vlees te eten.Ongeveer 86 procent van de Walen die in eenrurale omgeving wonen tonen zich voorstandervan windenergie. Dat blijkt uit een peiling bijduizend mensen, waarvan de resultatengepubliceerd zijn in La Libre Belgique. Slechtsvier procent van de respondenten kant zichtegen de windmolens. Opvallend is datondervraagden die in de nabijheid vanwindmolens wonen daar nog positievertegenover staan dan respondenten die er in hetdagelijks leven niet mee geconfronteerdworden. Bron: Belga / LB / 02112010.Als we aan het huidige tempo broeikasgassen inde lucht blijven pompen, zal de Aarde 100.000jaar nodig hebben om zich te herstellen.Daarvoor waarschuwen geologen aan het beginvan een speciale geologische conferentie inLonden.Wetenschappers hebben gesteenteonderzocht om na te gaan hoe de toename vanbroeikasgassen in het verleden al voor eenklimaatverandering zorgde. Zo zou 55 miljoenjaar geleden vulkanische activiteit voor eenenorme hoeveelheid van de gassen in deatmosfeer gezorgd hebben. Gedurendeduizenden jaren warmde de planeet zes gradenop, stelt professor Jim Zachos van de universiteitvan Californi. Gehele ecosystemen moestenzich aan het warmere klimaat aanpassen. Terwijldestijds 4.500 gigaton broeikasgassen overduizenden jaren vrijkwamen, dreigt de mens nu5.000 gigaton broeikasgassen in slechts enkelehonderden jaren tijd de lucht in te pompen.Daardoor zal de temperatuur nog spectaculairderstijgen en zullen veel meer soorten enecosystemen aan de opwarming ten onder gaan.De 'Geological Society' in Londen verwacht datde planeet zeker 100.000 jaar zal nodig hebbenom te herstellen van deze menselijke ladingbroeikasgassen. De temperatuur zal zeker metvijf tot zes graden stijgen, al vermoedenwetenschappers dat het nog veel meer zal zijn.Bron: GB / 02112010.Nederland heeft een klimaatwet nodig die kanfungeren als stok achter de deur als opregionaal niveau waterbeschermingsmaatregelen genomen moeten worden. Deklimaatwet kan bijvoorbeeld dienen alstoetsingskader voor het inrichten vanoverloopgebieden langs de grote rivieren.Daarnaast zou er een klimaatfonds moetenworden opgericht, waaruit projecten kunnenworden gefinancierd die buiten de directewaterveiligheid vallen. Dit adviserenwetenschappers van de universiteiten vanWageningen, Amsterdam, Nijmegen en Delft inhun eindrapport over de mate waarinNederland in staat is zich onder invloed vanklimaatverandering te beschermen tegen water.Het rapport is opgesteld nadat de commissieVeerman had vastgesteld dat het urgent is datNederland zich als waterland voorbereidt optoekomstige veranderingen in het klimaat.Nederland is van oudsher heel goed in hetomgaan met water. Maar, aldus dewetenschappers, de oplossingen zijn altijd sterkop de techniek gericht en niet op aanpassing 015

aan klimaatverandering. Bovendien heeft deoverheid altijd een enigszins paternalistischehouding aangenomen, zodat burgers enbedrijven zich ook niet verantwoordelijk voelenvoor het omgaan met dreigende wateroverlast.Een ander probleem is dat natuurbeschermersgrote nadruk leggen op het behoud van soortenen ecosystemen. Ze zijn het meest rigide enhet minst bereid tot aanpassingen, menen deonderzoekers. De wetenschappers constaterendat er plaatselijk wel verrassende compromissen worden gesloten. "Dat is typisch voorhet Nederlandse polderen: het is van alles eenbeetje. Een beetje visionair, een beetjesamenwerking, een beetje vernieuwend. Optermijn zijn deze beetjes niet voldoende",waarschuwen de deskundigen. Bron: ANP /ADV / 02112010.Oktober 2010 kenmerkt zich klimatologisch alseen oktobermaand met een abnormaal lagegemiddelde minimumtemperatuur en relatievevochtigheid. Dat blijkt uit het maandoverzicht voorUkkel dat het KMI maandag heeft vrijgegeven.De andere weerparameters waren normaal. Degemiddelde temperatuur beliep 10,6 graden, degemiddelde maximumtemperatuur 14,7 graden.Met 6,5 graden was de gemiddeldeminimumtemperatuur "abnormaal" laag. Met determ doelt het KMI op een verschijnsel dat nkeer wordt bereikt of overtroffen in zes jaar. Denormale waarde voor oktober is 7,2 graden. Dezon scheen 118 uur 35 minuten. Tijdens 16neerslagdagen viel 70,8 mm neerslag, precies destatistisch normale waarde. Met 83 procent wasde relatieve vochtigheid "abnormaal" laag. Denormale waarde is 85,7 procent. Bron: Belga / 01112010.De provincie OostVlaanderen wil 50.000vierkante meter dakoppervlak verhuren voor deproductie van groene stroom via zonnepanelen.De selectieprocedure voor de verhuring werdvandaag unaniem goedgekeurd op deprovincieraad. De jaarlijkse opbrengstenworden geraamd op 197.000 euro. Deprovincie gaat ervan uit dat er panelen komenop de helft van het dakoppervlak, 25.000vierkante meter. Voor investeerders zou deinstallatie ruim 13,5 miljoen euro kosten, en deprovincie schat de verhuurinkomsten jaarlijksop 57.000 euro. Als de provincie de helft vande geproduceerde groene stroom ter plaatstekan verbruiken, levert dat nog eens eenbesparing van 140.000 euro op ten opzichtevan wat voor klassieke stroom betaald wordt.De Groen!fractie keurde het punt ook goed,maar stelde vragen bij de isolatie van dedaken. Ze vroeg zich ook af of zonneboilers opdaken van bijvoorbeeld sporthallen geen beteridee zijn. Bron: Belga / SAM / 10112010.De Europese Commissie moet bij de klimaatconferentie eind dit jaar in het MexicaanseCancun inzetten op verdergaande klimaatdoelen. Die oproep deed het EuropeesParlement donderdag in Straatsburg. Decommissie onderhandelt in Cancun namens deEU. Het huidige doel van de EU is deschadelijke CO2uitstoot tegen 2020 met 20procent te beperken ten opzichte van 1990.''Het parlement dringt aan op een verhogingvan het klimaatdoel naar 30 procent minderuitstoot'', aldus EUparlementarir Bas Eickhout(GroenLinks). Volgens EUparlementslid Estherde Lange (CDA) ''stelt het Europees Parlementterecht dat de EU een koploper moet worden inde groene economie en wat voor wat betreft devermindering van CO2uitstoot''. Ze vindt weldat de EU niet veel verder moet gaan dan grotespelers, zoals China en de Verenigde Staten.


Kortnieuws

Sinds het begin van detwintigste eeuw is de gemiddelde temperatuur met ongeveer 0,74 C gestegen. Dezetemperatuurstijging wordt zeerwaarschijnlijk veroorzaakt doormenselijke activiteiten: door hetverbranden van fossiele brandstoffen, ontbossing en bepaalde industrile en landbouwactiviteiten is de concentratieaan broeikasgassen in deaardatmosfeer sterk gestegensinds 1750. Modelberekeningen geven aan dat degemiddelde temperatuur opAarde tussen 1990 en 2100met 1,1 C tot 6,4 C stijgt. Metname temperatuurstijgingenvan meer dan 2 C zoudengrote veranderingen met zichmeebrengen voor mens enmilieu, door zeespiegelstijging,toename van droogte enhitteperioden, extreme neerslag en andere effecten.

Licht in de sterrenkunde

016

Philippe Vercoutter is voorzittervan volkssterrenwacht AstroLABIris te Ieper waarvan deAstronomische Contact Groepvzw deel van uitmaakt. Hij iseen zeer ervaren waarnemergespecialiseerd in het fotograferen van deepsky objecten.

Philippe Vercoutter Serie (3/5)

017

Een polarisatiefilter zoals dit bijAstroLAB IRIS in gebruik is omde helderheid van een beeldexact in te stellen. Bron:Philippe Vercoutter.

018

Voorbeeld van een zonnespectrum met haar typische absorptieen emissielijnen.

Drie soorten spectra metbovenaan een continu spectrum, in het midden eenemissiespectrum en onderaanhet absorptiespectrum.

019

Maanfoto genomen in AstroLABIRIS II toen de Zon nog nietonder was gegaan (25 Juni 2004omstreeks 20h 5m UT, 1/25s @100 ASA, CANON EOS1D MarkII, VAF 200/2400). We zien heelduidelijk de blauwe lucht. Het isook alsof men door een soort vanmist, afkomstig van deverstrooiing van het nogaanwezige zonlicht, aan hetkijken is. Naarmate de Zonverder onder gaat wordt dehemel alsmaar donkerder. Bron:Philippe Vercoutter.Bruno Nolf nam op 6 mei 2004deze halo rond de Zon waar.Merk het 3D effect van de fotoop: boom, wolken, vliegtuigcondensspoor (met bijhorendeschaduw) en de halo.

Op 14 mei 2004 werd inAstroLAB IRIS II bovenstaandeopname van Venus gemaakt.Venus stond op dat ogenblikzon 16 boven de horizon. Dekleurenschifting, vooral aan deonderste punt van de sikkel,valt onmiddellijk op.

020

Het bezoekerscentrum (toegang, winkel en cafetaria) metbovenaan rechts de gigantische koepel van 'La coupole'.Bron: Eureka.

Onder de koepel is er een zeerindrukwekkende tentoonstellingsruimte terug te vinden metdaarin oa een chte V1 en V2.Oude en nieuwe technologieontmoeten er elkaar, dankzijhet gebruik van een heuse 3Dtelevisie en twee overmaatsetablet 'touchscreen' computers.Bron: Eureka.

Astron / Red. Artikel

Verslag: Open deur bij Astron

De pas ontdekte 'buckyballs'bestaan uit zestig koolstofatomen en zijn reeds meer daneen kwart eeuw geledenvoorspeld te bestaan in hetheelal. Deze boeiendeontdekking werd gedaan doorhet team van de Belg Jan Camimet behulp van de Spitzerruimtetelescoop van de NASA.Bron: NASA.


021

Zijn er nog vragen ?

022

Het bezoekerscentrum (toegang, winkel en cafetaria) metbovenaan rechts de gigantische koepel van 'La coupole'.Bron: Eureka.

Onder de koepel is er een zeerindrukwekkende tentoonstellingsruimte terug te vinden metdaarin oa een chte V1 en V2.Oude en nieuwe technologieontmoeten er elkaar, dankzijhet gebruik van een heuse 3Dtelevisie en twee overmaatsetablet 'touchscreen' computers.Bron: Eureka.

Red. / ESA Artikel

ESA "Dutch design"vliegt met Hylas1 satelliet

Op zondag 16 januari 2011 om 10u30 organiseert Technopolis een uniekebrunch met Frank De Winne en zijn echtgenote, Lena Clarke.Frank De Winne zal ronduit vertellen over zijn avonturen in de ruimte aan de handvan een boeiende presentatie. Verder staan op het programma: raketjes bouwen,een boeiend experiment rond ruimtevaart, signeersessies van zowel Frank DeWinne als Lena Clarke en nog veel meer. Als kers op de taart kun je bovendienmet Frank De Winne op de foto! Mis deze onvergetelijke brunch dus zeker niet.

Volledig verzorgde brunch met dranken inclusief toegang tot Technopolis:Volwassenen: 30. Kinderen jongeren dan 12 jaar: 25Deze brunch vindt plaats in Technopolis, Technologielaan, 2800 Mechelen.Voor meer informatie surf naar www.technopolis.be of bel 015/34.20.20

Inschrijven via de website: www.technopolis.be

Unieke brunch metastronaut Frank De Winne

024

ESO, de Europese ZuidelijkeSterrenwacht, is de belangrijkste intergouvernementelesterrenkunde organisatie inEuropa, en het meest productieve astronomische observatorium ter wereld. ESO wordtondersteund door 14 landen:Belgi, Denemarken, Duitsland, Finland, Frankrijk, Itali,Nederland, Oostenrijk, Portugal, Spanje, Tsjechi, hetVerenigd Koninkrijk, Zwedenen Zwitserland. ESO voert eenambitieus programma uit,gericht op het ontwerp, debouw en het beheer vankrachtige grondobservatoriadie astronomen in staat stellenom belangrijke wetenschappelijke ontdekkingen te doen.

ESA Artikel

ESO Planeet van eenander sterrenstelsel ontdekt

026

Een artistieke weergave van deplaneet GJ 1214b en zijn ster.GJ 1214 is een rode dwergsterdie drie keer zo weinig lichtgeeft als onze zon. De planeetis heeft een diameter van 2,6keer die van de aarde, en isongeveer 6,5 keer zo zwaar.Bron: ESO.

L. Van Rooyen Artikel

Atmosfeer vansuperaarde onder de loep

Astronomen van de Universiteit van Amsterdam enASTRON (Dwingeloo) hebben de tot nu toe zwaarsteneutronenster ontdekt (Nature, 28 oktober). Deneutronenster, J16142230, is het centrale,superdichte overblijfsel van een zware ster die aan heteinde van zijn leven explodeerde. Een bol van zon 20kilometer diameter waarin zoveel materie issamengeperst dat hij tweemaal zo zwaar is als dezon. De astronomen wogen hem door gebruik temaken van een relativistisch effect. De nieuwerecordhouder staat niet alleen in de ruimte, maar heefteen begeleider waar hij in negen dagen omheendraait. Daarbij draait hij zelf ook nog eens 317 maalper seconde om zijn as. Tijdens deze razendsnelleaswenteling zwiepen zijn twee vuurtorenachtigebundels radiostraling rond. Ze vegen toevallig ookover de aarde heen, waar radiotelescopen eeneindeloze serie radiopiepjes ontvangen. Die zijn nutijdens n negen dagen durende omloopwaargenomen met de Green Bank Telescope in deAmerikaanse staat Virginia. Uit variaties in de piepjesleidden Paul Demorest en collegas de massa van debegeleider en vervolgens de massa van deneutronenster af. Die blijkt 1,97 zonsmassas te zijn,aanzienlijk meer dan het vorige record van 1,67. Datheeft belangrijke gevolgen voor de modellen dieneutronensterren beschrijven. Sommige modellensuggereren dat neutronensterren behalve uitneutronen ook uit andere, exotische deeltjes zoudenkunnen bestaan, zoals hyperonen, kaonen en vrijequarks. De nu gemeten dichtheid, ruwweg een miljardton per kubieke centimeter, verwijst vrijwel al dezemodellen naar de prullenmand. Bron: G. Beekman /01112010.Astronomen hebben aanwijzingen gevonden dat hetheelal vroeg in zijn geschiedenis een opwarming heeftdoorgemaakt. Dat blijkt uit metingen van detemperatuur van het gas dat zich tussensterrenstelsels bevindt. Uit die metingen kwam naarvoren dat deze temperatuur in de periode tussen nen drienhalf miljard jaar na de oerknal is gestegen.De oorzaak ligt hoogstwaarschijnlijk bij de enormeenergieproductie van jonge, actieve sterrenstelsels,die quasars worden genoemd. Vroeg in de kosmischegeschiedenis zat het overgrote deel van alle materienog niet in sterren en sterrenstelsels, maar in ijlegaswolken. De temperatuur van deze gaswolken kanworden gemeten door het licht van quasars teanalyseren. In het spectrum van deze extreemheldere, verre objecten laat elke gaswolk die zich inde gezichtslijn bevindt een soort vingerafdruk achterwaaruit allerlei eigenschappen kunnen wordenafgeleid, waaronder de afstand en de temperatuur vande gaswolk. Uit de metingen blijkt dat degastemperatuur n miljard jaar na de oerknal'slechts' 8000 graden bedroeg. Tweeneenhalf miljardjaar later was dat opgelopen tot minstens 12.000graden, terwijl de uitdijing van het heelal juist totafkoeling leidde. Iets moet de boel dus hebbenopgewarmd, en volgens de astronomen warendezelfde quasars de belangrijkste energiebron van dietijd. In de genoemde periode namen deze objectensterk in aantal toe. Bron: NU / 02112010.Wetenschappers die met de Large Hadron Collider(de grote deeltjesversneller van CERN) werken,bereiden een 'minioerknal' voor. Later deze weekzullen zij atoomkernen van het element lood metenorme snelheid met elkaar in botsing brengen, omde fundamentele deeltjes te kunnen reproduceren diein de eerste fractie van een seconde in het heelalbestonden. Bij de botsingen zullen de hoogstetemperaturen en dichtheden optreden die ooit bij eendergelijk experiment zijn opgewekt. Hoewel depiepkleine vuurballetjes die bij de botsingen ontstaanminder dan een biljoenste van een biljoenste van eenseconde zullen bestaan, kunnen de temperaturenoplopen tot meer dan tien biljoen graden. Dat is eenmiljoen keer zo heet als het centrum van de zon. Debereikte temperatuur en druk komen overeen met dietijdens de eerste miljoenste van een seconde na deoerknal.Gewone subatomaire deeltjes, zoals protonenen neutronen, kunnen onder zulke omstandighedenniet bestaan. In plaats daarvan bestond de oermaterieuit een hete, dichte soep van kleinere deeltjes: quarksen gluonen. Door dit quarkgluonenplasma teonderzoeken, hopen de wetenschappers meer teweten te komen over de sterke kernkracht denatuurkracht die de kernen van atomen bijeenhoudt.Bron: NU / 02112010.Deze week vieren astronomen uit twaalf landen opbijzondere wijze de vijftigste verjaardag van dezoektocht naar intelligent buitenaardse leven (SETI).Op vrijdag 5 november wordt het startschot gegeven 027

voor een korte waarnemingscampagne die inAustrali, Japan en Korea begint en een vervolg krijgtin Itali, Nederland, Frankrijk, Argentini en de VS. Inons land zal de pas in gebruik genomenradiotelescoop LOFAR zijn steentje bijdragen. Decampagne, Project Dorothy geheten, is een eerbetoonaan het eerste SETIproject, Project Ozma, dat in april1960 werd uitgevoerd door de Amerikaanseastronoom Frank Drake. Drake, die nu werkzaam is bijhet SETIinstituut in Californi, richtte destijds eenradiotelescoop op een aantal sterren, in de hoopsignalen van buitenaardse beschavingen op tevangen. Twee van die sterren, Tau Ceti en EpsilonEridani, zullen ook nu weer worden 'afgeluisterd'.Daarnaast staan enkele van de sterren op hetprogramma waarbij de afgelopen twintig jaar planetenzijn ontdekt. Hoewel Project Dorothy maar heel kortduurt, zal het veel meer en veel betere gegevensopleveren dan Project Ozma destijds. De techniekheeft immers de afgelopen vijftig jaar niet stilgestaan.Bron: NU / 04112010.Wetenschappers van de universiteit van Californi inLos Angeles (UCLA) hebben aanwijzingen gevondendat de kortste gammaflitsen uit het heelal wordenveroorzaakt door kleine zwarte gaten die kort na deoerknal zijn ontstaan. Het bestaan van deze objectenis al in 1974 voorspeld door de Britse kosmoloogStephen Hawking. Hawking stelde dat zwarte gatenniet het eeuwige leven hebben: ze 'verdampen' onderuitzending van deeltjesstraling. Deze 'Hawkingstraling'zou ertoe leiden dat kleine zwarte gaten die kort na deoerknal zijn ontstaan hun laatste adem uitblazen. Die'adem' zou dan bestaan uit een korte stootenergierijke straling. Volgens de Californischeonderzoekers is het heel goed denkbaar dat het bij deuitbarstingen van gammastraling van minder dan eentiende seconde die de afgelopen decennia metverscheidene satellieten zijn waargenomen, om zulkeverdampende zwarte gaten gaat. Een belangrijkeaanwijzing in die richting is dat de zeer kortegammaflitsen niet gelijkmatig over de hemel zijnverspreid. Dat wijst erop dat de explosies zich oprelatief kleine afstand voltrekken, waarschijnlijk zelfsbinnen ons eigen Melkwegstelsel. Daarinonderscheiden zij zich van hun langer durendesoortgenoten, die aan ontploffende zware sterren inverre sterrenstelsels worden toegeschreven. Bron: NU/ 04112010.SRONonderzoeker Remco de Kok gaat met eenVenisubsidie van NWO onderzoek doen aanatmosferen van exoplaneten. De Kok ontvangt250.000 euro om een nauwkeuriger rekenmethode teontwikkelen voor het bepalen van de samenstellingvan planeetatmosferen. In 1995 werd voor het eersteen planeet bij een andere ster dan onze zon ontdekt.Inmiddels is het aantal bekende exoplanetenopgelopen tot bijna 500. Van het overgrote deel vande ontdekte exoplaneten is helaas nog maar heel ergweinig bekend, simpelweg omdat ze te ver weg staan.Wel kunnen onderzoekers de samenstelling vanexoplaneetatmosferen achterhalen met dezogenaamde 'transit'meetmethode. De transitmethode is geschikt voor exoplaneten die gedurendehun jaarlijkse omloop voor hun ster langs bewegen:tijdens een dergelijke 'transit' van de planeet bevat hetsterlicht dat de telescoop bereikt ook licht dat door debuitenste lagen van de planeetatmosfeer is gereisd endat daardoor sporen draagt van de chemischesamenstelling van die lagen. Met de transitmethodezijn onder andere waterdamp en methaangas inexoplaneetatmosferen gevonden. Dankzij de Venisubsidie kan Remco de Kok de komende drie jaarwerken aan het verbeteren van de analyse van transitmetingen. Daarbij zal hij onder meer factoren zoalslichtverstrooiing door moleculen, stofdeeltjes enwolken in rekening brengen. Eerst zal de nieuwerekenmethode worden getest op de atmosferen vanplaneten in ons eigen zonnestelsel en dan pas wordentoegepast op exoplaneten.Er zijn concrete plannen voor een 'Mars Dome' in deNederlandse gemeente Noordwijk. Ruimtevaartorganisatie Estec wil er zelf nog niets over kwijt, maarer is al een plek waar karretjes kunnen wordenuitgetest op een 'Marsachtige' ondergrond. Dat zegtwethouder Leendert de Lange in het Leidsch Dagblad.De Europese ruimtevaartorganisatie ESA, waarvanhet Noordwijkse Estec het hoofdkantoor is, werktsinds vorig jaar oktober samen met de AmerikaanseNASA. Een bouwvergunning voor een 'Mars Dome' isnog niet aangevraagd.


Kortnieuws

De LCROSS (afkorting vanLunar Crater Observation andSensing Satellite) was eenrobotruimteschip van deNASA. Het belangrijkste doelvan dit ruimteschip was omaan de hand van het door eenCentaur draagraket opgeworpen stof vast te stellen of erzich al dan geen water nabijeen van de polen van de maanbevond. Inderdaad heeftLCROSS nabij de zuidelijkemaankrater Cabeus ca. 90 literbevroren water aangetroffen.Bron: NASA.

028

NASAs O/OREOS nanosatelliet heeft een gewicht van 5,5kilogram en heeft de omvangvan een stokbrood. Bron:NASA.De derde Minotaur 4 raketvertrok op 19 november 2010vanop het Kodiak LaunchComplex. Bron: Steven Young /Spaceflight Now.Kris Christiaens is reeds sindsjeugdige leeftijd gepassioneerddoor ruimtevaart. Hij is tevensde beheerder van de populairewww.spacepage.be en www.belgiuminspace.be websites.

Kris Christiaens Rubriek

Lancering in de kijker:Minotaur 4

029

Rubriek

030

De 49,99 Mhz omnidirectionelezendantenne staat bij volkssterrenwacht Astrolab IRIS teIeper.

Radiogolven weerkaatsen opeen meteoor en die wordendoor een ontvanger gedetecteerd.

De 49,99 Mhz zender vanvolkssterrenwacht Astrolab IRISte Ieper.

Edwin De Ceuninck Artikel

Radioastronomiebij AstroLAB Iris te Ieper

031

De zelfbouw hoge resolutiedipool ontvangstantenne metreflector vervaardigd doorJohan Coussens en gebruiktdoor Franky Dubois op 11 kmvan de zender.

Hier een opname gemaaktdoor Franky Dubois op 11 kmvan de zender van een zeersterke (wolkachtige)reflectielinks op de opname doorlangdurig geoniseerd meteoorspoor .De verticale streepjes zijn ook van meteoren diekleiner zijn. De schuine lichtsterke lijnen zijn vliegtuigen.Hier een sterke reflectie metrechte verticale lijn omdat desnelheid groot is en dus eenkorte tijd te zien zijn. Vliegtuigen vliegen heel wat trageren is de tijdsduur van dedetectie is dan ook veel langer. Deze ontvanger staat op 17km van de zender bij EdwinDe Ceuninck.Dit meteoordetectie programma is ontwikkeld door PierreTerrier uit Frankrijk. Dit pakketmaakt gebruik van eeneenvoudige interface tussenontvanger en computer. Hetaudiosignaal wordt door hetinterface omgezet in een 0 of 1signaal, dit signaal wordtvervolgens aangeboden aande serile poort (com 1 of 2)van de computer. Hetprogramma kijkt voortdurendnaar het inkomende signaal.Als het aangeboden signaalboven een bepaalde (zelf in testellen) drempel komt wordt ditsignaal als meteoorreflectiegedetecteerd en wordt de tijden duur van de reflectievastgelegd.

TNO, KBO en SDO: Objects on the edgeof our solar systemDoor dhr. Philip CorneilleVoordracht

In Augustus 2006 besliste de Internationale Astronomische Unie dat de planeet Pluto haar status verloor en voortaandeel zou uitmaken van de dwergplaneten. De discussie omtrent Kuiper Belt Objecten begon met de ontdekking van1992 QB1 en andere cubewanos door de astronomen David Jewitt en Jane Luu. Wanneer, in Mei 2005, Dr MikeBrown de dwergplaneet Eris ontdekt blijkt deze groter te zijn dan Pluto en begon een interessante discussie over deobjecten aan de rand van ons zonnestelsel.Tijdens deze voordracht geven we een overzicht van de meest recenteontwikkelingen en bespreken we de rol die kleinere sterrenwachten en amateur astronomen kunnen spelen !Waar ? Ooststraat 29, 8400 Oostende (2e verdiep). Wanneer ? Van 20.00 uur tot 22.30 uur op vrijdag 7 januari 2010.

In een organisatie van de Astro Event Group vzw www.astroeventgroup.be Deelname is GRATIS

MARS 3DDe herontdekking van de rode planeetDoor dhr. Patrick JaecquesVoordracht

Sinds de film 'Avatar' is 3D weer helemaal in. En leek ons de tijd aangebroken om ook wat meer diepte te steken inonze presentaties. Niet zozeer inhoudelijk, maar wel grafisch. Door gebruik te maken van zogenaamde anaglyphbeelden samengesteld met de kleuren magenta (rood) en cyaan (blauw). Die, gebruik makend van een specialebril, een verbluffend ruimtelijk gevoel weergeven. Bestemming van dit 3D avontuur is Mars, de rode planeet, die wezowel uit de ruimte als vanop het oppervlak zullen verkennen. Hou alvast uw adem in....Waar ? Ooststraat 29, 8400 Oostende (2e verdiep). Wanneer ? Van 20.00 uur tot 22.30 uur op vrijdag 4 februari 2010.

In een organisatie van de Astro Event Group vzw www.astroeventgroup.be Deelname is GRATIS

Bij de Russische Sojoezruimteschepen die bemanningen naar en van het internationaal ruimtestationISS brengen doen zich aanzienlijk meer problemenvoor dan tot nu toe geweten, aldus berichten inRussische media vandaag. Op gezag van een nietnader genoemde bron bij de Russische ruimtevaartmeldde het onafhankelijke persbureau Interfax dat erbij de op 8 oktober gelanceerde en twee dagen lateraan het ISS aangekoppelde Sojoez herhaaldelijk eenprobleem met het nieuwe, digitale, besturingssysteemis geweest. De Sojoez TMA01M was immers deeerste Sojoez van de digitale TMAgeneratie. Met de(analoge) TMA1 vloog Frank De Winne in 2002.Bovendien is er kort voor de start op Bajkonor dooreen zuurstoflek een veel te hoge druk in de SojoezTMA01M gemeten. Een onderzoekscommissie moeteen en ander uitspitten. Het leven van de drieopvarenden de Amerikaan Scott Kelly en de RussenAleksandr Kaleri en Oleg Skripotsjka is niet in gevaargeweest. Volgens de door Interfax aangehaalde bronwaren er in september ook aanzienlijke problemenmet de atmosferische druk tijdens een Sojoezmissie,met als vermoedelijke oorzaak een defekt ventiel. Welgeweten is dat de capsule zich door eencomputerfalen pas met een dag vertraging van hetISS kon afkoppelen. De huidige storingen met dedigitale besturing zijn echter wezenlijkgecompliceerder, zo luift het. Morgen koppelt eenonbemande cargo aan het ISS. Die heeft onderandere een testdvd bij. Met het kleinood zal desoftware van de Sojoez, die in maart drie opvarendenterug naar huis moet brengen, worden onderzocht.Bron: Belga / SPS / 01112010.Het ruimteveer Discovery begint woensdag aan zijnlaatste ruimtereis en heeft naast zes astronauten eenopmerkelijke zevende passagier: Robonaut 2, ook welR2 genoemd. R2 moet de bemanning van hetinternationale ruimtestation ISS assisteren bij diversetaken. In de toekomst kan de robot het ISSschoonmaken, uren buiten doorbrengen in hitte ofextreme kou om gereedschap vast te houden voorruimtewandelende astronauten of noodsituaties alsgiftige lekkages of branden tot een goed eindebrengen. Afstammelingen van R2 kunnen de komendedecennia zelfs asteroden, Mars of andere wereldenverkennen en de weg voorbereiden voor mensen."Het is misschien een kleine stap voor deze robot, hetis een enorme sprong voor de blikken mensheid", zeiRob Ambrose, hoofd van de automatiserings,robotica en simulatieeenheid van het JohnsonRuimte Centrum in Houston. R2 is het resultaat vaneen samenwerkingsverband van NASA en GeneralMotors. De robot bestaat uit een torso zonder benenen heeft twee armen en een hoofd. In totaal is derobot een meter hoog. Hij weegt honderdvijftig kilo.Bron: Novum / 02112010.Op dinsdag 2 november besloot NASA's ruimtesondeCassini zichzelf in 'veilige modus' te schakelen desluimerstand die na een storing automatisch inwerking treedt. Sinds dat moment stuurt Cassini geengegevens over de planeet Saturnus en zijn manenmeer naar de aarde. Alleen technische informatiewordt nog overgezonden. Sinds Cassini's lancering in1997 is het voor de zesde keer dat dit gebeurt, maartot nog toe kon het euvel steeds worden verholpen ener zijn geen aanwijzingen dat ditmaal niet zal lukken.De storing is waarschijnlijk veroorzaakt door eencommando dat onderweg van de aarde naar Cassiniverhaspeld is geraakt, mogelijk ten gevolge van eenzonneuitbarsting. Normaal gesproken negeert deruimtesonde zulke onzinnige commando's, maar dezeis blijkbaar toch 'verwerkt'. Een beetje op eenongelukkig moment komt de storing wel: voor 11november staat een scheervlucht langs de groteSaturnusmaan Titan op het programma. Deze zal nuongemerkt voorbijgaan: naar verwachting zal Cassinipas op 24 november weer volledig operationeel zijn.Bron: NU / 06112010.Amerikaanse wetenschappers werken aan eenruimtepak dat nadelige effecten van gewichtsloosheidmoet voorkomen door zwaartekracht na te bootsen.Het nieuwe pak met de naam Gravity LoadingCountermeasure Skinsuit is gemaakt van elastischestof die zo strak om het lichaam sluit dat de schoudersvan een astronaut naar zijn voeten worden getrokken.Op die manier wordt er meer kracht uitgeoefend op debenen van de ruimtereizigers dan op de rest van hunlichaam. Volgens de ontwerpers van hetMassachusetts Institute of Technology wordt dezwaartekracht enigszins gesimuleerd door het pak,omdat op aarde je benen ook het meeste gewichtdragen. Het nieuwe ontwerp wordt uitgebreidbeschreven de meest recente editie van het 033

wetenschappelijk tijdschrift Acta Astronautica. Op ditmoment hebben astronauten die lang in de ruimteverblijven veel last van bot en spierverlies. Door degewichtsloosheid staat hun lichaam namelijknauwelijks onder druk, waardoor spieren en bottenverzwakken. Er zijn veel theorien over manierwaarop we dit probleem kunnen voorkomen, verklaarthoofdonderzoeker Dava Newman op BBC News. Metdit ruimtepak slaan we een nieuwe weg in die ergveelbelovend is. De nieuwe pakken zijn alleen nog opaarde getest. Maar mogelijk worden ze binnenkortvoor het eerst door astronauten gedragen. Ook deAmerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA is namelijkerg enthousiast. Mensen die zes maanden of langerin de ruimte verblijven, krijgen al te maken metbehoorlijke lichamelijke problemen, aldus NASAonderzoeker Jim Locke. In de toekomst zullenruimtereizen mogelijk nog langer gaan duren en wordthet nog belangrijker om deze problemen op telossen." Bron: NU / 04112010.Britse ruimteliefhebbers zijn erin geslaagd om met eenpapieren vliegtuigje enkele knappe foto's van deruimte te maken. Een camera schoot de beelden toenhet vliegtuig naar de Aarde terugkeerde. Het vliegtuigwas gemaakt van vellen papier en uitgerust met eencamera. Vervolgens werd het geheel aan eenweerballon gevuld met helium gehangen. Die moesthet vliegtuigje in de atmosfeer optillen. Na ongeveer27 kilometer stijgen explodeerde de ballon en begonhet vliegtuig aan een vrije val. De camera legde hetallemaal vast. Het project werd eind oktober in debuurt van Madrid gelanceerd. De uitvinders van hetvliegtuigje volgden de 90 minuten durende klim meteen GPSsysteem. Het was opmerkelijk dat hetvliegtuig op slechts 160 kilometer van zijn vertrekpuntopnieuw de grond raakte. Op een klein gaatje in devleugel na was het vliegtuigje nog in goede staat. HetBritse amateurteam begon het project als grap, maaruiteindelijk kostte dat grapje hen 9.400 euro. Ze warenechter zelf verrast over het resultaat. Zo hadden zeniet eens verwacht dat ze het vliegtuigje ooit nogzouden terugvinden. Bron: GB / 11112010.De James Webb Space Telescope, die vanaf 2014 deHubbletelescoop moet vervangen, zal waarschijnlijkmiljarden meer kosten dan gepland. Bovendien zal hetveel langer duren vooraleer de ruimtetelescoop af is,door misrekeningen van NASA. Dat blijkt uit eenverslag van een onafhankelijke werkgroep.De JamesWebb telescoop zal minstens vijftien maandenvertraging oplopen en zeker 6,5 miljard dollar kosten.Dat is fors meer dan de 5,1 miljard dollar waarvan totdusver uitgegaan werd. NASA laat weten dat het naaroplossingen zal zoeken, waaronder een reorganisatievan het personeel en project managers die directrapporteren aan het hoofd van het agentschap. Detelescoop is een joint venture met het Europese enCanadese ruimtevaartagentschap, maar NASAbenadrukt dat de problemen met de kosten zichvoordoen aan de Amerikaanse kant van het project.Bron: Belga / KVE / 11112010.Een legertje militairen n burgers stelt een onderzoekin naar de ware toedracht van de mysterieuzerookpluim aan de Californische kust die met eenraketlancering kan te maken hebben, meldt degezaghebbende ruimtevaartsite space.com. Nietalleen het Pentagon verzamelt naar eigen zeggeninlichtingen. Space.com kreeg van de Amerikaanseburgerluchtvaartautoriteit (FAA) te horen dat die dezaak onderzoekt en generlei toelating heeft gegevenvoor een commercile raketlancering maandag. Per email liet een woordvoerder van het US MissileDefense Agency aan space.com weten dat het nietging om een test of lancering van dezeoverheidsdienst. Het AmerikaansCanadese Norad,dat het NoordAmerikaanse luchtruim in de gatenhoudt, zei samen met het USNorthcom af te wetenvan de mysterieuze "rookstaart" en samen te zoekennaar de exacte oorsprong ervan. Het Noradbeklemtoonde dat de de veiligheid van de VS niet inhet geding is en dat alles erop wijst dat het geenlancering door een ander leger is. Bron: Belga / VSV /09112010.


Kortnieuws

De NARO1, voordien bekendals de Korea Space LaunchVehicle (KSLV), werd voor heteerst gelanceerd op 25augustus 2009. Deze bescheiden draagraket is gebaseerdop de eerste trap van deRussische Angara raket. Beidelanceringen zijn tot op hedenmislukt. Bron: KARI.

034

De deelnemers aan het EurekaSpace Camp te Ieper samenmet edutainer Dieter Janssooneen gastspreker Bianca Nowak.Zin om er de volgende keer bijte zijn ? Duid dan alvast 25 t/m29 juli 2011 aan in je agenda.Bron: Eureka.

Nieuw aan het firmament...Patrick Jaecques Rubriek

De pas ontdekte 'buckyballs'bestaan uit zestig koolstofatomen en zijn reeds meer daneen kwart eeuw geledenvoorspeld te bestaan in hetheelal. Deze boeiendeontdekking werd gedaan doorhet team van de Belg Jan Camimet behulp van de Spitzerruimtetelescoop van de NASA.Bron: NASA.


035

Media Steeds meer regio'skampen met een watertekort

036

Zwaartekrachtlenzen zoalsgezien door Herschel enoptische telescopen vanaf deaarde. Het licht van een ver enzwak sterrenstelsel (rood)wordt afgebogen en versterktdoor een voorgrondstelsel(blauw). Dit maakt het verrestelsel veel helderder, zoalsgezien door Herschel (zie Fig.1). De zwaartekrachtlens werktals een kosmische zoomlens,die het verre sterrenstelselvergroot (roze). Het voorgrondstelsel (de eigenlijke lens)wordt niet door Herschelgezien, maar wel door optischetelescopen op aarde. Het lichtvan het verre stelsel heeft 11miljard jaar gereisd alvorensons te bereiken, en steltastronomen dus in staat dekosmische voorouders vansterrenstelsels zoals onzeeigen Melkweg te bestuderen.Bron: NASA / JPLCaltech.

NOVA / Red. Artikel

Herschell telescoopzoekt zwaartekrachtlenzen

037

Op een heldere winteravondkan men mooi, zelf met hetblote oog, de Orion nevel ofM42 opmerken. Voor KarelTeuwen reden genoeg om dithemelse object op de gevoelige plaat vast te legggen. Hetgebruikte instrument was een40 cm 'corrected' Newtontelescoop f3.5 op een ASADDM85. De gebruikte 'detector'was een FLI ML16803 metCFW 57 met een BaaderLRGB en Baader Halpha 7nmfilter. Locatie van de opnamewas Verclause in Frankrijk.Adembenemend niet !

038

Het allereerste beeld datgenomen werd met de SAPtelescoop op 14 decembertoonde slechts een deel van dezonneschijf. Onderaan wordteen foto van de Zon getoonddie SWAP nam nadat men depositie van de satelliet al meeronder controle had.

De eerste resultaten van hetDSLP instrument toonden aandat het in goede conditieverkeert. Uit de ruwe metingenworden dichtheden en temperaturen afgeleid.

Deze boeiende serie, die ookgratis verkrijgbaar is als PDFdocument, is geschreven doorElke D'Huys en Petra Vanlommelvan het K.U. Leuven Academisch Vormingsinstituut voorleraren ism de KoninklijkeSterrenwacht van Belgi.

Petra Vanlommel & Elke D'Huys Serie (5/5)

Ruimteweer waarnemenmet een Belgische satelliet

040

De LYRA radiometer, steedsverder gedemonteerd. LYRA(Lyman Alpha Radiometer) iseen zonneradiometer met vierultraviolette banden, die zogekozen zijn voor hunrelevantie voor de zonnefysica,aeronomie en het ruimteweer.Hij maakt deel uit van dePROBA2missie en isontworpen door de KoninklijkeSterrenwacht van Belgi. Lyragebruikt bandgapdetectorengebaseerd op diamant.Diamanten sensoren maakt hetinstrument resistent tegen deeffecten van de straling diePROBA2 waarschijnlijk gaattegenkomen. PROBA2 houdtde stabiliteit en de opspoorbaarheid van de synchrotronbronstandaard in het oog. Opdeze manier kan mogelijkedegradatie van de detectorenen filters opgemerkt worden.

041

Op het grondgebied van Reduis ook een volgstation van deESA. In het nabijgelegen dorpTransinne is het Euro SpaceCenter gevestigd.

042

De Australische wetenschappers gebruikten de EuropeseVery Large Telescope in Chiliom hun waarnemingen mee tedoen. Bron: ESO.

Red. / NOVA Artikel

De NOT innovatieprijsvoor het NOVA planetarium

In Chili is een honderd kilometer langedatakabel in gebruik genomen die dwars doorde onherbergzame Atacamawoestijn loopt. Dekabel verbindt ESO's Paranalsterrenwacht ende Observatorio Cerro Armazones met de groteLatijns Amerikaanse wetenschappelijkedatabackbone. Daarmee is de laatste schakelin de snelle gegevensverbinding tussen desterrenwachten en Europa gerealiseerd. Delocaties van Paranal en Armazones zijn vanwege hun hoge, afgelegen ligging enheldere hemels bij uitstek geschikt voorastronomische waarnemingen. Maar diezelfdeligging brengt ook met zich mee dat zij ververwijderd zijn van bestaande communicatieinfrastructuur. Hierdoor waren de beide locatiesvoor het overzenden van wetenschappelijkegegevens naar de thuisbasis bij Antofagasta totnog toe afhankelijk van eenmicrogolfverbinding. Waar de bestaandeverbinding een capaciteit heeft van 16 megabitper seconde (vergelijkbaar met een ADSLverbinding), levert de nieuwe 10 gigabit perseconde een snelheid die groot genoeg is omeen complete film op dvd binnen enkeleseconden te verzenden. De enorme toenamevan de bandbreedte zal het vaker mogelijkmaken om de gegevens van Paranal opafstand en live te verwerken. De nieuwedataverbinding heeft voldoende capaciteit omde steeds verder aanzwellende stroomgegevens van Paranal en Armazones, waar dekomende jaren nieuwe instrumenten in gebruikkomen die veel bandbreedte nodig hebben, tekunnen bijbenen. 04112010.Twee jaar geleden ontdekte de Heerlenseonderwijzeres Hanny van Arkel eenmerkwaardig groen object op een van de veleplaatjes van het zogeheten Galaxy Zooproject.Tot nog toe was onduidelijk wat 'Hanny'sVoorwerp' nu precies moest voorstellen. Maareen internationaal team van onderzoekers denktdaar nu achter te zijn. Hun onderzoek bevestigtdat Hanny's Voorwerp een grote gaswolk in deruimte is, die tot gloeien is gebracht door destraling van een relatief nabije quasar eensterrenstelsel met een superzwaar zwart gat inzijn kern. Doorgaans produceren quasarsenorme hoeveelheden energie, maar in dit gevallijkt het om een uitgeput exemplaar te gaan. Destraling die hij uitzond vervolgt echter noggewoon zijn weg door de ruimte en kanonderweg gaswolken doen oplichten. De quasarvertoont zich nu als een normaal, onopvallendsterrenstelsel op 70.000 lichtjaar van Hanny'sVoorwerp. Dat betekent dat de quasar 70.000jaar geleden nog actief moet zijn geweest.Hieruit kan worden geconcludeerd dat het'uitdoven' van de quasar naar kosmischemaatstaven heel snel moet zijn gegaan. Totnog toe gingen astronomen ervan uit dat desuperzware zwarte gaten die quasars vanenergie voorzien nog miljoenen jarennasputteren als ze geen nieuwe materie meerkrijgen toegevoerd. Hanny's Voorwerp bewijstechter dat de energieproductie vrij abrupt kanstoppen. 04112010.Dankzij waarnemingen met de tweelingsatellietSTEREO hebben wetenschappers een beterinzicht gekregen in het ontstaan van degrootste explosies op de zon. Ze hebben eennu theoretisch model opgesteld dat dewaarnemingen goed kan verklaren. Met enigeregelmaat blaast de zon op explosieve wijzebiljoenen tonnen heet waterstofgas de ruimtein. Het gas in zo'n 'coronale massaejectie' is,met een temperatuur van een miljoen graden,dermate heet dat de elektronen van hunwaterstofkernen gescheiden zijn. Datgeoniseerde gas of plasma is een speelbalvoor magnetische krachten, die de deeltjessnelheden van meer dan 2000 kilometer per 043

seconde kunnen geven. Het verloop van datversnellingsproces kon tot 2006 niet nauwkeurigworden gevolgd. En daardoor was het ook nietgoed mogelijk om de betrouwbaarheid vantheoretische modellen te toetsen. Sinds delancering van de beide STEREOsatellieten isdaar verandering in gekomen. De STEREOwaarnemingen bevestigen een theorie uit 1989,die ervan uitgaat dat de uitgestoten plasmawolkeen reusachtige magnetische 'fluxkabel' is, eenbundel van strak opgewonden magnetischeveldlijnen die een soort donutvorm hebben. Opbasis van deze theorie kan het gedrag vancoronale massaejecties tot op een procentnauwkeurig worden begrepen. Bron: NU / 08112010.De Fermiruimtetelescoop van de NASA heefteen gigantische mysterieuze structuur centraalin onze Melkweg gevonden. Dat heeft hetAmerikaanse ruimtevaartbureau bekendgemaakt. De structuur overspant zowat 50.000lichtjaar, ruwweg de helft van de diameter vanons sterrenstelsel. Te zien zijn tweegammastraling uitsturende "bellen", elk over25.000 lichtjaar uitstrekkend, ten noorden enten zuiden van het galactisch centrum, aldusDoug Finkbeiner van het Harvard SmithsonsianCentrum voor Astrofysica in Cambridge. "Webegrijpen de aard of oorsprong niet helemaal",voegde hij eraan toe. De structuur overspantmeer dan de helft van de zichtbare hemel, vande constellatie Maagd tot de constellatieKraanvogel, en is mogelijk maar enkelemiljoenen jaren oud. De gammastraling van debellen is krachtiger dan de "fog" vangammastraling elders in onze Melkweg. Debellen lijken ook goed afgeronde einden tehebben. Beide kenmerken doen vermoedendat de bellen het resultaat zijn van eenomvangrijk en relatief snel vrijkomen vanenergie, maar de bron daarvan blijft eenmysterie. Mogelijk betreft het een overblijfselvan de uitbarsting van een enorm zwart gat inhet centrum van onze Melkweg, aldus deNASA. Bron: Belga / SPS / 09112010.De deeltjesversneller op de grens vanZwitserland en Frankrijk heeft succesvol eenminioerknal tot stand gebracht door loodionenmet elkaar in botsing te brengen. Hetwetenschappelijke experiment van deEuropese Organisatie voor Kernonderzoek(CERN) creerde microvuurballen mettemperaturen van boven de tien miljard graden,een miljoen keer zo heet als het centrum vande zon. Dit is de hoogste temperatuur en dehoogste dichtheid die ooit met een experimentzijn bereikt, verklaarde onderzoeker DavidEvans van de universiteit van Birmingham.Deze temperatuur werd niet meer bereikt sindshet eerste miljardste van een seconde na deBig Bang, ruim 13,5 miljard jaar geleden. Denabootsing van de omstandigheden van vlakna de oerknal werd zondag uitgevoerd,berichtte de BBC maandag. Onderzoekershopen meer te leren over het materiaal waaruithet universum bestond fracties van eenseconde na de oerknal. Tot nu toe bracht dedeeltjesversneller steeds protonen met elkaarin botsing, om er achter proberen te komen hoehet heelal is ontstaan. Het onderzoek vanzondag werd uitgevoerd in Alice, een van dezes scanners. De LHC zal atoomkernen vanlood met elkaar in botsing brengen tot begindecember. Dan wordt er technisch onderhoudverricht. De experimenten worden in februarihervat. De 27 kilometer lange en cirkelvormigeLarge Hadron Collider (LHC) bevindt zich ineen tunnel onder de FransZwitserse grensnabij Genve.


Kortnieuws

Op de Amerikaanse websitewww.ifitwasmyhome.com kanmen niet alleen zien hoe grootde olie vlek (aan het oppervlak)reeds is, maar ook hetoppervlak hiervan vergelijkenmet waar men woont. Eenbeeld zegt, ook deze keer,meer dan woorden...

044

De Vlamnevel (of NGC 2024)is de benaming voor eenemissienevel die zich bevindtin het sterrenbeeld Orion. DeVlamnevel ligt op ongeveer1500 lichtjaar afstand van deAarde. De Vlamnevel werd inhet jaar 1786 ontdekt door deBritse astronoom WilhelmHerschel.Marc van der Sluys is Nationaal Fellow van het CanadeesInstituut voor TheoretischeAstrofysica (CITA) aan deUniversiteit van Alberta. Hijwerkt aan de evolutie vandubbelsterren en het waarnemen van gravitatiestraling vanneutronensterren en zwartegaten met LIGO en Virgo.

Marc van der Sluys Rubriek

De hemelkalender

045

Rubriek

046

Gegevens van de bedekkingvoor een aantal plaatsen inNederland en Belgi. Kolom 1geeft de plaatsnaam aan.Intrede: (kolo

047

Meteorenzwermen zijn zwermen van meteoren, vaakafkomstig van stof en gruisachtergelaten door kometen.Wanneer een komeet in debuurt van de zon komt, gaathet ijs verdampen en viageisers door de korst van dekomeet breken. Het stof dathierbij vrijkomt, kan later eenmeteorenzwerm veroorzaken.Interessant bij een meteorenzwerm is dat alle deeltjes uitdezelfde richting komen. Doorhet perspectiefeffect lijkt danalsof de trajecten van deveroorzaakte meteoren, bijachterwaartse verlenging, uiteen zelfde punt lijken te komen(net zoals de sporen van eenlange, rechte spoorweg). Ditpunt noemt men de radiant vande zwerm. Meteorenzwermenworden doorgaans genoemdnaar het sterrenbeeld waarinhun radiant gelegen is. Omdatin de paar dagen dat eenzwerm te zien is de aardeverder trekt in zijn baanverschuift de radiant enigszins.

048

Ursiden zijn trage meteoren(33 km/s) en kunnen de helenacht waargenomen worden.Heldere exemplaren zijn vaakgeel van kleur. Het radiant vande Ursiden is voor onzecontreien circumpolair en staatgedurende de maximumnachtin de buurt van de heldere sterKochab.

SETI, de "Search for Extraterrestrial Intelligence" (Dezoektocht naar buitenaardseintelligentie) is een projectwaarbij door gevoelige radiotelescopen wordt gezocht naarsignalen uit de ruimte diekenmerken hebben waaruitblijkt dat ze veroorzaaktzouden kunnen zijn door eenbuitenaardse beschaving.Bron: Wikipedia.


049

Media: Onderzoek naarantimaterie in het heelal

050

Het gat in de ozonlaag bovenAntarctica waargenomen doorhet SCIAMACHY instrument op1 september 2005. Bron: KNMI/ ESA.

Redactioneel Artikel

Wanneer gaan we opvakantie naar de Maan ?

De AEG leden samen met enkele sympatisanten alsook deschepen Yves Mirroir en burgemeester Jean Vandecasteeletijdens de viering van onzetiende verjaardag. Bron: DeZeewacht.

051

052

Dirk Devlies is, naast lid van deAstro Event Group vzw, ookactief in de Vereniging VoorSterrenkunde waar hij zetelt inde raad van beheer. Zowat elkvrij moment steekt hij in z'nzelfgemaakt sterrenkundig enruimtevaartgericht woordenboek. Een omvangrijk werk datal enkele duizenden pagina'stelt.

Dirk Devlies Rubriek

Woord v/d maand:Internationale Astronomische Unie

053

Rubriek

054

De afbeelding toont de OBassociaties tot ongeveer 1.500parsec die voor Hipparcosbekend waren. Met N wordt hetaantal sterren aangegeven meteen absolute magnitudehelderder dan 5. Voor eenverklaring van magnitudes, zieGuidestar februari 2010..

Het Amerikaanse leger houdt de lippen stijf opelkaar over een mysterieuze raketlancering aande Californische kust, zo meldt CBS News. Hetgebeuren was gefilmd door televisiestationKFMB dat tot de CBSgroep behoort. Eennieuwshelikopter van KFMB maakte beeldenvan een raketlancering maandag bijzonsondergang (plaatselijke tijd). Er was eenenorm lange rookpluim te zien en het projectiellijkt vanop zee te zijn afgevuurd, niet ver uit dekust ten westen van Los Angeles en tennoorden van Catalina Island. KFMB stak zijnlicht op bij de Amerikaanse Luchtmacht enZeemacht, maar de militairen hadden niets tezeggen. Een woordvoerder van de Navy zei datde raket niet van hen was en dat de Navy in debuurt geen activiteit tentoon had gespreid. Vanop de luchtmacht en lanceerbasis Vandenbergin Californi is vrijdag (plaatselijke tijd) eenDelta2 draagraket met een Italiaanse satellietgelanceerd, maar sindsdien bleef het daar stil,kreeg CBS van functionarissen te horen.Woordvoerder David Lapan van het Pentagonheeft dan weer gezegd dat geen enkele dienst,die aan de basis zou kunnen liggen van demysterieuze rookpluim die door sommigen aaneen raket wordt toegeschreven, heeft latenweten bij de zaak betrokken te zijn. "Wij zijndus nog altijd op zoek naar een verklaring", zeide kolonel. "Alle tot nu toe verzameldeinformatie toont aan dat het niet het resultaat isvan een activiteit van het ministerie vanDefensie." Gewoonlijk wordt bij eentestlancering van een raket of bij de start vaneen draagraket het luchtruim gesloten.Schepen worden gewaarschuwd uit degevarenzone te blijven. In dit geval was er nietsvan aan, aldus de woordvoerder. Hij achttebovendien een militaire oefening zo dicht bij dedrukke internationale luchthaven van LosAngeles "weinig plausibel". Bron: Belga / SPS /09112010.Rusland en ZuidKorea hebben overeenstemming bereikt om een derde lanceerpogingte doen met de ZuidKoreaanse draagraketNaro1 die bij zijn eerste twee vluchten heeftgefaald, meldt de ZuidKoreaanse minister vanWetenschapsbeleid Lee JuHo. Bij de derdemissie is het de bedoeling een 100 kilowegende satelliet in de ruimte te brengen. Tassvermeldde er niet bij voor wanneer de poginggepland is. De Naro1, ook gekend als KSLV,vloog vanop de lanceerbasis Naro voor heteerst op 25 augustus 2009 maar faalde. Ookeen tweede lancering draaide in juni van ditjaar op een fiasco uit. De raket is ontwikkelddoor het ZuidKoreaanse ruimtevaartbureauKARI en Korean Air. De Russische raketbouwerKroenitsjev leverde de eerste trap die ook deeerste trap wordt van de nieuwe Russischedraagraket Angara waarvan er meerdereconfiguraties zullen zijn. Kroenitsjev hielptevens bij de bouw van de lanceerbasis. Bron:Belga / VSV / 08112010.De mysterieuze onbemande spaceshuttle vande Amerikaanse Luchtmacht is vandaag na eensuccesvolle missie geland op Vandenberg inCaliforni, zo heeft de Luchtmachtbasisgemeld. Op 22 april lanceerde de AmerikaanseLuchtmacht vanop Cape Canaveral in Floridamet een Atlas5 draagraket een onbemandprototype van spaceshuttle waarvan de missiestreng geheim werd gehouden. De X37B aliasOTV1 heeft meer dan 220 dagenexperimenten in de ruimte uitgevoerd. Om tekunnen landen, ontstak het tuig in een lagebaan zijn manoeuvreermotoren, om danvolledig op autopiloot de duik in de atmosfeer inte zetten. De door Boeing voor de VSluchtmacht gebouwde, negen meter lange,nieuwe spaceshuttle is volgens hetcommuniqu "het nieuwste en meest 055

geavanceerde" ruimtetuig dat naar de Aardekan terugkeren. Tijdens de eerste missie zijnalle objectieven bereikt. De AmerikaanseLuchtmacht is van plan de X37B in de lentevan 2011 een nieuwe vlucht te laten maken. Deminishuttle krijgt opnieuw lift van een Atlas5van Lockheed Martin. Bron: Belga / DEA / 03122010.De VS hebben vannacht hun geheime diensteneen nieuw werktuig gegeven, dankzij desuccesvolle lancering door een DeltaIVdraagraket van een spionagesatelliet die degrootste ter wereld zou zijn. De DeltaIV vanBoeing is de krachtigste klassieke draagraketwaarover de VS beschikken. De 72 meter hogeDeltaIV, uitgebaat door de United LaunchAlliance (ULA), vertrok na enkele keren uitstelom technische redenen zondag om 23.58 uurBelgische tijd op Cape Canaveral in Florida,met als nuttige lading de ultrageheime NROL32 van het National Reconnaisance Office, deoverheidsdienst die de Amerikaanse spionagesatellieten ontwerpt, bouwt en uitbaat. Officieelis over de satelliet niets meer gezegd dan dathet de grootste kunstmaan ter wereld is en dathet tuig de nationale veiligheid ten goede komt.Deskundigen menen dat het eenafluistersatelliet is. Ze beschikt "waarschijnlijkuit gevoelige radioontvangers en een antennewaarvan de diameter tot 100 meter zou kunnenbedragen", aldus ruimtevaartdeskundige TedMolczan. Ter vergelijking heeft de websitespace.com het over de lancering in juli 2009met een Ariane5 gelanceerde TerreStar1 die6,91 ton woog en bestempeld werd als de"grootste commercile satelliet ter wereld". Hetwas de achtste en laatste lancering van ULAvoor dit jaar, de 45ste sinds het bedrijf indecember 2006 is gevormd door Boeing enLockheed Martin. Het was de derdeoperationele vlucht van de futuristisch uitziendeDeltaIV. Die kan 24 ton in een lage baanbrengen en 11 ton in een geoysnchrone baan.Bron: Belga / GB / 22112010.In Orlando in Florida staat een man terecht dieervan wordt beschuldigd vals alarm te hebbengeslagen bij de kustwacht en die ook een keerheeft gewaarschuwd voor een fakebedreigingbij de lancering van een spaceshuttle. Volgenshet Openbaar Ministerie deed Nicholas Barbatiuit Daytona Beach in 2008 nodeloos eennoodoproep naar de kustwacht. Hij hield voordat hij zich op een jacht bevond dat ter hoogtevan de kusten van New York water maakte. Hijdeed zich voor als een officier van diekustwacht en belde naar een beveiligdefederale lijn om een vermeende bedreiging temelden voor een op lancering wachtendespaceshuttle. Hij heeft via zijn computer intotaal meer dan 500 keer vals alarm geslagen,ook naar nooddiensten in het buitenland.Barbati leidt volgens de aanklacht ook eenonlineprostitutieservice en gebruiktepersoonlijke gegevens van de vrouwen om defiscus valse inkomsten te verstrekken. De manriskeert tot 16 jaar cel. Bron: Belga / GB / 30112010.


Kortnieuws

In november 2001 was de bemanning van het internationaleruimtestation ISS getuige vande Leoniden meteorenstorm.Bron: NASA..

056

Luchtfoto van de Pauselijkezomerresidentie in CastelGondolfo. Let op de koepelsbovenaan de gebouwen dieaan de tuin grenzen. Bron:Specola Vaticana.De 0,40 m Visuale refractor(f/15) werd in 1935 door CarlZeiss AG speciaal voor hetSpecola Vaticana gebouwd.Bron: Philip Corneille.Philip Corneille is AEG lid enData Management consultantmet bijzondere interesse voorsterrenkundige applicaties. AlsFellow of the British Interplanetary Society schrijft hijregelmatig over onbemanderuimtevaart en sterrenkundevoor internationale vakbladen.

Philip Corneille Rubriek

Observatoria wereldwijdSpecola Vaticana (Europa)

057

Rubriek

058

De lichtgele pastel gevel vanhet zomerverblijf van de Pausin Castel Gandolfo gefotografeerd vanaf de Piazza delPlebiscito. Bovenin de koepelbevindt zich de 0,40 m Zeissrefractor, Visuale genoemd.Bron: Philip Corneille.

060

Het gat in de ozonlaag bovenAntarctica waargenomen doorhet SCIAMACHY instrument op1 september 2005. Bron: KNMI/ ESA.


De AEG activiteitenkalender

061

Kortnieuws

Het beeld op de achtergrond iseen optisch beeld van Hanny'sVoorwerp en nabijgelegensterrenstelsel IC2497 (copyright: William Keel, AnnaManning, 3.5m WIYN Telescope). Op de voorgrond zijn dehoge resolutie beelden te zien(oranje en paars) die in hetonderzoek zijn verkregen.Twee hele compacte bronnenzijn waargenomen in de kernvan sterrenstelsel IC2497 methet Europese netwerk vanradiotelescopen, waaruit blijktdat er een heel zwaar zwart gataanwezig is in de kern van hetstelsel. De omliggenderadiogolven zijn ontstaan uiteen zogenoemde "nuclearstarburst", een enorme uitbarsting van sterren in de kern vanIC2497. Bron: Astron.

Met de hulp van een leger vrijwilligers van hetGalaxy Zoo 2project heeft een internationaalteam van sterrenkundigen ontdekt dat decentrale 'balk' die veel spiraalstelsels vertonen,funest is voor de stervorming in dezesterrenstelsels. Onduidelijk is nog waarom datzo is. Verreweg de meeste sterren in het heelalmaken deel uit van een sterrenstelsel. Zulkestelsels komen voor in allerlei soorten enmaten, maar de spiraalvormige zijn hetbekendst. Ongeveer de helft van dezespiraalstelsels waaronder ook onsMelkwegstelsel heeft een balk: een rechtestructuur van sterren die dwars door hetcentrum van het stelsel vormt. Uit het GalaxyZoo 2onderzoek is nu gebleken datspiraalstelsels die voor een belangrijk deel uitoude sterren bestaan ongeveer twee keer zovaak een balk hebben als andere spiraalstelsels. Anders gezegd: in balkspiraalstelselsstaat de stervorming vaak op een laag pitje.Onduidelijk is nog of de balken slechts eenneveneffect zijn van het een of andere procesdat ervoor zorgt dat de stervorming stil komt tevallen, of dat ze juist de oorzaak daarvan zijn.Bron: NU / 09112010.Duitse wetenschappers zijn er in geslaagd omde waarschijnlijk kleinste bouwelementen vanhet magnetische veld van de zon op te sporen.Het betreft gebieden van slechts enkelehonderden kilometers groot, waar hetmagnetische veld vele malen sterker is dan datvan de aarde. De ontdekking is gedaan met dezonnetelescoop van ballonmissie Sunrise, diein juni 2009 naar een hoogte van 37 kilometerwerd gebracht. De zon is een turbulenthemellichaam, met opstijgende en afdalendebellen van heet gas die het zichtbarezonsoppervlak een korrelig aanzien geven.Tussen de afzonderlijke 'korrels', die officieelgranules heten, waren eerder al heldere'puntjes' ontdekt die door hun diepere liggingheter zijn dan hun omgeving. De preciezefysische eigenschappen van deze gebiedjeswaren echter nog niet goed bekend. Met deinstrumenten van de Sunrisemissie is nuvastgesteld dat de heldere puntjes eenmagnetische veldsterkte van 1,8 kilogausshebben ruwweg drieduizend maal zo sterk alshet magnetische veld van de aarde. Huntemperatuur is ongeveer duizend graden hogerdan die van hun omgeving. Theoretischeberekeningen laten zien dat deze hetemagnetische puntjes corresponderen metindividuele magnetische fluxbuizen. Andersgezegd: ze zijn de bouwelementen waaruit hetmagnetische veld van de zon is opgebouwd.Bron: NU / 10112010.De Amerikaanse infraroodsatelliet WISE heeftzijn eerste bruine dwerg ontdekt. Bruinedwergen zijn 'mislukte sterren': ze hebben meermassa dan de grootste planeten, maar zijn nietzwaar genoeg om energie op te wekken doormiddel van kernfusie. Hierdoor koelen ze in deloop van hun bestaan steeds verder af, totdatze alleen nog op infrarode golflengtenwaarneembaar zijn. De WISEsatelliet is bezigom de hemel af te speuren naar alle mogelijkeobjecten die infraroodstraling uitzenden. Doorde bijzondere samenstelling van hunatmosfeer, die onder meer methaan bevat,vertonen bruine dwergen zich op de WISEbeelden als opvallend groen getintelichtpunten. Aan de hand van dit kleurcriteriumzijn al tientallen bruine dwergkandidatenopgespoord, maar pas n van dezeontdekkingen is met behulp van telescopen opaarde bevestigd. De nieuwe bruine dwerg heeftde aanduiding WISEPC J045853.90+643451.9gekregen. Hij bevindt zich op een geschatteafstand van achttien tot dertig lichtjaar enbehoort met een oppervlaktetemperatuur van

iets meer dan 300 graden Celsius tot dekoelste in zijn soort. Naar verwachting zalWISE honderden van deze objecten opsporen.Bron: NU / 11112010.Een van de belangrijkste ontdekkingen die deruimtesonde Deep Impact vorige week heeftgedaan, toen hij langs komeet Hartley 2scheerde, is dat de 'fonteinen' of jets van dampen stof die het komeetoppervlak vertoontgrotendeels uit kooldioxide bestaan. Dat blijktuit analyse van het uitgestoten materiaal metde infraroodspectrometer van Deep Impact. Totnog toe werd aangenomen dat verdampendwaterijs de drijvende kracht achter de jets vankometen was. Wetenschappers zijn deze weekbijeen bij de universiteit van Maryland om degrote hoeveelheid gegevens te analyseren diede ruimtesonde vorige week heeft verzameld.En die berg wordt nog steeds groter: per dagstuurt Deep Impact ongeveer tweeduizendbeelden naar de aarde. In de loop van dekomende weken hopen de wetenschappersmeer ontdekkingen over de komeet te kunnenpresenteren. Bron: NU / 11112010.De reusachtige uitstulping aan de achterkantvan de maan schreeuwt al decennialang omeen verklaring. Wetenschappers van deuniversiteit van Californi in Santa Cruz denkendie nu gevonden te hebben voor een stukjedan. Dat hoogland zou het resultaat kunnenzijn van de getijdenkrachten die lang geledenop de maan werkten, toen zijn vastebuitenkorst nog op een oceaan van gesmoltengesteente dreef (Science, 11 november). Dezeconclusie volgt op de ontdekking dat de vormvan de uitstulping zich met een verrassendeenvoudige wiskundige functie laat beschrijven.De aard van die functie wees erop dat ergetijden aan het werk zijn geweest. Volgens deonderzoekers lijkt het erop dat de 'bult' eenoverblijfsel is van 4,4 miljard jaar geleden, toenhet inwendige van de maan nog grotendeelskneedbaar was. De getijdenwerking van deaarde deed de rest. Er schuilt wel een addertjeonder het gras: hoewel dit model de uitstulpingvan de achterkant van de maan goed kanverklaren, zou er aan de voorkant van de maandan k zo'n bult moeten zijn. En die is er niet.Het is natuurlijk denkbaar dat het hoogland aande voorzijde van de maan in de loop van demiljarden jaren is weggewerkt door vulkanischeactiviteit en andere geologische processen.Maar helemaal bevredigend lijkt die oplossingniet. Bron: NU / 11112010.Afgelopen zaterdag trok de verre dwergplaneetEris precies voor een ster langs. Drie teamsvan sterrenkundigen hebben deze bijzonderesterbedekking vanuit Chili waargenomen. Hunmetingen kunnen worden gebruikt om degrootte van Eris te bepalen. De definitievemeetwaarde is nog niet bekend, maar het lijkter sterk op dat de middellijn van Eris in elkgeval kleiner is dan 2340 kilometer. Dat is maarvier kilometer minder dan de grootte van Pluto,maar het uiteindelijke getal zou nog eens vijftigtot zestig kilometer lager kunnen uitvallen. Totnog toe werd ervan uitgegaan dat Eris juist degrootste van de twee was. Als het formaat vanEris inderdaad naar beneden moet wordenbijgesteld, betekent dit dat haar oppervlak nogwitter is dan gedacht. Het lichtweerkaatsendvermogen komt dan uit op negentig procent ofmeer. Daarmee benadert Eris de helderheidvan de ijsmaan Enceladus, die om de planeetSaturnus cirkelt. 11112010.


De Neandertaler is volgens een studie van eenteam rond GerdChristian Weniger van deUniversiteit van Keulen uitgestorven vanwegeextreme klimaatsveranderingen. In hettijdschrift Quaternary International hebben dewetenschappers gegevens uit meerderedisciplines samengevoegd en vroegere studiesbevestigd die zeiden dat klimaatsveranderingenwellicht tot het uitsterven van dit soort oermensheeft geleid. Het team gaat er in zijn model vanuit dat de neandertalers in Europa de meesteklimaatsveranderingen naar een ijstijd hebbenoverleefd doordat dit type mensen zich tennoorden van de Middellandse Zee als een jojobewoog tussen de 53ste en de 45stebreedtegraad. Klimaatsveranderingen over1.000 jaar zijn echter door zes zogenaamdeHeinrichEvents versterkt. Tijdens dergelijkekoude periodes hebben grote brokken ijs vanNoordAmerika de oceaan overgestoken enhebben naast een verdere terugval van detemperatuur ook voor extreme droogtefasesgezorgd. Die droogte heeft de basisconditiesvan de neandertaler in de gebieden waar hijeen onderkomen had gezorgd vernietigd. Hetteam rond Weniger gaat ervan uit dat onzevoorvader tijdens het vierde HeinrichEvent isuitgestorven. De eerste anatomisch modernemensen zijn uit WestAzi naar Europagekomen en zowat 30.000 jaar geleden ookuitgestorven. Met grote waarschijnlijkheidhebben de moderne mensen en deneandertaler zich in WestAzi vermengd. InEuropa kon dat niet meer, want daar leefden erop dat moment geen neandertalers meer. Bron:Belga / GB / 03122010.De Wereldorganisatie voor Meteorologie zeigisteren dat 2010 zeker bij de drie warmstejaren sinds 1850, het begin van detemperatuurmetingen, zal worden gerekend.De periode 20012010 is nu al het warmstedecennium uit de geschiedenis. Intussen heeftde extreme koude in het noorden van deplaneet al twintig personen gedood in Europa,de grote meerderheid daklozen, en chaosgecreerd voor vlieg, trein en autoverkeer.Landen in de Carabische zone krijgenondertussen af te rekenen met overvloedigeregen en overstromingen: Colombia,Venezuela, Panama en Costa Rica. Maar dekansen dat men op de klimaattop in Cancuneen akkoord bereikt over de drastischevermindering van de uitstoot vanbroeikasgassen zijn zo goed als onbestaande.De discussies draaien vooral rond geld enmiddelen om zich te wapenen tegen deonvermijdelijke gevolgen van deklimaatwijziging. "Cancun was nooit bedoeldom een pact tegen de klimaatverandering tesluiten", zegt Barry Coates, directeur vanOxfam in NieuwZeeland. Maar "de gesprekkenverlopen veel gezonder dan in Kopenhagen.We zien echte vooruitgang, zoals hetklimaatfonds. Als men de dure woorden vanKopenhagen kan vervangen door de nuchtererealiteit van complexe onderhand

Guidestar december 2010

Documents

Transcript of Guidestar december 2010