HetGR

ATISd

igitale

magaz

inevan

deAst

roEve

ntGro

upvzw

-Reda

ctie@a

egvzw.

be-w

ww.ae

gvzw.b

e-Jaa

rgang

8-Dec

ember

2012

Info - Patrick Jaecques is,naast grafisch vormgeveren hoofdredacteur van ditmagazine, ook oprichteren voorzitter van de Astro EventGroup vzw uit Oostende. Een doorpassie gedreven levensgenieter dieal meer dan een kwart eeuw langhet brede publiek informeert over dediverse hemelse wonderen...

Patrick

Jaecqu

es

Een hemelse compositie

002Foto - Sfeerbeeld van de totale zons-verduistering gezien vanaf de kustvan Australië. De volgende totalezonsverduistering doet zich voor op20 maart 2015 en dat in het NoordAtlantische gebied.

Editor

iaal

Een voorzitter kan eigenlijk het best verge-leken worden met een dirigent, die alsalgemene leidraad over een partituur beschikt.Zelden zelf gecomponeerd en meestal eensamenraapsel van ideeën en doelstellingen,aangebracht door derden. Geschreven met detoen heersende tijdsgeest voor ogen. Hij geeftrichting aan een pallet aan muzikanten vanallerlei pluimage. Elk met hun eigen inbreng,noden en kwaliteiten. Hun karakter bepaaltvaak hun keuze van instrument. En hunspecifieke stijl. En, wanneer ze goed op elkaarafgestemd zijn, kan dit leiden tot deuitvoering van een prachtige symfonie...Om tot uitstekende resultaten te komen dientiedere muzikant echter, ongeacht zijn leeftijdof ervaring, op zijn minst goed samen tewerken met zijn naaste buur. En vertrouwenhebben in de leiding van de dirigent, die doorzijn positie vaak als enige een goedtotaalbeeld heeft. Iets wat vanalle partijen een inspanningvraagt. Maar dit kan, mitsvoldoende oefening, leiden totbijzondere hoogtepunten.Speelt één muzikant vals, danoverstemmen zijn collega'shem wel. En valt het deomstaanders niet op. Wanneerechter een muzikant doelbe-wust zijn collega's tegenwerkt,door verkeerde partituren teverspreiden, hun instrumentensaboteert of derden inschakeltom amok te maken, danwordt de sfeer voor iedereenverpest. En dan dient er ingegrepen teworden. Niemand heeft baat bij een slechtklinkend orkest. Daarnaast gebeurt het ookwel eens dat de ene sectie (blazers) zichbelangrijker voelt dan een andere (strijkers).En meer aandacht eist... En dan mag dedirigent vaak opnieuw beginnen. En zo gaatheel wat tijd en energie verloren doorindividualistische en / of groepsgebondenverzuchtingen. Al dan niet terecht... En vooral

de andere muzikanten zijn hiervan hetslachtoffer. Maar wanneer alle violen op elkaarafgestemd zijn begint het werk pas...Het volk stroomt stilaan toe. De maatpakkenzijn gestreken, de instrumenten staan klaar ende partituren wachten om vertaald te wordenin goddelijk geluid. Wanneer plots het lichtabrupt uit gaat... een stroompanne... eniedereen kijkt naar de dirigent in de hoop datdeze een oplossing kan aanreiken. Helaas, ookdeze staat niet boven de harde realiteit. Watsommige muzikanten en bezoekers blijkbaarmoeilijk kunnen verkroppen. En sommigeneisen zelfs hun geld terug. Want een schuldigemoet blijkbaar steeds een gezicht hebben. Enzo leven we eigenlijk allemaal op ons eigenmorele eiland. Met onze eigen waarheden. Westeken nu eenmaal al te graag de beschul-digende vinger uit naar iemand anders.Zonder erbij stil te staan dat we zelden onszelfbeschuldigen. Of we leven onshelemaal niet in de beweeg-redenen van iemand anders...

En toch, als we even uit onzeeigen individualistische cirkeltreden, kijken naar en denkenaan een ander, kunnen wesamen werken aan een gemeen-schappelijk doel. Ten voordelevan zowel het individu als degroep. Door onze instincteneven te negeren en gebruik temaken van ons intellect. Maarmet de passie van het hart.Om samen te werken aan deuitvoering van de symfoniedes levens. En het maakt eigenlijk niet uit wiede partituur geschreven heeft. Deze heeftgedirigeerd of uitgevoerd. Want het is decontext die telt. Die ons doet rillen van genot.Terug doet denken aan vervlogen tijden, oudegeliefden of, zoals vaak in mijn geval, doetdromen over de toekomst...Verder wens ik iedereen, samen, een prachtig,gezond, leuk, helder en vrijgevig eindejaar !

“Music gives a soul tothe universe, wings tothe mind, flight to theimagination and life toeverything.”

Plato

Guide

star|

12-201

2

Dit digitale magazine, beschikbaar als PDF en Flashbestand, is een non-profit product van de Astro EventGroup vzw uit Oostende en heeft tot doel sterren-kunde, klimatologie en ruimtevaart te promoten bij eenzo breed mogelijk publiek.De redactie bestaat uit: Patrick Jaecques (hoofd-redacteur en grafisch vormgever), Hendrik De Rycke(redactie), Kris Christiaens, Sander Vancanneyt en JoeriDe Ro (redactie). De vaste rubrieken worden onder-houden door Philip Corneille, Dirk Devlies, KrisChristiaens, Marc van der Sluys, Filip Feys en DannyVan Hoecke. Zin om ook een artikel te schrijven en / ofrubriek te onderhouden. Contacteer ons dan viaredactie@aegvzw.be.De Astro Event Group vzw, noch enige andere persoondie in zijn naam optreedt, is verantwoordelijk voor hetgebruik dat zou kunnen worden gemaakt van deinformatie in deze digitale publicatie of voor eventuelefouten die er, ondanks de uiterste zorg bij de voor-bereiding van de teksten, nog in zouden staan. Tevens

heeft de redactie alle nodige moeite gedaan om tevoldoen aan de wettelijke voorschriften inzakeauteursrechten en om contact op te nemen met derechthebbenden. Elke persoon die benadeeld meent tezijn en zijn rechten wil laten gelden wordt verzocht zichbekend te maken.Er is een samenwerkingsverband met diverse websites.Dankzij de steun van de diverse auteurs, de leden ennatuurlijk de diverse sponsoren kunnen we dezedigitale publicatie gratis verspreiden.Deze digitale publicatie is volledig ontworpen metgratis open-source en / of freeware software zijndeScribus, Gimp, Foxit Reader, Ink-scape en Paint.net.Ook een enthousiaste lezer van ons magazine? Steunons dan door lid te worden van onze dynamischevereniging. Het lidgeld, op jaarbasis, bedraagt slechts15,00 euro. Alvast van harte dank !De 'deadline' ligt steeds vast op de 25e van de maand !

Informatief

Inhoudelijk04 - Het Gentse lichtplan gemeten en gewogen.07 - De kometen van 2013.09 - Kortnieuws - Sterrenkunde.10 - 'Tracktor beam' is een feit !11 - Het CUUSOO project12 - Rubriek - European Southern Observatory (ESO).14 - Koraal verslechterde al voor klimaatsverandering.15 - Rubriek - Nieuw in de boekenkast - Stephen Hawking.16 - Rubriek - Astrofoto van de maand.19 - Kortnieuws - Sterrenkunde.20 - Rubriek - Lancering in de kijker - ...22 - Plannen voor Marskolonie zijn verrassend realistisch.24 - Rubriek - Observatoria wereldwijd - 2,0 m Liverpool telescoop.29 - Kortnieuws - Ruimtevaart.30 - Schotel Dwingeloo radiotelescoop terug op toren.31 - Rubriek - Lanceeroverzicht van de maand.32 - Rubriek - Amateurastronoom in de kijker - Sir Patrick Moore.34 - Rubriek - Woord van de maand - ...37 - Kan Curiosity leven ontdekt hebben op Mars ?39 - Kortnieuws - Klimatologie.40 - Rubriek - Space History - Atlantis STS-45 (4)47 - De zonsverduistering vanaf Ellis Beach Australië.49 - Kortnieuws - Sterrenkunde.50 - Sojoez 7K-LOK: Kosmonauten naar de Maan brengen.52 - Verslag ESA Ministerraad.54 - Rubriek - European Space Agency (ESA).56 - Rubriek - Het AEG nieuws.59 - Kortnieuws - Sterrenkunde.60 - Rubriek - Hemelkalender.65 - Nabijgelegen tweede Aarde.66 - Warmt de Aarde nog wel op ?69 - Kortnieuws - Ruimtevaart.70 - Commerciële ruimtevaart (1/2)76 - Rubriek - Sateria onder de sterren.

Dominique DierickJoeri De RoDiv. / RedactioneelBarry van der MeerPatrick JaecquesESO / Rodrigo AlvarezProf. Dr. AJ Van LoonRedactioneelEdwin PottilliusDiv. /RedactioneelKris ChristiaensTijs HofmansPhilip CorneilleDiv. /RedactioneelASTRONKris ChristiaensPhilip CorneilleDirk DevliesCaroline KraaivangerDiv. /RedactioneelDanny van HoeckeDr. Anik De GroofRedactioneelKris ChristiaensKris ChristiaensESA / RedactioneelDiv. /RedactioneelRedactioneelMarc van der SluysDiv. / RedactioneelMarlies ter VoordeDiv. / RedactioneelHerman HenderickxFilip Feys

Info - Je hoeft echt geen sterrenkun-dige zijn om te genieten van eenfantastische sterrenhemel. Kortom,de volgende keer dat u buiten komt,alleen of met vrienden, neem daneven de tijd om naar boven te kij-ken. Wedden dat je ook geboeid zalzijn ? Zeker weten...003

De Astro Event Group vzw, kortweg AEG, is een non-profit sterrenkundige vereniging voorvolwassenen uit Oostende die geïnteresseerd zijn in sterrenkunde, klimatologie en / ofruimtevaart. Iedereen met passie voor deze boeiende wetenschappelijke takken is er van hartewelkom. Van absolute beginner tot ervaren amateursterrenkundige en dit voor een boeiende,leerrijke en vooral gezellige beleving van z'n hobby.Ook wie niet in de ruime omgeving van Oostende woont heeft er baat bij om lid te worden. Wantde vereniging staat ook in voor een resem andere realisaties. Van de diverse boeiende websites,tentoonstellingen, voordrachten, uitstappen, de jaarlijkse StarNights en Space Night evene-menten tot dit uitvoerige magazine. Kortom, steun onze vereniging en stort vandaag nog 15,00euro (of meer) op rekening nummer IBAN: BE84 9730 0675 3759 / BIC: ARSPBE22 met vermeldingvan "lidgeld" alsook uw naam, adres en e-mail. Wij danken u alvast voor uw steun !

Guidestar|12-2012

Domin

iqueD

ierick

HHeett GGeennttssee lliicchhttppllaannggeemmeetteenn eenn ggeewwooggeenn

004

Info - Ter bestrijding van dezelichthinder is het aan te raden omgeschikte armaturen te gebruiken,waarbij het licht naar onder schijntin plaats van naar boven of horizon-taal. Bolle verlichting dient vermedente worden. Ook moet de vraaggesteld worden of de verlichtingecht wel nuttig is. Zo kan verlichtingbedoeld om ongewenste bezoekersaf te schrikken beter gekoppeldworden aan een bewegingsmelder,zodat deze enkel gaat branden alshet nodig is. Lichtreclames en klem-toonverlichting zijn na 23 of 24 uurmeestal geheel overbodig. Ook veelwegverlichting kan na middernachtuit, aangezien op veel wegen dannauwelijks nog verkeer is.Meer informatie :www.preventielichthinder.be

Hoofd

artike

l

Gent investeerde de voorbije jaren flink in eenlichtplan voor het Gentse stadscentrum. Hetontwerp van Roland Jéol wordt geprezen en iseen lust voor het oog, daar is ongeveeriedereen het over eens. De meningenbeginnen te verschillen wanneer het gaat overde uitwerking van het oorspronkelijkeontwerp. Tijd voor een analyse naar aanleidingvan de Nacht van de Duisternis.In een groot aantal centrumstraten is voormiddernacht de straatverlichting overwegendvervangen door gevelverlichting. Die verlich-ting is net als de accentverlichting voor detorengebouwen met uplighters – spotver-lichting van onder naar boven. Theoretischwordt, althans bij gevelverlichting, eennatuurlijke grens getrokken door de dakgotenvan de woningen om te verhinderen datstrooilicht in de atmosfeer zou terecht komenen zo de nachthemel verontreinigen. Iets watdoor de stadsdiensten regelmatig wordtaangehaald. Helaas blijkt dit in Gent in depraktijk toch niet het geval. Op de meesteplaatsen is overstraling vast te stellen,lichthinder dus. Bijkomend wordt met ditsoort verlichting door opwaartse reflectietegen gevels een deel van het licht naar bovenweerkaatst, en niet naar beneden waar hetvoetgangers en fietsers nog tot nut zoukunnen zijn. Het is één van de hardnekkigterugkerende kritiekpunten op het Gentselichtplan. Ook al omdat de uplighters opsommige plaatsen in de praktijk onvoldoendezijn om de uitgeschakelde straatverlichting tevervangen en de ingebouwde spots invoetpaden dan weer verblindend werken.

Meten is wetenMaar hoe objectiveer je deze observaties? Hoemeten wat de invloed is op de nachthemel vandit soort ongewenst licht? De Canadese firmaUnihedron brengt een meter op de markt diesinds een paar jaar in astronomiemiddenswordt aangewend om de kwaliteit van denachthemel te testen. Het apparaatje wordtwereldwijd gebruikt en is zowat de standaarden referentie geworden, ook al omdat hetgeen fortuin kost om het aan te kopen. Hetapparaat doet exact wat de naam zegt: ‘SkyQuality Meter’, het meet de helderheid van dehemel. Veel lichtverontreiniging levert lagemeetwaarden op het toestel op, hoe beter(donkerder) de hemelkwaliteit hoe hoger dewaarde. De SQM-L meter is zo geconcipieerddat hij in een beperkte hoek meet. Dit, incombinatie met een afscherming rond demeter, zorgt ervoor dat die wel degelijkuitsluitend de nachthemel registreert, enbijvoorbeeld niet het licht van nabijestraatlampen.We lieten het toestel zijn gang gaan op eenaantal plaatsen in de Gentse binnenstad. Eeneerste testronde werd gedaan voor

middernacht, met de accentverlichting overalactief. Dezelfde plaatsen werden opgezochtna middernacht, wanneer de meeste accent-verlichting is gedoofd en er wordt overge-schakeld op een traditioneel verlichtings-regime of verminderde accentverlichting. Hieren daar zal er natuurlijk ook nog wel eenreclamebord of een etalage worden gedoofdom middernacht, maar het lichtplan levert dedominante bijdrage. Om absoluut zeker te zijnvan de waarnemingen werden ze gedaan opeen ideale, zeer transparante, maanloze,onbewolkte nacht met weinig luchtvochtig-heid. Vochtigheid zorgt immers voorbijkomende verstrooiing en lichtveront-reiniging. Als double blind test werden ookplaatsen zonder accentverlichting, met enkeltraditionele straatlampen gemeten. Demeetresultaten zijn voor alle meetpunten zeersignificant te noemen. De invloed van hetlichtplan reikt bovendien tot ver buiten hetstadscentrum. Specialisten in de Vlarem 2milieuwetgeving van de Vlaamse Overheidzouden er een vette kluif aan hebben. Diewetgeving regelt wat kan en niet kan op hetgebied van lichthinder.

De metingen spreken boekdelen. Op allegemeten plaatsen (Braunplein, Korenmarkt,Graslei, Zuivelbrug, Kaatsspelplein, Oudburg-park, Veerleplein, Vrijdagmarkt en Patijntjes-straat) liet de meter na middernacht plots heelwat hogere, en dus betere waarden zien. Degemiddelde stijging was 1,14 magnitude /vierkante boogseconde (helderheid peroppervlakte) op logaritmische schaal. Latenwe deze technische waarde even interpreterennaar een praktisch te begrijpen schaal.Met de accentverlichting uit zou u in hetGentse centrum, rekening houdend metweglekkend licht van allerlei andere verlich-ting, inclusief de gewone straatverlichting, bijheldere, onbewolkte hemel zowat 320 sterrenmoeten kunnen tellen aan de nachthemel.Met het lichtplan actief wordt dat aantalteruggebracht tot nauwelijks 100. Opsommige plaatsen is het zelfs nog ergergesteld. Naar de buitenwijken toe daalt het

Guide

star|

12-201

2

Info - Een voorbeeld van weglek-kend licht. De gloed van deBaudelostraat hangt als een lichtendspoor over de Vrijdagmarkt. Illustra-tie van weglekkend licht zijstraatVrijdagmarkt. Bron: D. Dierick.

Info - Nog een voorbeeld vanuplighters in alle richtingen. In feitezou men dit constant moetenmonitoren om te verifiëren of ze nogwel juist staan gericht. Een bijnaonmogelijke opdracht. Sommigebewoners laten er zelfs een plantjeover groeien. Bron: D. Dierick.

005

Guidestar|12-2012

006

Foto - Meting met accentverlichtingaan. De meter werd voor de lees-baarheid even uit zijn afscherminggehaald. Met lichtplan aan. Bron: D.Dierick.

aantal zichtbare sterren van ongeveer 450 tot250. Het lichtplan heeft dus wel degelijk eenniet te onderschatten invloed op denachthemel van Gent en omgeving. Debewering dat het plan de hinder vermindertklopt niet echt (ref. website Stad Gent, Nachtvan de Duisternis).

Friedel Pas is voorzitter van Preventie Licht-hinder vzw, een adviesorgaan op het gebiedvan lichtbeheersing, en European LiaisonOfficer van de International Dark-Skyassociation. Aan hem de vraag of hij door deresultaten is verrast.‘Verrast ben ik niet direct. Het is meer danlogisch dat wanneer je zo goed als alle licht inde richting van de hemel stuurt dit een impactzal hebben. Je stuurt het licht weg van waar jehet nodig hebt en dus zal de oppervlakte dieje mee wenst te verlichten (openbare weg envoetpaden) donkerder zijn dan de hemel erboven. Vermoedelijk zijn de effecten zelfs nogsterker in de praktijk dan wat de metingenlaten zien. Bovendien wordt er blauw wit lichtgebruikt en het is geweten dat dehemelhelderheid tot drie keer helderder wordtals gevolg van dat soort licht. Ook heeft hetmeer impact op milieu en volksgezondheiddan warm licht.’Vraag: "Wat zou er kunnen verbeteren aan dehuidige implementatie van het lichtplan omongewenste neveneffecten te vermijden?"‘In een historische omgeving waar heel watwaardevolle gevels te zien zijn is het zekerlogisch dat deze in de kijker worden gezet enmee een gezicht geven aan de stad in deavond. Dat hoeft echter niet noodzakelijk tegebeuren met uplighters. Slechts een deel vanhun licht wordt in eerste instantie gestuurdnaar het doelgebied en dus kan men devolledige installatie eigenlijk beschouwen als

niet functionele lichtoverdracht naar deomgeving. Vlarem laat zoiets niet toe en steltdat de verlichting naar het doelgebied dient tezijn gericht. Daarom dat er beter neerwaartskan worden uitgelicht. Men kan gebruikmaken van toestellen die hoger op degebouwen geplaatst worden en zo ook nogsteeds een beeld geven van de gevel.Daarnaast wordt dan eveneens de straat opeen degelijke wijze verlicht. Men zal ook nietlanger het probleem kennen vanlichtoverdracht boven de dakgoot. Er istenslotte minder nood aan een specifiekeafstelling per gebouw en men kan zichbeperken tot één verlichtingssysteem in plaatsvan twee (accentverlichting én straat-verlichting). Nieuwe toestellen moetenvandaag uitgerust zijn met dimbareelektronische ballasten en de wettelijkenormen voorzien dat er na middernacht eenlager verlichtingsniveau mag gebruikt worden.Nu is het zo dat juist in de stille uren dewegen veel feller verlicht worden dan tijdensde actieve uren omdat men na middernachtverlichting gebruikt die wel het doelgebiedaanstraalt. Een beetje de omgekeerde wereld.Best kiest Gent ook voor een lichtbron metwarmer wit licht dat minder blauw licht bevatom de wetenschappelijk vastgestelde impactop mens en natuur te beperken. Als overheidkan het nuttig zijn een oplossing te zoeken dieje inwoners beschermt tegen dezeproblematiek in plaats van hen er extra aanbloot te stellen.’Ecologische stad

Is dit alles dan een ramp? Het grootste kwaadis voor de nachthemel immers al geschieddoor de stadsomgeving en alles wat daar bijhoort van openbare en particuliere verlichting.Het weglekkende licht van het lichtplan draagter echter extra en substantieel toe bij.Bovendien is er nog de invloed van lichthinderop milieu en gezondheid, iets waarover metde regelmaat van de klok wetenschappelijkepublicaties verschijnen. Een stad die zichklimaatneutraal wil maken en bogen op eenecologische politiek moet er natuurlijk welvoor zorgen niet zelf het slechte voorbeeld tegeven. In het centrum van Berlijn haalt menwaarden die positief concurreren met de besteGentse waarden. Alleen is Berlijn een flink stukgroter. Er is dus ruimte voor evolutie enverbetering in de uitwerking van de fraaieverlichting van Gent. Uplighters leveren degrootste bijdrage in het weglekken vanongewenst licht en het gebruik ervan moetmisschien toch wel eens herbekeken worden.Toch is het niet allemaal kommer en kwel. Dedoor de stad geïnstalleerde nieuwe armaturenvoor gewone straatverlichting zijn gelukkigwel van een goed ontwerp. Het lichtplanbespaart Gent flink op de energieteller, zorekende de stad al meermaals voor. Eenaangepast, top down design zou de rekeningallicht nog meer kunnen terugdringen. Aan eenverlichte hemel heeft immers niemand iets.Hieronder werd de lichthinder in kaartgebracht. De metingen in de Patijntjeswijkvallen buiten de getoonde zone. Daar evolueertde toestand van ernstige licht-verontreinigingvoor middernacht naar matige lichtveront-reiniging na uitschakeling van de accent-verlichting in het centrum. Het is een plaatswaar je in ideale omstandigheden dan nog ergvaag een hint van de melkweg kan zien.

Guide

star|

12-201

2

Foto - Meting met accentverlichtinguit. Na middernacht. Met lichtplanuit. Bron: D. Dierick.

Foto - Metingen voor middernachtin kaart gebracht op Google Maps.Dezelfde meetpunten na midder-nacht. Bron: D. Dierick.

DDee kkoommeetteenn vvaann 22001133Foto - De heldere komeet Hale-Boppwas de meest geobserveerde komeetvan de 20e eeuw en was een van dehelderste kometen van de afgelopenpaar decennia. De komeet was ge-durende achtien maanden met hetblote oog te zien. Dit was twee maalzo lang als de vorige recordhouderuit 1811. Deze komeet komt pasterug rond het jaar 4377.

Meer informatie :www.kometen.nl

007

Guidestar|12-2012Artikel

JoeriDeRo

Voor komeetliefhebbers wordt 2013 een zeerboeiend jaar, want het zou kunnen datvolgend jaar, in 2013, twee kometen met hetblote oog zichtbaar worden! Het gaat om dekometen C/2011 L4 PANSTARRS en C/2012 S1ISON, die allebei met het blote oog zichtbaarzouden moeten zijn in onze streken.Komeet PANSTARSS

Sterrenkundigen van de universiteit van Hawaïhebben met behulp van de Pan-STARSS 1telescoop op Maui een komeet ontdekt die in2013 wellicht te zien zal zijn met het bloteoog. De komeet werd in de nacht van 5 op 6juni 2011 ontdekt en kreeg de naam C/2011L4 (PANSTARRS). Volgens de eerste baan-berekeningen van de komeet door het MinorPlanet Center zal het object begin 2013 opeen afstand van ongeveer 50 miljoenkilometer langs de zon vliegen. Het object hadbij haar ontdekking in het sterrenbeeldSchorpioen een magnitude van 19, en was dusenkel zichtbaar in zeer grote telescopen.Wetenschappers gaan er vanuit dat dezekomeet afkomstig is van de Oortwolk. Ditgebied bevindt zich in de buitenste regionenvan het zonnestelsel en is de thuisplaats vanduizenden ijskoude objecten. Door aantrek-kingskrachten van andere objecten is komeetC/2011 L4 (PANSTARRS) van zijn vaste baanafgeweken waardoor het hemelobject zich nuin een paraboolbaan om de zon bevindt. Deeerste baanberekeningen tonen ook aan datkomeet C/2011 L4 (PANSTARRS) geen gevaarvormt voor de Aarde.

Als alles goed gaat, zal de komeet na haarperihelium in haar baan rond de zon op 10maart 2013 met het blote oog zichtbaarworden. Twee dagen na haar perihelium-doorgang, op 13 maart 2013, zal de komeetde hemelevenaar kruisen en wordt ze 's

avonds na zonsondergang zichtbaar in hetwesten. De komeet vervolgt een snellenoordwaartse beweging en wordt elke dagvroeger zichtbaar. Vanaf 3 april staat dekomeet in oppositie met de zon, wat wiltzeggen dat het hemelobject de gehele nachtzichtbaar is. Op dat moment neemt haarhelderheid echter af en blijft de komeet nogsteeds aan hoogte toenemen. Eind mei 2013,wanneer de komeet normaalgezien met hetblote oog niet meer zichtbaar zal zijn, zal dekomeet in onze streken haar maximale hoogtebereiken.De Pan-STARSS 1 telescoop waarmee dekomeet ontdekt is maakt deel uit van hetPanoramic Survey Telescope & Rapid ResponseSystem dat ontwikkeld werd om op zoek tegaan naar planetoïden die langs de Aardescheren. De telescoop op de Haleakala vulkaanop Maui werd uitgerust met een 1,4 gigapixeldigitale camera waarmee wetenschappers eengroot deel van de hemel meteen kunnenfotograferen. Dit nieuwe observatorium neemtelke 30 seconden één opname en dehoeveelheid data die Pan-STARSS elke nachtproduceert is te vergelijken met duizendDVD's. Elke maand fotografeert Pan-STARSSéén zesde van de sterrenhemel.

Komeet ISONEen andere komeet die met het blote oogzichtbaar zou kunnen worden is komeetC/2012 S1 ISON, die ontdekt is door eenRussisch team met behulp van de 0,4 metertelescoop uit het International ScientificOptical Network. Op dit moment bevindt dekomeet zich nabij de baan van Jupiter en heefteen magnitude van 18. Echter, op 28november 2013 zal de komeet in hetperihelium van haar baan komen en opongeveer 2 milljoen kilometer van de zonpasseren. Het ijs dat op deze manier smelt,laat een spoor achter en vormt een staart, diegekend is onder de naam coma. Rond dezeperiode zou het kunnen dat deze komeet eennegatieve magnitude zal krijgen! In de huidigetoestand van de komeet zal deze met hetblote oog zichtbaar worden vanaf novemberen tot januari zichtbaar aan de hemel blijven.Schattingen van de helderheid van de komeetzeggen dat de komeet een helderheid zoukunnen hebben tussen -11 en -16. In het bestegeval wordt deze komeet dus helderder dande volle maan! Er dient echter opgemerkt teworden dat het erg riskant is om eenhelderheidsschatting van een komeet te doenwant tijdens een komeetpassage kan er altijdmet de komeet iets gebeuren. Een goedvoorbeeld hiervan is komeet Elenin, die methet blote oog zichtbaar had moeten geweestzijn vorig jaar, maar in plaats daarvan instukken brak toen hij te dicht kwam bij dezon.

Kortnieuws

Met de nieuwe Nederlandse radiotelescoop LOFAR zijnde beste plaatjes tot nu toe gemaakt van een‘bellenblazend’ zwart gat. De bel is ruwweg 100.000lichtjaar groot en bestaat uit materiedeeltjes die doorhet zwarte gat zijn uitgespuwd. Dat zwarte gaten nietalleen maar dingen opslokken was al langer bekend.Aan de polen van zwart gaten worden vaak sterke,naar buiten gerichte stralen van materiedeeltjeswaargenomen. Vermoed werd dat op deze maniergrote bellen van materie kunnen worden ‘opgeblazen’.Het was echter niet zo makkelijk deze bellen waar tenemen. De uitgespuwde materie zendt nauwelijkszichtbaar licht uit en wordt niet waargenomen dooroptische telescopen. In het radiospectrum hebbenastronomen van onder andere de Radboud Universiteitin Nijmegen nu meer succes. Met de gloednieuweradiotelescoop LOFAR zagen ze rondom hetsterrenstelsel M87 een enorme bel van materieafkomstig is van het zwarte gat in het centrum van ditstelsel. LOFAR is gevoelig voor radiostraling met eengolflengte van 1,3 tot 30 meter. Nog niet eerder was erzo’n gevoelig meetinstrument voor dit spectrum. Detelescoop bestaat uit duizenden antennes verspreidover Nederland, Duitsland, Frankrijk, VerenigdKoninkrijk en Zweden. Bron: NU / 01-11-2012.De mineralen die verkenner Curiosity op de planeetMars heeft geanalyseerd hebben veel overeenkomstenmet vulkanisch zand op aarde. Dat lieten weten-schappers, verbonden aan de Amerikaanse ruimte-vaartorganisatie NASA, dinsdag weten. In de monstersheeft Curiosity kristallen ontdekt die lijken op kristallenin de bazaltachtige bodem van gebieden als Hawaii.De wetenschappers willen de informatie over demineralen op Mars gebruiken om te kijken of er ooitleven op Mars is geweest, of nog steeds is. Daarvoorgebruiken ze voor het eerst een techniek metröntgenstraling om de mineralen in kaart te brengen.Bron: ANP / 01-11-2012.Astronomen hebben de eerste resultatenbekendgemaakt van de Calar Alto Legacy Integral FieldArea-survey (CALIFA). Het gegevensbestand geeftongekend gedetailleerde informatie over honderdrelatief nabije sterrenstelsels. Behalve beeldinformatiewordt aan de hand van spectrale informatie eenanalyse gegeven van de chemische samenstelling vande stelsels en van de snelheden waarmee sterren engaswolken binnen deze stelsels bewegen. Voor deCALIFA-survey zijn bijna duizend sterrenstelsels opafstanden van 70 tot 400 miljoen lichtjaargeselecteerd. De stelsels worden onderzocht met de3,5-meter telescoop op de Calar Alto in het zuiden vanSpanje. De verzamelde gegevens moeten onder meerinzicht geven in de hoeveelheid donkere materie die destelsels bevatten. Bron: 01-11-2012.Opnamen van de NASA-ruimtesonde Cassini laten ziendat de atmosfeer van de grote Saturnusmaan Titan eenzwakke gloed uitzendt. Iemand die met een ballon inde nevelachtige Titanatmosfeer zou opstijgen, zou daarweinig van merken: de gloed is tientallen miljoenenkeren zo zwak als het licht van een gloeilamp. Alleenop zeer lang belichte opnamen is er iets van te zien. Degloed is enigszins vergelijkbaar met het licht vangasontladingslampen, zoals die bijvoorbeeld voorneonreclames worden gebruikt. Hij ontstaat doordatgeladen deeltjes in botsing komen met gasatomen – indit geval stikstofatomen in de atmosfeer van Titan.Soortgelijke processen spelen zich ook af in de

atmosferen van Venus en de aarde. Tot verrassing vanwetenschappers beperkt de atmosferische gloed vanTitan zich niet tot het bovenste deel van de atmosfeer,dat gemakkelijk bereikbaar is voor geladen deeltjes uithet magnetische veld van de planeet Saturnus. Hetwordt ook op kleinere hoogte gezien, terwijl geladendeeltjes van Saturnus of de zon niet zover in deatmosfeer kunnen doordringen. Mogelijk wordt dielagere gloed veroorzaakt door de energierijkeredeeltjes van de kosmische straling. Het is echter ookdenkbaar dat er een nog onbekend proces achtersteekt. Bron: 01-11-2012.Astronomen hebben in het centrum van eenopvallende planetaire nevel een bijzondere dubbelsterontdekt. De ontdekking bevestigt een veelbesprokentheorie over het symmetrische karakter van hetmateriaal dat de centrale ster de ruimte in slingert. Eenplanetaire nevel is een gloeiende schil van gas rondeen witte dwerg – een zonachtige ster die een grootdeel van zijn materie de ruimte in heeft geblazen enzijn laatste levensfase heeft bereikt. Fleming 1 is eenprachtig voorbeeld van zo’n nevel: hij heeft opvallendsymmetrische jets die een kronkelpatroon vertonen.Astronomen discussiëren al lang over het ontstaan vandie symmetrische jets, maar konden het maar niet eensworden. Nieuwe waarnemingen van Fleming 1,verkregen met de Europese Very Large Telescope (VLT)in Chili, gecombineerd met bestaande computer-modellen hebben nu voor het eerst precies laten zienhoe de soms bizarre vormen van planetaire nevels totstand komen. Gebleken is dat in het centrum vanFleming 1 niet één, maar twee witte dwergen staan,die in ruim een dag om elkaar heen cirkelen. Hoewel ermeer planetaire nevels bekend zijn die een dubbelsterin hun hart hebben, zijn gevallen waarbij twee wittedwergen om elkaar heen draaien zeer zeldzaam. Hettweetal sterren speelt een cruciale rol bij de verklaringvan de waargenomen vorm van de planetaire nevel.Terwijl de oorspronkelijke sterren ouder werden enopzwollen, gedroeg één van hen zich bij tijd en wijleals een stellaire vampier die zijn metgezel uitzoog.Hierdoor stroomde er materiaal naar de ‘vampier’,waardoor zich rond deze een zogeheten accretieschijfvormde. Door de interactie van de om elkaar heendraaiende sterren gedroeg deze schijf zich als eenwiebelende tol – een beweging die precessie wordtgenoemd. Deze beweging heeft tot gevolg dat hetmateriaal dat in de vorm van 'jets' loodrecht op deaccretieschijf wordt uitgestoten niet altijd dezelfde kantop gaat. Bron: NU / 08-11-2012.Astronomen hebben een kaart gemaakt van het heelalzoals dat er ongeveer 11 miljard jaar geleden uitzag.De kaart toont een periode tussen de oerknal en desnelle uitbreiding van het heelal die volgde, aldus hetinternationale team van wetenschappers. Het onder-zoek is gepubliceerd in het wetenschappelijk tijdschriftAstronomy & Astrophysics. Het toont dat de expansievan het heelal zo'n 3 miljard jaar na de oerknal begonaf te nemen. Pas later, toen de zogeheten donkereenergie invloed begon uit te oefenen, bewogen desterrenstelsels steeds sneller van elkaar vandaan. ''Pasnu zien we zijn adolescentie, net voordat het zijngroeispurt kreeg'', aldus een van de onderzoekers.Bron:ANP / 13-11-2012.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Voordracht : Buitenaards leven door Erwin LouagieMiljarden zonnestelsels binnen en buiten ons eigen melkwegstelsel...het lijkt bijna onmogelijk dater buiten onze blauwe planeet geen leven meer zou zijn. Maar waar zijn ze dan ? Of is hetontstaan van leven en intelligentie aan zodanige strikte voorwaarden verbonden, dat wij toch deenigen zijn die zich die vraag kunnen stellen ? Hoe kon er zowiezo uit dode materie levenontstaan op aarde ? Of elders ? En als we ooit leven elders vinden, hoe ziet het er dan uit ? Eenwetenschappelijke analyse...

Datum - Vrijdag 7 december 2012. 20.30 uur t/m 22.30 uur. Toegang: GRATIS.Locatie - Openbare bibliotheek Kris Lambert, Wellingtonstraat 7 te 8400 Oostende (B). www.aegvzw.be. 009

Guidestar|12-2012

Barryv

ander

Meer

''TTrraacckkttoorr bbeeaamm'' iiss eeeenn ffeeiitt !!

010

Artike

l

Met een enorme lichtstraal voorwerpen,ruimteschepen of mensen naar je toe trekken:in sciencefiction is de ‘tractor beam’ allangeen begrip. Amerikaanse wetenschappershebben nu voor het eerst een échte versiegemaakt. Het werkt weliswaar alleen voor helekleine deeltjes, maar toch.‘We zijn gevangen in een tractor beam! Hettrekt ons naar binnen’, roept ruimtepiraat HanSolo in paniek als zijn schip het enormeruimtestation, de Death Star, wordt inge-zogen. Liefhebbers van sciencefiction zullenzich deze scène uit de eerste Star Wars film 'ANew Hope' uit 1977 vast kunnen herinneren.Het is één van de vele voorbeelden insciencefiction van het idee dat een laserstraalvoorwerpen naar zich toe kan trekken. Nadecennialang voorbehouden te zijn geweestvoor de fantasie is zo’n ‘tractor beam’ (in hetNederlands: trekstraal) nu eindelijk werkelijk-heid geworden.

Het is bekend dat je met licht voorwerpen inbeweging kunt zetten. Licht is niet alleen eengolf, maar tegelijk een stroom van deeltjes,fotonen. Ze wegen weliswaar niets, maar tochhebben fotonen voldoende energie om ietseen minimaal duwtje te kunnen geven.Sommige ruimtevaartuigen maken hiervangebruik door met enorme ‘zonnezeilen’vooruit te bewegen.Net zo gebruikt men al jaren in laboratoria dekracht van licht om kleine moleculen vast tehouden. Zo’n optisch pincet (in het Engels:‘optical tweezer’) bestaat uit meerderelaserbundels die een deeltje op één plekvastzetten, zodat je het goed kunt bestuderen.Maar in deze voorbeelden gaat het vooralsnogom het duwende effect van licht. Voor een‘tractor beam’ is het nodig dat licht juist trektaan een object. De Amerikaanse weten-schappers David Grier en David Ruffner, vanNew York University, zullen zich onsterfelijkhebben gemaakt bij sciencefictionfans, wantzij zijn het die dat kunstje voor het eersthebben geflikt. De twee baseerden zich vooreen groot deel op een idee dat Chineseonderzoekers vorig jaar bedachten.

Reflectie aan de achterkantDat team berekende dat het moest lukken alsje een speciaal type lichtbundel gebruikte, eenzogeheten Bessel-bundel, waarbij het licht inringen wordt uitgezonden. Van voren gezienlijkt zo’n bundel op de golven in een vijvernadat je er iets in hebt gegooid.Zou je zo’n bundel onder een bepaalde hoekop een klein deeltje richten dan is het volgensde Chinezen mogelijk dat ook fotonen aan de‘achterkant’ reflecteren. Sterker nog, de krachtvan deze fotonen zou sterker kunnen zijn dande fotonen die aan de voorkant op het deeltjebotsen. Kortom, het deeltje zou duwtjes in derichting van de lichtbron krijgen en erlangzaam naar toe bewegen.Grier en Ruffner zijn de eersten die erin slagenin hun lab zo’n bundel te maken. In feitegebruikten ze twee Bessel-bundels die ze meteen lens zo konden overlappen, dat eenbewegend licht-donker patroon ontstaat overde lengte van de bundel. Een foton uit eenlicht deel in de bundel kan een deeltje in debundel passeren om er vervolgens aan deachterkant van te reflecteren. Hierdoor duwtdit foton het deeltje naar een volgend lichtstukje, in de richting van de bron.

Interesse van NASADe Amerikanen slaagden er met hunopstelling in microscopisch kleine bolletjessilicium opgelost in water over afstanden vandertig micrometer (een duizendste millimeter)naar de laserbron toe trekken. Een knappeprestatie, die laat zien dat deze techniekwellicht interessant is om kleine moleculenonder de microscoop te bewegen.

Ruimtevaartorganisatie NASA heeft alinteresse getoond in de ontdekking. Eind vorigjaar liet NASA al weten de mogelijkheden voor‘tractor beams’ te bestuderen, dit omruimtevaartuigen stof of andere deeltjes uit deruimte op te laten vangen voor nadereanalyse. Maar volgens de onderzoekers is dietoepassing nog ver weg. Dus aan hetbinnenhalen van een ruimteschip moeten wenog helemaal niet denken. Maar het begin iser.

Guide

star|

12-201

2

Info - Een dwarsdoorsnede van eenBessel-bundel. Een Bessel-bundel ofstraal is een elektromagnetisch,acoustisch of zelfs gravitationeelveld waarvan de amplitude isbeschreven in de Bessel functie vande eerste soort.

Info - Ruimtetuigen, zoals hetJapanse IKAROS, maken gebruik vande energie van de lichtdeeltjes (dezonnewind) om te versnellen in deruimte.

HHeett CCUUUUSSOOOO pprroojjeeccttFoto - Op zoek naar de LEGO versievan de Japanse Hayabusa sonde ?Surf dan naar de Eureka shop. Zijzijn de enige verdelers in België vandit unieke model ! Meer volgt ...

Meer informatie :www.eurekashop.be

011

Guidestar|12-2012Artikel

PatrickJaecques

Terug denkend aan m'n jeugd doen vooral devele LEGO sets m'n hart sneller slaan. Er warenook wel de modelbouw vliegtuigen, tanks enraketten. De vele Star Wars figuren envoertuigen maar het waren vooral de veleLEGO avonturen, alleen, samen met m'njongere broer en / of m'n vrienden, diebijgebleven zijn. Vooral omdat hoe meer LEGOblokken men had, hoe nauwkeuriger m'n z'nfantasie kon uitleven. En beiden had ikruimschoots in overschot.De vele gekleurde blokjes zijn eigenlijk nooitecht verdwenen uit m'n leven. Ook al heb ikm'n uitvoerige collectie, tegen beter weten in,allemaal weggeschonken. Wat achteraf gezienmisschien wel het meest impulsieve was dat ikooit gedaan heb. Echter elk jaar weer, toen deeindejaarsfeesten er aan kwamen, zag ik deaantrekkelijke dozen staan in elk grootwaren-huis. En kon ik het niet laten om deze evennader te bestuderen.Ondertussen hebben de kinderen van m'nbroer eveneens LEGO ontdekt en komt hetkind telkens in me boven wanneer ze bij onskomen spelen. Meer nog. Ik kon het niet latenom enkele LEGO producten op te nemen inm'n online zaak. Zeker niet wanneer projectCUUSOO onder ogen kreeg...

Het CUUSOO projectIn 2008 ontstond er een samenwerking tussenhet Japanse CUUSOO en het Europese LEGObedrijf. Met als doel LEGO sets te producerenvoor een welbepaald doelpubliek. Het duurdeechter tot 23 april 2011 vooraleer beidebedrijven hun samenwerking wereldwijdbekend maakten. Gevolgd door een beta-versievan hun website midden oktober van hetzelfdejaar. Waarop iedereen, ouder dan actien jaar,een voorstel kan indienen. Krijgt het voorstel1.000 stemmen of meer, dan gaat men over totde productie van het voorstel. Echter in eenbeperkte oplage. Logisch eigenlijk.

Het eerste gekozen voorstel, met slechts 152stemmen, was een LEGO versie van de Japansewetenschappelijke Shinkai 6500 onderzeeër.

Waarvan uiteindelijk zo'n 10.000 exemplarenvan zijn gemaakt. Begin maart van dit jaarbehaalde de Japanse Hayabusa sonde, metslechts 393 stemmen, voldoende steun omover te gaan tot productie. Omdat de verkoopvan het vorige model bijzonder vlot verliepalsook de succesvolle Hayabusa sonde wellichtook een meer internationaal publiek zouaanspreken werd deze enkele maandengeleden wereldwijd in drieëntwingtig landenverdeeld. En zijn heden nog steeds enkeleexemplaren hiervan te koop.

Ondertussen begint het CUUSSOO project bijsteeds meer LEGO fans bekend te worden enis men recent begonnen met de productie vande Minecraft Micro World set. En maakt menplannen om het Rifter ruimteschip uit de EVE-online spelwereld, de DeLorean tijdmachineuit de Back to the future trilogie alsook deheld uit het Legend of Zelda computerspel teproduceren. Er is dus heel wat op til...Sterrenkunde en ruimtevaart

Voor mezelf, en wellicht ook jullie, krijgtvooral de LEGO versie van de Mars ScienceLaboratory Curiosity rover bijval.

Maar zo zijn er nog heel wat. Ook deRussische Lunokhod 1 rover, Space Shuttle metBoeing 747, Hubble ruimtetelescoop, Voyager,maanbasis en zelfs het internationale ruimte-station zijn voorstellen die zijn ingediend. Enwaarop u kan stemmen. Dat is wanneer udeze ooit in uw bezit wenst te hebben.Kortom, surf als de bliksem naar de CUUSOOwebsite en stem op uw favoriete project. Ofbeter nog... ontwerp uw eigen LEGO set ! Ookleuk als project voor uw vereniging...

Info - De Europese Zuide-lijke Sterrenwacht is eenEuropese organisatie diezich bezighoudt met astro-nomisch onderzoek. Het hoofdkan-toor is gevestigd in Garching, nabijMünchen. De ESO beheert tweesterrenwachten in Chili, een op LaSilla, ten oosten van La Serena, deander op Paranal, ten zuiden vanAntofagasta. Op Paranal bevindtzich de Very Large Telescope (VLT).Op dit moment wordt een derdefaciliteit gebouwd op de hoogvlaktevan Chajnantor, op 5000 m hoogte,in de buurt van San Pedro deAtacama, waar de Atacama LargeMillimeter Array (ALMA) zal verrijzen.Meer informatie :

eson-belgium@eso.org

Rodrigo

Alvare

z

EESSOO vveerrkkllaaaarrdd ddee oooorrsspprroonngg vvaann kkoossmmiisscchhee sspprrooeeiieerrss

012

Rubriek

-Europ

eanSou

thernO

bserva

tory

Astronomen die gebruik maken van ESO’s VeryLarge Telescope hebben in een van de meestopvallende planetaire nevels een om elkaarcirkelend sterrenpaar ontdekt. Deze ontdek-king bevestigt een veelbesproken theorie overhet symmetrische karakter van het materiaaldat de ruimte in wordt geslingerd. Hetresultaat wordt op 9 november 2012 in hettijdschrift Science gepubliceerd.Planetaire nevels [1] zijn gloeiende schillen vangas rond witte dwergen – zonachtige sterrendie hun laatste levensfase hebben bereikt.Fleming 1 is een prachtig voorbeeld van zo’nnevel: hij heeft opvallend symmetrische jets [2]die een kronkelpatroon vertonen. De nevelstaat in het zuidelijke sterrenbeeld Centaurusen werd iets meer dan een eeuw geledenontdekt door Williamina Fleming [3], eenvoormalige dienstmeid die vanwege haargebleken sterrenkundige talent een aanstellingkreeg bij de sterrenwacht van Harvard College.Astronomen discussiëren al lang over hetontstaan van die symmetrische jets, maarkonden het maar niet eens worden. Nu heefteen onderzoeksteam onder leiding van HenriBoffin (ESO, Chili) nieuwe waarnemingen vanFleming 1, verkregen met de Very LargeTelescope (VLT), gecombineerd met bestaandecomputermodellen om voor het eerst precieste laten zien hoe deze bizarre vormen totstand zijn gekomen. Het team gebruikte ESO’sVLT om het licht van de centrale ster vanFleming 1 te bestuderen. De astronomenontdekten dat er waarschijnlijk niet één, maartwee witte dwergen in het centrum ervanstaan, die in 1,2 dag om elkaar heen cirkelen.Hoewel er meer planetaire nevels bekend zijndie een dubbelster in hun hart hebben, zijngevallen waarbij twee witte dwergen omelkaar heen draaien zeer zeldzaam [4].‘De ontstaanswijze van de mooie en ingewik-kelde vormen van Fleming 1 en soortgelijkeobjecten is al vele tientallen jaren controver-sieel,’ zegt Boffin. ‘Astronomen hebben alvaker voorgesteld dat het om dubbelsterren

gaat, maar daarbij werd altijd gedacht aansterrenparen met een flinke onderlingeafstand en een omlooptijd van tientallen jarenof langer. Dankzij onze modellen enwaarnemingen, die een nauwkeurigonderzoek van dit opvallende stelsel mogelijkmaken en tot in het hart van de neveldoordringen, ontdekten we dat de beidesterren een paar duizend keer dichter bijelkaar staan.’Wanneer een ster met een massa vanmaximaal acht zonsmassa’s het einde van zijnleven nadert, blaast hij zijn buitenste schillenweg en begint hij massa te verliezen. Hierdoorkomt de hete kern van de ster bloot te liggen,waardoor de uitdijende cocon van gas als eenplanetaire nevel oplicht.Terwijl sterren bolvormig zijn, zijn veelplanetaire nevels opvallend complex: zevertonen knopen, filamenten en intense jetsvan materiaal met ingewikkelde patronen.Sommige van de meest spectaculaire nevels –waaronder ook Fleming 1 – vertonen eenpuntsymmetrische structuur [5]. Bij dezeplanetaire nevel lijkt het materiaal weg teschieten uit de beide polen van het kerngebiedvan de S-vormige jetstructuur. Dit nieuweonderzoek toont aan dat de patronen vanFleming 1 het gevolg zijn van de nauweinteractie tussen een tweetal sterren – deverrassende zwanenzang van een sterrenpaar.‘Dit is het meest uitvoerige geval tot nu toevan een centrale dubbelster waarvoorsimulaties correct hebben voorspeld hoe dezezijn omringende nevel heeft gevormd – en opwerkelijk spectaculaire wijze’, legt mede-auteur Brent Miszalski, van SAAO en SALT(Zuid-Afrika), uit.Het tweetal sterren in het centrum van dezenevel speelt een cruciale rol bij de verklaringvan de waargenomen structuur. Terwijl desterren ouder werden en opzwollen, gedroegéén van hen zich bij tijd en wijle als eenstellaire vampier, die zijn metgezel uitzoog.

Guide

star|

12-201

2

EESSOO vveerrkkllaaaarrdd ddee oooorrsspprroonngg vvaann kkoossmmiisscchhee sspprrooeeiieerrss

013

Foto - Deze nieuwe opname vanESO’s Very Large Telescope toont deplanetaire nevel Fleming 1 in hetsterrenbeeld Centaurus. Dit opval-lende object is een wolk van gloei-end gas rond een stervende ster.Nieuwe waarnemingen hebbenlaten zien dat er waarschijnlijk eenzeer zeldzaam tweetal witte dwer-gen in het hart van de nevel staat.Hun baanbewegingen kunnen deopmerkelijk symmetrische structurenvan de jets in het omringende gasvan een object als dit volledigverklaren. Bron: ESO.

Guidestar|12-2012

Hierdoor stroomde er materiaal naar de‘vampier’, waardoor zich rond deze eenzogeheten accretieschijf vormde. Door deinteractie van de om elkaar heen draaiendesterren gedroeg deze schijf zich als eenwiebelende tol – een beweging die precessiewordt genoemd. Deze beweging heeftgevolgen voor het gedrag van het materiaaldat door de polen van het stelsel wordtuitgestoten, zoals uitstromende jets. Ditonderzoek bevestigt nu dat precesserendeaccretieschijven in dubbelstersystemen deoorzaak zijn van de verbluffend symmetrischepatronen rond planetaire nevels als Fleming 1.De lang belichte opnamen van de VLT hebbenook geleid tot de ontdekking van eenonregelmatige ring van materiaal in het hartvan de nevel. Zo’n ring is ook bij anderesoorten dubbelstersystemen aangetroffen envormt een sterke aanwijzing dat er eensterrenpaar aanwezig is.‘Onze resultaten vormen een verderebevestiging van de rol die de interactie tussenparen van sterren speelt bij de vormgeving, enmisschien zelfs bij het ontstaan van planetairenevels,’ besluit Boffin.[1] Planetaire nevels hebben niets metplaneten te maken. De naam is in deachttiende eeuw ontstaan, doordat sommigevan deze objecten overeenkomsten vertoon-den met de schijfjes van de verre planeten vanons zonnestelsel, zoals die door kleinetelescopen te zien waren.[2] Jets zijn stromen van zeer snel bewegendgas dat wordt uitgestoten door het kernge-bied van de planetaire nevel. Jets zijn vaakgecollimeerd – het materiaal komt in even-wijdige stromen naar buiten. Dat betekent dathet uitgestoten materiaal niet veel uitwaaiertterwijl het zich door de ruimte verplaatst.[3] Fleming 1 is vernoemd naar Schotseastronome Williamina Fleming, die deze nevelin 1910 ontdekte. Fleming, die aanvankelijkdienstmeisje was van de directeur van de

sterrenwacht van Harvard College, werd lateraangesteld om astronomische gegevens teverwerken. Ze werd een van de ‘HarvardComputers’, een groep van bekwame vrouwe-lijke werknemers die wiskundige berekeningenen administratief werk deden. Tijdens dieperiode ontdekte Fleming tal van astrono-mische objecten, waaronder 59 gasnevels,meer dan 310 veranderlijke sterren en tiennovae. Fleming 1 heeft ook diverse anderenamen, waaronder PN G290.5+07.9, ESO170-6 en Hen 2-66.[4] Het team bestudeerde de sterren metbehulp van het FORS2-instrument van de VeryLarge Telescope van de ESO-sterrenwacht opParanal (Chili). De astronomen maakten nietalleen opnamen van het object, maar splitstenzijn licht ook in zijn samenstellende kleurenom informatie te verkrijgen over de bewe-gingen, de temperatuur en de chemischesamenstelling van het centrale object. Demassa’s van de beide sterren blekenrespectievelijk ongeveer 0,5 à 0,86 en 0,7 à1,0 zonsmassa te bedragen. Door het licht vande twee sterren te analyseren en de helderheidvan de dubbelster te onderzoeken, kon hetteam uitsluiten dat zich een ‘normale’ sterzoals onze zon in het dubbelstersysteembevindt. Tijdens zijn draaiing blijkt dedubbelster maar heel weinig in helderheid tevariëren. Een normale ster zou door de nabijewitte dwerg worden verhit, en omdat dezealtijd met dezelfde kant naar zijn metgezel zouzijn gericht (zoals de maan dat bij de aardedoet), zou hij een ‘hete en heldere’ en een‘koude en donkere’ kant hebben, waardoorregelmatige helderheidsveranderingen waar-neembaar zouden zijn. Het centrale objectbestaat dus zeer waarschijnlijk uit twee wittedwergen – een zeldzame en bijzondereontdekking.[5] In dit geval heeft elk deel van de nevel eenidentieke tegenhanger op dezelfde afstandvan de ster, maar dan aan de andere kantervan – dezelfde symmetrie die ‘boer’, ‘vrouw’en ‘heer’ van een kaartspel vertonen.

Prof.D

r.A.J.v

anLoo

n

KKoorraaaall vveerrsslleecchhtteerrddee aallvvoooorr kklliimmaaaattssvveerraannddeerriinngg

014

Foto - Het koraal Acropora cervicor-nis domineerde het rif lang. Doorzijn snelle groei vormde het eensoort oerwoud. Nu nemen hunaantal en grootte af.

Artike

l

Goed nieuws en slecht nieuws met betrekkingtot koraal. Laten we maar eens met het goedenieuws beginnen. De verslechtering van detoestand van koraal in grote delen van dewereld lijkt - althans in het Caraïbisch gebied -geen gevolg van de huidige klimaatveran-dering. Die verslechtering blijkt namelijk alduidelijk voor de klimaatverandering te zijningezet. En er is nog meer goed nieuws: hetlijkt erop dat betrekkelijk simpele maatregeleneen verdere verslechtering van de toestandkunnen voorkomen.De alarmerende afname van koraalriffen sindsde tachtiger jaren van de vorige eeuw, die zichuit in ziektes van het koraal die onder meerleiden tot het ‘verbleken’ (coral bleaching)ervan, zijn tot nu toe gewoonlijk toege-schreven aan de opwarming van het zeewaterdie het gevolg is van de opwarming van deaarde in de laatste decennia. Dat verband isoverigens door anderen betwist (ikzelf deeddat al met een commentaar in Nature in1999), onder meer op basis van het feit dat erin het geologisch nabije verleden (het Eemien,de warme tijd tussen de laatste ijstijd en deijstijd waarin ook Nederland door ijs werdbedekt) hogere temperaturen heersten dannu, en dat die niet lijken te hebben geleid toteen vergelijkbare verslechtering van het koraal.

Dat de stijging van de temperatuur van hetzeewater inderdaad niet de schuld kan zijn,blijkt nu uit onderzoek van koraalriffen in hetPanamese deel van het Caraïbisch gebied.Daarbij werd voor het eerst een vorm van‘stratigrafisch onderzoek’ toegepast, en weldoor een soort kuilen in een afgestorven deelvan het koraal te maken, en de ontwikkelingvan het koraal uit de verticale opbouw van hetkoraal te reconstrueren. Uit die ‘stratigrafie’blijkt dat het koraal begon te verslechteren inhet begin van de vorige eeuw (plaatselijk zelfsal rond 1800), toen er nog geen sprake wasvan een stijgende watertemperatuur. Dieverslechtering uitte zich onder meer in eenafname van het eerder dominante koraalAcropora cervicornis en van mollusken zoalsde oester Dendrostrea frons. Om dat vast te

stellen werd uit de kuilen en van andereplaatsen meer dan een ton koraalmateriaal‘opgevist’, evenals tienduizenden schelpen.

Dat de klimaatverandering geen rol heeftgespeeld, is uiteraard goed nieuws. Maar datis op zichzelf geen reden om verder door tegaan zoals nu gebeurt: de verslechtering vanhet koraal blijkt namelijk wel een gevolg vanmenselijke activiteit. Eén daarvan is overbe-vissing, maar de negatieve gevolgen daarvan(door verstoring van het ecologisch evenwicht,en doordat de vissen niet meer talrijk genoegzijn om de algenbedekking van koralen - diede groei daarvan onmogelijk maakt - tijdigweg te eten) zijn al langer bekend. Doordaaraan, via internationale afspraken, eeneind te maken, is dus al veel gewonnen.

Er is echter nog een tweede reden waarom hetonderzochte koraal steeds verder verslech-terde: dat is de voortdurende aanvoer van slib,voedingsstoffen en verontreinigingen, dievooral afkomstig zijn van de ontginning van‘woeste grond’ (vnl. bos) en van landbouw.Ook daaraan is door overheidsmaatregelen inprincipe paal en perk te stellen. En zo kunnende koraalriffen - een van de meest fascineren-de milieus op aarde met een elders ongekendebiodiversiteit - mogelijk weer herstellen.

Guide

star|

12-201

2

Foto - Onderzoekleidster Katie Cramertijdens het verzamelen van koraal enschelpen. Bron: Cramer.

NNiieeuuww iinn ddee bbooeekkeennkkaasstt......Info - Zin om een door ons aange-leverd sterrenkundig en / of ruimte-vaartgericht boek te lezen en kort tebespreken ? Neem dan contact opmet onze reactie...

Meer informatie :redactie@aegvzw.be

015

Guidestar|12-2012Rubriek

Redactioneel

Elke maand stellen wij u een digitaal of tradi-tioneel klassiek papieren boek voor dat beslistuw aandacht verdiend zoals...Stephen Hawking - Leven en werk

Door Kitty FurgusonStephen Hawking dienen we wellicht aan demeesten niet meer voor te stellen : detheoretische wetenschapper die bijzonderaandacht heeft voor het heelal en deoorsprong van onze wereld, gebaseerd op dezuivere theoretische en mathematischewetenschap. Deze man heeft een bijzonderebegaafdheid met zijn hersenen, en weethiervan optimaal gebruik te maken,desondanks het feit dat hij zwaar fysischgehandicapt is en geheel vastgekluisterd zit ineen rolstoel. Tot daar zou het reedsmerkwaardig zijn dat zo'n man behoort tot dekeure van wetenschappers die kunnengerekend worden tot de meest illustere binnenhet domein van deze wetenschap. Maar daarstopt het niet : deze wetenschapper weet dezekennis nog op een boeiende en toegankelijkewijze te delen met de leken op dit vlak, en zijnvorig boeken (Het heelal & Het grote ontwerp)kenden een ongekend succes, en met reden.Dit boek brengt echter een ander aspect vande man, nl. het geeft de biografie weer van ditgenie... Want wie kent eigenlijk het verhaalachter deze man? Het is een boeiendebeschrijving, niet enkel over de mens, maarook over de manier waarop hij zijn werkverricht en kan ontwikkelen. Het is een roman,maar dan in het echt. Maar het is ook eenonmogelijke taak dat werd gerealiseerd, nl.het brengen en vertalen van de grote dadenvan deze man op wetenschappelijk vlak, maartoegankelijk, helder en duidelijk... jaja, u leesthet wel... Het vergt uiteraard wat inspanning,want het is een bijzondere wereld, die wereldvan domeinen als de relativiteitstheorie vanEinstein, de vorm van de tijd in samenhangmet de kwantumtheorie, het mogelijk reizendoor de tijd, de zwarte gaten en de theorieënm.b.t. het ontstaan van het heelal, hetbiologisch en elektronisch leven in detoekomst, de branenwereld, kortom termendie de doorsnee lezer niet al te veel zullenzeggen, maar die in een aangenaam kanaaltot ons gebracht worden. Een anderebenadering van deze man, die werkelijk meerdan boeiend is, en waar we alleen maarkunnen stellen dat de kennis en de inzichtenvan deze man nooit kunnen wordenoverschat. Een 'waw' waard.

FermiDoor Michelangelo de Maria

Een reeks van boeken die hun gewicht in goudwaard zijn, en waar steeds opnieuw ontdek-kingen doen van mensen die op hun manier inhun vak uitblonken en van belang zijngeweest voor wetenschappelijke ontwikke-lingen die ook ons leven comfortabelermaakten. Weerom een knap werk, in de reeksvan wetenschappelijke biografieën die dezeuitgeverij brengt onder een aantrekkelijkevorm, waarbij je wel degelijk een fraaiebeschrijving krijgt van een belangrijkewetenschapper, onder woorden en beelden,en je tevens toch ook een verantwoordeduiding krijgt van het werk van deze persoon,doorheen een toegankelijke beschrijving vanzijn oeuvre en het belang van dit werk voor dewetenschappelijke kennis, in zijn kader van tijden specialiteit. Deze keer maken we kennismet Enrico Fermi, een man die leefde in deeerste helft van de vorige eeuw, en die op dehalve eeuw dat hij leefde wel degelijk eenstatuut wist uit de bouwen van één van demeest illustere wetenschappers aller tijden...Deze Amerikaan was nochtans niet echtvoorzien om één van de belangrijkstewetenschappers te worden. Als jongste vandrie kinderen, zoon van een spoorwe-gingenieur en een onderwijzeres, bloeide hijechter uit tot een bijzonder natuurkundige...Hij stond mee aan de wieg van de eerstekernreactor, wist te werken aan de kennis vanhet bètaverval en werkte ook mee aan deontwikkeling van de kwantumtheorie... Degulden regel die zijn naam draagt bewijsttrouwens ook dat zijn Nobelprijs die hij in1938 kreeg niet zomaar toeval was... Helaasoverleed de man veel te vroeg aan kanker...Een genie die doorheen zijn benaderingen enbeschrijvingen wel degelijk een aanvulling wistte geven aan de theorie van Einstein, waarbijhij wel degelijk op een uitzonderlijke wijze eenbeeld wist te geven aan de ontwikkeling vande kwantumtheorie. Het wordt wel degelijkeen moeilijke en complexe materie, maar zoalsgewoonlijk krijgen we hier toch wel eentoegankelijke materie beschreven, en je zouzowaar gaan denken dat je het allemaal vat,maar natuurlijk is het niet zomaar eenevidente materie, maar toch is het eeninteressante beschrijving die je wel eenhelderheid brengt in een andersontoegankelijke materie. Opmerkelijke reeksen een aanrader voor wie graag eens verdieptin een wetenschappelijke kennis die niet echtvaak tot de leek wordt gebracht.

AAssttrrooffoottoo vvaann ddee mmaaaanndd

016

Rubriek

Hierbij een reeks foto's van Jupiter diegemaakt werden van juli tot oktober, dus totdichtbij de oppositie.Bij de eerste opname's stond Jupiter nog zeerlaag aan de horizon en was de planeetschijfnog redelijk klein in vergelijking met de laatsteopname's. Het verschil is dan ook zeermerkbaar op de foto's.Op 11 en 23 oktober was seeing nog eens erggoed waarbij zeer gedetailleerde opname'swerden gemaakt op hoge vergroting. De grotefoto werd op 16 november gemaakt bijredelijke seeing condities. De GRS (grote rodevlek) en GRS junior is ook zeer mooi te zien opdeze opname, als ook de kleinere vier wittevlekken ten zuiden van de GRS.Bij elke foto is de datum geplaatst alsook deequatoriale diameter van de planeetschijf.

Guide

star|

12-201

2

Info - Edwin Pottillius islid van de AEG verenig-ing en sinds zo'n 3 jaareen actief waarnemer enastrofotograaf. Volgend jaar geeftEdwin een voordracht / tutorial bijde AEG over planeetfotografie.Meer informatie :www.aegvzw.be

017

Guidestar|12-2012

Wat is Jupiter ?Jupiter is vanaf de zon gezien de vijfde entevens grootste planeet van ons zonnestelsel.Net als Saturnus is Jupiter een gasreus, hijbeschikt dus niet over een vast oppervlak.Zoals de aardse planeten terrestrische plane-ten genoemd worden, worden gasreuzen ookwel Joviaanse planeten genoemd. Deze naamis afkomstig van het Latijnse Iovis, de genitiefvan het woord Jupiter. Joviaans betekent vrijvertaald Jupiterachtig. De planeet is vernoemdnaar de Romeinse oppergod Jupiter.De massa van Jupiter is 2,5 keer zo groot alsalle andere planeten bij elkaar. De massa isrelatief zo groot, dat het massamiddelpuntvan Zon en Jupiter waaromheen deze eenbaan beschrijven, buiten het oppervlak van deZon ligt op 1,068 keer de afstand van de kern

tot het oppervlak. Hoewel de diameter van degasreus elf keer zo groot is als de Aarde, heeftJupiter een veel lagere dichtheid. Het volumevan Jupiter is ongeveer 1321 keer dat van deAarde en toch is de planeet 'maar' 318 keer zozwaar. De diameter van Jupiter is ongeveertien keer zo klein als die van de Zon. De massavan Jupiter is ongeveer 0,1% die van de Zon,dus de dichtheid van Jupiter is ongeveer gelijkaan die van de Zon. Jupiter vervult eenbelangrijke functie binnen het zonnestelsel.Doordat hij zwaarder is dan alle andere plane-ten tezamen is hij een belangrijke componentvan het massa-evenwicht van het zonnestelsel.Door zijn massa stabiliseert hij de planetoïden-gordel; zonder Jupiter zou gemiddeld iedere100.000 jaar een planetoïde uit de planeto-ïdengordel de aarde treffen en hierdoor zouleven op aarde ernstig belemmerd, zo nietonmogelijk worden.

Kortnieuws

Astronomen weten eindelijk wat de opvallende vormvan de planetaire nevel Fleming 1 heeft veroorzaakt. Inhet hart van de nevel bevindt zich een opvallendedubbelster. Diep in de nevelen van Fleming 1 draaientwee witte dwergen met enorme snelheid om elkaarheen. Een internationaal team van astronomen trok dieconclusie na observaties met de Very Large Telescopein Chili. Door de waarnemingen te combineren metcomputermodellen, achterhaalde het team wat er diepin het binnenste van de nevel verscholen gaat. Zepubliceren hun resultaten op 9 november in Science.Een planetaire nevel ontstaat wanneer een ster aan heteinde van zijn leven gas uitstoot, dat vervolgens in eenschil om de stervende ster blijft hangen. Meestalontstaan daarbij ingewikkelde vormen. Fleming 1 valtjuist op door zijn eenvoud. De wolk van gas issensationeel symmetrisch. Wat die symmetrieveroorzaakte, was lange tijd een raadsel. ‘Astronomenstelden al eerder een dubbelster voor, maar men dachtdat het tweetal ver van elkaar af zou staan, met eenomlooptijd van enkele tientallen jaren’, meldtonderzoeksleider Henri Boffin in een persverklaring.Zijn computersimulaties schetsen echter een heel anderplaatje: twee sterren in Fleming 1 draaien in slechts 1,2dagen om elkaar heen. Ooit stonden de sterren verderuit elkaar. Toen voor de grootste van het stel het eindevan zijn leven naderde, begon hij enorm uit te zettenen kwam daardoor in het vaarwater van zijn buurster.Vervolgens vloeide gas van de gigantische ster naarzijn kleinere metgezel, waar het materiaal een schijfvormde. Doordat de sterren om elkaar draaien, raaktedeze schijf uit balans en ging zich gedragen als eenwiebelende tol. Gas dat aan de sterren ontsnapte,slingerde dankzij de tolbeweging in S-vormige stromende ruimte in. De verwikkelde stromen vormdenuiteindelijk de symmetrische Fleming 1-nevel. Met hunvondst hebben de astronomen een zeldzaam fenomeenin kaart gebracht. Bron: FG / 09-11-2012.Astronomen staan versteld over het gedrag van de ster49 CETI, in het sterrenbeeld Cetus. De ster heeft eengrote, onrustige gasnevel om zich heen hangen die erhelemaal niet zou moeten zijn. En in die nevel botsendagelijks honderden kometen tegen elkaar op. Jongesterren, zoals 49 CETI, hebben in de eerste miljoen jaarvan hun leven een grote wolk van gas en stof om zichheen cirkelen. Die gasnevel wordt uiteindelijkonderdeel van de ster. Na 10 miljoen moet eendergelijke gasnevel zéker opgegaan zijn, maar bij 49CETI is dat nog steeds niet het geval. 49 CETI isinmiddels ruim 40 miljoen jaar oud, maar de stof- engaswolk hangt er nog steeds. Benjamin Zuckerman, diehet fenomeen voor het eerst waarnam, zegt voor eenraadsel te staan. “Dit fenomeen is uniek in hetuniversum, we kennen geen enkele ster die zo oud nogzo veel gas om zich heen heeft.” Wel heeft Zuckermaneen vermoeden waar het gas vandaan komt: van éénvan de vele kometen die om de ster heen hangen.Asteroïden en kometen. Het sterrenstelsel heeftnamelijk haar eigen asteroïdengordel, vergelijkbaarmet de Kuipergordel in ons eigen zonnestelsel. Dezegordel vol asteroïden en kometen is echter veel groterdan de Kuipergordel: De massa van alle aanwezigekometen is ruim 4.000 keer zo groot. Rondom 49 CETIvliegen honderden biljoenen kometen met hogesnelheid rond. In de kometengordel vindt iedere zesseconden een botsing plaats. Deze botsingen zoudenkunnen verklaren waarom er nog steeds zoveel gasrondom de ster te vinden is. Zuckerman heeft ernamelijk wel een theorie over. “We vermoeden dat

deze kometen vol zitten met koolstofmonoxide. Dieontsnapt als een gas wanneer de kometen met elkaarbotsen. Gezien het ongelooflijk hoge aantal kometen inde gordel, vermoeden we dat het gas daar vandaankomt.” Het is vooral de snelheid en de hoeveelkometen die opzienbarend zijn, zegt Zuckerman.“Iedere paar seconden ontstaat er wel een botsing.Daar waren we vooral verbaasd over.” Zuckerman enzijn collega’s ontdekten het gasveld van 49 CETI al in1995, maar het was jarenlang onduidelijk waar het gasvandaan kwam. Bron: T. Hofmans / 09-11-2012.Zoekmachinegigant Google heeft een nieuwevisualisatie van de achtertuin van onze aardevrijgegeven: 100.000 Stars. Het programma biedt u demogelijkheid om heel gemakkelijk een kijkje te nemenbij sterren dichtbij en ietsje verder weg. Voor deontwikkeling van 100.000 Stars maakte Googlegebruik van beelden van ESA en NASA. Toch zijn demeeste beelden die u ziet, artistieke impressies. Maardat maakt de beelden zeker niet minder indruk-wekkend. U kunt heel gemakkelijk op de Melkweginzoomen en een kijkje nemen bij sterren waar uinteresse in heeft. Met een klik op de muis krijgt udirect wat extra informatie over de ster. Hetprogramma is zeker leuk om eens in rond te neuzen engeeft een goed beeld van hoe onze Melkweg nuprecies in elkaar steekt. Hoe groot het allemaal is enhoeveel er wel niet in zit. Wilt u eens een kijkje nemen?Klik hier (let op: 100.000 Stars werkt niet elke browser,het beste gebruikt u Chrome of Firefox). Linksboven in100.000 Stars vindt u een play-symbooltje. Het is zekeraan te raden om dit even aan te klikken en een tourdoor de Melkweg te volgen. Bron: C. Kraaijvanger / 15-11-2012.De Dwingeloo radiotelescoop is vanaf maandag weerin volle glorie te zien. In de loop van de ochtend wordtde schotel (doorsnee 25 meter, 38.000 kilo) weer op detoren gehesen. Die stond sinds begin juni op eenspeciale constructie naast de sokkel voor restauratie.Alle stalen onderdelen zijn gezandstraald, schoon-gemaakt en opnieuw geverfd. Ook de controle- enmachinekamer zijn gerestaureerd. In de zomer van2013 kan de telescoop weer het heelal afzoeken, zoverwacht het Nederlands Instituut voor Radio-astronomie (Astron). Astron is de beheerder van hetrijksmonument. De telescoop is in 1954 gebouwd enwas toen de grootste ter wereld. Twee kleinesterrenstelsels in de buurt van de Melkweg zijn ermeeontdekt. Die hebben daarom de namen Dwingeloo I enDwingeloo II meekregen. Sinds 1998 wordt hetgevaarte niet meer voor wetenschappelijke doeleindengebruikt en raakte daarna in verval. Na de restauratiekunnen radioamateurs, amateurastronomen en scholengebruik maken van de telescoop. Bron: ANP / 19-11-2012.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Voordracht : Bizarre theoriën over het einde van de wereld door Tim TrachetHet einde van de wereld komt eraan, en dit keer is het zeker want deze apocalyps werd voorspelddoor niemand minder dan de Maya's: zij lieten hun kalender immers niet voor niets stoppen op21 december 2012 volgens onze jaartelling. Maar was de wereld eigenlijk al niet eerder vergaan,meer bepaald op 5 mei 2000, toen de gecombineerde getijdenkrachten van de planeten, Maanen Zon een verwoestend effect hadden op onze broze planeet? Of is het wachten op april 2029wanneer planetoïde Apophis tegen de Aarde zal botsen? Verhalen over het einde van de wereldzijn zo oud als de mensheid zelf, en er zitten best wel wat bizarre theorieën bij. Mits enig logischen kritisch denken en met enige wetenschappelijke inzichten bij de hand blijken die theorieënsteevast gebaseerd op louter verzinsels of op inzichten die totaal onwetenschappelijk zijn.Datum - Zaterdag 15 december 2012. 15.00 uur t/m 17.30 uur. Toegang: 3 euro.Locatie - Abdijstraat 22 te 1850 Grimbergen (B). Tel. : 02/269.12.80. E-mail : info@mira.be. 019

Guidestar|12-2012

KrisChr

istiaen

s

CChhiinneessee ssaatteelllliieett iinn ddeessttrriijjdd tteeggeenn nnaattuuuurrrraammppeenn

020

Foto - Bovenaan kan men, dankzijGoogle Earth, het lanceerplatformbewonderen waarvan de HuanjingIC kunstmaan werd gelanceerd.Bron: Google.Meer informatie :www.cnsa.gov.cn

Rubriek

-Lance

ringind

ekijke

r

China bracht op maandag 19 november 2012met succes een aardobservatiesatelliet in eenbaan om de Aarde. De Huanjing 1C (HJ-1C)kunstmaan vertrok om 00u53 Belgische tijdaan boord van een 35-meter lange CZ-2Cdraagraket en werd enkele minuten laterprobleemloos uitgezet in een polaire baan omde Aarde op een hoogte van 482 kilometer. DeChinese Chang Zheng 2C draagraket werdvoor het eerst gebruikt in 1982 en zijnontwerp werd gebaseerd op dat van deChinese DF-5 ICBM lange afstandsraket.Vandaag de dag bestaan twee versies van deCZ-2C waarbij de krachtigste variant 1,5 tonaan vracht tot in een polaire baan om deAarde kan brengen. De lancering van deHuanjing 1C satelliet vond plaats vanop deTaiyuan lanceerbasis die zich in de noordelijkeprovincie Shanxi bevindt. Deze lanceerbasisbevindt zich op een hoogte van 1 400 tot 1900 meter boven de zeespiegel en is aan deene zijde omringd door bergketens en aan deandere kant door de Gele Rivier. Naast deHuanjing 1C aardobservatiesatelliet werdentijdens deze lancering ook nog drie kleinekunstmaantjes in de ruimte gebracht. Dit wasde 171ste maal dat China een Chang Zheng(CZ) draagraket lanceerde en de 41stelancering vanop de Taiyuan lanceerbasis.De Huanjing 1C satelliet maakt deel uit vaneen kleine constellatie Chinese aardobservatie-satellieten waarvan de eerste tweekunstmanen al in 2008 gelanceerd werden. Dekunstmaan heeft een gewicht van 890kilogram en werd gebouwd door het Chineseruimtevaartbedrijf DongFangHong SatelliteCompany Ltd. In tegenstelling tot de eerstetwee Huanjing-satellieten, die beschikken overoptische camera’s, werd Huanjing 1C uitgerustmet zogenaamde ‘Synthetic-Aperture Radar’(SAR) technologie. Een Synthetic-ApertureRadar aan boord van een satelliet maaktgebruik van een kleine antenne waarmee men,door middel van speciale verwerking, een veelgrotere antenne kan nabootsen die actiefmicrogolven uitzendt. Deze microgolvenworden uiteindelijk door de satelliet terugopgevangen en vertellen onderzoekers meerover het aardoppervlak doordat objecten enstructuren elk een andere terugkaatsinghebben. Hierdoor kan de Huanjing 1C satellietin opdracht van het National Committee forDisaster Reduction and State EnvironmentalProtection Administration of China hetaardoppervlak waarnemen en foto’s nemendoorheen de wolken en dit zowel bij dag alsook bij nacht. Zo zullen de Huanjing satellietenvooral ingezet worden bij natuurrampen enals instrumenten om natuurfenomenen alszandstormen, overstromingen, aardbevingen,droogtes, bosbranden en stormen beter tekunnen voorspellen. In mei 2007 werd deChina National Space Administration officieellid van het International Charter ‘Space andMajor Disasters’. Met dit charter wil men

zoveel mogelijk gegevens, afkomstig vansatellieten, gratis vrijgeven aan landen diegetroffen worden door natuurrampen. Zowerd de afgelopen jaren al verschillendemalen een beroep gedaan op het charter in denasleep van ondermeer aardbevingen in Haïtiin 2010 en in Christchurch, Nieuw-Zeeland, infebruari 2011.

De overige satellieten die tijdens dezelancering in de ruimte gebracht werden, zijnzogenaamde ‘microsatellieten’ en werdenontwikkeld om in de ruimte nieuwetechnologieën uit te testen. Zo werd de 140kilogram zware Xinyan-1 satelliet, die ookgekend is onder de naam ‘NewTech-1’,gebouwd door een pas opgericht Chineesruimtevaartbedrijf met als doel verschillendenieuwe Chinese technologieën en onderdelenuit te testen en te demonstreren. De tweeoverige satellieten maken deel uit van het‘Fengniao’ project en werden ontwikkeld omhet formatievliegen in de ruimte tedemonstreren. Beide satellieten, die eengewicht hebben van 160 en 30 kilogram,werden ontwikkeld door de China Academy ofSpace Technology (CAST) op twee gloed-nieuwe platformen en moeten in de ruimteook hun nieuwe technologieën en mogelijk-heden demonstreren.

Guide

star|

12-201

2

Info - Kris Christiaens isal sinds jeugdige leeftijdgepassioneerd door ruim-tevaart. Door zijn gedre-venheid en kennis over ruimtevaartwerd hij enkele jaren terug mede-beheerder van de populaire web-sites Spacepage en Belgium InSpace. Daarnaast schrijft KrisChristiaens ook artikelen voor hetmaandblad van de Vereniging VoorSterrenkunde en werd hij in 2010secretaris van de Astro Event Groupvzw.

021

Guidestar|12-2012

TijsHo

fmans

PPllaannnneenn vvoooorr MMaarrsskkoolloonniiee zziijjnn vveerrrraasssseenndd rreeaalliissttiisscchh

012

Artike

l

Hij heeft het verhaal al honderden kerenverteld. Of moeten verdedigen, beter gezegd.Nee, hij gaat niet zelf. Ja, het wordt eenenkele reis, en er zijn nu al honderdenaanmeldingen. Nee, hij is niet gek. In 2023moet er echt een menselijke kolonie op Marsstaan. Aldus Bas Lansdorp, oprichter van MarsOne.Een plan als het zijne kan op veel interesserekenen. Maar ook op scepticisme. En neemhet iemand eens kwalijk. Lansdorps plan is opz’n zachtst gezegd ambitieus te noemen,zeker in een tijd waarin de ruimtevaart weinigspectaculaire sprongen meer maakt en er in debudgetten voor ruimteverkenning drastischwordt gesnoeid. Hij vertelt het verhaal met devolle overtuiging, maar geeft later wel toe datzichzelf ook wel te hebben aangeleerd. “Jemoet wel overtuigd zijn van je zaak, maar ikben me ook bewust van de risico’s.” Die zijnniet alleen technisch van aard, want hetbedrijf kan bij de minst of geringste fout eenmiljoeneninvestering kwijtraken.

InvesteringenDesondanks heeft Mars One de zaken goedvoor elkaar. Het bedrijf haalde vorige maandbij een nieuwe investeringsronde genoeg geldop om een tijdje door te kunnen gaan. Omhoeveel geld het gaat, wordt expliciet nietgezegd. Lansdorp: “Dat doen we om onzesponsoren te beschermen.” Het lijkt echteronwaarschijnlijk dat het genoeg is om de reiste bekostigen. Lansdorp mag dan wel denkenvoor een minimaal bedrag te kunnen gaan, eris nog steeds ruim 5 miljard euro nodig om derode planeet te bereiken.

Belangrijkste veranderingenToch is dat maar een schijntje vergeleken metde momenteel onbetaalbare plannen dieNASA in de ijskast heeft gezet. Het Ameri-kaanse ruimteagentschap zegt dat voor eenretourtje Mars zo’n 75 miljard euro moetworden neergeteld – een bedrag dat de in

grote schuld verkerende Amerikanen voorlopignog niet kunnen ophoesten. Het neerzettenvan de Mars Science Laboratory-rover Curiositykostte NASA ook al 2,2 miljard – en hetplaatsen van een rover is slechts een deel vanhet plan van Lansdorp. Hoe kan hij de kostenzo drukken? Door twee belangrijke punten:een enkele reis in plaats van retour, en hetgebruiken van bestaande technieken.Enkele reis

Lansdorp: “De reis naar Mars wordt eenenkeltje. Dat klinkt cru, maar dat weten deastronauten die er naartoe gaan van tevoren.Het is de enige manier waarop je de kosten inde hand kan houden.” Een retourtje zoubetekenen dat er een compleet nieuwe raketmoet worden ontwikkeld, die meer brandstofmee kan nemen en die efficiënter werkt. Ookzou er een systeem moeten wordenuitgevonden waarmee de raket zou moetenlanden en weer opstijgen van Mars – een bijnaonmogelijke opgave die jaren zou duren.Waarmee Lansdorp bij het andere grotevoordeel van zijn plannen komt.Bestaande technieken

“We gaan alleen maar gebruik maken van nual bestaande technieken, dus systemen die nual ontworpen en getest zijn.” Lichtendvoorbeeld is natuurlijk de Dragon, hetvrachtschip van SpaceX. Deze capsule van hetcommerciële bedrijf uit Amerika koppeldevorig jaar succesvol aan het ISS, en wasdaarmee het eerste commerciële vrachtschipdat in nauwe samenwerking met NASA vrachtbij het ISS mocht brengen. “We hebben al metSpaceX gesproken, en die garanderen ons datze de Dragon aan kunnen passen vóór wenaar Mars gaan.” Maar dat is niet het enigewat Mars One nodig denkt te hebben.Eigen rover

Het werk begint met de rover. Wie denkt aaneen goedkopere versie van Curiosity, heeft het

Guide

star|

12-201

2

PPllaannnneenn vvoooorr MMaarrsskkoolloonniiee zziijjnn vveerrrraasssseenndd rreeaalliissttiisscchh

013

Foto - Mars One is een sinds 2011ontwikkeld en in 2012 onthuldNederlands plan voor commerciëlebemande reizen naar Mars. Net alsbij de bovengenoemde projectenMars to Stay en Hundred YearStarship biedt het ontwerp deastronauten niet de mogelijkheidterug te keren naar de Aarde, omdatdie het project veel duurder eningewikkelder zou maken. Hetbetreft dus emigratie en kolonisatie.Meer informatie :www.mars-one.com

Guidestar|12-2012

mis. “Curiosity is een wetenschappelijke rover,een mobiel laboratorium,” legt Lansdorp uit.“Dat hebben wij niet nodig. Onze rover isvooral functioneel, met een robotischegrijparm die het werk moet doen.” De rovergaat een goede plek zoeken voor de basis, enzal later ook de eerste leefmodules in elkaarzetten.En dan is er ook nog…

Daarnaast moeten er leefmodules wordengebouwd, waarin de astronauten de rest vanhun bestaan doorbrengen. Om aan voedsel enwater te komen, moet er aan landbouw enwaterwinning worden gedaan. De energiekomt van een groot veld van zonnepanelen,en de communicatie naar het thuisfront is ookniet zomaar te maken. Maar deze aspectenzijn volgens Lansdorp niet het grootsteprobleem. “We hebben toezeggingen vanbedrijven van over de hele wereld. Al dezetechnieken bestaan allemaal al, en debedrijven hebben al toegezegd dat ze ze optijd kunnen leveren.Eenmaal op Mars aangekomen, zullen de vierpioniers niet de makkelijkste tijd hebben. Ineen dergelijk vijandige omgeving waar we nogzo weinig vanaf weten, onbereikbaar voor wiedan ook, zou u verwachten alleen de vierallerbeste mensen neer te kunnen zetten.Lansdorp denkt van niet. “Iedereen kan metde missie mee. Dat kunnen dokters ofwetenschappers zijn, maar ook basisschool-leraren of IT’ers.”

So You Wanna Be An Astronaut?Om het plan te financieren, gaat Mars One hethele traject van begin tot eind uitzenden opTV en internet. De advertentierechten moetengenoeg opleveren om de reis te bekostigen,maar dat betekent wel: concessies doen. Al inde selectie van astronauten (die in 2016 moetbeginnen) mag ‘het publiek’ gaan kiezen wiede eerste mens op een andere planeet wordt.Dat betekent dat dat publiek de jolige

metselaar zou kunnen verkiezen boven desaaie, maar verder zeer gekwalificeerdewetenschapper. Toch verwerpt Lansdorp hetidee van een talentenjacht. “Laat ik vooropstellen dat we alleen personen laten gaan diezich in alle velden bekwaam hebben getoondtijdens de training.”

Dat moet in alle velden zijn – de astronautenmoeten zowel genoeg technische kennishebben als medische, wetenschappelijke enpsychologische. “Maar natuurlijk leren ze eenhoop in de jaren van training.” Deselectieprocedure van de astronauten begintin 2016.Onderzoek

Het aanwezige team zal zich voor een deelgaan bezig houden met wetenschappelijkonderzoek. Geologisch onderzoek, onderzoeknaar eventueel leven op de planeet, het kanallemaal eigen onderzoek zijn, maar ookonderzoek voor wetenschappers op aarde.‘Het enige’ wat Mars One nu nog hoeft tedoen is de financiering rond krijgen. Hetbedrijf heeft inmiddels al schriftelijketoezegging van alle producenten die desystemen zullen ontwerpen. Die hebbenaangegeven op tijd alles te kunnenproduceren waar Mars One om vraagt. Hetwachten is nu op de volgende stap. Maar hetbegin is er.

Philip

Cornei

lleFRA

S

22,,00 mm LLiivveerrppoooolltteelleessccooppee - La Palma

024

Foto - Mits gunstige weersomstan-digheden, opent de compacte geauto-matiseerde schelpvormige koepelvan de Liverpool telescoop en kanhet geheel via internet wordenaangestuurd. Bron: Philip CorneilleFoto - De 2.0 m Liverpool Ritchey-Chrétien telescoop op alt-azimutalevorkmontering in de typisch blauweFaulkes Telescope Project kleuren.Bron: Philip Corneille

Meer informatie :http://telescope.livjm.ac.uk/

Rubriek

-Obse

rvator

iawere

ldwijd

Begin de jaren 1980 ontstond er een grotevraag naar telescopen die gedurende geruimetijd konden gebruikt worden voor één bepaaldonderzoeksproject. De dynamische aard vanastronomische objecten vereist immersgedetailleerde waarnemingen over een langtijdsbereik. De onvoorspelbaarheid vanbelangrijke astronomische verschijnselen zoalsGamma-ray flitsen (GRB) en supernova’s stondin schril contrast met de strikte procedures omlange tijd vooraf observatietijd te reserverenop telescopen.Bovendien kreeg elke astronoom gemiddeldtwee tot drie nachten gereserveerd op eenbepaalde telescoop en diende hij/zij meestaleen lange reis te ondernemen naar afgelegenobservatoria. De oplossing om langeobservatie periodes te bekomen lag bij eenvernieuwde modus operandi voor telescopen:geautomatiseerde observatoria!Ondanks het feit dat diverse gerobotiseerdepersonages deel uitmaakten van de Grieksemythologie, stamt het woord “robot” slechtsuit 1920. De Tsjechische schrijver Karel Capekgebruikte het woord om artificiële humanoïdeandroïden te beschrijven die volgens hemautomatisch mechanische taken kondenuitvoeren in fabrieken.De allereerste “gerobotiseerde” telescoop wasde 0,20 m spiegeltelescoop van de universiteitvan Wisconsin uit 1968. Deze reflector terobservatie van Cepheïden (veranderlijkesterren) werd aangestuurd door een DEC PDP-8 mini-computer met 4 KB RAM-geheugen.Medio de jaren 1970 volgden de eerste opafstand bestuurde telescopen en in 1983 werdde eerste volledig geautomatiseerde telescoopoperationeel. Deze 0,25 m Phoenix T1reflector, door Louis Boyd en Russell Genetbleef operationeel tot de zomer van 2008.Echter de meeste geautomatiseerde telesco-pen hadden een diameter kleiner dan 1,0 men astronomen zetten hun hoop op een 2,0 mklasse reflector. In 1987, na de realisatie vande 4,20 m William Herschel Telescoop op LaPalma, zochten Professor Michael Bode van deJohn Moores University in Liverpool (JMU) ende bekende amateur-astronoom Sir PatrickMoore de nodige fondsen voor eengeavanceerde automatische 2,0 m reflectordie door de Britse industrie zou wordengebouwd.Astronomen van het Royal ObservatoryGreenwich (ROG) ontwikkelden een innovatiefontwerp voor de “Future Small Telescope”, eenprofessionele 2,0 m klasse telescoop met dehoogtechnologische functies van groteretelescopen. Echter eind de jaren sloot de Britsefirma Grubb Parsons, na meer dan 150 jarenhaar telescoopbouw afdeling en moest menuitkijken naar een nieuw Brits bedrijf.

Dankzij de steun van de Europese Unie, kreegde regio van Merseyside onder het EuropeesRegionaal Ontwikkelingsfonds een financiëleinjectie en werd Telescope TechnologiesLimited (TTL) opgericht, in samenwerking metJMU en de Particle Physics & AstronomyResearch Council (PPARC). In 1996 startte TTLmet de bouw van een technologie demon-stratie telescoop voor het Next GenerationAstronomical Telescope project (NGAT) diezouden worden ingezet in een wereldwijdRoboNet van identieke geautomatiseerdetelescopen.De 2,0 m hoofdspiegel voor de LiverpoolTelescope werd door het Duitse Carl Zeissvervaardigd uit AstroSitall glas. De 0,62 msecundaire spiegel werd door het BritseSinden Optics vervaardigd uit Schott ZeroDurglas. Beide glassoorten hebben een uiterstlage thermische uitzettingscoefficient enwerden speciaal voor telescoopspiegelsontwikkeld. De telescoop is een Ritchey-Chrétien reflector met open truss Serrurierbuizenstructuur en kreeg een computergestuurde 22 ton zware alt-azimutalevorkmontering.Astronomen verkregen “First Light” in juli2003, waarbij enkele Deepsky objecten,Messier 13 (Hercules bolhoop) en Messier 57(Ringnevel) werden waargenomen.De 2,0 m Liverpool Telescope was bestemdvoor het Observatorio del Roque de losMuchachos (ORM) op het Canarische eiland LaPalma, waar de telescoop geautomatiseerderoutine observaties verrichtte vanaf 20december 2004.De telescoop had een prijskaartje van Euro 2,5miljoen en werd ondergebracht in eencompacte geautomatiseerde schelpvormigekoepel die door TTL als een optie van Euro750000 werd aangeboden. De revolutionaireaanpak van TTL bracht de aankoop van eenmoderne 2,0 m klasse onderzoekstelescoopbinnen het budget van elke universiteit. In2005 werd de firma overgenomen door LasCumbres UK maar de ateliers in Birkenheadbleven actief.Het succes van de Britse telescoop bleef nietuit en er werden meerdere clonen gebouwd,onder meer voor het Dill Faulkes EducationTrust met de 2,0 m Faulkes Telescope North opde Haleakala sterrenwacht te Maui - VSA(augustus 2003) en de 2.0 m Faulkes SouthTelescope op de Siding Spring sterrenwacht inAustralië (juli 2004). Deze telescopen makendeel uit van het Las Cumbres ObservatoryGlobal Telescope Network (LCOGT). Bovendienwerd er een 2,4 m versie geconstrueerd voorde Gao Meigu sterrenwacht nabij Kunming inYunnan - China (juli 2004).

Guide

star|

12-201

2

Info - Philip Corneille isAEG / VVS lid en DataManagement consultantmet bijzondere interessevoor sterrenkundige applicaties. AlsFellow of the British InterplanetarySociety en Fellow of the RoyalAstronomical Society schrijft hij regel-matig over onbemande ruimtevaarten sterrenkunde.

025

Guidestar|12-2012

026

Foto - De auteur nabij de 2.0 mLiverpool telescoop van de JohnMoores Universiteit. De telescoopzag First Light in juli 2003. Bron:Philip Corneille.Foto - De 2.0 m Liverpool telescoopwordt aangestuurd dankzij eenrobotisch controle systeem (RCS)waardoor geregistreerde (amateur-)astronomen deze kunnen gebruikenvia het internet. Bron: Philip Corneille.

Meer informatie :http://telescope.livjm.ac.uk/

De reeksproductie van wetenschappelijketelescopen kende economische voordelen diehet succes van het NGAT project bevestigden.Diverse universiteiten en bedrijfstakken warenbij het automatisatie & serialisatie procesbetrokken en de productie regio genoot eeneconomisch herstel.Enerzijds zijn de voordelen van geauto-matiseerde telescopen legio; mogelijkheid toteen flexibele planning, lagere personeel- enaccommodatiekosten, snellere data reductieen data analyse waarbij de wetenschappelijkegegevens via databanken beschikbaar zijnvoor diverse onderzoeksinstellingen. Boven-dien zijn geautomatiseerde telescopen gemak-kelijker inzetbaar in een wereldwijd waarne-mingsnetwerk. Anderzijds brengt automa-tisering extra werk met zich mee zoals fail-safeoperatie procedures, alsook het loggen enoplossen van fouten.

De Liverpool telescoop is een veelzijdiginstrument en werd uitgerust met een reseminstrumenten voor diverse astronomischeonderzoeksprojecten. Drie SkyCam camera’sworden gebruikt voor fotometrie van sterrentot magnitude 12. De FRODOspec (Fiber-fedRObotic Dual-beam Optical spectrograph)spectrograaf bepaalt de chemische samen-stelling van sterren en andere hemellichamen.RATcam is een 2048 x 2048 pixel optische CCD

camera om digitale opnames van denachtelijke hemel te realiseren.De RISE camera focust op exoplaneten enmeet lichtcurven van sterren om de transittiming nauwkeurig te meten.De veelzijdige Faulkes telescoop werd reedsingezet bij het observeren van variabelesterren, Aardscheerder asteroïden (NEA),gamma-ray flitsen (GRB), supernova’s en hetzwarte gat in het midden van onssterrenstelsel, de Melkweg.Gedurende bijna een decennium lang werd deBritse telescoop niet enkel door professioneleastronomen gebruikt, maar tevens ingezet ineen nationaal programma om humaniorastudenten aan te sporen om eenwetenschappelijke studierichting te kiezen. Viade portaal website Schoolobservatory.org.ukkunnen studenten hun eigen onderzoekverrichten aan de hand van recente observatiegegevens en software voor beeldverwerkingen data analyses. De praktijk ervaring die werdopgedaan bij deze 2,0 m klasse telescoopkwam ook ten goede van grotere observatoriaop het vlak van het verbeteren van decommunicatie en het dataverwerkingsprocestussen de telescoop en de eindgebruikers,alsook bij het integreren van archieven endatabanken bij real-time observaties. Boven-dien bleek de wetenschappelijke productiviteitper geïnves-teerde Euro voor middelgrotereflectors quasi overeen te komen met dezevoor zeer grote telescopen.In mei 2012 kreeg de Liverpool Telescope eeneigen ondersteuningsgebouw op ORM – LaPalma. Dankzij dit extra gebouwtje beschikkende technici over ateliers voor het assemblerenen uittesten van instrumenten en software.Een extra kraan kan onmiddellijk wordeningezet om de Faulkes telescoop op korte tijdin een nieuwe opstelling te configureren.Bovendien werd een moderne controlekamervoorzien die via glasvezel verbinding desturing van de telescoop kan overnemen ingeval van problemen. Vooral ’s winters zullenastronomen de extra faciliteiten en hetvernieuwde weerstation kunnen gebruiken.Sinds het nieuwe millennium zijn vollediggeautomatiseerde telescopen, mede dankzijhet succesverhaal van de Liverpool Telescope,alledaags gemeengoed geworden diewereldwijd intensief worden gebruikt doorzowel studenten, professionele en amateurastronomen!

Guide

star|

12-201

2

027

Guidestar|12-2012

Kortnieuws

Er mag dan wel een rover op Mars rondrijden, maarNASA en ESA hebben laten zien dat het ook andersomkan: de ruimteagentschappen hebben een kleinemachine op aarde bestuurd vanuit het internationaleruimtestation. De test werd uitgevoerd door ESA in hetDuitse Darmstadt, bij het European Space OperationCentre. Daar liet commandant van de huidige Expeditie33, Sunita Williams, een klein Lego-autootje een paarrondjes rijden. Ze bestuurde het autootje met eenspeciale, door NASA ontworpen laptop. Met de testhopen de ruimteagentschappen een nieuweinterplanetaire internetverbinding te kunnen testen.Daarmee moet een signaal vanuit een bewegendruimteobject een voertuig op aarde besturen. Dat kanlater van pas komen wanneer astronauten naar eenandere planeet gaan en eerst vanuit een baan om deplaneet het landschap willen verkennen. Ruimte-verkenning. NASA is enthousiast over de eersteresultaten, zegt Badri Younes van de ruimte-vaartorganisatie. “Deze ontwikkeling is een grote stapvoorwaarts in ruimteverkenning. Dit kunnen we straksgaan gebruiken voor het besturen van robots op Mars,maar ook om vanaf aarde bepaalde observatie-satellieten anders in te kunnen zetten, bijvoorbeeldvoor communicatiedoeleinden.” Er moet nog wel meermet de techniek worden geëxperimenteerd. Tot nu toezijn naast het rijden van het Lego-autootje ook enkelezwart-witfoto’s op en neer gestuurd. De techniek diegebruikt wordt, komt van NASA, en heet DisruptionTolerant Networking (DTN). Dat is een nieuwontworpen techniek die op internetcommunicatie lijkt.Er wordt gebruik gemaakt van eenzelfde protocol,maar DNT zorgt ervoor dat informatie ook helemaalaankomt. Dat gebeurt doordat het een soort ‘stap-voor-stap’-methode gebruikt, waarbij de verzondeninformatie per node worden verstuurd. Er wordt daneerst gekeken of de volgende node al werkt, voordatde informatie doorgezonden wordt. Op die manier iszeker te zeggen dat informatie echt aankomt. Bron: T.Hofmans / 12-11-2012.Minister Henk Kamp (Economische Zaken) blijft zichsterk maken voor de Nederlandse bijdrage aanEuropese ruimtevaartprojecten. Die boodschap geeftKamp woensdag in een brief aan de Tweede Kamer.Volgens de minister spreken missies als van astronautAndré Kuipers tot de verbeelding: ''Met ruimtevaartworden grenzen verlegd.'' Verder levert investeren indergelijke missies niet alleen kennis op, maar biedt hetook kansen en banen voor het bedrijfsleven.''Nederlandse ondernemers en TNO behoren tot de topvan de wereld als het gaat om ruimtevaarttechniek'',concludeert Kamp. Volgende week praat hij in Napelsmet collega's over investeringen in het Europeseruimtevaartprogramma (ESA). Op de agenda staatonder meer de opvolging van de Ariane 5 draagraket.ESA is de werkgever van André Kuipers en heeft inNoordwijk satellietentestcentrum Estec waar 2500mensen werken. Kamps voorganger Maxime Verhagenmeldde in oktober nog dat Nederland met een gerusthart naar het congres in Italië kan, omdat eenvoorgenomen bezuiniging op de ruimtevaart deelswerd teruggedraaid. Bron: ANP / 14-11-2012.Rusland heeft woensdag het contact verloren met zijnciviele satellieten en het Russische deel van hetinternationale ruimtestation ISS. Dat heeft hetpersbureau RIA Novosti gemeld. Rusland kan geencommando's naar de satellieten en zijn deel van hetruimtestation sturen. Het probleem zou zijn ontstaan

door een kapotte elektriciteitskabel in de buurt vanMoskou. Het persbureau citeerde een anonieme bronbinnen de Russische ruimtevaartindustrie. In reactie ophet bericht van het door de staat gecontroleerdepersbureau RIA Novosti liet de Russische ruimtevaart-organisatie Roskosmos weten dat de kabelbreuk geeneffect heeft op het functioneren van de satellieten voorciviele doeleinden en het internationale ruimtestation.Roskosmos is via een omweg in staat om met desatellieten te communiceren en ze te controleren, zeide woordvoerder van de organisatie. Hij bevestigdedat de kabel brak in de buurt van Moskou bijwerkzaamheden van een bouwbedrijf. Volgens dewoordvoerder heeft het incident geen gevolgen voorde geplande terugkeer van drie astronauten van hetruimtevaartstation ISS op 19 november. Volgens deAmerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA is dekabelbreuk een relatief klein incident, met beperktegevolgen. Een woordvoerder zei te verwachten dat deRussen de boel weer snel op orde krijgen. Bron: ANP /14-11-2012.De Marsverkenner Curiosity heeft in de eerste driemaanden op de Rode Planeet zeker één stormmeegemaakt. Daarop duiden metingen van deluchtdruk, wind en temperatuur, aldus de Amerikaanseruimtevaartorganisatie NASA.De Marsverkenner is opstormen gebouwd en bleef onbeschadigd. De richtingwaaruit de wind waait in de richting van hetMarskarretje verraste de wetenschappers wel. Integenstelling tot wat ze hadden verwacht, blaast dezeniet uit het noorden en het zuiden, maar vooral uit hetoosten en westen. Een verklaring kan zijn dat deCuriosity momenteel beschut staat opgesteld aan derand van een krater. ''Als we hierin geen veranderingzien zodra de verkenner de berg opgaat, zou dat eenechte verrassing zijn'', aldus NASA-wetenschapperClaire Newman. De geavanceerde Marsverkennerlandde ongeveer 3 maanden geleden op de RodePlaneet. Het karretje zoekt er onder meer naar tekenenvan leven. Bron: ANP / 16-11-2012.Het is nog maar de vraag of de Britse operazangeresSarah Brightman in 2013 of 2014 een ruimtereismaakt. Het 'ruimtereisbureau' Space Adventureskondigde de reis met Brightman als toerist naar hetinternationale ruimtestation ISS op 10 oktober aan,maar volgens het hoofd van het opleidingscentrumvoor kosmonauten in Rusland is er van een contractnog geen sprake. Sergej Krikaljow twijfelt dan ook aande bedoelingen van de zangeres. Misschien heeft deaankondiging van de reis te maken met de nieuwe cden de daaraan verbonden tournee. Brightman zou deachtste ruimtetoerist in de geschiedenis worden. Bron:ANP / 22-11-2012.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Vertoning : Van mensen en sterrenNeem plaats in de zetels van het ruimtetheater en droom mee over onverschrokken holbewonersen ontdekkingsreizigers. Held Simon Stevin vertelt ons zijn kijk op de middeleeuwse wereld enheld Marcel Minnaert ontrafelt de boodschap van de Zon en de sterren. Exploreer samen met eenastronoom de kleurrijke sterrenwolken en maak kennis met de mythologie van de sterrenbeelden.Een unieke ervaring!

Datum - Zondag 22 april t/m maandag 31 december 2012. 11.00 uur en 14.00 uur. Toegang: Onbekend.Locatie - Volkssterrenwacht Beisbroek, Zeeweg 96, 8200 Brugge. www.beisbroek.be. 029

Guidestar|12-2012

ASTRO

N

SScchhootteell DDwwiinnggeelloooo rraaddiiootteelleessccoooopp tteerruugg oopp ttoorreenn

030

Foto - De Dwingeloo Radiotelescoop(DRT) is een radiotelescoop en rijks-monument met een enkele schotelen heeft een diameter van 25 meter.De locatie is in de buurt vanDwingeloo, aan de rand van deDwingeloosche Heide in het Natio-naal Park Dwingelderveld, gelegenin het noord-oosten van Nederland).Op de locatie van de DwingelooRadiotelescoop, aan de rand van hetNationaal Park Dwingelderveldwerkt ook het grootste deel van deASTRON-staf. Zij zijn onder anderebezig met de ontwikkeling van(hardware en software voor) deLOFAR-telescoop.Meer informatie :www.camras.nl

Artike

l

Aanstaande maandag 19 november om 11.00uur wordt in opdracht van ASTRON de schotelvan de Dwingeloo radiotelescoop door defirma Wagenborg Nedlift uit Groningen terugop de toren getakeld. Sinds 5 juni van dit jaarstaat de 38 ton wegende schotel met eendiameter van 25 meter op een specialeconstructie naast de toren om te wordengerestaureerd.In de afgelopen maanden zijn alle stalenonderdelen van de Dwingeloo radiotelescoopgezandstraald en opnieuw geverfd. Waarnodig zijn ook onderdelen vervangen. Alle 372driehoekige gaasramen van de schotel zijngeïnspecteerd, schoongemaakt en op 211vernieuwde stelbouten in de vorm vanpaddenstoelen vastgemaakt. De parabolischeschotel, met een afstand van 12 meter tot hetbrandpunt, is weer terug in zijn originele vormmet een nauwkeurigheid van 2 millimeter. Omde spiegel nauwkeurig in verticale richting tekunnen bewegen, zijn de tandwielkastenbovenop de toren en de lagers van de elevatie-assen helemaal gereviseerd. Ook hetbedieningshuis met de controlekamer enmachinekamer is gerestaureerd. HolsteinRestauratie Architectuur uit Groningen tekentvoor het restauratieplan en het toezicht opalle werkzaamheden.

Zodra de radiotelescoop vrijgegeven enovergedragen is aan ASTRON, kunnen devrijwilligers van stichting CAMRAS beginnenmet het opnieuw inrichten van de telescoopmet apparatuur en kabels en het doen vancontrolemetingen. De verwachting is dat devrijwilligers de radiotelescoop omstreeks dezomer van 2013 weer kunnen gebruiken voorpublieksactiviteiten en educatieve doeleinden.De aannemers Multipaint en Oving SpecialProducts verwachten dat de schotel ommaandag weer in de takels gehesen kanworden. De operatie is echter wel afhankelijkvan de weersomstandigheden en kan bij slechtweer worden uitgesteld.

Over de DwingelooradiotelescoopDe Dwingeloo Radiotelescoop is in 1956, toende grootste radiotelescoop ter wereld, doorKoningin Juliana in werking gesteld. Met hetinstrument zijn de contouren van onsMelkwegstelsel in beeld gebracht. Twee verweg gelegen sterrenstelsels zijn met deDwingeloo radiotelescoop ontdekt (DwingelooI en II). Vanaf 2009 is de Dwingeloo telescoopaangewezen als Rijksmonument uit de Weder-opbouwperiode in de jaren ’50.

Guide

star|

12-201

2

031

Guidestar|12-2012Rubriek-Lanceeroverzichtvandemaand

KrisChristiaens

VVeerrkkllaarreennddee wwoooorrddeenn ll ii jj sstt

GG EE OO GG ee oo ss ttaa ttii oo nn aa rryy EE aa rrtthh OO rrbb ii ttLL EE OO LL oo ww EE aa rrtthh OO rrbb ii ttMM ii ll .. CC oo mm .. MM ii ll ii ttaa ii rree CC oo mm mm uu nn ii ccaa ttii ee ss aa ttee ll ll ii ee tt

■ MM ii ss ll uu kkttee ll aa nn ccee rrii nn gg

Datum Uur (GMT) Raket Lanceerbasis Vracht Gewicht Land Baan Doel

02-11-2012 21.04 uur Proton-M Briz-M Bajkonoer Yamal 300K 1640 Kg Rusland GEO CommunicatieLuch 5B 1140 Kg Rusland GEO Communicatie

10-11-2012 21.05 uur Ariane 5 ECA Kourou Eutelsat 21B 5000 Kg Internat. GEO CommunicatieStar One C3 32000 Kg Brazilië GEO Communicatie

14-11-2012 11.42 uur Sojoez-2-1a Fregat Plesetsk Meridian 6 2000 Kg Rusland 900 x 39000 Communicatie

18-11-2012 22.53 uur CZ-3C Taiyuan Huanjing-1C (HJ 1C) 700 Kg China LEO AardobservatieXinyan-1 (XY 1) 140 Kg China LEO Technologie

Fengniao-1 (HummerSat) 160 Kg China LEO TechnologieFengniao-1 (HummerSat 1A) 30 Kg China LEO Technologie

20-11-2012 18.31 uur Proton-M Briz-M Bajkonoer EchoStar 16 6258 Kg USA GEO Communicatie

25-11-2012 04.06 uur CZ-4C Jiuquan Yaogan 16A ? Kg China 1085 x 1105 SpionageYaogan 16B ? Kg China 1085 x 1105 SpionageYaogan 16C ? Kg China 1085 x 1105 Spionage

27-11-2012 10.13 uur CZ-3B/E Xichang ChinaSat-12 (ZX 12) 5054 Kg China GEO Communicatie

NNoovveemmbbeerr 22001122

Philip

Cornei

lleFRA

S

SSiirr PPaattrriicckk MMoooorree

032

Info - Elke maand voorzien we rondde periode van volle maan eeninteressante spreekbeurt. Die wordtmeestal voorafgegaan door eenhemeljournaal waarin de komendehemelverschijnselen worden toege-licht. Zoals altijd is er ook ruimtevoor het tonen van eigen werk:waarnemingen, ervaringen, foto's,schetsen, boekbesprekingen, nieuweaankopen, enz. Naast onze maan-delijkse bijeenkomsten zijn er ookeen aantal publieke sterrenkijk-avonden voorzien.Meer informatie :www.vvs.be/afdelingen/scheldeland-waasland

Rubriek

-Ama

teuras

tronoo

mind

ekijke

r

Sir Patrick Moore werd op 4 maart 1923 tePinner nabij Londen – Groot Brittanniëgeboren en had van kindsbeen af een enormeinteresse in sterrenkunde en de Maan in hetbijzonder. Als jeugdige knaap werd zijninteresse aangewakkerd door het boek “TheStory of the Solar System” uit 1898geschreven door G.F. Chambers.Tijdens de Tweede Wereldoorlog deed Patrickzijn opleiding voor de Britse luchtmacht inCanada en de V.S.A. waar hij onder meerOrville Wright en Albert Einstein ontmoette.Net zoals Albert Einstein had Patrick Mooreinteresse voor muziek en samen speelden ze“De Zwaan” van Camille Saint-Saëns op vioolen piano. Sir Patrick Moore vloog diversemissies als navigator en had de rang van FlightLieutenant in de Royal Air Force.Tijdens de jaren 1950 legde hij zich toe op deobservatie van de Maan en bracht als eerstede naar ons gerichte zijde zeer gedetailleerd inbeeld. Door de synchrone rotaties omheenhaar as en omheen de Aarde, toont de Maansteeds dezelfde kant naar de Aarde toe. Echterdoor libratie (schommeling effect) is meer dande helft (59%) van het Maanoppervlakzichtbaar waardoor we beurtelings iets meervan de Westrand en iets meer van de Oostrandkunnen zien. Bij de voorbereiding van NASA’sonbemande Maan-missies, kwam de Ameri-kaanse ruimtevaart organisatie bij Sir PatrickMoore aankloppen voor informatie!Reeds in 1945 werd Patrick verkozen als Fellowof the Royal Astronomical Society voor zijnwerk inzake Maan-observatie. In 1952 schreefPatrick Moore zijn eerste boek “Guide To TheMoon” op een Woodstock schrijfmachine (diehij nog steeds gebruikt) en 1956 werd hij deallereerste editor van het magazine“Spaceflight” van de British InterplanetarySociety.Begin 1957 verhuisde Sir Patrick Moore naarSelsey in West-Sussex aan de zuidelijke kustvan Groot Brittannië ter hoogte van het eilandWight, alwaar hij zijn nieuwe huis “FarThings”(Verre objecten) doopte en aan de uitbouwvan z’n privé sterrenwacht begon. Hij heefteen levenslange voorkeur voor refractors(lenzenkijkers) en gebruikt een 12,8 cm Cookerefractor voor zijn Maan-observaties. Hetvoornaamste instrument op “FarThings” is een38,1 cm Newtonian spiegeltelescoop waarvande spiegel door George Hole uit Brighton werdaangepast.In april 1957 werd Patrick door de Britsetelevisie BBC gevraagd om drie afleveringenvan een astronomie programma “The Sky AtNight” te presenteren. Tijdens de pionierperiode van de ruimtevaart sloeg hetmaandelijkse sterrenkundig TV-programmaenorm aan bij het grote publiek en kreeg het

Guide

star|

12-201

2

een vaste stek op de eerste zaterdag van demaand. The Sky At Night sloeg alle records enis het langst lopende TV-programma metintussen 727 afleveringen!In 1966 werd hij verkozen als lid van deInternationale Astronomische Unie (IAU), hetinternationale coördinatie orgaan voorprofessionele astronomen. Tot op heden blijftPatrick de enige amateur binnen de IAU maarzijn poging tot het oprichten van een IAU vooramateur-astronomen bleek geen succes. Voorde tiende verjaardag van “The Sky At Night”besprak hij het verschil tussen astrologie enastronomie.Tijdens het maandelijkse programma deedPatrick Moore live verslag van hemel-verschijnselen, bezocht hij diverse sterren-wachten, introduceerde hij wetenschappers enastronauten, waarbij hij een nieuwe generatieinspireerde om aan sterrenkunde te doen. Hijspoorde onder meer Brian May, gitarist van deBritse rockgroep Queen, aan om te doctorerenin de sterrenkunde.In 2000 kreeg Patrick een BAFTA televisie-prijsvoor “The Sky At Night” en in 2001 werd hijgeridderd als OBE (Officer of the Order of theBritish Empire) voor zijn inspanningen om desterrenkunde op zeer toegankelijke wijze bijhet grote publiek te brengen. Sir PatrickMoore werd tevens Fellow of the RoyalSociety, wellicht de titel die hij het meestwaardeert!Medio 2004 verhuisde de TV-opnameset naarde tuin en woonkamer van “FarThings”aangezien Sir Patrick moeilijk te been werd engenoodzaakt was in een rolstoel te zitten.Sindsdien kreeg het bekende TV-programmaook een gelijknamig maandblad, met eenwereldwijd lezerspubliek, waarin hij zijnMoonwatch opinie-rubriek publiceert. Voor denieuwe reeks opnames van “The Sky At Night”werden zijn drie telescopen vollediggerestaureerd door een team van vrijwilligers.In 2007 werd de vijftigste verjaardag van hetTV-programma gevierd en bracht deeigenzinnige amateur-astronoom een eigenDVD uit getiteld “The Astronomical PatrickMoore”. Het bleek een instant bestsellerwaarbij hij vooral zijn voorliefde voor de Maanen zijn collectie Maan-globes en meteorietenbelichtte. Sir Patrick Moore heeft twee katten:Ptolomy en Jeannie.In 2013 zal Sir Patrick zijn 90ste verjaardagvieren, en wellicht aanwezig zijn op AstroFestte Londen alwaar de excentrieke Brit metmonocle grote erkenning geniet en steeds alseen beroemdheid wordt onthaald. Sir PatrickMoore blijft amateur-astronomen aanmoe-digen om een rol van betekenis te spelen in defascinerende wereld van de sterrenkunde!

Info - Philip Corneille isAEG lid en Data Manage-ment consultant met bij-zondere interesse voorsterrenkundige applicaties. Als Fellowof the British Interplanetary Societyschrijft hij regelmatig over onbe-mande ruimtevaart en sterrenkundevoor internationale vakbladen.

033

Guidestar|12-2012

DirkD

evlies

LLoouuiiss FFeerrddiinnaanndd CCrruullss

034

Foto - De cyclische variatie van hetaantal zonnevlekken werd voor heteerst waargenomen en vastgelegddoor Heinrich Schwabe tussen 1826en 1843. Dit leidde Rudolf Wolf ertoe om vanaf 1848 regelmatigewaarnemingen te doen. Het wolf-getal is een maat voor het aantalafzonderlijke zonnevlekken en groe-pen. Er is gebleken dat er een verbandis met een aantal andere zonne-variabelen.Meer informatie :www.digilife.be/club/franky.dubois

Rubriek

-Woor

dvan

dema

and

Voor deze tiende editie van woord van demaand waarin kort het leven en werk van eenBelgisch sterrenkundige wordt belicht, had ikhet graag over een vrouw gehad die in desterrenkunde actief was in de periode 1800-1900. Er zijn zeer waarschijnlijk vrouwen actiefgeweest, maar niet dat ze op de voorgrondtraden of de vruchten van hun werk kondenplukken.Niet over een vrouw dus, maar over een man deeen groot deel van zijn leven in het buitenlanddoorbracht en er ook begraven is. Zijn naamwordt vaak genoemd bij de oprichting van eenZuid-Amerikaanse hoofdstad.

PersonaliaLouis F. Cruls is geboren in het Brabantse Diestop 21 januari 1848 en hij overleed in Parijs op 21juni 1908. Het gezin woonde ook nog in Neveleeen Doornik.

Doordat hij als Belgisch sterren-kundige vooral inBrazilië werkte, is hij ook gekend als Luiz of LuísCruls. Hij is genaturaliseerd tot Braziliaan enhuwde met een Braziliaanse vrouw vanPortugese afkomst. Zijn oudste zoon was eenbekend auteur.Opleiding

Hij studeerde voor burgerlijk ingenieur aan deÉcole du Génie Civil van de Rijksuniversiteit Genttussen 1863 en 1868. In die periode leerde hijenkele Brazilianen kennen die hem verzochtenhun land te bezoeken. Na zijn studies diende hijals onderluitenant in het Belgisch leger van 1869tot 1873. Hij nam ontslag om in 1874 een reis inBrazilië met een pakketboot te ondernemen.Grootse plannen had hij nog niet.Werk en leven

Dankzij journalist en later diplomaat JoaquimNabuco werd hij in Rio de Janeiro voorgesteldaan keizer Dom Pedro II en kon hij aan de slagbij de cartografische dienst. Hij verbleef in 1875

Guide

star|

12-201

2

gedurende korte tijd in België en Frankrijk enwerd in 1876 benoemd als assistent-sterrenkundige aan de keizerlijke sterrenwacht inRio de Janeiro. Dit was mede mogelijk door eenwerk over het meten van hoeken in de geodesiedie hij in Gent publiceerde in 1875. Hij werd debelangrijkste persoon na de Franse directeurEmmanuel Liais (1826 – 1900). Na een flinkeruzie verliet laatstgenoemd Brazilië en volgdeCruls hem op, in 1881. Eerst ad interim en danofficieel vanaf 1886. Hij had al een flinkereputatie opgebouwd als waarnemer vanplaneten en kometen. Hij bleef ook na 1889, nade afzetting van de keizer en het uitroepen vande republiek, directeur van de sterrenwacht diedan de nationale sterrenwacht werd. Met Liaisheeft hij onder andere een werk over deverdeling van planetoïden tussen de banen vanMars en Jupiter gepubliceerd (1879).In 1878 publiceerde hij een belangrijk werk overde planeet Mars in ‘Mémoire sur Mars’. Hij legdeer onder andere in uit hoe hij met slechts enkelewaarnemingen rond de oppositie van 1877 eennauwkeurige rotatieperiode voor Mars bepaalde.Hij leidde een Braziliaanse expeditie naar PuntaArenas in het zuiden van Chili voor hetwaarnemen van de Venusovergang van 6december 1882. Hij was er met onder andereWilliam H. Finlay. Cruls’ team bepaalde eenwaarde voor de zonneparallax van 8,808boogseconden (tegenwoordig is de waarde8,794”). Meer informatie over zijn werk inverband met de Venusovergang in het artikel ophttp://journals.cambridge.org/action/displayFulltext?type=1&fid=303487&jid=IAU&volumeId=2004&issueId=IAUC196&aid=303486&bodyId=&membershipNumber=&societyETOCSession=.Hij observeerde de grote komeet van 1882 vanop de sterrenwacht in Rio de Janeiro op 12september 1882. Hij zag hem niet als eerste terwereld, maar lichtte wel de wetenschappelijkewereld in en men noemde de komeet al snelnaar hem. De komeet Cruls (C/1882 R1 en 1882II) bereikte magnitude -4, maar volgenssommige bronnen ook magnitude -15. Hij wasmet het blote oog zichtbaar van september1882 tot februari 1883. Het is zeker een van degrootste kometen aller tijden. Het periheliumwerd bereikt op 14 september 1882, op eenafstand van slechts 0,00775 AE. De ontdekkinggebeurde op 1 september 1882.Op 17 september is de overgang over de Zonwaargenomen. Na het perihelium is de komeetin vier stukken uiteen gevallen. Cruls vermoeddedat de komeet mogelijk de komeet Pons was,die in 1812 werd verwacht. Het was de eerstekomeet waarvan een goede opname is gemaakt,dankzij D. Gill. Eerder werd Donati al in 1858gefotografeerd, maar die opname was niet zogoed.Van de helderste kometen van zijn tijd nam hij

Info - Dirk Devlies is,naast lid van de AstroEvent Group vzw, ookactief in de VerenigingVoor Sterrenkunde waar hij zetelt inde raad van bestuur. Zowat elk vrijmoment steekt hij in z'n zelfgemaaktsterrenkundig en ruimtevaartgerichtwoordenboek. Een buitengewoon om-vangrijk werk dat al enkele duizen-den pagina's telt.

035

Guidestar|12-2012

036

spectra, hij observeerde met de meridiaankijkeren bepaalde de tijd.In 1884 vertegenwoordigde hij Brazilië op deconferentie die de nulmeridiaan in Greenwichvastlegde, dat was is Washington. In 1896publiceerde hij een sterrenatlas.

In 1908 trad hij af omwille van zijn gezondheiden hij zocht hulp in Parijs. Hij overleed er enwerd in Rio de Janeiro begraven. Hij werd aande sterrenwacht opgevolgd door HenriqueMorize (1860 – 1930).Uitgelicht: een plaats zoekenvoor een hoofdstad...

In 1892 kreeg hij de opdracht van de overheidom het binnenland van Brazilië te verkennen omer een plaats op te meten voor een nieuwehoofdstad, de missie kreeg de naam ‘Comissaodos Trabalhos Geodésicos no Municipio Neutro’.De ‘missie Cruls’ bestond uit een 40-talwetenschappers waaronder botanici, geografen,ingenieurs en dokters. Zij bakenden einddecember 1892 een zone van 14.400 vierkantekilometer af (meer dan een derde van hetoppervlak van België), die nu nog steeds hetBraziliaanse ‘Federaal District’ of de ‘Rechthoekvan Cruls’ wordt genoemd. Pas een 70-tal jaarlater werd de nieuwe hoofdstad Brasilia volgensde opmetingen van Cruls opgericht.Het rapport dat hij in 1894 voltooide telde 300bladzijden. Het is nog steeds één van de meestvolledige en zorgvuldigste beschrijvingen van destreek. Het bevat informatie over onder andere

het hooggebergte (waar Brasilia ligt), de route,de flora en fauna, de rivieren, het klimaat, desteden en hun bewoners en de meestvoorkomende ziekten in het gebied. Op heteinde van de expeditie stuurde hij naar elke hoekvan het gebied een groep, die er een kokerbegroef met de coördinaten. Deze kokers zijnlater opgegraven en gebruikt.In 1901 werd hij naar de grens tussen Brazilië enBolivia gestuurd. Deze wordt deels gevormddoor de rivier Javari. Hij liep ergezondheidsproblemen op die hem uiteindelijkfataal werden.In november 2003 heeft een Braziliaanse groep,bestaande uit wetenschappers, historici enhoogleraars, zijn reis opnieuw afgelegd.

Prijzen, eerbewijzen en naamdragersHij kreeg verschillende eerbewijzen waaronderde medaille Valz in 1883 van de Académie desSciences de Paris. Hij werd ook Commandeur inde Orde van de Roos, toen de hoogsteBraziliaanse onderscheiding.Een krater op Mars, met een diameter van 88km, werd in 1973 naar hem genoemd. De kraterwerd in 1971 voor het eerst duidelijk gefoto-grafeerd door Mariner 9.Het jaar 1992 werd in Diest uitgeroepen totCrulsjaar, omdat hij net honderd jaar eerder zijnveldwerk in verband met Brasilia had afgerond.Er werd onder andere een toneelstuk opgevoerden een gedenkboek uitgegeven. Aan de gevelvan zijn geboortehuis aan de Overstraat 9 werdtoen een bronzen gedenkplaat aangebracht.Ook een eilandengroep in de Wilhelm Archipelop Antarctica en een Braziliaanse sterrenclub isnaar hem genoemd (http://calc.zip.net).

Literatuur en bronnenNaast het eerder genoemd ‘Mémoire sur Mars’schreef hij onder andere over de instrumentenvan de sterrenwacht en over de waarnemingendie hij deed.Hij stichtte het eerste wetenschappelijke tijd-schrift van Brazilië.In Ciel et Terre werd enkele keren over hemgeschreven zoals in 1908 en in 1978. In hetledenblad Heelal van de Vereniging voorSterrenkunde verscheen een artikel over hem inmei 1993. Jean Pelseneer beschreef hem voor deBiographie Nationale.

Guide

star|

12-201

2

Info - De hutten voor het waarne-mingsmateriaal van Luis Cruls expe-ditie juist buiten Punta Arenaz inChili. Op de dag van de transit wer-den, in goede omstandigheden, allevier contacten goed waargenomen.Meer informatie :www.astro.oma.be

Info - De coördinaten op Mars, waaru de Cruls krater terug kan vinden,zijn: 43° 18' 0" S, 197° 6' 0" W (-43.3°, -197.1°).Meer informatie :http://astrogeology.usgs.gov

KKaann CCuurriioossiittyy lleevveennoonnttddeekktt hheebbbbeenn oopp MMaarrss ??Foto - Het Mars Science Laboratory(MSL) is een rover (onbemandeverkenner) die onderzoek doet opMars. Meestal wordt de naamCuriosity gebruikt. De Curiosity gaatbodemmonsters analyseren op hetmogelijke voorkomen van leven inhet verleden. De landingsplaats isuitgekozen op basis van recentesatellietfoto's die in die omgevingsporen van water laten zien. Hetvoertuig is ongeveer drie keer zogroot als de twee Mars ExplorationRovers die in 2004 een succesvollemissie uitvoerden.

Meer informatie :www.nasa.gov

037

Guidestar|12-2012Artikel

CarolineKraaivanger

Velen hopen stiekem van wel, nadatonderzoekers eerder deze week aankondigdenbinnenkort met ‘schokkend’ nieuws van Marste komen. Mensen die hopen dat er leven isontdekt, worden echter tijdens de persconfe-rentie van 3 december hoogstwaarschijnlijkzwaar teleurgesteld. Curiosity is namelijkhelemaal niet gebouwd om leven op Mars tevinden.

Dat veel mensen in de veronderstelling zijn datCuriosity in staat is om leven op Mars tevinden, komt wellicht doordat de rover altijdgepresenteerd is als een machine die gaatkijken of leven op Mars mogelijk is of tot demogelijkheden heeft behoord. Wie zoietsvluchtig leest, zou zomaar de conclusiekunnen trekken dat Curiosity op zoek is naarleven op Mars. Maar dat is niet het geval.Curiosity bestudeert het Marsoppervlak en deatmosfeer om bijvoorbeeld meer te weten tekomen over hoe Mars er vroeger uitzag. Eenheel belangrijk vraagstuk daarbij isbijvoorbeeld of Mars vroeger water bevatte:een substantie die van cruciaal belang is voorhet leven zoals wij dat vandaag de dagkennen.Organisch materiaal

Maar water is niet het enige ingrediënt voorleven. Daar komt veel meer bij kijken. Zo gaatCuriosity ook op zoek naar organischemoleculen waarvan we weten dat zebelangrijk zijn voor het leven op aarde.Daarvoor gebruikt Curiosity een instrumentdat bekend staat als SAM (Sample Analysis atMars). “De zoektocht naar organischemoleculen is bijzonder belangrijk in dezoektocht naar leven op Mars, omdat levenzoals wij dat kennen niet zonder dezemoleculen kan bestaan,” schrijft NASA.Geen bewijs

Als iemand organische moleculen op Mars kanvinden, is het Curiosity wel. “SAM is in staatom veel lagere concentraties van een veel

breder scala aan organische moleculen tedetecteren dan elk ander instrument dat totop heden naar Mars is gestuurd,” stelt NASA.Kort gezegd kan Curiosity (op papier) duscruciale ingrediënten van leven zoals wij datvandaag de dag kennen, opsporen. Maar hetvinden van dergelijke ingrediënten op Mars isnog geen bewijs voor leven op Mars. Daarvoorzijn nog wel meer ingrediënten nodig en danmoet ook nog maar eens bewezen worden datdie ingrediënten ooit ook echt bouwblokkenvan leven zijn.Meer werk

Stel dat Curiosity organische moleculen vindt,dan zou dat desalniettemin een voorzichtigedoorbraak zijn. Maar het zou ook betekenendat het werk dan nog maar net begint. “Danzouden we de gereedschappen waar we overbeschikken moeten gebruiken om te bepalenwaar de organische stoffen vandaan komen,”vertelt onderzoeker Paul Mahaffy. Zo moetdan eerst nog blijken of die organischemoleculen wel een biologische oorspronghebben. En dat is iets wat Curiosity niet kan,laat staan dat deze leven op Mars kan vinden.Schokkend voor wie?

Kort samengevat is het dus praktisch onmo-gelijk dat onderzoekers in december gaanaankondigen dat ze leven op Mars hebbenontdekt. Toch gebruikten onderzoekers dieonlangs een tipje van de sluier oplichtten,superlatieven. Ze hadden het over gegevensdie de geschiedenisboeken in zouden gaan endie zeer schokkend waren. Misschien moetenwe even niet vanuit ons eigen perspectiefkijken naar wat schokkend nieuws vanaf Marszou kunnen zijn, maar even in de schoenenvan de onderzoekers gaan staan. Waar zouhun bloed sneller van gaan stromen? Devondst van organische moleculen? Dat zou debloeddruk van wetenschappers zeker watverhogen. Het brengt ze namelijk een stapje inde richting van die ene vraag waar sommigemensen begin volgende maand al antwoordop verwachten: is er leven op Mars mogelijk(geweest)?Zo kort voor Sinterklaas een wetenschappelijkverantwoord antwoord op die vraag, zou eenfraai cadeau zijn. Maar verwacht het niet. Inhet gunstigste geval komen we ietsje dichterbij het formuleren van een antwoord op dievraag, doordat Curiosity inderdaad organischemoleculen heeft aangetroffen. Hoewel hetverstandig lijkt de verwachtingen omtrent depersconferentie wat te temperen, wil dat nietzeggen dat we niet reikhalzend naar de startvan die persconferentie uitkijken. Wantongeacht of die ontdekking nu het bloed vande doorgewinterde wetenschapper of de inwetenschap geïnteresseerde leek harder doetstromen, interessant wordt het zeker.

Kortnieuws

Isotopen van een stalagmiet uit een grot in Belizebevestigen het vermoeden dat de Maya-cultuur tenonder ging aan aanhoudende droogte. De verschil-lende lagen van de stalagmiet laten de klimaat-veranderingen van de afgelopen 2000 jaar zien.Milieu-antropoloog Douglas Kennett van de staats-universiteit onderzocht met zijn team de isotopen in dedruipsteenpilaar. Hun resultaten vergeleken ze metMaya inscripties van oorlog en onvrede. In drogeperiode schreven de Maya’s meer over onrust enoorlog, concludeert Kennett. Hij publiceert zijn resultaatin vakblad Science. De onderzoekers stelden met destalagmiet vast dat tussen het jaar 800 en 870 n.Chr entussen 1020 en 1100 n.Chr droge perioden plaats-vonden. De Maya’s legden belangrijke gebeurtenissenvast met stenen monumenten vol inscripties. Daarinkomen ook onrust en spanning in de samenleving invoor. De onderzoekers zagen dat vanaf het jaar 660 totaan 900 de Maya’s vaker over rivaliteit en onvredeschreven. Dat viel samen met drogere perioden. ‘Ookgaven de Maya’s in drogere perioden meer offers aanhun regengod Chaac’, zegt aardwetenschapper JamesBaldini die meewerkte aan het onderzoek. Deaanhoudende droogte gedurende bijna 100 jaar deedde Maya’s uiteindelijk rond het jaar 1020 de das om.Het was niet alleen de droogte die de Maya’s naar hunondergang leidde, maar vooral ook de tijd waarop dedroogte intrad. Voor de droogte had de Maya-beschaving een periode van grote ontwikkeling. Doorgunstige klimaatomstandigheden bloeide de landbouwop waardoor ook de populatie uitbreidde. Een drogeperiode zorgde voor een extra grote druk op hungrondstoffen en voedselvoorzieningen. ‘Die drukzorgde voor het uiteenvallen van de politieke systementoen de omstandigheden droger werden’, verklaartKennett. Volgens de onderzoekers konden de Maya’szich niet voldoende aanpassen aan het drogere klimaatwat uiteindelijk resulteerde in hun ondergang. Bron: E.Krikhaar / 10-11-2012.De temperatuur op aarde stijgt deze eeuw met 4graden Celsius, als de wereldgemeenschap er niet inslaagt klimaatverandering afdoende te bestrijden. Datis de conclusie van een door wetenschappers van hetDuitse Potsdam Klimaatinstituut verrichte studie, inopdracht van de Wereldbank. De gevolgen van eendergelijke opwarming van de aarde zijn desastreus envormen een bedreiging voor de hele wereld. Maarvooral arme landen zullen zwaar lijden onder deextreme hittegolven, de stijging van de zeespiegel enandere rampen die zijn te verwachten. President JimYong-kim van de Wereldbank zei in een reactie op hetrapport dat de wereldgemeenschap klimaatveranderingdoor de uitstoot van broeikasgassen agressiever moetaanpakken. De opwarming van de aarde moet onderde 2 graden Celsius worden gehouden, de doelstellingdie eerder door de internationale gemeenschap isgeaccepteerd. Kim waarschuwde echter dat een gebrekaan ambitieuze maatregelen het realiseren van dezedoelstelling bedreigt. Bron: IT / 12-11-2012.Argentijnse wetenschappers zijn het erover eens dat deozonlaag tekenen van beterschap toont, maar zijnvoorzichtig over de toekomst. "Dit jaar was het beter,maar het probleem is nog niet opgelost", zegt GerardoCarbajal van het Departement AtmosferischeMonitoring en Geofysica. "Het gat kan in 2013evengoed weer naar een recordgrootte groeien." Ditjaar was het gat volgens Carbajal erg klein en het slootzich ook eerder dan verwacht, "maar we moeten

afwachten en observeren voor we van een trendkunnen spreken." Ook Susana Díaz, ingenieur bij hetZuidelijke Centrum voor Wetenschappelijk Onderzoek(Cadic) zegt dat "in recente jaren een kleine vermin-dering van het ozondeficiet is vastgesteld in hetzogenaamde gat". Díaz is hoofd van het Ozonlabora-torium van Cadic in Ushuaia in de provincie Vuurland,het meest zuidelijke deel van het land. Het centrummeet de hoeveelheid ultraviolette stralen van de zondie de stad bereiken, om zo de staat van de ozonlaagte controleren. De ozonlaag bevindt zich in destratosfeer, tussen 15 en 35 kilometer boven hetaardoppervlak. De laag filtert ultraviolette stralen dieschadelijk zijn voor de mens en het dieren- enplantenleven. De uv-straling kan bij de menshuidkanker en oogaandoeningen veroorzaken, metname in het zuiden van Argentinië en Chili. Deafmetingen van het zogenaamde gat in de ozonlaagvariëren. Op sommige jaren bereikt het eenoppervlakte van 30 miljoen vierkante kilometer, maarin de laatste weken kromp het tot 22 miljoen vierkantekilometer. Wetenschappers wijten het gat aan hetgebruik van chemicaliën zoals CFK's, die massaalgebruikt werden in spuitbussen en koelkasten. Met hetMontrealprotocol kwamen landen wereldwijd overeenom die stoffen uit te faseren. Maar sommige van diestoffen, zoals het pesticide methylbromide, zullen pastegen 2015 helemaal uitgefaseerd zijn. De resultatenvan de wetenschappers bevestigen de bevindingen vanhet milieuprogramma van de VN (Unep) en de WorldMeteorological Organisation, die eerder al vaststeldendat het gat niet groter werd. Toch, zegt Deferrari, "zijnwe nog niet terug bij de stralingsniveaus van 1980".De schadelijke chemicaliën doen er immers makkelijktien jaar over om de laag te bereiken, en daarna heeftde laag tijd nodig om zich te herstellen. Weten-schappers vermoeden dan ook dat het volledige herstelvan de ozonlaag nog 40 tot 60 jaar op zich zal latenwachten. Bron: APP / 23-11-2012.Dat de uitstoot van broeikasgassen in 2011 gedaaldzou zijn, is volgens Hermes Sanctorum (Groen) noggeen reden voor grote euforie. Het stoort hem vooraldat Vlaams leefmilieuminister Joke Schauvliege zegtdat de Kyoto-doelstellingen voorlopig gehaald worden."We halen de Kyotodoelstellingen helemaal niet. Wemoeten volop emissierechten in het buitenland kopenomdat de maatregelen voor het Vlaamse klimaatbeleidhopeloos tekort schieten", aldus Sanctorum. VolgensVlaams minister Schauvliege blijkt uit voorlopige cijfersen ramingen dat de uitstoot van broeikasgassen in2011 is gedaald in Vlaanderen. Volgens haar wordt deKyotodoelstelling -een daling van de uitstoot van 5,2procent tussen 2008 en 2012 ten opzichte van 1990-voorlopig gehaald. Groen-parlementslid HermesSanctorum is het daar niet mee eens. "We halen Kyotoeigenlijk niet. We moeten emissierechten kopen in hetbuitenland omdat we onvoldoende investeren in onzeeigen groene economie. De Vlaamse klimaatbeleids-maatregelen schieten tekort." Volgens Sanctorum zitVlaanderen ook helemaal niet op schema om deuitstoot op langere termijn in bedwang te houden. "Devoorspellingen zijn erg negatief. Er worden gewoononvoldoende maatregelen genomen, met name in desectoren van de gebouwen, het transport en delandbouw. Bron: Belga / 23-11-2012.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Voordracht : Fysica van het onmogelijke door Sven BaeldenOoit aan Sinterklaas al eens een echt ruimteschip of lazerzwaard gevraagd... maar altijd eenflauw plastic afkooksel gekregen? Misschien was dit wel niet noodzakelijk de fout van onzebebaarde vriend... Op basis van de bestseller "Physics of the Impossible" van Michio Kaku gaanKatrien Van der Heyden en Sven Baelden na wat ooit zou kunnen, wat altijd een theoretischedroom blijft en wat fysisch onmogelijk is. Afgewisseld met fragmenten van science-fiction filmswordt dit weeral een boeiende avond.

Datum - Donderdag 6 december 2012. 20.00 uur t/m 22.00 uur. Toegang: Onbekend.Locatie - Volkssterrenwacht Urania, Jozef Mattheesensstraat 60, 2540 Hove. www.urania.be. 039

Guidestar|12-2012

DDee zzoonnssvveerrdduuiisstteerriinnggvvaannaaff EElllliiss BBeeaacchh AAuussttrraalliiëëFoto - De totale zonsverduisteringvastgelegd door ESA wetenschapperDr. Anik De Groof (STCE) vanuit EllisBeach in Queensland (Australië).

Meer informatie :http://proba2.oma.be/

047

Guidestar|12-2012Artikel

STCE/Dr.AnikDeGroof

Een totale zonsverduistering was zichtbaar inAustralië op 14 november, 06:38 lokale tijd(13 november, 21:38 Belgische tijd). Voorwetenschappers en zonnewaarnemers is eentotale zonsverduistering een unieke kans omde zonneatmosfeer of zonnecorona in al haarpracht en glorie waar te nemen. Tijdens eentotale zonsverduistering blokkeert de maanhet felle zonlicht en blijft enkel het zwakkerelicht van de zonneatmosfeer zichtbaar.

Wetenschappers willen de beelden van dezonnecorona gemaakt vanuit Australiëvergelijken met beelden in het extreemultraviolet licht die gemaakt zijn vanuit deruimte. Hiervoor werd SWAP ingezet, eeninstrument van Belgische makelij aan boordvan de ESA-satelliet PROBA2. Terwijl zonne-waarnemers in Australië de zonnecorona vanop de grond in zichtbaar licht zagen, cirkeldePROBA2 boven hun hoofden in de ruimte enobserveerde de zonnecorona en het zonne-oppervlak in extreem ultraviolet licht.Een Belgische wetenschapper, Dr. Anik DeGroof, reisde af naar Australië om de

waarnemingen van op de aarde van dichtbij tevolgen:'SWAP is in staat om de corona in het extreemultraviolet in beeld te brengen, zowel dichtbijhet zonneoppervlak als ver daarbuiten.

Coronografen kunnen een zonsverduisteringnabootsen door een plaatje voor de zon tehouden, maar je kan hiermee niet het stuk vande corona dichtbij het zonneoppervlakobserveren. Dit is enkel mogelijk tijdens eenechte zonsverduistering. De zonsverduisteringin Australië was onze kans: we hebben nuwaarnemingen van de corona dicht bij hetzonneoppervlak, enerzijds gemaakt in het EUVvanuit de ruimte met ons eigen instrument, enanderzijds gemaakt in het zichtbaar licht vanop de aarde door een heel leger zonne-waarnemers. We hopen zo antwoorden tevinden op fundamentele vragen over destructuur van de corona en waarom deze zoheet is.'

Kortnieuws

Volgens astrofysicus Konstantin Batygin staat hetbaanvlak van sommige exoplaneten zo schuin op hetevenaarsvlak van hun moederster, doordat deze sterooit een andere ster als begeleider had. Stelsels dievroeger meer dan één ster hadden, zouden ook kunnenverklaren waarom sommige 'hete Jupiters' om hunmoederster draaien in een richting die tegengesteld isaan de draaiing van de ster zelf (Nature, 15november).'Hete Jupiters' zijn grote, Jupiter-achtigeplaneten die op zeer kleine afstand om hun sterdraaien. Toen zulke planeten in 1995 voor het eerstwerden ontdekt, namen astronomen aan dat zij opgrotere afstand van hun ster waren gevormd en paslater naar hun huidige banen waren gemigreerd doorde aantrekkende werking van het gas en stof rond dester. Die theorie viel echter aan duigen toen in 2008werd ontdekt dat sommige hete Jupiters integengestelde richting om hun ster draaien.Dietegengestelde draairichting wordt wel toegeschrevenaan de aantrekkingskracht die andere planeten op zo'nplaneet uitoefenden terwijl deze zijn ster naderde.Volgens Batygin is er echter ook een anderemogelijkheid: de vreemde draairichting kan het gevolgzijn van de zwaartekrachtsinvloed van een andere ster,die inmiddels uit het stelsel is ontsnapt.Het idee vanBatygin is gebaseerd op het feit dat veel sterren deeluitmaken van meervoudige stersystemen. Om teonderzoeken wat de aanwezigheid van meerderesterren voor gevolgen heeft voor de planeten in hetstelsel heeft Batygin computermodellen gemaakt. Zijnsimulaties laten zien dat de verstoringen die in zulkestelsels optreden er inderdaad toe kunnen leiden datplaneten uiteindelijk in tegengestelde richting om hunster draaien. Bron: AT / 15-11-2012.Astronomen hebben de grote broer van Jupiterontdekt. In het sterrenstelsel Kappa Andromedae staateen planeet die bijna dertien keer massiever is danonze eigen gasreus. De vondst kan ons een goedinzicht geven in hoe grote planeten tot stand komen.Wat de ontdekking extra interessant maakt, is de sterwaar de planeet omheen draait. Kappa Andromedae is2,5 keer groter dan onze eigen zon, maar nog maareen jonkie: hij is slechts 30 miljoen jaar oud. Tervergelijking: de zon is vijf miljard jaar oud. KappaAndromedae is zo’n 170 lichtjaar van ons verwijderd.De nieuw ontdekte planeet heet eigenlijk k And b’, eenafkorting voor Kappa Andromedae b, maar deontdekkers hebben hem gekscherend ‘super-Jupiter’genoemd. De gasplaneet is namelijk bijna dertien keerzo massief als de grootste planeet in ons eigenzonnestelsel. k And b is zelfs zo enorm dat het mogelijkeen kleine bruine dwerg is. Super-Jupiter kan onswellicht meer vertellen over hoe planeten normaalgesproken gevormd worden. De gegevens dieastronomen tot nu toe verzamelden, laten zien dat desuper-Jupiter op een soortgelijke manier is gevormd alsandere exoplaneten: uit materiaal van een ring rondomde ster. Dat denken ze, omdat de planeet op ongeveereenzelfde relatieve afstand van k And staat. Ook deleeftijd van die ster geeft aan dat dit de tijd is waarinzulke planeten kunnen ontstaan. Extra opvallend aande ontdekking, is dat het een directe vondst betreft. Deplaneet werd direct waargenomen op beelden van deJapanse Subaru-telescoop. In de meeste gevallen is hetlicht van de ster te helder om de planeet zelf te kunnenwaarnemen, maar bij super-Jupiter was dat niet hetgeval. De astronomen keken naar infraroodlicht uit hetstelsel, en lieten in de data vervolgens het licht van dester vervagen. Bron: T. Hofmans / 19-11-2012.

Astronomen hebben de ijskoude dwergplaneetMakemake waargenomen terwijl deze voor een verrester langs schoof. Hierbij kon voor het eerst wordengecontroleerd of Makemake een atmosfeer heeft ofniet (Nature, 22 november).Makemake is ongeveer eenderde kleiner dan de 'voormalige planeet' Pluto. Hijvolgt een baan om de zon die voorbij die van Plutoligt, maar binnen de omloopbaan van Eris, de zwaarstevan de vijf bekende dwergplaneten in het zonnestelsel.Eerdere waarnemingen hebben laten zien datMakemake veel op zijn naaste buren lijkt. Sommigeastronomen verwachtten dan ook dat zijn atmosfeer,indien aanwezig, op die van Pluto zou lijken. Maar hetnieuwe onderzoek toont aan dat Makemake, net alsEris, geen atmosfeer van betekenis heeft. Dat laatsteblijkt uit het feit dat de ster tijdens zijn bedekking doorMakemake heel abrupt uitdoofde en weer tevoorschijnkwam. Als de dwergplaneet een atmosfeer had gehad,zouden de helderheidsafname en -toename veelgeleidelijker zijn gegaan.Bij de sterbedekking zijn ookde afmetingen van Makemake nauwkeurig(er)gemeten. De dwergplaneet is niet volmaakt bolvormig,maar enigszins afgeplat aan zijn polen: zijn equatorialemiddellijn is 1430 kilometer, zijn polaire middellijn1502 kilometer.Ook hebben de astronomen vastgestelddat Makemake een albedo van ongeveer 0,77 heeft.Dat betekent dat 77 procent van het weinige zonlichtdat zijn oppervlak bereikt wordt weerkaatst. Andersgezegd: het oppervlak van Makemake heeft zoongeveer de helderheid van vuile sneeuw. Bron: EE /21-11-2012.Terwijl de voorraden aardgas en aardolie op aardelangzaam maar zeker uitgeput raken, bestaan er eldersin het heelal blijkbaar nog grote reserves. Astronomenhebben, met de 30-meter IRAM-radiotelescoop, voorhet eerst cyclopropenyl-moleculen in ons Melkweg-stelsel ontdekt. Cyclopropenyl behoort tot de kleinekoolwaterstoffen (moleculen die uit koolstof- enwaterstofatomen bestaan) en is een van de velebestanddelen van aardolie.Het cyclopropenyl is aange-troffen in de Paardenkopnevel, een markante donkerewolk van gas en stof in het sterrenbeeld Orion. Echt omde hoek ligt dit 'galactische tankstation' niet: het isongeveer 1300 lichtjaar van ons verwijderd. Nevels alsde Paardenkopnevel staan bekend als chemischelaboratoria. Door de inwerking van de intense stralingvan naburige sterren vinden in het gas de meestuiteenlopende chemische reacties plaats. Behalvecyclopropenyl hebben de astronomen in dePaardenkopnevel nog meer dan dertig andere mole-culen aangetroffen, waaronder een flink aantal kleinekoolwaterstoffen. Het gaat om verbazingwekkendgrote hoeveelheden: de Paardenkopnevel bevattweehonderd keer zoveel koolwaterstoffen dan erwater is op aarde. Bron: EE / 23-11-2012.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Cursus : Jeugdcursus sterrenkundeJVS-Descartes is dé jeugdvereniging voor sterrenkunde in Genk. Zij organiseert elk jaar eenjeugdcursus voor jongeren tussen 10 en 14 jaar die meer willen weten over alles wat je 's nachtsallemaal aan de hemel ziet... en ook niet ziet! Zit je soms ook verwonderd naar de sterren tekijken? Ben je gewoon nieuwsgierig? Kunnen je ouders niet meer op alle vragen antwoorden ofwil je een expert worden in de astronomie? Dan is deze jeugdcursus zeker iets voor jou.In 10 lessen, die telkens plaatsvinden op een zaterdagnamiddag van 15u30 tot 17u30 inToegangspoort Kattevennen, kom je meer te weten over de aarde, de zon, supernova’s, zwartegaten en vele andere dingen. In één van de lessen bouw je je eigen vastebrandstofraket die wenatuurlijk ook lanceren!Datum - Vanaf 6 oktober 2012 t/m 8 december 2012. Toegang: 45 euro.Locatie - Europlanetarium - Planetariumweg 18 te 3600 Genk. www.cosmodrome.be. 049

Guidestar|12-2012

KrisChr

istiaen

s

SSoojjooeezz 77KK--LLOOKK:: KKoossmmoonnaauutteenn nnaaaarr ddee MMaaaann bbrreennggeenn

050

Foto - De Lunniy Korabl (LK) was deRussische tegenhanger van deAmerikaanse Lunar Module (LM).

Artike

l

Het Russische Sojoez 7K-LOK ruimtetuig, dat ookwel ‘Lunny Orbitalny Korabl’ (LOK) genoemdwerd, was de tegenhanger van de ApolloCommand/Service Module (CSM) ruimtecapsulewaarmee men Amerikaanse astronauten naar deMaan bracht. Net als zijn Amerikaansetegenhanger moest de Sojoez 7K-LOK Russischekosmonauten tot in een baan om de Maanbrengen waarna deze veilig zouden terugkerennaar de Aarde.

Dit ruimtetuig werd begin de jaren ’60ontworpen door de Russische raketgeleerdeSergej Koroljov en bood plaats aan tweekosmonauten. De Sojoez 7K-LOK maakte samenmet de N1 raket en de Lunniy Korabl (LK)Maanlander deel uit van één van de grootsteprojecten uit de Russische ruimtevaart maaromwille van vele tegenslagen en financiëleproblemen slaagde de Sovjet-Unie er niet in omkosmonauten aan boord van de Sojoez 7K-LOKnaar de Maan te brengen.

OntwerpHet ontwerp van de Sojoez 7K-LOK werd dooringenieurs van het OKB-1 ontwerpbureau, onderleiding van de Russische raketgeleerde SergejKoroljov, gebaseerd op dat van de onbemandeZond en de eerste generatie bemande Sojoezruimtetuigen. OKB-1 was op dat moment eenspecialist in het ontwerpen en het bouwen vanbemande ruimtetuigen en in tegenstelling tot bijhet Amerikaanse Apollo programma beslootmen bij het Russische ontwerpbureau omverschillende bestaande hardware samen tevoegen tot één nieuw ruimtetuig in plaats van tewerken aan een compleet nieuw ontwerp. HetSovjet-ruimtetuig waarmee men kosmonautennaar de Maan wou brengen had een totalelengte van 10 meter en woog bij het lanceren9,8 ton. Alles samen beschikte de Sojoez 7K-LOKover een leef- en werkruimte van negen kubiekemeter. Net als bij de eerste generatie Sojoezruimtetuigen bestond de Sojoez 7K-LOK ook uitdrie belangrijke onderdelen: de ‘orbital module’waarin de bemanning zich kon begeven, de‘descent module’ waarmee de bemanningterugkeerde naar de Aarde en de ‘equipmentmodule’ waarin zich alle cruciale elektronischeonderdelen en het propulsiesysteem bevonden.Aan boord was plaats voor twee kosmonautendie op het einde van de missie naar de Aardekonden terugkeren met de descent module. Ookkon de Sojoez 7K-LOK zich door middel van hetKontakt koppelingssysteem in de ruimtevasthechten aan een ander ruimtetuig. Om zichin de Lunniy Korabl (LK) Maanlander te begeven,was één kosmonaut verplicht om eenruimtewandeling te maken. Bij het AmerikaanseApollo Maanprogramma konden de astronautenzich vrij begeven van de Apollo Command /Service Module naar de Lunar Module via eenluchtsluis. In tegenstelling tot de bemandeSojoez ruimtetuigen werd de Soyuz 7K-LOK nietvoorzien van zonnepanelen maar werd deze weluitgerust met brandstofcellen voor hetopwekken van elektriciteit die te vergelijkenwaren met de brandstofcellen uit deAmerikaanse Apollo Command/Service Module.

Guide

star|

12-201

2

Foto - De N 1 is een maanraket die doorde Sovjet-U nie is ontwikkeld. De N 1heeft een 30-tal N K-1 5 raketmotoren inde eerste trap. De raket is meer danhonderd meter hoog. De stuwkracht vande N 1 is groter dan die van deSaturnus-raketten die de Apollo deruimte in brachten. Maar omdat decapsule veel krapper is dan die van deSaturnus, konden er in de N 1 raketmaar twee personen. H ierdoor was deN 1 een concurrent voor de raketten vande Amerikanen.

SSoojjooeezz 77KK--LLOOKK:: KKoossmmoonnaauutteenn nnaaaarr ddee MMaaaann bbrreennggeenn

051

Guidestar|12-2012

Dit was de eerste maal dat een Sovjet-ruimtetuigberoep deed op brandstofcellen. De orbitalmodule werd ook voorzien van een extra vensterdat de kosmonauten konden gebruiken wanneerze zich vasthechten aan de Lunniy Korabl (LK)Maanlander. Van alle Sojoez ruimtetuigen dieRusland ooit ontwierp was de 7K-LOK versie degrootste.Vluchten

Doorheen de jaren waarin de Sovjet-Unieprobeerde om kosmonauten naar de Maan tebrengen, werden er maar enkele Sojoez 7K-LOKruimtetuigen gelanceerd. Tijdens één van dezemissies werd een zogenaamde ‘7K-LOK dummy’gebruikt die op 2 december 1970 succesvol ineen lage baan om de Aarde gebracht werd dooreen Russische Proton draagraket in het kadervan een onbemande testvlucht. Tijdens dezeeerste testvlucht werd een aangepast Zondruimtetuig gebruikt. De overige Sojoez 7K-LOKruimtetuigen maakten deel uit van twee

testvluchten waarbij men de Russische N1Maanraket lanceerde. Normaal hadden deruimtetuigen elk een scheervlucht langs deMaan moeten maken, maar door het falen vande N1 raketten raakten de twee Sojoez 7K-LOKruimtetuigen nooit in de ruimte. Tijdens dezetwee mislukte lanceringen op 26 juni 1971 en23 november 1972 konden de onbemanderuimtetuigen telkens gered worden door eenzogenaamd ‘launch escape system’. Ditreddingssysteem zorgde ervoor dat hetruimtetuig wegvloog van de raket indien deze inde problemen raakte gedurende de eersteminuten van de lancering. Uiteindelijk werd eenvolledig operationele Sojoez 7K-LOK metbijhorende Lunniy Korabl (LK) Maanlander in1974 klaargemaakt voor een vijfde N1 lanceringdie voorzien was voor augustus 1974. Tijdensdeze missie zou de Sovjet-Unie voor de eerstemaal een volledig onbemande Maanmissiehebben uitgevoerd. Uiteindelijk kwam dezelancering er nooit doordat het Sovjet-Maan-programma in mei 1974 werd stopgezet.

KrisChr

istiaen

s

VVeerrssllaagg EESSAA MMiinniisstteerrrraaaadd

052

Artike

l

Tijdens een tweedaagse ESA Ministerraad inhet Italiaanse Napels zijn opnieuw enkelebelangrijke beslissingen genomen die Europaverder op weg moeten brengen in de ruimte.Zo werd tijdens deze vergadering Polenofficieel verwelkomd als twintigste ESA-lid enwerd beslist dat Europa gaat samenwerkenmet NASA aan het Orion-project.10 miljard euro

Er mag dan wel een financiële crisis waaiendoorheen Europa, toch blijven de ESA-lidstaten investeren in de Europese ruimtev-aartprogramma’s. Zo werd tijdens deze ESAMinisterraad in Napels beslist dat hetEuropese ruimtevaartagentschap 10,119miljard euro krijgt voor de volgende drie jaar.Het grootste deel van de begroting van ESAwordt door de lidstaten bijeengebracht.De rest komt van de Europese Commissie.ESA-directeur Jean-Jacques Dordain hadoorspronkelijk 12 miljard euro gevraagd aande bevoegde ministers maar is tevreden metde verkregen 10 miljard euro. De grootste

Guide

star|

12-201

2

verrassing tijdens de besprekingen over hetESA-budget was de verhoogde bijdrage vanEngeland. Zo zal Engeland de volgende vijfjaar 296,2 miljoen euro bijdragen aan ESAwaardoor dit land een belangrijke spelerwordt binnen de Europese ruimtevaart. Eengroot deel van ESA's budget voor de komendejaren zal gaan naar wetenschappelijkeprogramma's zoals de verdere verkenning vanhet zonnestelsel (BepiColombo), astronomischonderzoek (Gaia), aardobservatie (Sentinel,MetOp-SG) en telecommunicatie (AdvancedResearch in Telecommunication Systems).Ariane ME

Een heel belangrijk dossier tijdens deze ESAMinisterraad was de toekomst van deEuropese Ariane 5 draagraket. De Ariane 5 ishet werkpaard binnen de Europeseruimtevaart en heeft ervoor gezorgd datEuropa marktleider is op vlak van het lancerenvan zware commerciële satellieten. Door dekomst van nieuwe commerciële ruimte-vaartbedrijven als SpaceX krijgt de Ariane 5echter steeds meer concurrentie waardoorInfo - Artistieke impressie van detoekomstige Ariane 6 raket. Bron:ESA.

Meer informatie :www.esa.int

053

Guidestar|12-2012men al enkele jaren nadenkt over eenopvolger, de Ariane 6. Ondanks het feit datsommige ESA-lidstaten voor de ontwikkelingvan de Ariane 6 zijn, investeerde Duitsland alzeer veel geld in een opwaardering van debestaande Ariane 5. Tijdens deze ministerraadkwam men uiteindelijk tot een compromis dateen overgangsfase bevat met een verbeterdeen meer krachtige Ariane 5 raket. Deze ‘ArianeME’ (Midlife Evolution) zou in 2017 al voor heteerst moeten gelanceerd worden en zoubeschikken over een nieuwe ‘upper stage’ eneen groter vrachtruim. Zo zal de tweederakettrap uitgerust worden met de nieuweVinci raketmotor die men in de ruimte totvijfmaal opnieuw tot ontbranding kanbrengen. De combinatie van verbeterdeaandrijving en groter vrachtruim moet er voorzorgen dat de Ariane ME twaalf ton aanvracht tot in een geostationaire overdracht-baan kan brengen (Ariane 5 = 10,5 ton). Deopvolger van de Ariane 5, de Ariane 6, moetuiteindelijk in 2021 of 2022 voor het eerstgelanceerd worden. Een deel van het budgetdat tijdens deze ministerraad werdgoedgekeurd, zal de volgende jaren besteedworden aan voorbereidingswerken voor detoekomstige Ariane 6. Om kosten te sparen,zal de nieuwe tweede rakettrap van de Ariane5 ME eveneens gebruikt worden bij de Ariane6. Volgens sommigen was deze ESAMinisterraad dan ook de officiële ‘geboorte’van de Ariane 6.

ESA en OrionEén van de grootste verrassingen van dezeESA Ministerraad was het nieuws dat hetEuropese ruimtevaartagentschap ESA gaatsamenwerken met NASA in het Orion-project.Zo zal Europa de ‘Service Module’ ontwikkelenvoor de Amerikaanse ‘Orion MultipurposeCrew Vehicle’. Deze ruimtecapsule moet deopvolger worden van de Space Shuttles en zalin de ruimte gebracht worden door de nieuweAmerikaanse SLS-draagraket. De ServiceModule omvat alle propulsieonderdelen enenergievoorzieningssystemen voor de Orionruimtecapsule. Het ontwerp van de ServiceModule zal gebaseerd worden op dat van deEuropean Transfer Vehicle (ATV) en wellichtwordt deze gebouwd door EADS Astrium inBremen, Duitsland. De toekomstige Ameri-kaanse Orion ruimtecapsule zal plaats biedenaan vier ruimtevaarders en moet in staat zijnom mensen in eerste instantie naar het ISS tebrengen. Later moet dit nieuwe ruimtetuigook mensen naar de Maan en zelfs naar eenasteroïde kunnen brengen. Voor NASA alsookvoor ESA begint dit nieuwe ruimtevaart-avontuur al in 2017 aangezien NASA dan deeerste testvlucht plant van de Orionruimtecapsule. Tijdens deze ‘ExplorationMission 1’ staat een onbemande heen- enterugvlucht gepland naar de Maan. Hetnieuws dat beide ruimtevaartnaties gaansamenwerken op vlak van bemanderuimtevaart is zeer belangrijk aangezien zowelEuropa alsook de Verenigde Staten momenteelop eigen kracht geen mensen in de ruimtekunnen brengen. Het zou de eerste maal zijndat Europa intensief meewerkt aan deontwikkeling van een bemand ruimtetuig. Desamenwerking tussen ESA en NASA is voor eengroot deel te danken aan Engeland dat maarliefst 20 miljoen euro investeert in dit project.

ExoMars gered door RuslandHet Europese ruimtevaartagentschap ESA lietook weten dat het gaat samenwerken metRusland in het kader van het ExoMars project.Zo zal Rusland ondermeer twee draagrakettenleveren aan Europa die in 2016 en 2018 eenruimtesonde en een Marsrover op weg naarde 'rode planeet' moeten brengen. Daarnaastzal Rusland voor de ruimtesonde en de roverook een wetenschappelijk instrumentontwikkelen evenals het landingssysteem voorde rover. Oorspronkelijk zou ESA in hetExoMars project samenwerken met deAmerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA.Uiteindelijk trok NASA zich terug uit hetproject omwille van financiële redenen waarnahet ambitieuze Europese Marsproject op dehelling kwam te staan. Na langonderhandelen, werd uiteindelijk deze week,tijdens een belangrijke vergadering van de

ESA-lidstaten in Napels, beslist dat Ruslandmee aan boord stapt in het ExoMars project.Zo zal Rusland twee Proton draagrakettenleveren om de ExoMars ruimtesonde en roverin de ruimte te brengen. Het Russischeruimtevaartagentschap Roscosmos zal ookverantwoordelijk zijn voor de landing van deExoMars rover op Mars in 2018. Het volledigeExoMars project heeft nu een prijskaartje van1,2 miljard euro. Met het ExoMars project wilmen op Mars vooral zoeken naar sporen vanleven. Zo zal de ruimtesonde vanuit een baanom Mars speuren naar methaan en anderegassen in de Marsatmosfeer en zal de kleinerover met behulp van een boor zoeken naarsporen van leven in het Marsoppervlak.Volgens ESA is de kans ook heel groot dat deEuropese JUICE ruimtesonde, die de planeetJupiter moet bestuderen, in 2022 zalgelanceerd worden door middel van eenRussische Proton draagraket.Toekomst ISS verzekerd

ESA en de bevoegde ruimtevaart-ministersbesloten ook dat Europa nog tot 2020 blijftinvesteren en ontwikkelen in hetinternationaal ruimtestation ISS. Aanvankelijkzou Europa zijn deel aan boord van het ISSnog tot 2016 onderhouden maar dezeplannen zijn nu omgegooid. Hierdoor is ookduidelijk geworden dat het ISS in elk gevalnog tot 2020 in een baan om de Aarde blijftdraaien.Buy buy Europese Maanlander

Wanneer er projecten zijn die winnen, zijn erongetwijfeld ook projecten die verliezen. Zoliet Duitsland tijdens deze ESA Ministerraadweten dat het geen financiering meer vondvoor het ‘Lunar Lander’ project. Met ditambitieuze project wou ESA een onbemandeMaanlander tot op eigen kracht tot op hetoppervlak van onze trouwe buur brengen. Opdie manier wou men de technologie achterhet landen op een hemellichaam als de Maanin de praktijk uittesten en demonstreren. Dezetechnologie zou men later ook gebruiken voortoekomstige bemande ruimtereizen naarandere hemellichamen. Duitsland was bereid45% van de totale kostprijs van het LunarLander project op zich te nemen maar trokzich uiteindelijk terug omdat de andere ESA-lidstaten de overige 55% niet kondengaranderen. Het Lunar Lander project werd nuofficieel op ‘hold’ gezet.Belgische bijdrage

De Belgische Minister voor WetenschapsbeleidPaul Magnette was eveneens in Napelsaanwezig op de ministerraad van de Europeseruimtevaartorganisatie ESA. Zo maakte PaulMagnette op deze Ministerraad bekend datBelgië de komende vijf jaar (2013 - 2018)1,018 miljard euro zal investeren in deruimtevaartsector. De Belgische bijdrage werdin de periode van 2013 tot 2018 met jaarlijks5 miljoen euro verhoogd (5 x 5 miljoen euro:25 miljoen euro). Deze verhoging heeft PaulMagnette toch kunnen verkrijgen tijdens hetrecente begrotingsconclaaf waarin definanciële crisis de rode draad was. Hierbijbevestigd België zijn progressieve groei diehaar 'ruimtevaartenveloppe' kent sinds 2008.België maakt op deze manier haar belang inde ruimtevaartsector duidelijk waarin vandaagde dag zo'n 2 000 directe, hoogopgeleide enniet-verplaatsbare, mensen werkzaam zijn. Desteeds groter wordende 'ruimtevaart-enveloppe' is dan ook zeer goed nieuws voorde 41 bedrijven, 9 universiteiten, federalewetenschappelijke instellingen enonderzoekscentra die in de ruimtevaart actiefzijn. De OESO heeft berekend dat elke euro,die door de Belgische regering in deruimtevaart wordt geïnvesteerd, tussen de 1,4en 4,9 euro directe en indirecte voordelenoplevert. Door de verhoogde bijdrage vanBelgië aan de Europese ruimtevaart bevestigtBelgië ook zijn positie als zesde nettobetaleraan de ESA. Volgens Paul Magnette moet de25 miljoen euro extra voor de ruimtevaart optermijn zorgen voor bijkomende banen voorhoger opgeleiden en bijkomende economischevoordelen die zo'n 100 miljoen euro kunnenopleveren.

Foto - Een occultatie of bedekking iseen astronomische gebeurtenis diemen kan waarnemen wanneer eenniet-lichtend hemellichaam tussende waarnemer en een verdergelegenlichaam – lichtend door ofwelstraling ofwel weerkaatsing van licht– passeert. Als dit verdergelegenlichaam slechts gedeeltelijk of perio-diek wordt verborgen, noemt mendit rakelingse of scherende occul-tatie (Engels: grazing occultation).Men spreekt van het verschijnsel(immersie) bij het verdwijnen vaneen ster bij bedekking door demaan, of van een satelliet bijbedekking door de planeet.

Info - De Europese Ruim-tevaartorganisatie (Euro-pean Space Agency, ESA)houdt zich in Europeesverband bezig met projecten op hetgebied van ruimtevaart, onderzoekvan de Aarde, ruimteonderzoek,ontwikkeling van op satellietsys-temen gebaseerde technologieën ende bevordering van de Europeseeconomie. De ESA is onder andereverantwoordelijk voor de ontwik-keling van de Arianeraketten waar-mee kunstmanen in de ruimteworden gebracht.Meer informatie :www.esa.int

ESA

OOnnddeerrzzooeekk oopp ddee zzuuiiddppooooll kkoommtt rruuiimmtteevvaaaarrtt tteenn ggooeeddee

054

Rubriek

-Europ

eanSpa

ceAg

ency

De Vlaamse arts Nathalie Pattyn zal deze winterop een wel heel bijzondere plek doorbrengen.Samen met nog zeven wetenschappers en eenbasisbemanning gaat ze onderzoek doen in hetpoolstation Concordia. Ze vertrok op 20november voor een verblijf van zes maanden.Pattyn is gespecialiseerd in onderzoek naarmenselijke prestaties in extreme omstandig-heden. Tijdens haar verblijf op het poolstationzal ze dan ook onderzoek doen naar de manierwaarop haar eigen lichaam en dat van de restvan de bemanning zich aanpast aan het levenop de zuidpool.

Licht en zuurstofHet onderzoek komt de ruimtevaart ten goede,omdat het leven in het poolstation veel lijkt ophet leven aan boord van een ruimteschip.Omdat Concordia bijvoorbeeld op 3200 meterboven zeeniveau ligt is de lucht er ijler en is erminder zuurstof. Daar moeten de bemannings-leden mee leren omgaan.Van de zes maanden die Pattyn in totaal in hetpoolstation zal doorbrengen zijn er vier in totaleduisternis gehuld. In de winter komt de zonnamelijk niet op op de zuidpool. Dat heeft zozijn effect op slaappatronen. Dat is iets waar deastronauten aan boord van het internationaleruimtestation ISS ook mee te maken krijgen:voor hen komt de zon ieder anderhalf uuropnieuw op.

Compleet afgezonderdPattyn vertrok op 20 november om de winterdoor te gaan brengen op de zuidpool. Wanneerhet op het noordelijk halfrond zomer is, is hetop het zuidelijk halfrond winter. Naast Pattynzullen nog zeven andere wetenschappers in hetpoolstation verblijven. Onder hen bevinden zichonder andere een apotheker, twee astronomen,een astrofysicus en een glacioloog.Tijdens het verblijf op het poolstation zijn Pattynen de andere bemanningsleden compleetafgezonderd van de buitenwereld. Gedurende

de wintermaanden kan niets of niemand debasis verlaten of naar de basis toekomen. Datbetekent dat de bemanning helemaal op zichzelfis aangewezen. Ook bij een eventueelnoodgeval. Net zoals dat het geval is bijastronauten in de ruimte.Veelbelovend onderzoek

Als een voormalig militair arts is Pattyn gekniptvoor deze klus. Tijdens haar onderzoek zal zeonder andere microbiologische monstersverzamelen, bloed afnemen om hormonen teanalyseren en de hersendruk van anderebemanningsleden meten.Daarnaast houdt ze een videodagboek bij vanhaar aanwezigheid op het poolstation. Ditvideodagboek wordt gebruikt om de stemmingvan de bemanning te analyseren zonder hendaar directe vragen over te stellen. Door tekijken naar de manier van praten van debemanningsleden kan worden bepaald hoe zijzich voelen.“Dit onderzoek is veelbelovend omdat het eenveelvoorkomend probleem binnen depsychologie kan oplossen. Het leert onsaanvoelen hoe mensen zich voelen zonder datze dat zelf tegen je hoeven te vertellen”, aldusPattyn.

Humeur en slaapapneuDe resultaten van het onderzoek van Pattynkunnen door de Europese ruimtevaart-organisatie ESA gebruikt worden om degevoelens van astronauten te bepalen. Maar ookmensen op aarde kunnen profiteren van deonderzoeksresultaten. Bij een van deonderzoeken wordt bijvoorbeeld gekeken naarde oorzaak van slaapapneu, een ziekte waarbijhet lichaam tijdens de slaap plots tot aan dertigseconden lang stopt met ademen.Pattyn en de andere bemanningsleden zijntijdens hun missie te volgen op het EngelstaligeConcordia-blog van ESA. Klik op de link in het

Guide

star|

12-201

2

Foto - H et Concordia poolstation geli jktgoed op de kleinere MDRS (Mars DesertResearch Station) modules die bedoeldzi jn om als basis te dienen voor toekom-stige kolonies op Mars.

OOnnddeerrzzooeekk oopp ddee zzuuiiddppooooll kkoommtt rruuiimmtteevvaaaarrtt tteenn ggooeeddee

055

Guidestar|12-2012

menu aan de rechterkant om het te bezoeken.Concordia

Het poolstation Concordia is een van de weinigepermanent bewoonde gebouwen in Antarctica.Het onderzoekscentrum ligt vlakbij de zuidpool,op zo'n 600 kilometer afstand van de RussischeVostok-basis.

Om het poolstation in de winter draaiende tehouden moeten er constant minstens zevenbemanningsleden aanwezig zijn: een kok, arts,monteur, technisch manager, loodgieter, elektri-cien en een telecommunicatie-expert. ESA stuurtieder jaar een arts voor medisch onderzoek naarhet donkere, koude onder-zoekscentrum omonderzoek te doen naar de effecten van hetleven in isolatie.

Redact

ioneel

PPuubblliieekkee wwaaaarrnneemmiinnggssaaccttiieess iinn eeeenn sstteeddeelliijjkkee ccoonntteexxtt

056

Foto - Het is niet eenvoudig om ineen drukke toeristische stad als Oos-tende een donkere plaats te vinden.Als deze plaats op één jaar tijd metflink wat bijkomende verlichting isuitgebreid dan is dit het resultaatdat men bekomt tijdens een sterren-kijkdag. Kortom, opnieuw moetenwe op zoek naar een andere locatie.Meer informatie :www.aegvzw.be

Rubriek

-HetA

EGnie

uws

KortnieuwsDe AEG redactie is niet alleen steeds op zoeknaar boeiende artikels, van zowel leden alsderden, maar ook naar iemand die de vaste' Amateur-astronoom in de kijker ' rubriekwenst over te nemen van Philip Corneille. Ditomdat hij reeds de populaire ' Observatoriawereldwijd ' rubriek onderhoud en hiervoor dekomende maanden vaak op reis zal zijn. Wezoeken dus iemand die, vanaf januari, dezerubriek elke maand voor z'n rekening zalnemen. En zelf contacten legt met amateur-sterrenkundigen naar keuze uit binnen- en / ofbuitenland. Om de redactie uiteindelijk vanéén A4 pagina tekst te voorzien en minstenséén horizontale en één verticale hoge resolutiefoto. Zelf genomen of voorzien door deamateur-astronoom in kwestie. Bent u nietzeker over uw schrijfcapaciteiten ? Dan helpenwe je graag op weg en ondersteunen waarnodig ! Kortom, zorgt voor een eigen con-structieve bijdrage door het schrijven van eenartikel, of beter nog, door het beheren van de 'Amateur-astronoom in de kijker ' rubriek. Wekijken al uit naar jullie tegenreactie(s) !We zijn eveneens op zoek naar een biblio-thecaris. Deze heeft tot doel om alle uitleen-bare producten (boeken, magazines, cd-roms,dvd's, ... tot telescopen) in een catalogus testeken, te promoten alsook toe te zien datalles mooi op tijd terug wordt gebracht. Van-zelfsprekend helpt het bestuur waar nodig.Ook is er recent een label-maker aangekocht !

Onze servers hebben opnieuw een kleineupgrade gekregen. Zodoende we de giganti-sche stroom bezoekers, van vooral de poollichtwebsite, kunnen blijven informeren zonder temoeten vrezen dat de server het zou begeven.Gemiddeld hebben we zo'n 2.000 bezoekersper dag met, bij piekmomenten wanneer erzich een uitbarsting voordoet (met kans oppoollicht), een spectaculaire stijging tot wel16.000 bezoekers per dag.Nog voor het einde van dit jaar zullen weweten of ons nieuwe projectsubsidiedossier,voor de aankoop van twee volledig uitgerustePST telescopen (telescopen, statieven, oculairsen zonnekap), goedgekeurd is. We kijken er alnaar uit. Ideaal voor publieke activiteiten !Op 15 december is er opnieuw een bestuurs-vergadering. Wie voorstellen, ideeën, opmer-kingen, klachten ... heeft laat dit spoedigweten zodoende we deze kunnen opnemen inde agenda. Zoals steeds zijn alle leden hieropvan harte welkom.Hou alvast de 4e januari vrij voor onze eerstenieuwjaarsreceptie. Zeker een aanrader voorwie wil weten wat de plannen zijn voor denabije toekomst. Vanzelfsprekend met eenhapje en een drankje !Ons jaarlijkse Space Night evenement zal vanafvolgend jaar niet langer plaatsvinden in okto-ber maar in maart. Kortom, we zijn er al volopmee bezig...

Guide

star|

12-201

2

Aandacht !De redactie, ondersteund door de leden alsook het voltallige bestuur, zou graag al onzesponsoren van harte willen bedanken voor hun logistieke en / of financiële steun. Dat derealisatie mogelijk maakt van heel wat gratis AEG diensten ten voordele van een breedpubliek. Gaande van onze maandelijkse publieke voordrachten, onze diverse websitesalsook dit magazine. U steunt hiermee heel wat vrijwilligerswerk. En promoot, samenmet ons, sterrenkunde, klimatologie en ruimtevaart bij een breed publiek. Van harte dankhiervoor ! Wil u ons blijven steunen ? Neem dan contact op via redactie@aegvzw.be.

PPuubblliieekkee wwaaaarrnneemmiinnggssaaccttiieess iinn eeeenn sstteeddeelliijjkkee ccoonntteexxtt

057

Guidestar|12-2012

ActiviteitenkalenderVR 07-12 - Voordracht : " Buitenaards leven "door Erwin Louagie. Info: Miljarden zonne-stelsels binnen en buiten ons eigen melk-wegstelsel...het lijkt bijna onmogelijk dat erbuiten onze blauwe planeet geen leven meerzou zijn. Maar waar zijn ze dan ? Of is hetontstaan van leven en intelligentie aanzodanige strikte voorwaarden verbonden, datwij toch de enigen zijn die zich die vraagkunnen stellen ? Hoe kon er zowiezo uit dodematerie leven ontstaan op aarde ? Of elders ?En als we ooit leven elders vinden, hoe ziet heter dan uit ? Een wetenschappelijke analyse...Locatie : Forum zaal in de Openbarebibliotheek Kris Lambert, Wellingtonstraat 7 te8400 Oostende (B). Van 20.30 uur t/m 22.30uur (of later). Gratis toegang !VR 14-12 - Project & practica : Tijdens dezemaandelijkse thema-avond werken we geza-menlijk aan een specifiek project ter onder-steuning van de werking zijnde : Astropolis.Breng dus zeker uw laptop mee ! Locatie:Astro Event Group vzw, Ooststraat 29 te 8400Oostende (B). Van 20.30 uur tot 22.30 uur (oflater). Gratis toegang !VR 15-12 - Bestuursvergadering : De drie-maandelijkse bestuursvergadering waarop ooksteeds alle leden van harte op uitgenodigdzijn. Locatie: Gent. Van 14.00 uur tot 18.00 uur.VR 21-12 - Uitzonderlijk, na meer dan 25 jaaronafgebroken deelname, doen wij dit jaarhelaas niet mee met de Sterrenkijkdagen. Ditomdat, enerzijds, de datum voor velen flinktegenvalt gezien de nabijheid van defeestdagen en, anderzijds, we tot op hedennog geen nieuwe waarneemlocatie hebben. Erwordt ook geen activiteit voorzien in hetlokaal ! Hou er dus rekening mee !VR 28-12 - Een oude traditie wordt opnieuwin ere hersteld met onze Nacht van de fantas-tische film. Uitsluitend voor leden ! Meerinformatie volgt via de wekelijkse e-mail.

VR 04-01 - Vanaf heden is er een jaarlijksenieuwjaarsreceptie voor alle leden met dezeonderdelen :20.00 uur - Deuren open.20.30 uur - Voorwoord door de voorzitter.20.45 uur - Voorstelling en hoogtepunten vande jaarkalender door de secretaris.21.00 uur - Kort financieel overzicht door depenningmeester.21.10 uur - Drink met versnaperingen !21.30 uur - Presentatie : Astropolis - Een standvan zaken.22.00 uur - Drink met versnaperingen !22.30 uur - Einde.Locatie: Astro Event Group vzw, Ooststraat 29te 8400 Oostende (B). Van 20.30 uur tot 22.30uur (of later). Gratis toegang !VR 11-12 - Project & practica : Tijdens dezemaandelijkse thema-avond werken we geza-menlijk aan een specifiek project ter onder-steuning van de werking zijnde : Astropolis.Breng dus zeker uw laptop mee ! Locatie:Astro Event Group vzw, Ooststraat 29 te 8400Oostende (B). Van 20.30 uur tot 22.30 uur (oflater). Gratis toegang !VR 18-12 - Voordracht - " Geschiedenis van debemande ruimtevaart - Van het Apollo-maan-project tot het Internationaal RuimtestationISS " door Arthur Schoeters. Info : Eind augus-tus 2012 overleed Neil Armstrong, de eerstemens op de maan. In december 1972, dus 40jaar geleden, had de laatste Apollo-vlucht naarde maan plaats... Een goede gelegenheid omeens terug te blikken - met de nodigeanecdotes en beeldmateriaal - op de(bemande) ruimtevaart van Gagarin totFrimout en van De Winne tot Kuipers. Locatie :Forum zaal in de Openbare bibliotheek KrisLambert, Wellingtonstraat 7 te 8400 Oostende(B). Van 20.30 uur t/m 22.30 uur (of later).Gratis toegang !

Zie onze website voor alle activiteiten !

Info - Wilt u meer te weten komenover onze boeiende vereniging ?Raadpleeg dan onze website waar ueveneens, in beknopte vorm, alleinformatie kan terugvinden in onzedownloadbare PDF kleurenfolder.Meer informatie :www.aegvzw.be

Kortnieuws

Astronomen hebben met behulp van de Very LargeTelescope in het noorden van Chili een quasar ontdektdie materie uitstoot met een kracht die zeker vijf keergroter is dan wat ooit is waargenomen. Een quasar isde extreem heldere kern van een sterrenstelsel dat zijnenergie ontleent aan een superzwaar zwart gat.Hoewel zwarte gaten vooral bekendstaan als materie-verslinders, blazen de meeste quasars een deel van deaangetrokken materie met hoge snelheid hunomgeving in. Tot nu toe was echter bij geen enkelequasar een materiestroom waargenomen die zo sterkwas als door theoretici voor mogelijk werd gehouden.Waarnemingen van quasar SDSS J1106+1939 hebbendaar verandering in gebracht. Deze produceert eenmateriestroom waarbij energie wordt afgevoerd in eentempo dat de energieproductie van onze zon met eenfactor twee miljoen overtreft. Dat komt ongeveerovereen met honderd keer de totale energieproductievan het complete Melkwegstelsel. De materiestroomstrekt zich uit tot op ongeveer duizend lichtjaar van hetsuperzware zwarte gat in het hart van SDSSJ1106+1939. Jaarlijks stroomt er ongeveer vier-honderd zonsmassa’s aan materie van de quasar weg,met een snelheid van 8000 kilometer per seconde.Bron: NU / 28-11-2012.Astronomen van de UvA en onderzoeksinstituut SRONhebben berekend dat waterwolken op een exoplaneetook zijn te herkennen wanneer de planeet slechts deelsmet wolken is bedekt. En zelfs als deze schuilgaanonder ijswolken. De waterwolken zijn te herkennenaan het 'regenboogsignaal'. Dit signaal bestaat uitweerkaatst sterlicht dat in één richting extra sterk isgepolariseerd (Astronomy & Astrophysics). Eenexoplaneet is een planeet die niet om onze zon, maarom een andere ster draait. De afstanden totexoplaneten zijn zo groot dat we van verreweg demeeste alleen de grootte en de afstand tot hun sterkennen. Om te bepalen hoe zo'n planeet eruitziet,kunnen astronomen de eigenschappen van het doorhem weerkaatste sterlicht onderzoeken. Eén van dezeeigenschappen is de polarisatie. In gepolariseerd lichthebben de lichtgolven een voorkeursrichting. Dewaterdruppels in wolken verstrooien het licht allekanten op, maar als een exoplaneet zich in bepaaldepunten van zijn baan bevindt, gebeurt die verstrooiingvooral onder een hoek van ongeveer 140 graden. Ookwanneer de zon door een regenbui schijnt, en er eenregenboog ontstaat, wordt het licht op deze maniergepolariseerd. Bron: NU / 28-11-2012.Een nieuwe computersimulatie van de atmosfeer vanPluto laat zien dat deze zich mogelijk tot op groteafstand van de dwergplaneet uitstrekt. Het modelvoorspelt dat de hoogste regionen van atmosfeer tothalverwege Charon, Pluto's grootste maan, reiken. Enverdwaalde atmosferische moleculen zouden zelfs doordeze maan kunnen worden opgepikt.De ijle atmosfeervan Pluto bestaat grotendeels uit methaan, stikstof enkoolmonoxide – gassen die waarschijnlijk zijnvrijgekomen bij de verdamping van oppervlakte-ijstijdens de perioden dat de afstand van dedwergplaneet tot de zon relatief klein is. Dat laatste isook nu nog het geval, want Pluto bereikte zijn kleinsteafstand tot de zon in 1989 en is door zijn tragebaanbeweging nog niet ver opgeschoten.Het is nieteenvoudig om te voorspellen hoe zo'n ijle atmosfeerzich onder zulke omstandigheden gedraagt. De Pluto-atmosfeer wordt opgewarmd door infrarode enultraviolette straling van de zon. De ultraviolette

straling kan niet erg diep in de atmosfeer doordringenen speelt dus geen grote rol bij de opwarming van deonderste 'luchtlaag'. Hogerop is het juist de uv-stralingdie de atmosferische moleculen beïnvloedt. Tot opzekere hoogte dan. Want helemaal bovenin, in dezogeheten exosfeer, is de Pluto-atmosfeer zó ijl dat erpraktisch geen botsingen tussen moleculen meerplaatsvinden. Onduidelijk is echter op welke hoogte dieexosfeer begint, en dat maakt voorspellingen voor deomvang van de atmosfeer heel onzeker.Desalnietteminpresenteerden wetenschappers van de universiteit vanVirginia vorig jaar een model dat een schatting gaf vande uitgestrektheid van de Pluto-atmosfeer tijdens jarendat de activiteit van de zon gering is en Pluto relatiefweinig zonnewarmte ontvangt. Nu is dat modeluitgebreid voor perioden van gemiddelde en hogezonneactiviteit. En daaruit blijkt dat de atmosfeer vande verre, ijskoude dwergplaneet wel eens omvangrijkerkan zijn dan gedacht. Bron: EE / 27-11-2012.Waarnemingen met de Europese infraroodsatellietHerschel wijzen erop dat sterren waar geen grote,Jupiter-achtige planeten omheen cirkelen, zijn omgevendoor een forse gordel van kometen. Als we mogenafgaan op de situatie bij de sterren Gliese 581 en 61Virginis tenminste. Rond deze beide sterren cirkelenalleen planeten die qua grootte ergens tussen de aardeen Neptunus in zitten. Herschel heeft rond de tweesterren veel koud stof ontdekt, dat vermoedelijkafkomstig is van onderlinge botsingen tussen kometen.Afgaande op de waargenomen hoeveelheden stofzouden Gliese 581 en 61 Virginis omringd moeten zijndoor een gordel die minstens tien keer zoveel kometenbevat als de zogeheten Kuipergordel in ons eigenzonnestelsel, voorbij de omloopbaan van de planeetNeptunus.Vermoed wordt dat de zwaartekracht van degrote planeten Jupiter en Saturnus 'onze' Kuipergordelzodanig in beroering heeft gebracht, dat veel kometenal in de begintijd van het zonnestelsel richting centrumzijn gedirigeerd. Daardoor waren de binnensteplaneten, waaronder de aarde, miljoenen jaren langdoelwit van een groot kosmisch bombardement.Waarschijnlijk loopt het op de planeten van Gliese 581en 61 Virginis zo'n vaart niet: door het ontbreken vanJupiter-achtige planeten zal de frequentie vankomeetinslagen veel geringer zijn. Maar daar kleeftook een nadeel aan: de mildere 'kometenregen'betekent ook dat de wateraanvoer naar eventuele'leefbare' planeten trager is. Het zou dus veel langerduren voor zich daar een oceaan van betekenis vormt.Bron: EE / 27-11-2012.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Voordracht : Speciale en algemene relativiteitstheorie van EinsteinMet Einstein begon een revolutie in de fysica, die voortduurt tot vandaag. Het belangrijke inzichtvan Einstein was dat de ruimte en haar meetkunde geen a priori gegeven abstract kader iswaarbinnen het drama van de wereld zich afspeelt, maar dat ruimte en meetkunde in essentiefysisch zijn en dus bepaald door fysische wetmatigheden. Deze "geometrisatie van de fysica" is derode draad die doorheen de revolutie in de fysica loopt die Einstein begonnen is. Deze revolutiestartte in 1905 met de speciale relativiteitstheorie, tien jaar later gevolgd door de algemenerelativiteitstheorie. De hedendaagse Stringtheorie, die een geünificeerde theorie voor allekrachten beweert te verschaffen, is een culminatiepunt in deze geometrisatie van de fysica.

Datum - Zaterdag 1 december 2012. 14.30 uur t/m 16.30 uur. Toegang: Gratis.Locatie - Volkssterrenwacht Armand Pien. Rozier 44 te 9000 Gent. Info@armandpien.be. 059

Guidestar|12-2012

Marcv

ander

Sluys

DDeezzee mmaaaanndd ttee zziieenn......

060

Foto - De Galileïsche manen zijn devier grootste manen van Jupiter. Zezijn ontdekt door Galileo Galilei op 7januari 1610. Deze manen zijnzichtbaar zonder een krachtigetelescoop. Onder perfecteomstandigheden is het zelfsmogelijk om Callisto met het bloteoog te zien.

Rubriek

-Heme

lkalen

der

Za. 01 dec. - Vandaag begint de weerkundigewinter. De meteorologische winter omvat perdefinitie de maanden december, januari enfebruari. De astronomische winter begint op21 december.Za. 01 dec. (04.22 uur) - Vannacht zijn over-gangen van Io en haar schaduw over deplaneetschijf van Jupiter volledig te zien. Om4:22 uur zien we het begin van deschaduwovergang op het moment dat Io'sschaduw op het oppervlak van Jupiterverschijnt, en eindigt om 6:36 uur, wanneer Iode schijf van Jupiter weer verlaat. In detussentijd is te zien hoe Io de schijf van Jupiterbetreedt (04:26 uur) en Io's schaduw deJupiterschijf weer achter zich laat (06:33 uur).Voor het waarnemen van een overgang of eenschaduwovergang is een redelijk grotetelescoop nodig.Za. 01 dec. (06.36 uur) - Van 6:36 tot 7:47uur staan alle Galileïsche manen ten westenvan Jupiter. In toenemende afstand van deplaneet staan Io, Europa, Ganymedes enCallisto. Jupiter staat op een hoogte van 12°boven de westnoordwestelijke horizon, duskies een waarneemplaats met een vrije blik opde horizon. De Zon staat 11° onder dehorizon. Voor het waarnemen van de manenvan Jupiter is een stabiele verrekijker vol-doende.Ma. 03 dec. (02.45 uur) - Jupiter is in oppo-sitie met de Zon. Voor een waarnemer opAarde staat de planeet tegenover de Zon aande hemel. Als gevolg daarvan komt Jupiter oprond zonsondergang en gaat rondzonsopkomst weer onder. De planeet ishierdoor vrijwel de gehele nacht te zien.Daarnaast staat hij relatief dicht bij de Aarde,zodat hij helder en groot lijkt. Dit zijn idealeomstandigheden om Jupiter waar te nemen.Jupiter is met het blote oog als een opvallendheldere “ster” aan de hemel zichtbaar. Al meteen verrekijker (op statief) zijn de vier groteGalileïsche manen te zien. Met behulp van eentelescoop kunnen de bandenstructuur en deGrote Rode Vlek van de reuzenplaneet wordenwaargenomen. Ook zijn dan overgangen,verduisteringen en bedekkingen van dejupitermanen te zien. De helderheid vanJupiter bedraagt -2,4m, zijn schijnbarediameter is 48,5”. We vinden de planeet in hetsterrenbeeld Stier.Ma. 03 dec. (22.38 uur) - De ster 50 Cancri,een ster van magnitude +5,9 in hetsterrenbeeld Kreeft, wordt bedekt door deMaan. Om 22:38 uur verdwijnt de ster achterde verlichte rand van de Maan en om 23:40komt deze weer tevoorschijn, nu aan deonverlichte maanrand. In Utrecht staat deMaan dan 10°, respectievelijk 19° boven dehorizon. De Maan is voor 76% verlicht.

Guide

star|

12-201

2

Di. 04 dec. (04.13 uur) - De ster 60 Cancri,een ster van magnitude +5,4 in het sterren-beeld Kreeft, wordt bedekt door de Maan. Om04:13 uur verdwijnt de ster achter de verlichterand van de Maan en om 04:46 komt dezeweer tevoorschijn, nu aan de onverlichtemaanrand. In Utrecht staat de Maan dan 49°,respectievelijk 49° boven de horizon. De Maanis voor 74% verlicht. De bedekking is overal inde Benelux te zien, maar duurt in hetnoordoosten beduidend korter dan in hetzuiden.Di. 04 dec. (17.18 uur) - Vanavond zijnovergangen van Io en haar schaduw over deplaneetschijf van Jupiter volledig te zien. Deovergang begint om 17:18 uur, op hetmoment dat Io de schijf van Jupiter betreedt,en eindigt om 19:31 uur, op het moment datIo's schaduw de Jupiterschijf weer achter zichlaat. Tussen beide gebeurtenissen in is waar tenemen hoe Io's schaduw de schijf van Jupiterbetreedt (om 17:20 uur) en Io de Jupiterschijfweer achter zich laat (om 19:28 uur).Di. 04 dec. (23.24 uur) - De Galileïsche maanIo staat op 16,9” ten zuiden van Europa. Voorhet waarnemen van de Galileïsche manen iseen goede, stabiele verrekijker genoeg.Di. 04 dec. (23.48 uur) - Mercurius is ingrootste westelijke elongatie en te vinden aande ochtendhemel. Mercurius staat op eenafstand van 20°33’ ten westen van de Zon,beweegt voor de Zon uit en komt 's ochtendsvoor de Zon op. De planeet heeft numagnitude -0,3, is voor 60% verlicht en heefteen schijnbare diameter van 6,7”. De planeetkomt om 06:29 uur op, 02:01 uur voor deZon. Wanneer 's ochtends de burgerlijkeschemering begint (om 07:50 uur) isMercurius 10° boven de zuidoostelijke horizonte vinden. Dit is dus een gunstigeochtendverschijning (zie Waardoor zijnMercurius en Venus soms ver van de Zonslecht zichtbaar? in de veelgestelde vragenvoor meer informatie over de wisselendezichtbaarheid van Mercurius met deseizoenen). Er is een horizonkaart voor dezeverschijning beschikbaar. De grootte van hetstipje op de kaart is een maat voor dehelderheid. Na de grootste elongatie isMercurius helderder dan ervoor. Om Mercuriuswaar te nemen kan het gebruik van eenverrekijker van pas komen.Do. 06 dec. (03.04 uur) - Callisto is inbovenconjunctie met Jupiter. De satellietbeweegt vanaf de Aarde gezien achter Jupiterlangs, maar wordt niet bedekt. Callisto staat8,0” ten noorden van Jupiter's noordpool.Do. 06 dec. (03.05 uur) - Van 3:05 tot 3:26uur staan alle Galileïsche manen ten oostenvan Jupiter. Van binnen naar buiten:Ganymedes, Callisto, Io en Europa. Jupiter

Info - Marc van der Sluysis postdoctoraal onder-zoeker aan de RadboudUniversiteit in Nijmegen.Zijn werk richt zich op de evolutievan compacte dubbelsterren en hetwaarnemen van gravitatiegolven vanwitte dwergen, neutronensterren enzwarte gaten met LIGO / Virgo enLISA. Hij geeft regel-matig populairelezingen en maakt daarnaast depopulair wetenschappelijke website.Meer informatie :http://hemel.waarnemen.com

061

Guidestar|12-2012staat in het westzuidwesten op een hoogtevan 44° boven de horizon en de planeet isgemakkelijk te vinden. De Zon staat 47° onderde horizon en het is goed donker. Om deGalileïsche manen van Jupiter te bekijken iseen verrekijker op statief al genoeg.Do. 06 dec. (03.26 uur) - Vannacht is eenovergang van de Jupitermaan Ganymedes envan Ganymedes' schaduw over deplaneetschijf van Jupiter in zijn geheel te zien.De overgang begint om 3:26 uur, op hetmoment dat Ganymedes voor de Jupiterschijfverschijnt, en duurt tot 5:45 uur, op hetmoment dat Ganymedes' schaduw hetJupiteroppervlak weer verlaat. Tussen beidegebeurtenissen in is waar te nemen hoeGanymedes' schaduw op het oppervlak vanJupiter verschijnt (om 03:38 uur) enGanymedes de Jupiterschijf weer achter zichlaat (om 05:18 uur).Do. 06 dec. (16.31 uur) - De Maan is in defase van Laatste Kwartier. De linker helft vande Maan is nu verlicht en de Maan is vooral inde late nacht en vroege ochtend zichtbaar.Rond, en vooral na Laatste Kwartier is eengoed moment om het maanoppervlak waar tenemen; Op de grens tussen het verlichte enhet donkere deel van de Maan gaat de Zonnet onder. De lange schaduwen van de bergenen kraterranden brengen een extra diepte-effect met zich mee en de Maan is daarmee,bekeken door een verrekijker of telescoop,duidelijk meer dan een gladde schijf.Do. 06 dec. (23.17 uur) - In de nacht van 6op 7 december is een overgang van de Jupiter-maan Europa en van Europa's schaduw overde planeetschijf van Jupiter in zijn geheel tezien. Om 23:17 uur zien we het begin van deovergang wanneer Europa voor de Jupiter-schijf verschijnt, en eindigt om 1:52 uur, ophet moment dat Europa's schaduw hetJupiteroppervlak weer verlaat. Tussen beidegebeurtenissen in is te zien hoe Europa'sschaduw op het oppervlak van Jupiterverschijnt (23:28 uur) en Europa deJupiterschijf weer achter zich laat (01:38 uur).Zo. 09 dec. (08.42 uur) - De planetoïde 4Vesta is in oppositie. Het kleine planeetje, inhet sterrenbeeld Stier, heeft nu een schijnbarehelderheid van +6,4m en kan met eenverrekijker worden waargenomen. Vestabereikt een maximale hoogte boven dehorizon van circa 56°. Dit gebeurt rond 00:36uur, en geldt strikt genomen voor eenwaarnemer in Utrecht. Klik op het kaartjehiernaast voor een grotere kaart, met depositie van de planetoïde en sterren totmagnitude +7,4m.Zo. 09 dec. (13.36 uur) - De Maan staat 1,7°ten zuiden van Spica, de helderste ster van hetsterrenbeeld Maagd (+1,0m). De dichtstenadering gebeurt bij ons op een hoogte van2°, maar bij daglicht. De samenstand is te zienrond 8 uur. Het tweetal staat dan in hetzuidzuidoosten, circa 26° boven de horizon,op een onderlinge afstand van 3,0°. De Zonstaat slechts 5° onder de horizon. De Maan isvoor 23% verlicht.Zo. 09 dec. (19.40 uur) - Tussen 19:40 en0:35 uur (10 december) staan alle Galileïschemanen ten oosten van Jupiter. Van binnennaar buiten: Ganymedes, Io, Europa enCallisto. Jupiter staat in het zuidoosten op eenhoogte van 52° boven de horizon en deplaneet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat50° onder de horizon en het is goed donker.Ma. 10 dec. (00.35 uur) - Vannacht is eenovergang van de Jupitermaan Io en van Io'sschaduw over de planeetschijf van Jupitervolledig te zien. Om 0:35 uur zien we hetbegin van de overgang op het moment dat Iode schijf van Jupiter betreedt, en duurt tot2:57 uur, wanneer Io's schaduw het Jupiter-oppervlak weer verlaat. In de tussentijd iswaar te nemen hoe Io's schaduw de schijf vanJupiter betreedt (00:46 uur) en Io de schijf vanJupiter weer verlaat (02:45 uur).Ma. 10 dec. (12.01 uur) - De Maan staat 4,9°ten zuiden van Saturnus (+0,8m). De dichtstenadering vindt in de Lage Landen plaats op

een hoogte van 17°, maar bij daglicht. Desamenstand is te zien rond 8 uur. De tweeobjecten staan dan zo'n 21° boven dezuidzuidoostelijke horizon, op een afstand van5,1° van elkaar. De Maan is voor 14% verlicht.Ook de planeten Mercurius en Venus staan inde buurt. Samen met de ster Spica geven zeduidelijk aan hoe de dierenriem loopt.Di. 11 dec. (15.37 uur) - De Maan staat 2,5°ten zuiden van Venus (-3,4m). De dichtstenadering vindt plaats op 5° onder de horizonen bovendien bij daglicht. De samenstand isalleen met veel moeite zichtbaar rond 8:15uur. De twee objecten staan dan in hetzuidoosten, circa 13° boven de horizon, 3,9°van elkaar vandaan. De Zon staat slechts 4°onder de horizon. De Maan is voor 6%verlicht.Di. 11 dec. (19.01 uur) - Vanavond is eenovergang van de Jupitermaan Io en van Io'sschaduw over de planeetschijf van Jupitervolledig waar te nemen. De overgang begintom 19:01 uur, op het moment dat Io voor deJupiterschijf verschijnt, en duurt tot 21:25 uur,wanneer Io's schaduw het Jupiteroppervlakweer verlaat. Tussen beide gebeurtenissen in iste zien hoe Io's schaduw op het oppervlak vanJupiter verschijnt (om 19:14 uur) en Io deschijf van Jupiter weer verlaat (om 21:11 uur).Wo. 12 dec. (00.57 uur) - De Maan staat 1,6°ten zuidwesten van Mercurius (-0,4m). Dedichtste nadering vindt bij ons onder dehorizon plaats. De samenstand is alleen metveel moeite zichtbaar rond 7:45 uur. De tweeobjecten staan dan boven de zuidoostelijkehorizon, op een hoogte van ongeveer 4°, 4,6°van elkaar vandaan. De Maan is voor 2%verlicht. De Maan kan worden gebruikt omMercurius te helpen vinden. Gebuik hiervooreen verrekijker en een waarneemplaats metvrije blik op de zuidoostelijke horizon. Eerderdeze week stond de Maan al bij Venus enSaturnus.Wo. 12 dec. (01.23 uur) - Jupiter's satelliet Iostaat op 16,4” ten zuiden van Europa. Om demanen van Jupiter te bekijken is een goede,stabiele verrekijker genoeg.Wo. 12 dec. (18.00 uur) - De meteorenzwermMonocerotiden bereikt zijn maximum. Deradiant van de zwerm staat rond 02:00 uur inhet hoogste punt aan de hemel, op 52° bovende horizon. Zelfs onder ideale omstandig-heden zijn er van deze zwerm slechts zo'n 2meteoren per uur te verwachten. Rond 08:00uur gaat het schemeren en om 08:39 uurkomt de Zon op. De Maan komt om 07:22 uurop, is voor ongeveer 3% verlicht en stoort niet.De piek van deze zwerm is relatief laag en deduur van het maximum is met 7 dagen vrijkort, waardoor er ook in totaal maar weinigmeteoren te zien zijn.Wo. 12 dec. (08.50 uur) - Jupiter staat 4,7°ten noorden van Aldebaran, de helderste stervan het sterrenbeeld Stier (+0,9m). Dedichtste nadering gebeurt bij ons 9° onder dehorizon en bovendien bij daglicht. Desamenstand is te zien rond 6:45 uur, of op 12december rond 17 uur. Het tweetal staat inhet eerste geval zo'n 7° boven dewestnoordwestelijke horizon, op een afstandvan 4,7° van elkaar. In het tweede geval staande twee hemellichamen op circa 8° boven deoostnoordoostelijke horizon, nog steeds 4,7°van elkaar vandaan. De Zon staat slechts 5°onder de horizon. De helderheid van Jupiter isnu -2,4m.Wo. 12 dec. (14.21 uur) - De Maan staat 4.9°ten noorden van Antares, de helderste ster vanhet sterrenbeeld Schorpioen (+1,0m). Dedichtste nadering gebeurt bij ons op 6°hoogte, maar bij daglicht. De samenstand isvanuit de Benelux niet of nauwelijks zichtbaar,zo kort voor Nieuwe Maan.Wo. 12 dec. (18.46 uur) - Tussen 18:46 en6:40 uur (13/12) nemen we alle groteJupitermanen ten oosten van de planeetschijfwaar. In toenemende afstand van de planeetstaan Ganymedes, Io, Europa en Callisto.Jupiter staat op een hoogte van 57° boven dezuidzuidwestelijke horizon en de planeet is

Foto - Een occultatie of bedekking iseen astronomische gebeurtenis diemen kan waarnemen wanneer eenniet-lichtend hemellichaam tussende waarnemer en een verdergelegenlichaam – lichtend door ofwelstraling ofwel weerkaatsing van licht– passeert. Als dit verdergelegenlichaam slechts gedeeltelijk of perio-diek wordt verborgen, noemt mendit rakelingse of scherende occul-tatie (Engels: grazing occultation).Men spreekt van het verschijnsel(immersie) bij het verdwijnen vaneen ster bij bedekking door demaan, of van een satelliet bijbedekking door de planeet.

062

is waar te nemen hoe Io's schaduw op hetoppervlak van Jupiter verschijnt (om 02:41uur) en Io de schijf van Jupiter weer verlaat(om 04:29 uur).Ma. 17 dec. (06.00 uur) - Het maximum vande meteorenzwerm σ-Hydrusiden vindtvandaag plaats. Rond 03:30 uur staat deradiant van de zwerm in het hoogste punt (op40°) aan de hemel. Zelfs onder idealeomstandigheden zijn er van deze zwermslechts zo'n 3 meteoren per uur te verwachten.Rond 08:00 uur gaat het schemeren en om08:43 uur komt de Zon op. De Maan stoortniet. De piek van deze zwerm is relatief laag,maar de duur van het maximum is met 18dagen vrij lang, zodat in totaal toch nog eenredelijk aantal meteoren te zien is.Di. 18 dec. (04.02 uur) - De planetoïde 1Ceres is in oppositie. De planetoïde, die in hetsterrenbeeld Stier staat, heeft tijdens deoppositie een schijnbare helderheid van+6,7m en kan met een verrekijker wordenwaargenomen. Voor een waarnemer inUtrecht staat Ceres rond 00:37 uur in hetzuiden, op circa 63° boven de horizon. Klik ophet kaartje hiernaast voor een grotere kaart,met de positie van de planetoïde en sterrentot magnitude +7,7m.Di. 18 dec. (20.45 uur) - Vanavond is eenovergang van de Jupitermaan Io en van Io'sschaduw over de planeetschijf van Jupitervolledig waar te nemen. Om 20:45 uur zienwe het begin van de overgang wanneer Io deschijf van Jupiter betreedt, en eindigt om23:20 uur, wanneer Io's schaduw deJupiterschijf weer achter zich laat. Tussenbeide gebeurtenissen in is waar te nemen hoeIo's schaduw op het oppervlak van Jupiterverschijnt (om 21:09 uur) en Io de Jupiterschijfweer achter zich laat (om 22:55 uur).Do. 20 dec. (06.19 uur) - De Maan is in defase van Eerste Kwartier. De rechter helft vande Maan is nu verlicht en de Maan is metname 's avonds zichtbaar. Rond, en vooralvoor Eerste Kwartier is een goed moment omhet maanoppervlak waar te nemen; Op degrens tussen het verlichte en het donkere deelvan de Maan komt de Zon net op. Hierdoorwerpen bergen en kraterranden langeschaduwen, wat een extra diepte-effectveroorzaakt, en de Maan is daarmee duidelijkmeer dan een gladde schijf, gezien door eenverrekijker of telescoop.Vr. 21 dec. - Vandaag vergaat de Aarde niet(voor de zoveelste keer). De Aarde vergaatniet, zowel doordat de Mayakalender nietafloopt (zie Eindigt de Mayakalender envergaat de Aarde op 21 december 2012?) alshet feit dat de Aarde niet door het vlak van deMelkweg beweegt, zoals volgens sommigendoor de Maya's voorspeld zou zijn (zie Vergaatde Aarde in 2012?). Overigens is het natuurlijkbest mogelijk dat de Aarde vandaag welvergaat, net als op iedere andere dag; het isvandaag alleen even onwaarschijnlijk als opiedere andere dag. Voor zover bekend is ervandaag niet veel bijzonders aan de hand, endus kun je beter de zonnewende vieren (zie21/12/2012 12:12 hieronder) dan je zorgenmaken zonder goede reden.Vr. 21 dec. (06.07 uur) - Tussen 6:07 en 6:38uur staan alle Galileïsche manen ten westenvan Jupiter. In toenemende afstand van deplaneet staan Europa, Io, Ganymedes enCallisto. Jupiter staat op een hoogte van 6°boven de westnoordwestelijke horizon, duskies een waarneemplaats met een vrije blik opde horizon. De Zon staat 21° onder de horizonen het is goed donker.Vr. 21 dec. (12.12 uur) - Vandaag is het beginvan de winter op het noordelijk halfrond:wintersolstitium. De Zon bereikt haar meestzuidelijke declinatie en staat boven deSteenbokskeerkring. Vandaag vinden bij onsde kortste dag en de langste nacht plaats, eengoede tijd van het jaar voor mensen die desterrenhemel en in het bijzonder deepsky-objecten willen bekijken. De nachten durenlanger dan gemiddeld, maar daar komt nogbij dat de nachten ook donkerder zijn, doordatde Zon zich in de nacht dieper onder de

Guide

star|

12-201

2gemakkelijk te vinden. De Zon staat 61° onderde horizon en het is goed donker.Do. 13 dec. (00.14 uur) - De Maan is in hetpunt van zijn baan dat het dichtst bij de Aardeligt: het perigeum. De afstand tot de Maanbedraagt op dit moment 357075 km. Door degeringere afstand lijkt de Maan nu groter aande hemel te staan dan gemiddeld: 33’27,9”.De Maan is krimpend, voor 1% verlicht en ismet moeite aan het eind van de nacht, kortvoor zonsopkomst, zichtbaar. Het kaartjetoont de Maan om 07:58 uur in hetsterrenbeeld Schorpioen, op een hoogte vanslechts 3,3° boven de horizon, in hetzuidoosten.Do. 13 dec. (22.00 uur) - Het maximum vande meteorenzwerm Geminiden vindt vandaagplaats. Rond 02:30 uur staat de radiant van dezwerm in het hoogste punt (op 70°) aan dehemel. Onder ideale omstandigheden zijn ervan deze zwerm zo'n 88 meteoren per uur teverwachten. De meteoren zijn snel, vaakhelder en hebben korte sporen. Rond 08:00uur gaat het schemeren en om 08:40 uurkomt de Zon op. De Maan komt om 08:30 uurop, is voor ongeveer 0% verlicht en stoort niet.De piek van deze zwerm is relatief hoog, maarde duur van het maximum is met 3 dagen vrijkort, waardoor het totaal aantal meteoren indeze zwerm toch niet al te groot is. Meteorenwaarnemen kan zonder speciale instrumenten.Wanneer het helder is, volstaat het blote oog,terwijl een ligstoel en warme kleding voorextra comfort kunnen zorgen.Do. 13 dec. (09.42 uur) - Het is NieuweMaan. De Maan staat vanaf de Aarde gezien inde richting van de Zon, zodat de donkere kantvan de Maan naar de Aarde gekeerd is en deverre zijde van de Maan wordt verlicht.Daarnaast staat de Nieuwe Maan alleen bijdaglicht boven de horizon. De Maan is doordeze combinatie van oorzaken op dit momentonzichtbaar. Doordat de Maan zowel minimaalverlicht is, als 's nachts onder de horizon staat,zijn de dagen rond Nieuwe Maan een goedmoment om deepsky-objecten waar te nemen,of de meteoren van de Geminiden (ziehierboven). Er vindt in onze streken geenzonsverduistering plaats, doordat de Maan1,5° ten noorden langs de Zon beweegt.Vr. 14 dec. (01.31 uur) - Vannacht zijnovergangen van Europa en haar schaduw overde planeetschijf van Jupiter volledig te zien.Om 1:31 uur zien we het begin van deovergang op het moment dat Europa voor deJupiterschijf verschijnt, en duurt tot 4:28 uur,wanneer Europa's schaduw de Jupiterschijfweer achter zich laat. Tussen beide gebeur-tenissen in is waar te nemen hoe Europa'sschaduw op het oppervlak van Jupiterverschijnt (om 02:04 uur) en Europa deJupiterschijf weer achter zich laat (03:52 uur).Za. 15 dec. (08.41 uur) - De Maan staat 4,6°ten noorden van Mars (+1,4m). De dichtstenadering vindt bij ons onder de horizon plaatsen in de schemering. De samenstand is alleenmet veel moeite zichtbaar rond 16:45 uur. Detwee objecten staan dan in het zuid-zuidwesten, circa 13° boven de horizon, opeen onderlinge afstand van 6,2°. De Zon staatslechts 3° onder de horizon. De Maan is voor8% verlicht.Zo. 16 dec. - December is een goede maandom de nevel NGC1977 waar te nemen.NGC1977 is te vinden in het sterrenbeeldOrion en heeft een schijnbare afmeting van20,0’. Het object komt om 19:01 uur op, gaatom 06:13 uur onder en staat om 00:39 uur inhet hoogste punt aan de hemel, op 33° bovende horizon. Er is een behoorlijke telescoopnodig om in een zwak en contrastarmhemellichaam als deze nevel iets van details tekunnen zien.Ma. 17 dec. (02.19 uur) - Vannacht is eenovergang van de Jupitermaan Io en van Io'sschaduw over de planeetschijf van Jupiter inzijn geheel waar te nemen. Om 2:19 uur zienwe het begin van de overgang wanneer Io deschijf van Jupiter betreedt, en eindigt om 4:52uur, op het moment dat Io's schaduw hetJupiteroppervlak weer verlaat. In de tussentijd

Foto - De bovenstaande hemelkaarttoont de sterrenhemel, met planeten,voor de huidige maand. Met dankaan Orion Optics voor het gebruikvan deze kaart. Bron: Orion.

063

Guidestar|12-2012horizon begeeft. Na vandaag worden denachten weer korter. De herfst telde 89,85dagen, de winter zal 88,99 dagen duren. Hetfeit dat de seizoenen niet even lang zijn,wordt veroorzaakt door de elliptische baanvan de Aarde om de Zon; wanneer de Aardeverder van de Zon verwijderd is in haar baan,beweegt zij langzamer. Hierdoor duurt datseizoen (op dit moment is dat in de zomer)langer. Voor meer details, zie de tabel deseizoenen. Dit heet ook wel de astronomischewinter, de meteorologische winter begon op 1december. Op het zuidelijk halfrond zijn deseizoenen tegengesteld aan die op hetnoordelijk halfrond en daar begint nu dezomer. Doordat de Aarde significant verdervan de Zon staat in de winter op het zuidelijk

halfrond, en dichter bij de Zon in hun zomer,zijn op het zuidelijk halfrond de zomersmeetbaar warmer en de winters kouder danbij ons.Za. 22 dec. (16.00 uur) - Het maximum vande meteorenzwerm Ursiden vindt vandaagplaats. De radiant van de zwerm staat rond09:30 uur in het hoogste punt aan de hemel,op 64° boven de horizon. Onder idealeomstandigheden zijn er van deze zwerm zo'n12 meteoren per uur te verwachten. Demeteoren zijn niet erg opvallend. Rond 08:00uur gaat het schemeren en om 08:46 uurkomt de Zon op. Het beste moment omUrsiden waar te nemen is hierdoor rond 07:30(zie het kaartje). De radiant staat op datmoment zo'n 62° boven de horizon, in hetnoordnoordoosten. De Maan is voor ongeveer

70% verlicht, maar gaat om 02:49 uur onder.De piek van deze zwerm is relatief laag en deduur van het maximum is met 3 dagen vrijkort, waardoor er ook in totaal maar weinigmeteoren te zien zijn.Za. 22 dec. (17.16 uur) - Callisto is inbovenconjunctie met Jupiter. De satellietbeweegt vanaf de Aarde gezien achter Jupiterlangs, maar wordt niet bedekt. Callisto staat7,4” ten noorden van Jupiter's noordpool.Zo. 23 dec. (23.29 uur) - In de nacht van 23op 24 december is een bedekking door deJupiterschijf en een verduistering door deJupiterschaduw van Ganymedes in zijn geheelwaar te nemen. De bedekking begint om

23:29 uur, wanneer Ganymedes achter deschijf van Jupiter verdwijnt, en duurt tot 3:43uur, wanneer Ganymedes weer tevoorschijnkomt vanuit Jupiter's schaduw. Tussen beidegebeurtenissen in is te zien hoe Ganymedesvan achter Jupiter verschijnt (01:27 uur) enGanymedes in Jupiter's schaduw verdwijnt(01:33 uur).Ma. 24 dec. (03.43 uur) - Tussen 3:43 en 4:04uur nemen we alle grote Jupitermanen tenoosten van de planeetschijf waar. VanafJupiter gezien zijn dat Io, Ganymedes, Europaen Callisto. Jupiter staat op een hoogte van26° boven de westelijke horizon. De Zon staat43° onder de horizon en het is goed donker.Di. 25 dec. (22.19 uur) - De Maan staat in hetapogeum; het punt van zijn baan om de Aarde

064

dat het verst van de Aarde ligt. De afstand totde Maan bedraagt op dit moment 406098 km.De schijnbare diameter van de Maan is kleinerdan gemiddeld (29’25,5”), door de grotereafstand. De Maan is wassend, voor 91%verlicht en is 's avonds in het oosten ofzuidoosten, rond middernacht in het zuidenen aan het einde van de nacht in het(zuid)westen, dus zo'n beetje de hele nacht, tezien. Het kaartje toont de Maan om 22:42 uurin het sterrenbeeld Stier, op 58° boven dezuidelijke horizon.Di. 25 dec. (22.30 uur) - In de nacht van 25op 26 december is een overgang van deJupitermaan Io en van Io's schaduw over deplaneetschijf van Jupiter volledig waar tenemen. Om 22:30 uur zien we het begin vande overgang wanneer Io de schijf van Jupiterbetreedt, en duurt tot 1:16 uur, op hetmoment dat Io's schaduw de Jupiterschijfweer achter zich laat. In de tussentijd is waarte nemen hoe Io's schaduw op het oppervlakvan Jupiter verschijnt (23:04 uur) en Io deJupiterschijf weer achter zich laat (00:40 uur).Wo. 26 dec. (01.59 uur) - De Maan staat 55'ten zuidoosten van Jupiter (-2,3m). Dedichtste nadering gebeurt in onze streken op41° hoogte boven de westzuidwestelijkehorizon en is dus goed te zien. De Maan isvoor 95% verlicht.Wo. 26 dec. (05.23 uur) - De Galileïschemaan Io staat op 15,2” ten zuiden van Europa.Om de manen van Jupiter te bekijken is eengoede, stabiele verrekijker genoeg.Wo. 26 dec. (06.56 uur) - De Maan staat 3,4°ten noorden van Aldebaran, de helderste stervan het sterrenbeeld Stier (+0,9m). Dedichtste nadering gebeurt bij ons 3° onder dehorizon. Bekijk de samenstand rond 5:45 uur.Het tweetal staat dan zo'n 7° boven de west-noordwestelijke horizon, op een onderlingeafstand van 3,5°. De Maan is voor 96% verlicht.Wo. 26 dec. (19.25 uur) - De Maan bedekt106 Tauri, een ster van magnitude +5,3 in hetsterrenbeeld Stier. Om 19:25 wordt de sterbedekt door de zeer dunne onverlichtemaanrand en om 20:36 komt deze weertevoorschijn van achter de verlichte rand. Bijhet begin van de bedekking staat de Maan teUtrecht 34° boven de horizon, bij het einde44°. De Maan is voor 98% verlicht, wat hetwaarnemen van de bedekking er nietgemakkelijker op maakt.Wo. 26 dec. (22.36 uur) - Tussen 22:36 en6:11 uur (27/12) nemen we alle groteJupitermanen ten oosten van de planeetschijfwaar. Vanaf Jupiter gezien zijn dat Io,Ganymedes, Europa en Callisto. Jupiter staatop een hoogte van 38° boven dewestzuidwestelijke horizon. De Zon staat 55°onder de horizon en het is goed donker.Do. 27 dec. (17.16 uur) - Van 17:16 tot 17:33uur zijn Io en Ganymedes' schaduw gelijktijdigzichtbaar op Jupiter's schijf. Jupiter staat in hetoosten op een hoogte van 23° boven dehorizon. De Zon staat 7° onder de horizon enhet schemert. Io, Io's schaduw en Ganymedes'schaduw zichtbaar op Jupiter's schijfTussen17:33 en 17:49 uur zijn Io, Io's schaduw enGanymedes' schaduw zichtbaar op Jupiter'sschijf. Jupiter staat op een hoogte van 26°boven de oostelijke horizon. De Zon staat 10°onder de horizon. Tussen 17:49 en 19:07 uurzijn Io en Io's schaduw zichtbaar op Jupiter'sschijf. Om 19:07 verlaat Io de Jupiterschijf, om19:44 gevolgd door haar schaduw. Jupiterstaat op een hoogte van 25-45° boven dehorizon. Voor het bekijken van een (schaduw)overgang is een redelijk grote telescoop nodig.Do. 27 dec. (17.17 uur) - Een mooie avondvoor sterbedekkingen. De ster SAO 94942, eenster met een helderheid van +6,0m in hetsterrenbeeld Orion, wordt bedekt door deMaan. Alleen het einde van de bedekking iszichtbaar vanuit Utrecht; om 17:17 komt dester tevoorschijn van achter de verlichtemaanrand, op een hoogte van 8°. De Maan isvoor 99% verlicht, wat het waarnemen van debedekking erg lastig maakt.Do. 27 dec. (17.40 uur) - De ster 57 Orionis,

een ster van magnitude +5,9 in hetsterrenbeeld Orion, wordt bedekt door deMaan. De ster wordt bedekt door de zeerdunne onverlichte rand van de Maan om17:40 uur. Om 18:17 uur wordt deze weerzichtbaar aan de verlichte maanrand. Eenwaarnemer in Utrecht ziet de Maan aan hetbegin op een hoogte van 11° staan, aan heteinde van de bedekking op 17°. De Maan isvoor 99% verlicht, wat het waarnemen van debedekking erg lastig maakt.Do. 27 dec. (22.29 uur) - De Maan bedekt χ 2Orionis, een ster van magnitude +4,6 in hetsterrenbeeld Orion. Om 22:29 uur verdwijntde ster achter de zeer dunne onverlichte randvan de Maan en om 23:23 komt deze weertevoorschijn, nu aan de verlichte maanrand.De Maan staat bij de intrede 52° boven dehorizon, bij de uittrede is dat 56°, voor eenwaarnemer in Utrecht. De Maan is voor 100%verlicht, wat het moeilijk maakt om debedekking waar te nemen.Vr. 28 dec. (11.21 uur) - Het is Volle Maan.De Maan staat tegenover de Zon aan dehemel. Hierdoor is de Maan vrijwel de helenacht zichtbaar. De verlichte kant van de Maanis naar de Aarde gekeerd. Hoewel de VolleMaan veel opvallender is dan iedere anderemaanfase, is dit niet het beste moment om deMaan waar te nemen. Doordat het zonlicht opde Maan ongeveer uit de richting van deAarde komt zijn er vanaf de Aarde geenschaduwen van kraters en bergen op de Maante zien, wat ervoor zorgt dat er nauwelijkscontrast is op het maanoppervlak. Daarnaastis de Volle Maan een stoorzender bij hetwaarnemen van zwakkere objecten aan desterrenhemel.Zo. 30 dec. (14.46 uur) - Pluto is inconjunctie met de Zon en beweegt vanaf deAarde gezien er achterlangs. De dwergplaneetis hierdoor op dit moment onzichtbaar. Pluto,de Zon en de Aarde staan nu op één lijn. Dedwergplaneet wordt niet bedekt door dezonneschijf, maar beweegt er vanaf de Aardegezien langs, 3,3° ten noorden ervan. Dit iseen moment waarop een buitenplaneet ver(33,3 AE, ofwel 4988 miljoen km) van deAarde staat en een kleine schijnbare diameterheeft (0,1”).Ma. 31 dec. (02.49 uur) - Vannacht zijn eenbedekking door de planeetschijf van Jupiter enverduistering van Ganymedes voor een grootdeel waar te nemen. De bedekking begint om2:49 uur, op het moment dat Ganymedesachter Jupiter verdwijnt, en duurt tot 5:33 uur,op het moment dat Ganymedes in Jupiter'sschaduw verdwijnt. In de tussentijd is te zienhoe Ganymedes van achter Jupiter verschijnt(om 04:49 uur).Ma. 31 dec. (06.20 uur) - De Maan bedekt 50Cancri, een ster van magnitude +5,9 in hetsterrenbeeld Kreeft. Om 06:20 uur verdwijntde ster achter de verlichte rand van de Maanen om 07:15 komt deze weer tevoorschijn, nuaan de dunne onverlichte maanrand. Bij hetbegin van de bedekking staat de Maan teUtrecht 31° boven de horizon, bij het einde23°. De Maan is voor 93% verlicht, wat hetwaarnemen van de bedekking er niet gemak-kelijker op maakt.Ma. 31 dec. (19.10 uur) - Vanavond is eenovergang van de Jupitermaan Europa en vanEuropa's schaduw over de planeetschijf vanJupiter volledig waar te nemen. Om 19:10 uurzien we het begin van de overgang wanneerEuropa voor de Jupiterschijf verschijnt, eneindigt om 22:59 uur, wanneer Europa'sschaduw de Jupiterschijf weer achter zich laat.Tussen beide gebeurtenissen in is te zien hoeEuropa's schaduw op het oppervlak vanJupiter verschijnt (20:34 uur) en Europa deJupiterschijf weer achter zich laat (21:33 uur).Voor het bekijken van een overgang of eenschaduwovergang is een redelijk grote teles-coop nodig.Op zoek naar meer efemiriden, sterrenkaarten,baangegevens, deep-sky objecten, enz...Raadpleeg dan de uitgebreide Deep-sky inter-actief rubriek op de welbekende Spacepagewebsite...

Guide

star|

12-201

2

NNaabbiijjggeelleeggeenn ttwweeeeddee AAaarrddeeFoto - De grotendeels nomadischlevende volken in de prehistorieverzamelden al graankorrels vanwilde grassen. Lang voor het beginvan de jaartelling werden de plan-ten in cultuur gebracht. De oor-spronkelijke groeigebieden van gerstbevonden zich waarschijnlijk in dehooglanden van Ethiopië en hetzuidoostelijk deel van Azië (Tibet,Nepal en China). Aangenomenwordt dat er meer dan 7000 jaargeleden al gerst werd gekweekt inhet gebied tussen Syrië en Afgha-nistan. In Europa was gerst de eerstgekweekte graansoort. Archeolo-gische vondsten bij de resten vanZwitserse paalwoningen tonen aandat de cultuur van gerst van 2000-3000 v Chr. stamt. Als voedsel wasgerst tot in de Middeleeuwen vangroot belang. De gerstekorrelswerden tot brij gekookt, maar erwerden ook koeken en plattebroden van bereid. Later werd gerstals voedselgewas bijna overalovervleugeld door tarwe.

Meer informatie :www.ipcc.ch

065

Guidestar|12-2012Artikel

Redactioneel

Bij een mild stralende ster is een stelsel van zesplaneten ontdekt, waarvan er eentjevermoedelijk een aarde-achtig klimaat heeft.Met 42 lichtjaar staat hij veel dichterbij daneen eerder ontdekte leefbare planeet.

Hoe zou het zijn om te wonen op eensuperaarde? Misschien komen mensen daar inde verre toekomst ooit achter. Het is nietondenkbaar dat ooit een mens zich vestigt opHD40307g, een planeet waarvan het bestaanvandaag bekend is gemaakt. Het is de buitenstevan een zestal planeten die draaien om een sterdie net iets kleiner is dan onze zon.De planeet in kwestie is de enige van de zesdie in de bewoonbare zone van zijn ster staat,ongeveer net zo ver van zijn ster als de aardevan de zon. Het is daar niet te koud en ookniet te warm om te leven. Als er water is op deplaneet, dan is dat waarschijnlijk vloeibaar.Hoe HD40307g eruitziet is niet bekend, welweten de ontdekkers dat hij minstens zevenkeer zo zwaar is als de aarde. Een superaardedus, want dat betekent ‘een planeet met eenmassa tussen die van de aarde en de planetenUranus en Neptunus in, met een vastoppervlak’. Voor eventuele toekomstigebewoners hoeft die grotere massa niet zo’nprobleem te zijn, want de zwaartekrachts-versnelling is op een dergelijke zware planeetmaar iets sterker dan hier op aarde. Enverlangen ze naar een lichtvoetiger bestaan,dan kunnen ze misschien uitwijken naar eenmaan, als de planeet die heeft.Het is niet de eerste mogelijk bewoonbare

superaarde die ontdekt is, wel de dichtst-bijzijnde. Dit exemplaar staat op niet meer dan42 lichtjaar van ons vandaan, in kosmischetermen dus naast de deur. Kepler 22b, dievorig jaar werd ontdekt, staat 15 keer zo verweg. Toch waren voor het aantonen van dezenieuwste planeet meer technische hoog-standjes nodig. In een 23 pagina’s tellendartikel, dat binnenkort verschijnt in hetvakblad Astronomy & Astrophysics, beschrijftde internationaal samengestelde groeponderzoekers wat ze precies hebben gedaan.

In het kort komt het erop neer dat zebestaande gegevens op een slimme manieropnieuw hebben geanalyseerd. Die kwamenvan HARPS, wat staat voor High AccuracyRadial Velocity Planet Searcher, een golflengte-meter die in 2002 werd geïnstalleerd op de3,6 meter-telescoop in La Silla, Chili. Denieuwe planeet dankt zijn ontdekking dusvooral aan handige softwareontwikkelaars.Disclaimer: omdat de onderzoekers hebbengewerkt op de grens van het waarneembare,kan het zijn dat deze planeet uiteindelijk tochniet blijkt te bestaan. Ruimtereizigers die opbasis van dit artikel tevergeefs naar ditplanetenstelsel afreizen, kunnen geen aan-spraak maken op schadevergoeding.

Marlie

sTerV

oorde

WWaarrmmtt ddee AAaarrddee nnoogg wweell oopp ??

066

Artike

l

Afgelopen weekend kwam een aantal krantenen websites met het nieuws dat de aardegestopt was met opwarmen. ‘Zie je wel!’,riepen de klimaatsceptici in koor. ‘Klinkklareonzin!’, twitterden anderen. Intussen bleef degeïnteresseerde lezer achter met de vragen.Hoe zit het nou eigenlijk?Warmt de aarde niet meer op?

De afgelopen 16 jaar is de atmosfeer rond deaarde inderdaad nauwelijks opgewarmd.Gerekend van augustus 1997 tot augustus2012 kom je uit op een gemiddeldeopwarming van 0,003 °C per jaar, terwijl hetde 15 jaar daarvoor ongeveer 10 keer snellerging. Dit blijkt uit gegevens van het Met OfficeHadley Centre, het Engelse zusje van hetKNMI, op basis van continue temperatuur-metingen aan zowel het aard- als hetzeeoppervlak. Dat de aarde gestopt is metopwarmen valt daaruit overigens niet teconcluderen. Het klimaat is grillig, hoogst-waarschijnlijk hebben we hier te maken meteen tijdelijke verstoring van de opwarmendetrend.En het Met Office gebruikt debeste gegevens die er zijn,mogen we aannemen?

Het zijn prima gegevens, maar er bestaan ookandere meetreeksen die weer op anderelocaties gemeten zijn. Het KNMI gebruiktmetingen van de NASA, en rekent vanafjanuari 1997 en niet vanaf augustus. Hierkomt men uit op een opwarming van 0,008 ºCper jaar sinds 1997. Ook dat is overigens eenstuk lager dan het gemiddelde over deafgelopen 30 jaar.

Guide

star|

12-201

2

Hoe komt dat dan?De twee hoofdverdachten bij dit soorttijdelijke veranderingen van het klimaat zijnaltijd weer dezelfden: El Niño en La Niña. Ditzijn verstoringen in de stroming en tempe-ratuur van het oceaanwater: El Niño is eenopeenhoping van relatief warm oceaanwaterin de buurt van de evenaar, bij La Niña koeltde oceaan in dit gebied juist af.In 1998 was door de sterkste El Niño van deeeuw de zeewatertemperatuur hoger dannormaal in grote delen van de wereld. Ditveroorzaakte een eenmalige piek in dewereldgemiddelde temperatuur. De afgelopenpaar jaar was La Niña juist actief, waardoor detemperatuur weer wat lager lag dan je zouverwachten. Dit verklaart ongeveer de helftvan het verschil tussen de langjarige trend ende trend over 1997-2011.

Wat is El Niño ook alweer?El Niño wordt veroorzaakt door abnormaalzwakke passaatwinden boven de StilleOceaan. Deze zwakke wind is niet in staat omhet warme water zoals gebruikelijk in derichting van Indonesië te drijven. Hierdoor kanhet water in de centrale en oostelijke StilleOceaan ter hoogte van de evenaar tot ruim vijfgraden warmer worden.

En de andere helft?Een klein deel kan verklaard worden uit devariatie in zonnevlekken. In 1997 bevondenwe ons in een piek van de zonnevlekkencyclus,terwijl de zon de laatste paar jaren juistongebruikelijk rustig was. Omdat dit echter

Foto - De temperatuur van deatmosfeer boven land en zee,gemiddeld over de wereld, sinds1880. Gegevens van GISS / NASA. Ta= afwijking van het gemiddelde inde periode 1951-1980. Bron: KNMI.Meer informatie :www.knmi.nl

Foto - Kortom: de opwarming vande lucht heeft even stilgestaan,maar dat ‘plafond aan de opwar-ming’ is maar tijdelijk. De echteopwarming van de aarde is helaasgewoon doorgegaan, en zal binnen-kort weer zijn tanden laten zien.Hoewel dat de afgelopen jarenlokaal ook al is gebeurd: de extremehitte en droogte in de VerenigdeStaten en het grotendeels verdwij-nen van het zee-ijs aan de Noord-pool kunnen met grote waarschijn-lijkheid worden toegeschreven aandoor de mens veroorzaakte klimaat-verandering.Meer informatie :www.knmi.nl

067

Guidestar|12-2012slechts een klein verschil (van ongeveer 0.06%)geeft in de totale hoeveelheid zonnestralingdie de aarde bereikt, kan het deluchttemperatuur op aarde met hooguit 0,001tot 0,005ºC per jaar doen afnemen.Over de rest van de afname in de opwarmingwordt door wetenschappers nog volopgediscussieerd. Het zou te maken kunnenhebben met de luchtvervuiling boven Oost- enZuid-Azië, met waterdamp in de stratosfeer, ofmet afkoeling van het oppervlaktewater rondAntarctica door het smelten van het landijs.

Hoe lang moet een verstoringduren om het als trend tekunnen beschouwen?Het klimaatdebat is een tijdschaaldebat,schreef Kennislink al in een eerder artikel. Ofde aarde opwarmt hangt er immers vanaf overhoeveel jaar je de verschillen bekijkt. Degrilligheid van het klimaat zie je op de schaalvan enkele jaren, voor een trend moet jetientallen jaren bekijken, is het idee. De 16 jaarwaarin het nu nauwelijks warmer is gewordenvallen een beetje tussen deze tijdschalen in, enkan dus naar voorkeur voor één van beidescenario´s worden gebruikt. Dat zweept dediscussie dus lekker op ...

Creatief met trendsSoms geeft een trendlijn een vertekend beeld.Een valkuil (of truc – er wordt ook wel bewustgebruik van gemaakt) is het kiezen van eenuitzonderlijk moment als startpunt van eenmeting, of het zover inzoomen op een grafiekdat het grote plaatje letterlijk uit beeldverdwijnt. Een bekend voorbeeld zijn devolgende twee figuren (zie hieronder).Ook in het geval van de gegevens van MetOffice maakt het wel iets uit welk startpunt jekiest. In augustus 1997 zaten we midden ineen uitzonderlijk sterke El Niño, schrijft MetOffice in een commentaar op zijn website.Daarmee kies je dus een relatief hogetemperatuur als startpunt. Als je vanaf 1999gaat rekenen kom je al op een hogere

opwarming uit – hoewel de afvlakking van detemperatuurcurve niet zomaar verdwijnt.En was er ook geen warmteopgeslagen in de diepe zee?

De temperaturen dieper dan 700 meterworden pas sinds tien jaar redelijk gemeten,dus we hebben alleen van het ondiepere deeleen lange reeks van betrouwbare gegevens.Ook hier leek de opwarming een paar jaargeleden gestopt te zijn: van 2003 t/m 2010was er geen trend in deze reeks. Daarnawarmde het water wel weer gewoon op.Hoe gaat het nu verder?

Dat is de moeilijkste vraag om te beant-woorden. Er bestaan inmiddels een enormehoeveelheid klimaatmodellen, die ontwikkeldzijn om de processen die het klimaataansturen beter te begrijpen, en die om diereden ook elk de nadruk op verschillendeprocessen leggen. Belangrijker nog is dat hetklimaat in de toekomst afhankelijk is vanfactoren die zelf ook moeilijk te voorspellenzijn.

Luchtvervuiling met stofdeeltjes remt deopwarming bijvoorbeeld af, omdat deze hetzonlicht tegenhouden. Met name in Zuid enOost Azië is deze vervuiling de laatstetientallen jaren sterk toegenomen, maar hoezal dat zich verder ontwikkelen? En hoereageren dit soort stofdeeltjes bijvoorbeeldmet de wolken? Het zijn dit soort onbekendefactoren die ervoor zorgen dat klimaat-modellen vaak zeer uiteenlopende voorspel-lingen laten zien – en vaak ook sterk afwijkenvan de waarnemeningen tot nu toe.De verwachting bij bijna alle klimaatweten-schappers is wel dat de opwarming zichgewoon doorzet. De grote vraag is vooral watdeze opwarming zelf weer teweeg gaatbrengen – dus bijvoorbeeld wat de reactie zalzijn van wolken op de opwarming, en van deoceaan op het smelten van landijs vanGroenland en Antarctica.

Kortnieuws

China heeft de toekomst van haar ruimteprogrammavia het staatspersbureau Xinhua bekend gemaakt. DeChinezen willen volgend jaar opnieuw een bemandecapsule de ruimte insturen en op korte termijn mensennaar de maan sturen. Vorige week koos de ChineseCommunistische Partij haar nieuwe leiders. NiuHongguang, één van de hoogste bazen van hetChinese ruimteprogramma, heeft de ambities van hetland over haar ruimteprogramma toegelicht. Die zijnniet mals: de Aziaten willen volgend jaar een nieuwebemande missie lanceren, en uiteindelijk ook naar demaan. Zo willen de Chinezen een eigen bemandruimtestation bouwen. Het Chinese ruimtestation moet,net als het ISS, een station worden waar weten-schappelijke en medische experimenten uitgevoerdgaan worden. Maar het ruimtestation dient ook anderedoelen: China wil haar snel expanderende weten-schappelijke sector langzaamaan toegankelijker makenvoor westerse landen. Met hun eigen station laten deChinezen zien dat ze een goede partner zijn ininternationale samenwerking – tegelijk één van dedoelen van de nieuwe leiders van het land. Hetruimtestation moet in 2020 klaar zijn. China lanceerdeal eerder haar eigen raketten. In juni van dit jaar werdShenzhou-9 gelanceerd, die de eerste handmatigeaankoppeling uitvoerde op China’s eigen ruimtestation,Tiangong-1. Tijdens die missie was ook de eerstevrouwelijke Chinese astronaut aanwezig. Halverwege2013 moet wederom een Shenzhou-raket naarTiangong (‘Hemels Paleis’) vertrekken. Naast eenruimtestation willen de Chinezen ook nog een stapjeverder gaan. De maan wordt de volgende mijlpaal.Volgend jaar wordt daarom de eerste satelliet richtingde maan gestuurd, de Chang’e 3. Die moet nogdatzelfde jaar op het oppervlak landen. Chang’e 3moet vooronderzoek gaan doen voor de volgendegrote missie: een bemande landing op de maan. Sindsde laatste Amerikaanse Apollomissie in 1972 zijn ergeen mensen meer naar de maan geweest. DeChinezen willen daar verandering in brengen. Eentijdschema werd niet gepresenteerd, maar expertsvertellen aan Xinhua dat de overheid vóór het eindevan dit decennium de maan wil bereiken. Waarom deChinezen naar de maan willen, blijft een beetjeonduidelijk. Experts verwachten echter dat wordtgewerkt aan een permanent bezette maanbasis. Datzou, naast het vergaren van kennis, ook goed kunnenzijn voor het winnen van delfstoffen. Met deruimteplannen hebben de Chinezen straks een grootvoordeel op de rest van de wereld. Amerika heeft sindshet pensioen van de spaceshuttles geen eigen raketmeer, en Rusland gaf al eerder aan dat bemanderuimtemissies geen prioriteit meer heeft in hunruimteprogramma. De Chinezen timmeren daarentegenflink aan de weg, omdat het land het geld en demankracht heeft, en de technologische kennis steedsmeer in opkomst is in het land. Bron: T. Hofmans / 13-11-2012.Een lichtgewicht coating die vluchtige organischestoffen absorbeert, kan de instrumenten vanruimtesatellieten beschermen tegen hun eigen plasticomhulsels. NASA heeft er zojuist octrooi opaangevraagd, meldt de organisatie in een persbericht.Die organische stoffen zijn het equivalent van deroemruchte ‘nieuwe-autolucht’: een mix vanoplosmiddelen en niet geheel uitgereageerdecomponenten uit de gebruikte kunststoffen, lijmen ensmeermiddelen. Echt gezond is die lucht niet, al vindensommige bestuurders haar zeer aantrekkelijk. In

satellieten komen die dampen net zo goed vrij als inauto’s. En al vormt ze in de ruimte voor niemand eengezondheidsrisico, de gevoelige meetinstrumenten ineen satelliet kunnen er in principe wel door kapotgaan. Op zich is het niet zo moeilijk om zulkeorganische stoffen weg te filteren. Het probleem metde bestaande absorptiesystemen is alleen dat bij hetontwerp niet of nauwelijks is gelet op omvang engewicht, terwijl dat voor een satelliet juist heelbelangrijk is. Vandaar de nieuwe coating, bestaandeuit brokjes sterk poreuze zeoliet die met collodïale silicaaan elkaar worden geplakt. Je kunt het gewoon meteen spuitpistool op een aantal onderdelen van desatelliet spuiten. De verflaag weegt heel weinig enblijkt geurtjes toch zeer effectief te absorberen.Uiteraard zal de capaciteit niet oneindig zijn, maarzoalng de coating maar blijft absorberen totdat hetnieuwe-satellieteffect op zijn eind loopt is het goed. BijNASA zijn ze nu bezig om de coating te verrijken metzwart pigment zodat hij ook nog ‘vals licht’ absorbeert,zodat dat geen metingen met lichtgevoeligeapparatuur meer kan verstoren. Bron: AD / 20-11-2012.De Bergense universiteit heeft vandaag vijf nieuweeredoctoraten uitgereikt, onder meer aan astronautFrank De Winne en ballonvaarder Bertrand Piccard. Deingenieursfaculteit van de Bergense universiteit(UMONS) viert dit jaar haar 175e verjaardag. CalogeroConti, de rector van de universiteit, reikte het diplomaen de onderscheidingstekens uit aan vijf prominentepersonen voor hun bijdrage aan de ontwikkeling vande wetenschap of hun diensten aan de samenleving.Het gaat behalve De Winne en Piccard ook om AndréBorschberg, voorzitter van het Solar Impulse-project,het eerste langeafstandszonnevliegtuig. Dat vliegtuigtoont voor de Bergense universiteit het enormepotentieel aan van hernieuwbare energie. Daarnaastwerd ook Hervé Biausser eredoctor in Bergen. Hij isdirecteur van de Ecole Centrale in Parijs, en momenteelvoorzitter van het "Top Industrial Managers forEurope"-netwerk (TIME), waar de universiteit vanBergen door zijn polytechnische faculteit deel vanuitmaakt. De vijfde eredoctor is He Manchao,ondervoorzitter van de Chinese maatschappij voorrotsmechanica en professor aan de China University ofMining and Technology, in Peking, die eensamenwerkingsakkoord gaat ondertekenen metUMONS. Bron: Belga / 22-11-2012

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Tentoonstelling : Helden - De ruimte in...Het is een originele tentoonstelling geworden: 10 metershoge doeken stellen 10 zorgvuldiggekozen helden van de ruimtevaart voor. Onze helden staan representatief voor 3 verschillendecategorieën: dromers, denkers en doeners. Over elke held vind je meer uitleg op de zuilen die bijde doeken opgesteld staan.Er zijn ook enkele leuke raadsels en spelletjes voor de jeugd. De tentoonstelling werd vervolledigdmet enkele realistische modellen en diorama's.

Datum - Tot 31 december 2012. 09.00 uur t/m 17.00 uur. Toegang: Onbekend.Locatie - Cosmodrome - Planetariumweg 18-19, 3600 Genk. 08/965.55.55. www.cosmodrome.be. 069

Guidestar|12-2012

Herma

nHend

erickx

CCoommmmeerrcciiëëllee rruuiimmtteevvaaaarrtt ((11//22))

070

Serie

Een stuiver verdienen met de ruimte.In december 2012 – dit jaar dus 50 jaargeleden - liepen de laatste twee mensen(Eugene Cernan en Harrison Schmidt) rond opde maan. Sindsdien is de bemande ruimte-vaart blijven steken in wat in het jargon “LowEarth Orbit” - LEO - wordt genoemd, opamper enkele honderden kilometer boven hetaardoppervlak.Sinds de laatste landing van de laatste shuttlein juli 2011, is de NASA zelfs aangewezen opde Russische Sojoez en Progress om zijnastronauten en vracht naar het ISS te brengen,wat in de VS aangevoeld wordt als eenblamage, terwijl het voor Moskou eenwelkome subsidie is voor de Russische ruimte-vaart.De Amerikaanse NASA werkt dezer dagen welaan Orion, een nieuwe cabine voorastronauten (oorspronkelijk 7 koppen, nu nog4) en aan een nieuwe super-raket om 70 tonen later zelfs 130 ton in één keer in een baanom de aarde te brengen. Tegen 2017 zouOrion met de nieuwe raket een vlucht rond demaan maken (zoals Apollo 8 in 1968).Mogelijk kom er een soort van ruimtestationom van daaruit de onzichtbare kant van demaan te bestuderen. En in de plannen van deNASA zitten ook bemande vluchten naar eenplanetoïde (oftewel “asteroïde” zoals deAmerikanen het noemen).Nieuwe grenzen dus, nieuwe exploratie,doelstellingen. Maar het is wachten tot in detweede helft van deze decade voor er iets vanin huis komt.Inmiddels hebben de presidenten Bush enObama de Amerikaanse ruimtevaart ook eeningrijpende, andere wending gegeven doormeer en meer een beroep te doen op privébedrijven om de routinevluchten over tenemen van de NASA.

Guide

star|

12-201

2

Zo krijgt alvast 28 oktober 2012 een voetnootin de geschiedenis van de ruimtevaart. Voorhet eerst leverde een privé raket met eenonbemande privé cabine onder contract metde NASA vracht af bij het ISS, En landde diedag met cargo uit het ISS in de Stille Oceaan,voor het eerst sinds de shuttle kunnenduizenden kilo’s vracht uit het ISS weer naarde aarde komen.Er beweegt opnieuw ook wat in debemande ruimtevaart.

Een Belg wordt mogelijk de opvolger van DirkFrimout en Frank De Winne met een sprong open neer naar de grens van de ruimte, maardan wel met een privé bedrijf en niet metNASA, ESA, Roscosmos of JAXA. Eengespecialiseerd reisbureau zwaait zelfs metplannen om toeristen - betalende niet-profes-sionele astronauten - rond de maan te latenvliegen.Toeristen naar ISS.

Niet-professionele astronauten in de ruimtezijn op zichzelf niks nieuws. De NASA heeftindertijd een onderwijzeres, volksvertegen-woordigers en Mercury-astronaut en senatorJohn Glenn laten meevliegen met wijlen deshuttles. Alleen, die passagiers moesten nietbetalen voor hun reis.Samen met de Russen heeft het AmerikaanseSpace Adventures tussen 2011 en 2009 wel alenkele keren betalende toeristen naar het ISSlaten reizen, voor een kost van 20 tot 35miljoen dollar. Na een onderbreking van eenpaar jaar – er waren geen plaatsenbeschikbaar in de Sojoez – willen de Russenook weer opnieuw een dikke cent verdienendoor toeristen naar het ISS brengen. Eensopraan zou de reis in 2015 maken.Maar die toeristen vlogen en vliegen tegenbetaling met een Russische Sojoez. Nu wordt

Info - Herman Henderickxversloeg 40 jaar lang deruimtevaart voor de BRT,dan BRTN, tenslotte VRT,eerst als freelance correspondent inHouston en New York, dan alspersoneelslid van de radioredactievan de openbare omroep. Sinds 1september 2007 is hij met pensioen,maar volgt de buitenaardse activitei-ten van de mens nog altijd op devoet. Hij publiceerde ”Mens op deMaan” en met zijn collega’sBoudewijn Van Spilbeeck en TijsMauroo “Het Ruimtedagboek vanFrank De Winne”

Foto - SpaceShipOne (SS1) is eenparticulier experimenteel ruimtevaar-tuig voor suborbitale ruimtevluch-ten, dat ontworpen is door hetbedrijf van Burt Rutan, ScaledComposites. Het ruimteschip won deAnsari X Prize door binnen tweeweken met hetzelfde vliegtuig deeerste niet door de overheidgesteunde ruimtevluchten uit tevoeren. Sinds 5 oktober 2005 maakthet ruimteschip deel uit van decollectie van het National Air andSpace Museum in Washington, D.C.Bron: Scaled Composites.Meer informatie :www.scaled.com

071

Guidestar|12-2012Na de geslaagde gooi naar de X-prijs gingScaled Composites dan in zee met Virgin vande Brit Branson. Die richtte “Virgin Galactic”op om regelmatige vluchten te maken vooreen half dozijn passagiers (en twee piloten)aan boord van het nieuwe SpaceShipTwogedragen door WhiteKnightTwo, eenverbeterde versies van de X-Prijs-winnendecombinatie.Maar SpaceShipTwo (afgekort SS2) enWhiteKnightTwo (of kortweg WK2) moeteneind oktober 2012 nog altijd hun eerstetestvlucht maken boven de Mohave woestijnin Californië.

Voor de operationele vluchten heeft VirginGalactic een gloednieuwe basis SpaceportAmerica gebouwd in de deelstaat NieuwMexico. Met veel bombarie kondigde hetbedrijf in het voorjaar van 2012 aan dat al 500betalende passagiers zich hebben inges-chreven en een voorschot hadden betaaldvoor een ticket van 200.000 dollar (zowat165.000 Euro) voor een vlucht van 2,5 tot 3uur waarbij ze enkele minuten gewichtlooszijn en een snelheid halen van drie keer desnelheid van het geluid.Intussen wordt Sir Richard Branson – dedrijvende kracht achter Virgin Galactic –stilaan wel ongeduldig. Eind oktober zei SirRichard in Polen dat het tenminste nog 12 tot18 maanden zal duren voor Virgin Galacticbetalende reizigers naar de rand van de ruimtebrengt. Dus commerciële vluchten eindvolgend jaar of in 2014, het hangt er van afhoe de proefvluchten verlopen. En VirginGalactic moet daarna nog een vergunningkrijgen van het Amerikaanse FAA, de “FederalAviation Administration”, de Amerikaansecontrolerende overheid van alles wat metluchtvaart heeft te maken.

meer en meer gemikt op puur commerciëlevluchten, waarbij dus zowel het voertuig(cabine en raket of raketvliegtuig) gebouwd,getest en geëxploiteerd worden door eenprivébedrijf dat winst wil maken, los van detraditionele overheidsorganisaties NASA, ESA,Roscomos of JAXA.Die privé ruimtevaartondernemingen ontwik-kelen zich in twee richtingen: even tot aan degrens van de ruimte op zowat 100 km hoogte,in het jargon “suborbitaal”, anderzijds echt“orbitaal” met volledige overwinning van dezwaartekracht, met bestemmingen zoals hetISS en ja, zelfs de maan.

Even de neus aan de ruimte steken.De Amerikaanse bemande ruimtevaart begonin 1961 met de suborbitale vlucht van AlanShepard, enkele dagen na de vlucht van JoeriGagarin. Eerder vertrok de X-15 met één piloot(o.m. Neil Armstrong) van onder de vleugelsvan een B-52 bommenwerper naar de randvan de ruimte.Voor de nieuwe versie van de suboribtalevluchten of “vlooiensprongen naar de ruimte”lijkt het Brits-Amerikaanse Virgin Galactic vanRichard Branson op kop te liggen van hetcommerciële peloton.Dat verhaal begon in 1996 met de creatie vande X-Prijs van 10 miljoen dollar voor wie eerstmet een eigen gebouwd “voertuig” op enkeledagen tijd twee keer naar de grens van hetheelal kon vliegen...en veilig weer kon landen.Op 4 oktober 2004 – uitgerekend de verjaar-dag van Spoetnik 1 – bracht een speciaaldraagvliegtuig (“WhiteKnight” draagvliegtuigmet dubbele romp met vier motoren) heteigenlijke ruimteschip “SpaceShipOne” voorde tweede keer naar de grens van deatmosfeer en vandaar schoot een raketmotor“SpaceShipOne” tot in de ruimte.Burt Rutan had de firma Scaled Compositesopgericht en de twee toestellen gebouwd.Financier Paul Allen (indertijd mede-oprichtervan Microsoft) Allen zorgde voor het kapitaalom een gooi te doen naar de grens van deatmosfeer. Met hun tweeën haalden ze deprijs binnen van 10 miljoen dollar binnen.De vluchten van SpaceShipOne waren mogelijkgeworden door het gebruik van lichte maaroersterke composieten, vezelversterkte kunst-stoffen, zoals ook gebruikt in bijvoorbeeld devliegtuigbouw, botenbouw en de Formule 1racewagens. Nieuw was ook de motor meteen rubberachtige vaste brandstof en eenregelbare vloeibare zuurstofdrager (N2O4),waardoor de motor kan worden stilgelegd enherstart. En de stuurvlakken achteraan kondendraaien om de duik terug in de atmosfeer ende landing mogelijk te maken.

072

Foto - De 18-jarige NederlanderRowin Hellings heeft op zondag 4november 2012 een contract afge-sloten voor een korte ruimtereis terwaarde van 73.333 euro. Hetcontract werd ondertekend bij dewinkelketen Media Markt in Eind-hoven waar men van 31 oktober toten met 4 november een suborbitaleruimtereis kon boeken. Bron: Xcor.Meer informatie :www.xcor.com

Als het 2014 wordt, dan is dat tien jaar na hetwinnen van de X-prijs. In 1961 stuurde detoenmalige president Kennedy zijn land in 8jaar naar de maan. Toen Branson VirginGalactic in 2004 startte, dacht hij aancommerciële vluchten drie of vier jaar later.Zijn ongeduld is dan ook begrijpbaar.En door het uitstel zijn er concurrenten inaantocht voor Branson.Zo is er de Lynx, een raketvliegtuig van deAmerikaanse firma XCOR Aerospace inMojave, Californië. De Lynx moet als eenvliegtuig, maar wel met een raketmotor,opstijgen van een vliegveld en na de sprongtot aan de rand van de ruimte – zoals VirginGalactic – weer op dat vliegveld landen. Dusgeen draagvliegtuig, geen verticale raket-lancering. De Lynx zou een eerste testvluchtmaken in 2014 en operationeel zijn in 2015.

Eén piloot kan één betalende passagier van deruimte laten proeven. Kostprijs van één vlucht:75.000 euros. Op de website van XCOR kan jeje nu al inschrijven…. De enige vereisten voorzo’n sprong naar de ruimte zijn dat je betaalt,meerderjarig bent en in goede gezondheidverkeerd.Er is al een firma Spacexc of SXC of nog Spaceexpedition corp. (niet te verwarren metSpaceX!!) die met de Lynx vanaf een vliegveldop Curaçao wil opereren. Enkele maandengeleden won een Belg zowaar een wedstrijdvan Mobistar voor gratis vlucht met de Lynx.Onthou de naam “Antoine Lesceux”, Als deLynx van XCOR doet wat ervan verwachtwordt, wordt hij de derde Belg die kennismaakt met de ruimte, na Dirk Frimout enFrank De Winne.

Merkwaardig toch, in heel dit hoog techno-logisch gebeuren praat niemand over... hoe gaje tijdens een suborbitale vlucht naar hettoilet? Voor zo ver bekend zijn er geentoiletten ingebouwd in Virgin Galactic (daarmag je uit je stoel) of in de Lynx (waar je moetblijven zitten). Een gokje: teruggrijpen naar de“technologie” van de shuttle als daar het toiletdefect was (is een paar keer gebeurd):pampers dragen onder het ruimtepak?Niet alle projecten willen kampen metmenselijke behoeften want ze willen niet metmensen naar de ruimte gaan. “Stratolaunch”mikt in de eerste plaats op de lancering vansatellieten. Eind vorig jaar kondigde Paul Allenaan dat hij met Burt Rutan - het duo dat de X-Prijs in de wacht sleepte - “StratolaunchSystems” had opgestart voor het lanceren vankleine satellieten. Stratolaunch ziet er uit zoalshet toestel van Virgin Galactic, eendraagvliegtuig met dubbele romp ter grotevan twee Boeing 747 maar dan wel met zesmotoren (de 747 en Virgin Galactic hebben ermaar vier). Onder de vleugel met eenspanwijdte van bijna 120 m wordt tussen detwee rompen een raket meegedragen omsatellieten.Door een vliegbereik van een 2.000 km kan deraket boven de oceaan worden gebracht.Vandaar kan dan in om het even welkerichting gelanceerd worden, iets wat op CapeCanaveral (NASA) en Koeroe (ESA) en deandere lanceerinrichtingen niet kan. Maar heteerste exemplaar van Stratolaunch moet noggetoond worden. De eerste testvlucht staat opde kalender in het jaar 2016.Nieuw is dat idee van Stratolaunch niet. Defirma Orbital Sciences gebruikt al een tijdjeeen Lockheed 1011 om raketten met kleinesatellieten tot aan de rand van de atmosfeer tebrengen. En zowaar Virgin Galactic overweegtook die toer op te gaan met de WhiteKnight.

Het COTS programma van de NASAOp bevel van de toenmalige president GeorgeBush Jr zette de NASA na het ongeluk metColumbia (1/2/2003) het shuttle programmastop. De NASA mocht een ander ruimte-voertuig voor de exploratie van de ruimteontwikkelen, maar de routinevluchtenmoesten onder toezicht van de NASA wordentoevertrouwd aan de privé sector. Onderpresident Obama kwam speciale wetgevingtot stand waardoor de NASA geld (en inbeperkte mate ook expertise) ter beschikkingkon stellen van de industrie voor de ontwik-keling van commerciële ruimtevaart. Dat is het“COTS” wat staat voor “Commercial OrbitalTransportation Services”, vrij vertaald«Commercieel Transport naar een Aardbaan”.COTS slaat zowel op vracht als op mensen.Qua normen en veiligheidsvereisten houdt deNASA een grote, beslissende vinger in de pap.

Guide

star|

12-201

2

073

Guidestar|12-2012

074

En in tegenstelling tot de suboribtaleprojecten die privé gefinancierd worden,betaalt de NASA ook voor de ontwikkeling enuiteraard voor het gebruik dat de NASA ervanzal maken. Dat klinkt alsof er niks nieuwsonder de zon is.Toch is de financiële aanpak anders danbijvoorbeeld bij de maanraketten of deshuttle. Daar betaalde de NASA voor de kostvan de uitvoering, ook als die de spuigatenuitliep. Met het COTS bepaalt de NASA alleende eindbestemming en de veiligheidsregels.De belangstellenden moeten het stellen meteen vast bedrag. Als de kosten hoger oplopendan geraamd, dan is dat pech voor de firma,de NASA legt niet bij.

En het werkt!De firma SpaceX (voluit “Space ExplorationTechnologies Corporation”) is duidelijk aan dekop van het peloton. SpaceX is opgericht in2004 en heeft zijn hoofdkwartier in Calfonië.

In het voorjaar 2012 heeft het met een eigenontwikkelde Falcon-9 raket (met liefst negenraketmotoren) vanop Cape Canaveral. eenonbemande cargocabine “Dragon” naar hetISS gestuurd als proefvlucht, al vloog er welbruikbare vracht mee. En op 10 oktober 2012maakte de eerste Dragon van een dozijnvluchten die contractueel met de NASAovereengekomen zijn. Dat contract heeft eenwaarde van 1,6 miljard dollar.De recupereerbare cabine kan dus waardevollevracht, zoals experimenten en appartuur, naarde aarde terugbrengen. De NASA kon dit nietmeer doen sinds de shuttles aan de grondbleven. En de Dragon kan aanzienlijk meervracht op aarde laten landen dan de maximaal150 kilo’s die met een Sojoez mogelijk zijn.Zo landde de recupereerbare capsule van deeerste contractuele vlucht (CRS 1) op 28oktober 2012 in de Stille Oceaan en werd daarmet succes opgevist.

De tweede kandidaat vrachttransporteur voorhet ISS is de “Cygnus” cabine van de firma“Oribtal Sciences” met hoofdkwartier inVirginia en opgericht in 1982. De firma heefthaar sporen verdiend met de lancering vankleine kunstmanen van onder de romp vaneen Lockheed 1011.

Oribtal Sciences heeft ook een eigen raket inde maak, de Antares (‘vroeger “Taurus”genoemd). Voor de lanceringen is WallopsIsland gekozen in de deelstaat Virginia, waarde NASA vroeger ook kleine rakettenlanceerde, onder meer de Scout. De Cygnuscabine kan ruim 500 kg vracht naar het ISSbrengen. De cabine keert niet terug naar deaarde, maar brandt met afval van het ISS erinop in de atmosfeer.Orbital heeft het blijkbaar wat moeilijker danverwacht om zijn Antares raket klaar tekrijgen. De lanceerinrichting op Wallops Islandis gloednieuw en nog niet echt “ingereden”.En dat zorgt voor vertraging. Onlangs geraaktbekend dat de eerste Cygnus naar het ISS pasin maart of april 2013 zal vertrekken. DeAntares met zijn twee motoren moet in deloop van november of december een halveminuut getest worden op de lanceerinrichting,maar zonder te vertrekken.Als alles goed gaat, mag Orbital achtbevoorradingsvluchten naar het ISS uitvoeren.Dat contract is bijna 2 miljard dollar waardvoor Orbital. Waarom Orbital meer krijgt voorminder vluchten en minder vrachtcapaciteit, isniet duidelijk. Wordt vervolgd...

Guide

star|

12-201

2

Foto - Dragon is een herbruikbaarruimtevaartuig ontwikkeld doorSpaceX, een privaat ruimtevaart-bedrijf uit Hawthorne, Californië.Met zijn eerste onbemande vlucht indecember 2010 werd Dragon heteerste commerciële ruimtevaartuigdat succesvol op aarde terugkeerde.Op 25 mei 2012 voltooide een onbe-mande Dragon-variant als eerstecommerciële ruimtevaartuig eenrendez-vous met het InternationalSpace Station (ISS). Bron: SpaceX.Dragon vrachtcabine

Lengte: ...................... 5,96 meterDiameter: .................... 3,70 meterBestaat uit een recupereerbarecabine onder atmosferische druk eneen wegwerpcapsule.Recupereerbare cabine / hitteschildInhoud: .............................. 6,80 m³Vracht: ............... 3300 kg (naar ISS)Vracht: ... 2500 kg (terug naar Aarde)

WegwerpcapsuleInhoud: ................................. 14 m³Vracht: ............... 3300 kg (naar ISS)Vracht: ... 2600 kg (terug naar Aarde)Brandt op in de atmosfeer, zoals deRussische Progress, de Europese ATVen de Japanse HTV.

FilipFey

s

UUrraannuuss ddiicchhtt bbiijj 4444 PPsscc

076

Rubriek

-Saste

riaond

erdest

erren

Hoewel de planeet Uranus geen groteschijfdiameter bezit, zijn er toch enkele mooiewaarnemingen te doen. Ten eerste de kleurvan de planeet is heel goed waarneembaar.Verschillende waarnemers, geoefend en nietgeoefend zien duidelijk een homogeenblauwgroene kleur op het kleine 3.7”boogseconden schijfje. Over het algemeen ietsmeer blauw getint als ik alle waarnemers inacht neem. Het eigenaardige aan Uranus is datdeze met de polen naar ons gekanteld is.Welke pool is nog niet zeker. Is de noord ofzuidpool, wie zal het zeggen! Dus ofwel 97.9°of 82,1° gekanteld ten opzichte van de as vanons zonnestelsel. Indien de planeet een vastebodem zou bezitten en bewoonbaar zoukunnen zijn op die afstand. Zou eenverplaatsbare woonst een noodzaak zijn, wilmen niet een lange tijd in het donker wonen.De planeet heeft namelijk circa 84 jaar nodigvoor een omwenteling rond de zon. Dus beeldu maar in dat u op één van de polen woontdie voor vele jaren niet naar de zon gericht is!Dus toekomstige ruimtereizigers blijven bestcirculeren rond de evenaar waar de zon henkan voorzien van energie. Terug op aarde,wanneer men over voldoende kijkeropeningbeschikt kan men het zwakke licht verzamelenvan de maantjes. Een ongelooflijk beeld zoverweg van onze aarde. Wat een fantastischeuitvinding die telescoop. 4 maantjesomcirkelen de eigenaardig gekantelde planeetUranus. Titania 13.9 mag. Oberon 14.1 mag.Ariel 14.4 mag. en Umbriel 14.9 mag. Echthelder zijn deze niet maar toch allen haalbaarbij visueel waarnemen zou je denken. Pluto istoch ook visueel haalbaar met een magnituderond 14.9! Ja maar, de dichtbij gelegenheldere planeet werkt hier heel storend endaardoor kon ik maar twee maantjeswaarnemen. Hier gaat het niet om hethelderste maantje maar wel de verstverwijderde maantjes van de planeetschijf.Oberon en Titania, voldoen aan deze criteriaen zijn meerdere malen waargenomen zowelmet de C11 als de 20” Newton. Gebruikvergrotingen boven de 150x en bestudeer deligging van de maantjes zorgvuldig. Een goedesterrenkaart zal bij sommige waarnemingnodig zijn om het onderscheid tussen eenzwak sterretje en het maantje te maken.Meerdere malen de planeet volgen na elkaarheeft veel voldoening aan de waarneming, dittoont duidelijk het bewegen van de maantjesrond de planeet. Een geluk dat de planeet metzijn polen gekanteld ligt naar ons zodat demaantjes zich maximaal kunnen verwijderenvan de planeetschijf bij oppositie. Voldoendekijkeropening is natuurlijk niet genoeg. Eengoede seeing en software die duidelijk deplaats weergeeft waar de maantjes zichbevinden is een must. Planet Vistas is daarvooreen heel groot hulpmiddel en gratis tedownloaden van het Internet, dus doen maar.Je kunt de software vinden op Skyhound.com.Het programma voorziet u van alle details over

Guide

star|

12-201

2

de bewegingen in ons zonnestelsel.Fotografisch vastleggen van de maantjes wasniet zo gemakkelijk. Eerst en vooral eenstorende planeet van circa magnitude 5.7. Endan nog de geringe helderheid en denabijheid van de maantjes bij de planeet.Hoewel het volgen met de C11 gemakkelijkeris en het fotograferen in het brandpunt van deC11 een grotere afbeelding bezorgt. Was de20” Newton niet te kloppen om dit soort werkin het brandpunt uit te voeren. Een korterebelichting en grotere spiegelopening zorgdenvoor een beter scheidend vermogen tijdenshet fotograferen.Belichtingen tussen 6 en 15 seconden bij ISO1600 met de 20” Newton toonden reeds detwee mogelijk te fotograferen maantjesOberon en Titania. Met de C11 liep dit vlug optot boven de 25 seconden om duidelijk de 2maantjes te zien op de digitale afbeelding. Deoverige twee maantjes verdwenen in hetheldere licht van Uranus. Als je de afbeelding1 bestudeerd, zie je telkens een detail van depositie die de maan bezaten op het momentvan het fotograferen. De grafische afbeeldingvan Uranus met omliggende maantjes komtvan het sofware pakket Planet Vistas. Deletters T (Titania) en O (Oberon) staan voor denaam van de maan en hun onderlinge positieten op zichtte van Uranus. Dit maakt hetmogelijk om de maantjes te identificeren.Afbeelding 2 toont de afgelegde weg vanUranus tussen de sterren, dit tussen 20 en 28september 2012. De dichte nadering, circa 50”op 23 september tussen 44Psc en Uranus isheel goed zichtbaar op de uitsnede van defoto. Op 28 september kwam een magnitudesterretje van 10.8 nog dichter bij Uranus, circa35” zie foto uitsnede. Jammer genoeg begonde maan storend te werken, zo kon ik Oberonniet vastleggen op de gevoelige plaat. Welwas hij nipt zichtbaar met de 20” Newton heeldicht aanklevend bij het magnitude 10.8sterretje. Afbeelding 3 is een foto genomenvan Uranus op 14 oktober met de 20” Newtonexp:20” ISO 1600. Uranus bevindt zichcentraal op de opname, het dicht bijgelegensterretje ten westen is van magnitude 11.4.Oost is onderaan de opname, Noord is linksvan de opname alsook is Titania links of tennoorden van de planeet. Oberon ligt aan dezuiderkant van de planeet. Opnieuw zijn demaantjes Titania en Oberon heel goed te zien.Dus de volgende maal bij de oppositie vanUranus, haal je het beste uit je kijker. Nietenkel voor zijn mooie kleur waar te nemenmaar open ook de jacht op de dicht bijgelegenmaantjes. Met een goede voorbereiding zul jezeker slagen.Nog prettige feestdagen en beste wensen voorhet nieuwe jaar van Filip en Chantal.

Groeten, en wie weet ontmoeten weelkaar hier op het mooie Kreta !

Info - Geboren in het jaar1961 te Tielt en opge-groeid in Meulebeke benik een West Vlamink inhart en ziel. Mijn schoolperiode hebik dan ook doorgebracht in omstre-ken en later ook mijn beroep alshooggeschoold houtbewerker enlater als leerkracht aan het VTI teIzegem. Ik ben getrouwd in 1981met Chantal en samen hebben weeen dochter. Sharon is afgestudeerdals Bachelor in Elektro-Mechanica enChantal is professioneel kunstena-res. Reeds meer dan 30 jaar isastronomie een ver doorgedrevenhobby voor mij. Gestart met een 50mm kijkertje en lid van de VVS enlater van de werkgroep Deep-Sky enzonwaarneming is mijn hobbyveranderd in dagelijkse bezigheid.Bepaalde dromen om iets op testarten en mensen een kans tegeven om de sterrenhemel tebewonderen heb ik al tijd in mijgehad. Griekenland lag ons beidennauw aan het hart en de keuze wasvlug gemaakt voor een locatie waarsterren kijken vele nachten verze-kerd was. Nu voel ik mij thuis hierop Kreta en ben ik één van degelukkigen die van mijn hobby eenberoep heb kunnen maken.Meer informatie :www.sasteria.com

077

Guidestar|12-2012

078

Guide

star|

12-201

2

079

Guidestar|12-2012