Guidestar 09-2009

GuidestarSterrenkunde, klimatologie en ruimtevaart voor iedereen

Het GRATIS e-zine van de Astro Event Group vzw - Jaargang 5 - September 2009

Bezoek ook de Belgische website op www.astronomy2009.be

03

Redactioneel

Inhoudstabel

Info

Deze GRATIS digitale nieuwsbrief (PDF) is een non-profit product van de Astro Event Group vzw uit Oostende en heeft tot doel om sterrenkunde, klimatologie en ruimtevaart te promoten naar een zo breed mogelijk publiek.

Voorpagina

Astronaut Frank De winne terwijl hij werkt aan de FSS of 'Fluid Servicing system' in de Europese Columbus module aan boord van het interna-tionale ruimtestation ISS. Bron: ESA.

Verantwoordelijke uitgever

Patrick Jaecques,Astro Event Group vzw,

Prof. J. Vercoulliestraat 38,8400 Oostende. Tel.: 059/51.83.88.

Werkten mee aan dit nummer: Kurt Christiaens, Steven Cuylle, Paul De Rydts, Filip Feys, Niels Haelewyn, PH Camut, Marcel-Jan Krijgsmant, Luc Debecq, Raf van de Vreugde en Patrick Jaecques. Ism JWG. Zin om ook een artikel te schrijven of rubriek te onderhouden voor deze digitale nieuwsbrief ? Contacteer ons dan via [email protected]

Inhoudelijk

De Astro Event Group vzw noch enige andere persoon die in zijn naam optreedt is verantwoordelijk voor het gebruik dat zou kunnen worden gemaakt van de informatie in deze publicatie of voor eventuele fouten die er, ondanks de uiterste zorg bij de voorbereiding van de teksten, nog in zouden staan. Tevens heeft de redactie alle nodige moeite gedaan om te voldoen aan de wettelijke voorschriften inzake auteursrechten en om contact op te nemen met de rechthebbenden. Elke persoon die benadeeld meent te zijn en zijn rechten wil laten gelden wordt verzocht zich bekend te maken.

Volledig ontworpen met gratis open-source en / of freeware software zijnde Scribus, Gimp, Foxit Reader, Ink-scape, Paint.net en Stellarium.

Deadline artikels

Alle artikels, foto's en reclame blokken voor de volgende editie moeten bij de redactie binnen zijn tegen uiterlijk: vrijdag 25 september.

Samenwerking

De redactie van deze nieuwsbrief werkt nauw samen met de volgende websites: www.spacepage.be, www.de sterren.net en www.astronomie.be en kwam tot stand dankzij de technische ondersteuning van volkssterrenwacht AstroLAB Iris. Door de steun van de diverse auteurs, en natuurlijk de sponsoren, kunnen we deze publicatie GRATIS blijven verspreiden.

Deze nieuwsbrief dank z'n bestaan aan sponsoren zoals: Spacepage, Benel bv, Natuur, Wetenschap en Techniek, Europlanetarium, Scilogs, Synergetic solutions, HE Space operations, Academia Press en hoofdsponsor Eureka. Wij danken hen van harte voor al de steun.

Meer informatiewww.astro-event-group.be

Ook een enthousiaste lezer van ons e-zine ? Steun ons dan door lid te worden van onze dynamische vereniging. Het lidgeld, op jaarbasis, bedraagt slechts 15 euro. Kortom, stort het betreffende bedrag op rekening nr.: 380-0195842-70 met vermelding van lidgeld 2009 + je volledige naam en e-mail adres. Zo kunnen we deze GRATIS dienst blijven garanderen. Alvast van harte dank !

Dit e-zine kan men het beste raadplegen met de compacte, veelzijdige en stabiele Foxit Reader. De GRATIS PDF lezer die men kan terugvinden en downloaden op:

www.foxitsoftware.com.

04 - Starnights.05 - Space Week.06 - Sterrenkunde in de Benelux: Asterion.07 - Hyperactief sterrenstelsel.08 - Een 5e maan zichtbaar bij Jupiter ?09 - De filmtip: ...10 - Basiscursus: De zon (deel 4).14 - Dan toch snel naar Mars ?15 - Mars colony.16 - Het kalam kosmologisch argument.17 - The truth is out there...18 - Meteoren het ganse jaar door.19 - Het AEG nieuws.20 - Frank De Winne werkt met robotarm.21 - Te koop !22 - Diep in... september.24 - Tijd... om wat over tijd te praten.25 - 27e IAU vergadering.26 - Amerika denkt na over z'n toekomst.29 - Mars blijft verbazen.29 - Drievoudige planetoïde.30 - De hemelkalender.32 - Telescoop 'review'.33 - Een nieuw klimaatverdrag.34 - De activiteitenkalender36 - Product van de maand.37 - De aarde als buitenbeentje.37 - Eerste Zuid-Koreaanse raket.38 - De buitenbeentjes van het zonnestelsel.41 - Nieuwe raketbrandstof.41 - Vierde ILS lancering.42 - Space Shuttle eindelijk gelanceerd.43 - Opblaasbare hitteschild.43 - Bijzonder meettoestel.

Steven CuylleRedactioneelPaul De RydtsRedactioneelFilip FeysPatrick JaecquesJWGRedactioneelRedactioneelNiels HaelewynRedactioneelRedactioneelRedactioneelRedactioneelRedactioneelKurt ChristiaensPH CamutRedactioneelMarcel-Jan KrijgsmantRedactioneelRedactioneelRedactioneelLuc DebecqRedactioneelRedactioneelRedactioneelRedactioneelRedactioneelRaf van de VreugdeRedactioneelRedactioneelRedactioneelRedactioneelRedactioneel

04

Naar jaarlijkse gewoonte is er in en om Volkssterrenwacht AstroLAB Iris te Ieper de hoogmis voor iedereen die aan praktische sterrenkunde doet. We hebben het natuurlijk over Starnights dat plaats vond van vrijdag 21 t/m zondag 23 augustus.

Dit jaar werd, na 8 jaar, een deel van het organisatiecomité gewijzigd, omdat twee medewerkers zelf eens actief wilden deelnemen. Hierdoor werd het organisatiecomité ver-sterkt met enkele nieuwe AEG'ers en werd daarnaast dit evenement ook meteen gratis gemaakt.

Het startschot werd op vrijdag-avond gegeven met het traditionele hemeljournaal, deze keer gegeven door Kurt Christiaens. Tijdens het weekend werden zo veel mogelijk praktische aspecten van de sterrenkunde belicht in de vele voordrachten en workshops. Zo was er de uitermate interes-sante voordracht van de AEG / VSRUG werkgroep kijkerbouw. Een voordracht over de Hershel 400, een wolkendetector, zonnewaar-nemingen en nog zoveel meer.

Naast de dagactiviteiten was het de bedoeling dat er 's nachts ook nog waargenomen werd, en naar jarenlange gewoonte kon er weer genoten worden van de uitstekende Ieperse sterrenhemel. In totaal stonden er een 40-tal telescopen opgesteld van 6 cm refractors tot een 56 cm dobson. Daarin zit dan ook de kracht van starnights, iedereen die van plan is om een telescoop te kopen zou daar een keer moeten komen rondneuzen en het zicht in de verschillende telescopen vergelijken. 's Nachts gebeurt er een enorme uitwisseling van kennis en ervaring tussen de verschillende aanwezigen, onder de sterrenhemel, of in de bar bij een drankje bij bewolkt weer.

De eerste nacht was er nog regelmatig hoge sluierbewolking die over kwam. De tweede nacht echter was het volledig helder, met naar de ochtend toe een erg goeie seeing, waarbij naar vele objecten werd gekeken, met als hoogtepunt toch wel de heel erg mooi zichtbare wolkenbanden van Jupiter. De auteur had zijn 11 cm Newton

telescoop bij en kon genieten van een prachtig afgelijnde grote rode vlek, met vergrotingen tot 200 keer. Deze tweede nacht werd er dan ook tot 4u 's ochtends waarge-nomen met als afsluiter enkele winterobjecten zoals M1, de gordel van Orion en een ook nog Mars die vroeg in de ochtend opkwam.

Daarnaast is het ondertussen ook al een traditie geworden dat er op starnights mooie dingen te winnen vallen. Wie een telescoop mee bracht kon zich inschrijven voor de tombola. De sponsoren van Starnights hadden ook nu weer hun duit in het zakje gedaan, waaronder een waardebon van 100 euro, een 20 X 80 verrekijker en een apochromatische telescoop.

Volgend jaar vind dit evenement opnieuw plaats op 13, 14 en 15 augustus 2010. Zet het alvast in uw agenda !

Meer informatiewww.starnights.be

Starnights

Artikel Steven Cuylle

Finse, Duitse en Russische onderzoe-kers denken een verklaring te hebben gevonden voor een zonnevlekken-raadsel dat sterrenkundigen al een tijdje bezighoudt. Tussen twee zonne-lekkenmaxima verstrijken gemiddeld elf jaren. Maar er zit enige rek in die periode: de ene cyclus is langer dan de andere. Gegevens die in de negentiende eeuw zijn verzameld door de Zwitserse sterrenkundige Rudolf Wolf leken er zelfs op de wijzen dat er tussen 1784 en 1799 een zonnevlekkencyclus van bijna 16 jaar is geweest. Wolf baseerde zich daarbij op tekeningen die door de Duitse amateursterrenkundige Johann Staudacher waren gemaakt. Helaas maakte Staudacher in de betreffende periode weinig tekeningen. De onderzoekers hebben nog eens nauwkeurig naar deze tekeningen (plus enkele tekeningen van de Ierse astronoom James Archibald Hamilton) gekeken. Daarbij hebben zij niet alleen het aantal zonnevlekken geteld, zoals Wolf destijds, maar ook de posities van de zonnevlekken gemeten. Aan het begin van een nieuwe zonnecyclus bevinden zonnevlekken zich namelijk veel verder van de zonne-evenaar dan aan het eind ervan. Op basis van die analyse concluderen zij dat er omstreeks 1793 een nieuwe, zwakke zonnevlekkencyclus is begonnen. En dat zou betekenen dat zich tussen 1784 en 1799 niet één lange, maar twee korte zonnevlekkencycli hebben voltrokken. 01-08-2009.

Een groot deel van de 100 miljard kometen in ons zonnestelsel heeft mogelijk ooit een vloeibaar binnenste gehad. Dat claimen astronomen uit Cardiff (Wales) in het International Journal of Astrobiology. Ze baseren zich daarbij op theoretische bereke-ningen. Het voedt de theorie dat het Aardse leven niet op Aarde is ontstaan maar door een inslaande komeet is afgeleverd. Bekend was al dat in kometen grote aantallen organische verbindingen zijn aan te treffen. Maar vloeibaar water is eveneens een voorwaarde om micro-organismen te laten overleven. De tijdelijke dooi van het ijs, waaruit kometen gewoonlijk bestaan, zou zijn veroorzaakt door radioactieve straling. Ons zonnestelsel is mogelijk ontstaan in de schok-golven, veroorzaakt door de explosie van een supernova ergens in de buurt. Bij zo’n explosie komen ook radioactieve isotopen vrij, zoals aluminium-26. De berekeningen laten zien dat de straling, die daar van af kwam, voldoende moet zijn geweest om het water in een komeet vloeibaar te houden. Het zou een paar miljoen jaar kunnen hebben geduurd voordat de straling zó ver was afgenomen dat de komeet weer bevroor. Primitieve microben zouden dus ruim de tijd hebben gehad om te evolueren. Bron: Cardiff University / 04-08-2009.

Op zaterdag 26 september presen-teert het 'l'orchestre philharmonique de Liege' de voorstelling genaamd: Holst - The planets. Meer informatie kan je terugvinden op: www.opl.be. Een absolute aanrader ! Bron: ULG.

Mail ons uw nieuws [email protected]

Kortnieuws

De Space Week in september (13/09-19/09) is wellicht één van de hoogtepunten in het jaar van de ruimtevaart. Tijdens deze week, die als doel heeft jongeren te stimu-leren en te interesseren voor wetenschap en techniek, komen een tiental astronauten en kosmo-nauten op bezoek. De hele week worden, in samenwerking met de universiteiten, verschillende activi-teiten opgezet.

Dinsdag 15 september zijn de astronauten te gast bij Technopolis. Tijdens twee verschillende activi-teiten krijgen zowel kinderen als volwassenen de mogelijkheden om bij te leren over ruimtevaart. Overdag krijgen leerlingen van het 6e leerjaar Lager Onderwijs een interactieve workshop rond raketten onder leiding van de astronauten, een zoektocht doorheen de nieuwe zone en de mogelijkheid om vragen te stellen aan de astronauten. Voor de volwassenen wordt er ’s avonds een lezing rond de specifieke kennisdomeinen van de astronau-ten georganiseerd. Ook krijgen ze tijdens een informeel diner met de astronauten de mogelijkheid om vragen te stellen.

Enkele van de bezoekende astro-nauten en kosmonauten zijn:

1) NASA astronaut John M Fabian (Kolonel, USAF, gepensioneerd) nam deel aan twee ruimtevluchten en is meer dan 316 uren in de ruimte geweest.

2) Kosmonaut Yuri Usachev was van januari 1994 tot juli 1994

ingenieur aan boord van het Ruimtestation MIR. Van 21 februari 1996 tot 2 september 1996, was hij opnieuw ingenieur aan boord van MIR-21. Hij was ook aan boord van de derde shuttle, die bedoeld was voor de opbouw van het Internationale Ruimtestation ISS. In 2001 vloog hij op 22 augustus met de shuttle die de derde Expeditiebemanning afzette. Alles samen was Usachev meer dan 670 dagen in de ruimte en nam hij deel aan zes EVA’s. Hij ging op pensioen in 2005.

3) Sheikh Muszaphar Shukor uit Maleisië. Hij vertrok op 10 oktober 2007 samen met de Expeditie 16-bemanning naar het internationale ruimtestation. Sheikh Muszaphar, een Maleisische orthopedische chirurg vertrok dankzij een akkoord met Rusland. Hij keerde op 21 oktober 2007 terug naar de aarde. Sheikh Muszaphar was de eerste moslim in de ruimte.

4) NASA-astronaute Catherine Grace ‘Cady’ Coleman was in 1995 een lid van de STS-73 bemanning op de wetenschap-pelijke missie USML-1 dat experimenten rond biotechnologie uitvoerde. In 1999 vloog ze met de STS-93 en was ze leidende specialist om met gebruik van een robotarm de Chandra X-ray Observatory in een baan rond de aarde te plaatsen. Bron: Techno-polis / 04-08-2009.

Meer informatiewww.eurospace.be

Artikel

Space Week

Redactioneel

05

06

Asterion, actief in Wuustwezel nabij Antwerpen...

Deze vereniging, die erkend werd door de Cultuurraad van de Gemeente Wuustwezel, stelt zich o.a. tot doel het beoefenen van sterrenkunde in groepsverband, organiseren van voordrachten en cursussen, waarnemingssessies, geleide bezoeken aan (volks)ster-renwachten en verder uitbouwen van onze werkgroepen (momenteel exoplaneten en astrofotografie). Zij is een aangesloten regioafdeling van de VVS (Vereniging voor Sterrenkunde) en heeft een samen-werkingsverband met KSGA - Bras-schaat (Koninklijk Sterrenkundig Genootschap van Antwerpen) en Natuurpunt.

Aanvankelijk zijn een tweetal gemotiveerde amateurastronomen uit Wuustwezel aanvang 2006 met dit initiatief gestart. Ondertussen bestaat de groep van geinteres-seerde Asterionleden reeds uit meer dan dertig personen in diverse leeftijdsgroepen. De vere-niging staat open voor iedereen die hierin geinteresseerd is, ongeacht opleiding of leeftijd.

Foto: Voorzitter Paul De Rydt in gesprek met Veerle Heyman, voorzitster van AW Mercator. Bron: Asterion.

Voorzitter en initiatiefnemer Paul De Rydt, wonende te Wuustwezel, is reeds vele jaren met deze interessante hobby begaan en volgde in het verleden diverse cursussen aangaande algemene sterrenkunde en telescoopbouw. Hij bouwde op vijftienjarige leeftijd zijn eerste eigen lenzenkijker en in een later stadium een 250 mm. Newtontelescoop en dito mon-tering. Momenteel beschikt de vereniging over een automatisch gestuurde Vixen refractor 90 mm. die door de leden onder bege-leiding kan gebruikt worden tijdens de groepswaarnemingen, over-

wegend op het domein Groot schietveld en Keienven te Wuust-wezel. Bij vele waarnemings-gelegenheden zal ook de recent aangeschafte 200 mm automatisch gestuurde deepsky Newtonteles-coop mee ingeschakeld worden. De waarnemingssessies worden steeds begeleid door ervaren amateurastronomen met vakkun-dige toelichtingen voor de deel-nemers. Asterion schafte nog een Lunt H alpha zonnetelescoop (privaatbezit) aan om in de toe-komst ook overdag aan Zonne-observatie te kunnen doen. Naast het waarnemen wordt er uiteraard ook voldoende aandacht besteed aan de theoretische sterrenkunde met onze voordrachten en werk-groepen exoplaneten en astrofoto-grafie.

Asterion organiseert jaarlijks (bij voldoende inschrijvingen) introduc-ties sterrenkunde en telescoop-basics. Dit initiatief richt zich hoofdzakelijk tot de beginnende astronomiegeinteresseerde en is zodanig opgevat dat zij door iedereen en zonder specifieke vooropleiding probleemloos te volgen zijn. Daarbij worden enkele interessante voordrachten / videopresentaties gegeven aan-gaande algemene sterrenkunde door ervaren amateurastronomen met aanvullend een tweetal waar-nemingsavonden ter kennismaking met ons zonnestelsel en het heelal. Vooraf worden de deelnemers vertrouwd gemaakt met de opbouw en het praktische gebruik van enkele gangbare types telescopen alsook aanverwante practische optica en hemelmechanica. De voordrachten vinden meestal plaats in het Vormingscentrum te Wuust-wezel.

Sterrenkunde in de Benelux

Rubriek Paul De Rydts

Wij beschikken tevens over een beginnende eigen bibliotheek / mediatheek die we verder willen uitbouwen. De leden kunnen daaruit gratis boeken en DVD's ontlenen. Er is een verenigings-website waarop vele diverse interessante artikels en fotos te vinden zijn aangaande astronomie in het algemeen en onze activiteiten. Je kan hem via de link hieronder raadplegen en kan er tevens terecht met Uw reacties, voorstellen of vragen.

Zij die meer informatie wensen of geinteresseerd zijn in een lidmaat-schap kunnen zich aanmelden op volgend e-mailadres: asterioninfo @gmail.com of telefonisch: 03 6695829. De leden zullen kunnen beschikken over een duidelijk activiteitenprogramma en alle toekomstige nuttige info naar de leden toe zal via de website (waarnemings- en activiteitenkalen-der) en / of per mail medegedeeld worden. Indien u interesse heeft in een lidmaatschap bij onze vereniging: een bijdrage van 20,- euro p.p. jaar biedt de gelegenheid om aan al onze activiteiten deel te nemen. Er loopt momenteel tevens een actie voor de jongeren die volledig kosteloos en vrijblijvend tot eind 2010 met onze activiteit kun-nen kennismaken.

Vriendelijke groeten en wellicht tot op een van onze activiteiten. Paul De Rydt, Asterion.

Onze locatie: Gasthuisstraat 7 te 2990 Wuustwezel. Tel.: 03/66.95. 829. E-mail: [email protected]

Meer informatiewww.bloggen.be/astro/

De eerste lancering van een Rus-sische Sojoez-draagraket op de Europese ruimtehaven Kourou is naar een datum in 2010 uitgesteld, meldt de website flightgobal.com. Eerst was gepland dat de eerste Sojoez 2a-1 al in 2007 op Kourou zou vertrekken en daarna was sprake van 28 december 2008. Maar van bronnen bij het Italiaanse en het Europese Ruimte-vaartbureau, ASI en ESA, hoorde flightgobal.com dat de maidenlan-cering nu voor 2010 is voorzien. Nadere details gaf de website niet. Enkele uren voordat Belgisch astronaut Frank De Winne op 27 mei vanop de basis Bajkonoer in Kazachstan naar het Internationaal Ruimtestation ISS vertrok, situeerde directeur-generaal Jean-Jacques Dordain van ESA tegenover Rus-sische en twee Belgische journalisten de eerste Sojoez-start op Kourou "eind dit jaar, begin volgend jaar". Door van op Kourou te lanceren, kan de Sojoez 2-1a 2,7 ton in een geostationaire transfertbaan brengen, tegen 1,7 ton wanneer dit van op Bajkonoer gebeurt, aldus de website. Voor de Sojoez 2-1b zal dat 3,6 ton zijn op Kourou. Nog volgens flightgobal.com is er aanzienlijk uitstel voor de maiden-lancering van de lichte Europese draagraket Vega. In plaats van in november 2009 zal dit pas "ruwweg" in oktober 2010 zijn. De eerste Vega, waarin de Belgische ruimtevaart-industrie een groot aandeel heeft, zal tegen het einde van 2009 wel klaar zijn, net als het lanceercomplex. Maar testen ter plaatse zulle nog veel tijd vragen in 2010, zo tekende de website op uit de mond van Enrico Saggese van het ASI. De Vega moet 1,5 ton in een cirkelvormige baan op 700 km hooge brengen. Bron: Belga / VSV. / 01-08-2009.

Van op de basis Kourou in Frans-Guyana heeft een opgewaardeerde Ariane 5-draagraket succesvol de zwaarste civiele telecommunicatie-satelliet ooit gelanceerd. De derde Europese Ariane van dit jaar vertrok om 19.52 uur Belgische tijd. Ruim 26 minuten later zou de TerreStar 1-satelliet van de nieuwe Amerikaanse operator voor mobiele telecom-municatie TerreStar Networks vrijkomen uit de nok van de 50 meter hoge superraket. De beoogde voorlopige geostationaire baan heeft een perigeum van 250 km, een apogeum van 35.786 km en een inclinatie van 6 graden ten opzichte van de Evenaar. De uiteindelijke geostationaire positie zal 111 graden westerlengte zijn. De door Space Systems/Loral gebouwde kunstmaan weegt 6,9 ton en is daarmee de zwaarste commerciële telecomsatelliet die ooit in de ruimte is gebracht, aldus Arianespace, het bedrijf dat de raket uitbaat. Met een minimale levensduur van 15 jaar zorgt de TerreStar 1 voor beveiligde mobiele communicatie-diensten van de nieuwe generatie ten behoeve van regeringen, rurale gemeenschappen en bedrijven in Noord-Amerika. Bron: Belga / JV / 01-08-2009.


Kortnieuws

Een internationaal team van astronomen uit de VS en Leiden heeft voor de eerste keer de snelheid kunnen meten van sterren in een sterrenstelsel op een afstand van 11 miljard lichtjaar. De sterren blijken met ongeveer 1,5 miljoen km per uur bijna tweemaal zo snel door de ruimte te bewegen als de zon in ons melkwegstelsel. De metingen zijn nodig om te begrijpen hoe compacte sterrenstelsels in het vroege heelal zich kunnen ontwik-kelen tot de melkwegstelsels zoals we die tegenwoordig kennen. De resultaten worden morgen in Nature gepubliceerd.

Een gecombineerde zoektocht met de Hubble Ruimtetelescoop en de 8-meter Gemini-telescoop in Chili leverde een opmerkelijk resultaat. Sterrenkundigen van de Sterren-wacht Leiden en de Universiteit van Yale ontdekten een klein, maar zwaar sterrenstelsel, met de naam 1255-0, aan de rand van het heelal. Het licht van dit sterrenstelsel heeft er 11 miljard jaar over gedaan om de aarde te bereiken en dus kunnen de astronomen terugkijken naar de tijd dat het heelal net een paar miljard jaar oud was. “Op zich is het niet vreemd om een dergelijk klein stelsel te vinden”, zegt Prof. Van Dokkum (Yale). “Die zien we ook bij ons in de buurt. Het bijzondere is dat de sterren in dit stelsel met grote snelheden blijken rond te vliegen, en dat verwacht je niet voor dergelijke kleine sterren-stelsels.”

De wetenschappers gebruikten de Hubbletelescoop om te bewijzen dat het inderdaad een compact sterrenstelsel betreft. Met de 8-

meterspiegel van de Gemini teles-coop was het vervolgens mogelijk om de snelheid te bepalen waar-mee sterren in 1255-0 bewegen. “Het principe van de meetmethode is vrijwel identiek aan een snel-heidscontrole met een lasergun”, vervolgt Dr. Mariska Kriek (Princeton). “alleen moesten wij 29 uur aan een stuk meten om voldoende signaal te krijgen.”

Het is onduidelijk hoe dergelijke compacte sterrenstelsels ontstaan en ook hoe ze op een gegeven moment uit het zicht verdwijnen. “Het zou kunnen”, zegt Prof. Franx (Leiden), “dat deze compacte stelsels het uitgangspunt vormen voor de kern van grotere sterren-stelsels. Door een soort kosmisch kannibalisme groeien de stelsels uit tot de sterrenstelsels zoals we die tegenwoordig kennen.” Om dit te onderzoeken willen de sterren-kundigen nog verder in de tijd gaan terugkijken met de recentelijk op de Hubble geïnstalleerde Wide Field Camera 3. “We gaan ervan uit, dat de voorouders van het stelsel dat we nu hebben onderzocht, ronduit spectaculaire eigenschappen hebben”, aldus van Dokkum. “We verwachten dat in een relatief korte tijd gigantische hoeveelheden nieuwe sterren zijn gevormd, evenals een massief zwart gat.” 03-08-2009.

Foto: Object 1255-0 kan men terugvinden in de Virgo cluster (RA 12h 54m 59s / Dec +01° 11' 29,7"). Bron: Hubblesite.org.

Meer informatiehttp://hubblesite.org

Artikel

Hyperactief sterrenstelsel

Redactioneel

07

08

Tijdens de nacht van 3 augustus naar 4 augustus had Jupiter het uiterlijk van 5 maantjes te bezitten. In feite was het de ster 45 Capricornus die zich voordeed als een satelliet tussen de planeet Jupiter en Europa. Met de correcte tijden op een blaadje en de ½ meter telescoop die reeds 2 uur aan het acclimatiseren was begaf ik mij naar de sterrenwacht.

Een matige seeing en wat wind, net op deze avond deed mij twijfelen om de kwaliteit van de te nemen foto’s. Niet getalmd, De UPS opstarten ter bescherming voor de elektronische onderdelen en de Newton via GoTo naar een ster sturen en kalibreren. Natuurlijk kies je dan best een ster die in de buurt ligt van het doel, hier Cap.45. Vlug eens door het menu lopen en daar zie de naam “Deneb Algedi” (49 Cap.) druk GoTo en daar gaan we.

Vanuit deze positie naar Jupiter, centreren plus kalibreren indien nodig. Dit is heel belangrijk voor fotografie, dan weet je precies dat de kijker naar het begin punt terug keert telkens je de inkadering veranderd hebt.

Oculair vervangen door de Canon D40, alle kabels aansluiten en ja hoor daar heb je in Live View op je scherm Jupiter en de manen. Scherpstelling en belichting aan-passen en de eerste test shots kunnen gemaakt worden. De belichting verschilt altijd wel iets met wat je ziet in live view, dus tijdig beginnen is de boodschap.

Daar heb je dan Cap. 45 mooi gelokaliseerd tussen Jupiter en Europa. Het sterretje vertoont zich als een speldenprik tussen de kleine maanschijfjes. Over het ganse verloop tot aan de bedekking ligt Cap 45 niet perfect in het vlak van de 4 manen.

Het is nu reeds 21h UT, dit betekent dat het hier in Griekenland 24.00 h is (+3h voor de lokale zomertijd). De eerste reeks foto komen op het scherm dit bij F 4.5 of 2250 mm. De seeing ziet er beter uit dan ik gedacht had, hopelijk blijft dit zo. De tweede reeks foto werden genomen met 2xbarlow dus F 9, alles ziet er goed uit. Rond 22h UT zie ik de seeing afnemen en met in het achterhoofd dat ik nog zeker één uur te gaan heb.

Zal ik nog verder kunnen foto-graferen om Cap. 45 te zien verdwijnen?

De seeing gaat af en aan maar blijft binnen de normen om enkele bruikbare opnames af te leveren. Wat een zicht om Cap. 45 gestadig de reus Jupiter te zien naderen, rond 22h 53’ 03” neem ik de laatste opname.

Vanaf hier kan ik Cap. 45 niet meer los onderscheiden van de planeet-rand, wat een ervaring.

Vlug eens alle opnames bekijken en dan alles opbergen, de vermoeidheid heeft toegeslagen. Ik denk dat vele onder jullie dan dit gevoel kennen, een tevredenheid dat je weer iets hebt kunnen vastleggen en beleven. De daar op volgende dagen is het zoeken

achter de beste opnames en deze klaarmaken voor allerhande doel-einden. Zoals voor dit artikel, een perfecte kans om belevenissen te delen met geïnteresseerden.

Alle Foto’s werden genomen op de sterrenwacht met de 500mm F/4.5 + Canon D40 ISO 1600. Oost is links en Noord is bovenaan de foto.

Foto 1 UT 21h 04’ 58” 1/60 sec. Maantjes van Links naar Rechts: Callisto / Ganymede / Europa / IO. Foto 2 UT 21h 43’ 32” 1/5 sec. Foto 3 UT 22h 13’ 28” 1/5 sec. Foto 4 UT 22h 53’ 03” 1/5 sec. Bron: Feys Filip / Publieke sterren-wacht Kreta.

Meer informatiewww.sasteria.com

Een 5e maan zichtbaar bij Jupiter ?

Artikel Filip Feys

Een team van ASTRON astronomen en technici heeft met succes signalen van de hemel ontvangen met de eerste drie complete stations van de nieuwe LOFAR radiotelescoop. Hiermee toont ASTRON dat de nieuwe telescoop werkt zoals hij moet werken. De antennes van deze eerste LOFAR stations waren gericht op Cygnus A, een radio Melkwegstelsel met een groot zwart gat in het midden. De signalen van deze radiobron hebben een lange weg afgelegd voor ze in Dwingeloo aankwamen: door de ruimte, door de dampkring van de Aarde, via de LOFAR antennes en via het glasvezelnetwerk waarmee ze verbonden zijn met de IBM BlueGene supercomputer van de Rijksuniversiteit Groningen, kwamen ze na een reis van 600 miljoen jaar aan in Dwingeloo. Ondanks dat de signalen maar door een paar LOFAR stations waren opgevangen, waren de beelden die de astronomen in Dwingeloo ontvingen goed. Dr. Michiel Brentjens, één van de astronomen bij ASTRON: 'Dit lijkt misschien vanzelfsprekend, maar er moeten erg veel dingen goed gaan, als je dit voor elkaar wilt krijgen. Als er één onderdeel in de keten niet werkt, krijg je ook geen juiste gegevens op je scherm. Het is te vergelijken met het bereiken van het hoogste punt bij het bouwen van een huis: voor het eerst werken alle onderdelen succesvol met elkaar samen als een geheel. Het huis is echter nog niet af: het is nu zaak om alles verder af te werken. Hetzelfde moet nu met LOFAR gebeuren.' Bron: Lofar / 04-08-2009.

De Amerikaanse NASA lanceert in 2014 een kleine wetenschappelijke kunstmaan die onderzoek gaat doen aan zwarte gaten in het Melkweg-stelsel. GEMS (Gravity and Extreme Magnetism Small explorer) werd op 19 juni geselecteerd als een van de nieuwe projecten in NASA's Small Explorer-programma. De röntgen-kunstmaan, met drie gevoelige röntgentelescopen aan boord, zal als eerste in staat zijn om de polarisatie van kosmische röntgenstraling te meten voor een groot aantal objecten aan de hemel. Tot nu toe is alleen polarisatie gemeten van de pulsar in de Krabnevel - het overblijfsel van een sterexplosie in 1054. Polarisatie-metingen geven informatie over de sterke magnetische velden en zwaartekrachtsvelden in de directe omgeving van een (roterend) zwart gat. Heet gas dat op het punt staat het zwarte gat in te vallen, zendt energierijke röntgenstraling uit, en de metingen van GEMS zullen meer informatie aan het licht brengen over de eigenschappen van de onzichtbare zwarte gaten. Het project wordt geleid door NASA's Goddard Space Flight Center, en kost ruim honderd miljoen dollar. 04-08-2009.


Kortnieuws

In tegenstelling tot wat er in diverse bladen staat is 'District 9' geenzins de nieuwste film van Peter Jackson maar wel van Neil Blomkamp die we het best kennen als 3D animator van SF series als 'Smallville', 'Dark angel' en 'Stargate SG-1'. Hij trok echter wel de aandacht van Jackson door z'n kortfilm 'Alive in Joburg' die zich in het echte District 6 van Cape Town (Zuid-Afrika) afspeelt en waarop deze film is gebaseerd. Jackson is echter wél de producent van deze film waardoor dit misverstand vermoedelijk is ontstaan.

Het begin van de film doet wat denken aan een documentaire waar men uit de doeken doet hoe het verhaal precies begon... Zo'n twintig jaar geleden is een ruimtetuig aangekomen op Aarde. Meer precies boven Johannesburg (Zuid-Afrika). Toen na drie maanden nog steeds niets was vernomen van de bemanning besloot men deze binnen te dringen waar ze een kleine groep zieke en ondervoede buitenaardsen ontdek-ten. Blijkbaar eenvoudige werkers waarvan alle sporen van hun leiders ontbraken. Meer willen we niet kwijt behalve dat het verhaal vooral gaat rond het verkrijgen van de buitenaardse technologie. Voor-namelijk de wapens die blijkbaar alleen blijken te werken met buitenaards DNA. Totdat iemand de zijde kiest van de buitenaardsen...

Meer informatiewww.d-9.com

Kortnieuws

Uitstekend nieuws... Er komt dan toch een 'Battlestar Galactica' film en zelfs de regisseur staat vast als zijnde Bryan Singer die recentelijk nog 'Valkyrie' heeft gemaakt. We kijken er naar uit... Het kon niet uitblijven... Na het succesvolle 'X-Men: Wolverine' komt er zeker een vervolg. Dezelfde auteur, zijnde Christopher McQuarrie, is reeds begonnen met een 'draft' voor de

volgende film die zich blijkbaar in Japan zou afspelen en gebaseerd is op de Frank Miller verhalen uit de jaren '80. Kassa... En het kan niet op want ook van het hersenloze en vooral luidruchtige 'G.I. Joe: Rise of the Cobra' komt er een vervolg. Kassa, kassa, ... Ook een vierde deel van 'Underworld' mogen we verwachten met opnieuw Kate Beckingsdale in de hoofdrol. Tevens zal de film ook in een 3D versie verschijnen... Herinnert nog iemand laatste 'Hulk' film ? Neen ? Wel de slechterik uit deze film, genaamd 'The abomination' gespeeld door Tim Roth, komt terug in een eigen driedelige 'spin-off'. Wie komt er eigenlijk op dergelijke ideeën ? Het boek dat nooit verfilmd zou kunnen worden krijgt dan toch een pelicule versie. We hebben het over 'Brave new world' van Aldous Huxley. Kwestie om aan te tonen dat we er bijna zijn ? Wie weet... Naast het goede nieuws dat ze eindelijk een filmversie van dit boeiende boek zullen maken is de kers op de taart ongetwijfeld de deelname van niemand minder dan Ridley Scott als regisseur. De vonken zullen er ongetwijfeld van af springen... Maar eerst zal hij de 'prequel' gaan verfilmen van 'Alien'. We kunnen alvast niet wachten...

Nieuw op DVD / BluRay

01 sep. - Heroes (year 3).08 sep. - Sphere (SE).15 sep. - X-Men origins.22 sep. - Battle for terra.29 sep. - Monsters vs aliens.29 sep. - Hardware (SE).

Trailer v/d maand

Deze week is de trailer van 'The fourth kind' de wereld in gestuurd. En wat voor een trailer... De film gaat over vreemde gebeurtenissen die zich daadwerkelijk hebben voorgedaan in het stadje Nome ergens in het koude Alaska waar een reeks personen enerzijds op een onverklaarbare wijze zijn verdwenen of, anderzijds, te maken hadden met afschuwelijke nachtmerries veroorzaakt door... We raden aan om deze trailer in een zo donker mogelijke ruimte te bekijken voor een optimale ervaring !

Meer informatiewww.thefourthkind.net

Rubriek

De filmtip

Patrick Jaecques

09

10

Hoe bekijk je de zon ?

Bij het waarnemen van de zon moet je heel erg voorzichtig zijn! Van de zon komt een hele hoop meer licht dan van de andere objecten die je als sterrenkundige bekijkt. We zullen hier een paar manieren behandelen om veilig naar de zon te kijken. Er zijn al genoeg mensen geweest die ernstige beschadigingen aan hun ogen hebben opgelopen!

Het ‘blote’ oog

Kijk nooit met het blote oog in de zon! Behalve dat je uit jezelf al je ogen dichtknijpt als je in de richting van de zon kijkt, doet het ook echt pijn als je zonder bescherming naar de zon kijkt. Ook komt er van de zon gevaarlijke straling die je niet direct ziet en soms zelfs niet eens voelt! Je kunt daar toch blind van worden als je je ogen niet goed beschermt.

Vroeger gebruikte men wel beroete stukjes glas om door naar de zon te kijken. Later kwamen daar de cd’s en metaalkleurige chipszakken bij. Al deze methoden zijn absoluut niet veilig! Ook overbelichte zwart-wit negatieven werden veel gebruikt. Dat was vroeger best veilig, omdat het zilver in de film veel schadelijke straling tegenhield. Maar tegen-woordig zit er steeds minder zilver in fotografische film: ook niet meer doen, dus!

Foto: Gebruik speciale eclipsbrillen om veilig met het blote oog naar zonsverduisteringen of grote zonnevlekken te kijken. Bron: Dirk Poelman.

Gelukkig zijn er ook nog veilige manieren om zonder telescoop of verrekijker naar de zon te kijken. Een daarvan betreft het zogeheten lasglas. Dat is een extreem donker glas dat in een bril voor lassers zit. Hier bestaan verschillende num-mers van: hoe hoger het nummer des te donkerder is het glas. Vanaf

nummer 14 zijn ze veilig om naar de zon te kijken. Ook de zoge-naamde eclipsbrilletjes zijn veilig (deze worden er zelfs voor gemaakt). Ze worden verkocht in periodes waarin een zonsver-duistering plaatsvindt (zie ook het vorige hoofdstuk over zonver-duisteringen). Ook al heb je een veilig hulpmiddel om door te kijken: kijk nooit langer dan een paar minuten achtereen!

Projecteer de zon

Met het blote oog is niet erg veel te zien is aan de zon. Maar als je een hulpmiddel als een verrekijker of telescoop wilt gebruiken om de zon te bekijken, moet je nog beter oppassen! De grotere objectief-lenzen of -spiegels vangen veel meer licht dan het blote oog en als dit licht onverzwakt in je ogen terecht komt, is een fractie van een seconde al genoeg om ze blijvend te beschadigen, en de kans is groot dat je blind wordt!

Een van de veiligste en meest gebruikte methoden is zonne-projectie. Op die manier zorg je ervoor dat al het licht terechtkomt op een projectieschermpje, bijv. een stuk stevig wit papier, en niet in je oog. Je kunt dan zelf het scherm bekijken en zo toch zien hoe de zon eruit ziet. De opstelling die je hiervoor gebruikt is relatief simpel.

Je neemt een verrekijker of een telescoop (als het een verrekijker is, laat je een van beide doppen aan de voorkant erop en zet hem bij voorkeur op een fotostatief). Nu hou je een stuk papier achter de kijker en stel je de kijker scherp. Hierbij moet je op een aantal dingen letten. In de eerste plaats moet je natuurlijk niet de kijker richten door er doorheen te kijken! Je kunt dit veilig doen met behulp van zijn schaduw. Als de schaduw op zijn kleinst is (en ook mooi rond) en precies achter de kijker valt, staat deze gericht en zul je een geprojecteerd beeld van de zon zien in de schaduw van de kijker (gebruik eventueel een extra stuk karton om een grotere schaduw te krijgen). Op deze manier kun je een heel mooi beeld van de zon krijgen, zelfs al met een relatief kleine verrekijker of telescoop! Een groot voordeel hiervan is ook dat je met een groepje mensen tegelijk naar de zon kunt kijken. Als je dit met je

vrienden of familie doet, zorg er dan alsjeblieft goed voor dat niemand vlak achter de telescoop komt: het is daar namelijk heet!

Foto: Met een eenvoudige verrekijker is het al mogelijk om een mooi beeld van de zon te projecteren. Als de twee zonsbeelden over elkaar vallen, doe dan een stofkap op één van beide objectieven. Bron: Edwin Mathlener.

Nog een waarschuwing is hier op zijn plaats: gebruik deze methode niet te lang achter elkaar. In het brandpunt van de kijker wordt erg veel warmte gebundeld, wat slecht kan zijn voor je kijker. Pas bij een telescoop op wat voor oculair je gebruikt. Duurdere oculairs, met meerdere lensjes die aan elkaar gekit zijn, kunnen slecht tegen zo veel warmte. Goedkope oculairs van het Huygens- en Ramsdentype zijn wel veilig.

Zonnefilters

Bij kleinere telescopen wordt vaak een oculairzonnefilter meegele-verd. Dat zijn zeer donkere stukjes glas die je achter op je oculair moet schroeven om de zon te bekijken. Gebruik deze niet! Ze zijn te gevaarlijk. Ze zitten in het brandpunt van de telescoop en daar wordt ook de meeste warmte gebundeld! Deze oculairfilters kunnen door de hitte uit elkaar spatten, en als dat gebeurt, kun je aan één oog blind worden! Gebruikze dus niet, ook al worden ze door de fabrikant meegeleverd en lijken ze bij de telescoop te horen.

De zon (deel 4/4)

Basiscursus Eddy Echternach en Marcel Haas

NASA heeft een wedstrijd uitgeschre-ven voor bouw van een milieu-vriendelijk vliegtuig, de Green Flight Challenge. De ruimtevaartorganisatie werkt hiervoor samen met Comparative Aircraft Flight Efficiency (CAFE). De winnaar mag met anderhalf miljoen dollar naar huis; dat is iets meer dan een miljoen euro. De bedoeling is dat het vliegtuig ten minste honderd mijl per uur kan halen over een afstand van tweehonderd mijl. Het toestel moet gemiddeld tweehonderd mijl per passagier per gallon halen, of beter. Naar Europese maten wil dat zeggen dat het vliegtuig 322 kilometer moet vliegen op een snelheid van minstens 161 km/u met een verbruik van 322 kilometer per passagier per 3,79 liter brandstof. De Green Flight Challenge zelf zal pas plaatsvinden in juli 2011 in Californië (VS). NASA verwacht onder meer toestellen op elektriciteit, zonne-energie, biobrandstof en hybride aan-drijvingen. Bron: ZDNet.

Amerikanen zijn het minst bereid om iets aan global warming te doen. Dat blijkt uit een poll die bij de bevolking van 19 landen gehouden werd. Nochtans heeft president Barack Obama het klimaatprobleem boven-aan op zijn lijstje geplaatst. Slechts 44 procent van de ondervraagde Amerikanen vindt het terecht dat hun regering zoveel aandacht aan het probleem besteedt, schrijft The Guardian. Slechts in twee andere landen vindt de bevolking global warming niet belangrijk: Irak en de Palestijnse gebieden. In vijftien andere landen waren de statistieken duidelijk: de burger dringt er bij de regering op aan om de opwarming hoog op de agenda te plaatsen. In Groot-Brittannië en Frankrijk is de bevolking heel enthousiast en ook in China vinden burgers global warming een belangrijk probleem. België nam niet deel aan het onderzoek van WorldPublicOpinion.org. Daarom wil Planet Watch wel eens nagaan hoe wij zouden scoren. Vindt u dat global warming een belangrijk punt op de agenda van de regering moet zijn? Laat het ons weten ! Bron: GB / 04-08-2009.

Als de aarde in de komende decennia één graad opwarmt, zullen de noordelijke veenlagen in de wereld een enorme hoeveelheid koolstof-dioxide (CO2) gaan uitstoten.l Die bodemkoolstof ligt nu nog opgeslagen in dikke veenpakketten, die door de kou geconserveerd blijven. Dat schrijft systeemecologe Ellen Dorrepaal van de Vrije Universiteit in Amsterdam in het jongste nummer van het toon-aangevende vakblad Nature. Volgens Dorrepaal komt er bij opwarming zoveel CO2 vrij uit de veenlagen, dat de emissiereductie die binnen de Europese Unie is afgesproken teniet wordt gedaan. De onderzoekers warmen sinds 2000 veenlagen in Noord-Zweden op onder perspex tenten. Als de grond een graad warmer wordt, stijgt de uitstoot van koolstofdioxide met ongeveer 60 procent. Ruim driekwart van deze uitstoot is afkomstig uit de diepe lagen net boven de permafrost. De noordelijke veengebieden herbergen zowat een derde van alle organische bodemkoolstof op de wereld. Bron: ANP.


Kortnieuws Wel veilig, en zelfs één van de beste methoden om naar de zon te kijken, is het zogenaamde objectiefzonnefilter. Deze bevestig je vóór je objectief. Het licht wordt dus al gefilterd voor het je telescoop of verrekijker binnen-komt. Lees altijd wel de instructies die bij een dergelijk filter worden geleverd aandachtig door !

Van objectieffilters bestaan grofweg twee soorten. De eerste en goedkoopste zien eruit als een soort aluminiumfolie. Het heet Solar Screen (spreek uit: solar-skrien) of AstroSolar folie. Het bestaat uit dunne kunststof met daarop een zeer dun laagje aluminium. Meestal wordt het geleverd als een los vel en moet je zelf iets maken om het aan de voorkant van de telescoop te bevestigen. De ene keer moet het in één laag, de andere keer in twee lagen. De ene soort is maar een paar maanden veilig te gebruiken de andere een paar jaar. Let vooral bij dit soort dus goed op de beschrijving die erbij zit, waarin staat hoeveel lagen je nodig hebt en hoe lang je het kunt blijven gebruiken! Natuurlijk is het erg belangrijk dat het absoluut onmogelijk is dat er licht van de zon langs je filter door je telescoop gaatDe tweede en veruit veiligste soort objectieffilters zijn de glazen objectieffilters, die speciaal voor jouw telescoop op maat gemaakt worden. Hier betreft het een glas waar een bepaalde coating op is aangebracht die het zonlicht filtert vóór het op je objectief valt. De beelden door dit soort filters zijn scherper dan met welke andere methode ook, maar de filters zijn ontzettend duur (meestal vergelijk-baar met de prijs voor je hele telescoop!). Hoewel dit de veiligste soort is, blijft het belangrijk dat je het filter vóór ieder gebruik controleert op beschadig-ingen. Als er krasjes op zitten, kan het te veel licht doorlaten en je oog beschadigen. Blijf altijd goed oppassen als je de zon bekijkt, hoe en wanneer ook !

Foto: Met een Solarscope, een kartonen of houten doos met lens waarin je het zonlicht projecteert, kunnen diverse geïnteresseer-den tegelijkertijd meekijken. Bron: AEG.

Het waarnemen van de Zon

Je weet nu al van alles over de zon: hoe hij eruit ziet, waaruit hij bestaat, hoe hij is ontstaan en zal vergaan, hoe je hem veilig kunt bekijken en wat een zonsver-duistering precies is. Nu wil je vast ook wel weten wat je dan ziet als je hem gaat bekijken. Wat kun je zien op de zon ?

Granulatie

Zoals in het hoofdstuk ‘Wat is er te zien op zon?’ al hebt kunnen lezen, kun je met een redelijk grote telescoop de granulatie op de zon zien. Amateurs hebben hier maar weinig aan. Met de projectie-methode zie je ze zeker niet, met een objectiefilter misschien nét. Je ziet alleen de allergrootste en verder een heel saai en stilstaand beeld. Als je, zoals de beroeps-astronomen, met een grote zonne-telescoop (zoals de Dutch Open Telescope (DOT) op het Canarische eiland La Palma) de granulatie bekijkt, zie je het zonsoppervlak ook daadwerkelijk bewegen.

Zonnevlekken en vlekkengroepen

De makkelijkste objecten voor een amateur zijn de zonnevlekken en de groepen van zonnevlekken. Allereerst zie je ze vaak al heel goed met betrekkelijk eenvoudige apparatuur en bovendien zijn het grote objecten die gedurende een waarnemingssessie niet van uiterlijk veranderen. Je kunt ze dus ook goed natekenen of foto-graferen. Bij een grote zonnevlek kun je soms zelfs detail zien in de penumbra: er lijken dan strepen te lopen van de ene rand naar de andere (deze strepen heten striae (spreek uit: strie-jee)). Deze veranderen in de loop van de tijd van vorm. Erg interessant is ook het volgend van de ontwikkeling van een zonnevlekkengroep. Enkele kleine vlekjes kunnen in een paar dagen tot een enorme groep uitgroeien. Bij het vergaan van de groep zijn ook vaak leuke dingen te zien. Zo kan bijvoorbeeld de umbra van een grote vlek zich in tweeën delen ! Soms ‘brokkelt’ een stukje penumbra van de zonnevlek af en verdwijnt dan binnen een paar uur. Zo kun je een heel ‘stripverhaal’ maken van de ontwikkeling van een zonnevlek-kengroep door met bepaalde regelmaat de groep na te tekenen. Let er daarbij op dat je steeds dezelfde schaal gebruikt, dus dat dingen die je even groot getekend hebt in werkelijkheid ook even groot zijn. Teken ook niet te klein; de dingen die je nog maar nét kunt

11

12

zien moeten wel duidelijk op je tekening staan. De vergroting die je moet gebruiken, is erg afhankelijk van de methode van waarnemen, het instrument en het weer. Bepaal dus gewoon zelf bij welke vergroting je het meeste ziet en gebruik die !

Foto: Amateurtekening van de zonneschijf waarin de posities van de zonnevlekken zijn ingetekend.

Fakkelvelden

Om een grote vlekkengroep heen zien we vaak de zogenaamde fakkelvelden. Fakkelvelden zijn gebieden die net iets warmer, en dus net iets helderder, zijn dan de fotosfeer. Je kunt ze vooral goed zien aan de rand van de zon (ze steken goed af tegen de verzwakte rand!). Als je het geluk hebt dat je een vlekkengroep net hebt zien verdwijnen (in een paar dagen) aan de rand van de zon, kun je daarna ook nog alleen het bijbehorende fakkelveld zien (deze bestaan namelijk net iets langer) ! Fakkel-velden zijn met de projectieme-thode moeilijk te zien, maar met erg heldere helemaal aan de rand moet het wel lukken. Met een objectie-ffilter zijn ze over het hele oppervlak herkenbaar en aan de rand extra duidelijk.

De zon fotograferen

Foto’s maken van de zon is niet zo moeilijk. Verreweg de eenvoudigste

methode gaat via de projectie-methode van het waarnemen (zie het hoofdstuk ‘Hoe bekijk je de zon?’). Projecteer de zon op een voldoende groot stuk papier en maak hier met een normale camera een foto van. Uiteraard zijn dit niet de meest gedetailleerde foto’s.

Fotograferen kan ook dóór een telescoop (met objectieffilter). Daar-bij hou je bijvoorbeeld gewoon de camera op de plaats waar je normaal je oog houdt. Voor details over fotografie moet je maar even kijken in een brochure over fotografie. Hier zullen we alleen nog vertellen dat je voor de zon bij deze methode het kleinste dia-fragmagetal (de grootste opening) moet gebruiken en een film met een laag ISO-getal. Verder moet je de camera scherpstellen op oneindig.

Wat je ook nog kunt doen, is je telescoop als een enorme telelens gebruiken. Je haalt dan de lens van de camera af en projecteert het beeld van je oculair direct op de film. Als het lukt, krijg je op deze manier de scherpste foto’s. Deze methode is echter heel moeilijk en eigenlijk alleen weggelegd voor de geoefende fotograaf.

En verder...

Natuurlijk zijn er met grote of kleine apparatuur nog meer dingen aan de zon te zien. Nog uitdagendere projecten zullen we hier niet bespreken, maar een heel goed boek om van alles en nog wat met de zon te doen, is het boek Solar Astronomy Handbook van Beck, Hilbrecht, Reinsch en Volker, dat bijvoorbeeld bij Stichting ‘De Koepel’ in Utrecht te koop is.

De rotatie van de zon

Uit de bewegingen van de zonne-vlekken kun je afleiden dat de zon om zijn as draait. Hieronder beschrijven we een methode waarop je dat heel netjes aan de hand van een reeks tekeningen kunt laten zien.

Projecteren maar !

Het is de bedoeling dat je bij het waarnemen gebruik maakt van de projectiemethode. Aan de hand van een serie plaatjes wordt duidelijk gemaakt wat je moet doen.

De zon (deel 4/4)

Basiscursus Eddy Echternach en Marcel Haas

De activiteit van de zon en het aantal zonnevlekken

Als maat voor de ‘activiteit’ van de zon wordt vaak het zogeheten Wolfgetal genoemd. Dit is een getal dat je zelf met jouw telescoop of verrekijker kunt bepalen. Hoe hoger het getal, des te actiever is de zon. Je kunt het Wolfgetal uitrekenen met behulp van de formule R = k x (10 x G + V). Hierin is R het Wolfgetal, G het aantal vlekkengroepen en V het aantal vlekken. Je telt eerst het aantal groepen. Dat doe je keer 10. Daar tel je het aantal afzonderlijke vlekken bij op (ook de vlekken uit de groepen). Dat getal doe je weer keer k, de correctiefactor. Die k is iets dat helemaal bij jou en je telescoop hoort en deze is altijd weer anders. De eerste paar keren weet je die ook nog niet. Als je dan alles hebt uitgerekend zonder k, heb je jouw eigen Wolfgetal. Nu publiceert bijvoorbeeld de Werkgroep Zon van de KNVWS het echte Wolfgetal voor elke datum. Als je die deelt door die van jou, vind je de k-factor. Als je dat een keer of tien voor verschillende dagen hebt gedaan, neem je het gemiddelde en dat is voortaan ‘jouw’ k-factor. Zo kun je voortaan zelf het echte Wolfgetal bepalen. Als je dit regelmatig bepaalt en ‘in een grafiek’ tegen de tijd uitzet, kun je zelf de elfjarige cyclus van de zon terugzien (zie het kader ‘De elfjarige zonnecyclus’ op blz. 5). Tijdens de maxima zal R een stuk groter zijn dan tijdens minima !

Overigens kun je eens in de zoveel tijd met al je gegevens je eigen k-factor nog preciezer maken met alle waarnemingen die je hebt. Zo wordt ook jouw bepaling van het Wolfsgetal steeds beter. Er bestaat geen beste waarde voor de k-factor. Het enige wat telt is dat jouw eigen k-factor min of meer constant is en niet de ene dag 1,1 en de andere dag weer 2,8 is, want dan worden je bepalingen namelijk heel onzeker.

De doorstart van de grootste deeltjes-versneller ter wereld, de LHC in Genève, vindt waarschijnlijk plaats rond "midden november". Dat meldt de woordvoerder van het Europees deel-tjesfysica - onderzoekscentrum CERN. De installatie moet de resterende fundamentele vragen over de materie helpen oplossen. De meest ambitieuze en complexe machine aller tijden haperde in de eerste dagen na de ingebruikname op 10 september 2008. "We gaan geen precieze datum geven, maar we voorzien de doorstart voor midden november", aldus James Gillies, die instaat voor de communi-catie bij CERN. De woordvoerder verklaarde verder dat de installatie dit jaar wel niet meer op volle kracht zal draaien. De 53 beschadigde magneten werden hersteld of vervangen. Verder zijn er ook nieuwe veiligheidssystemen geïnstalleerd in de 24 km lange tunnel onder de Frans-Zwitserse grens vlakbij Genève waar de temperatuur min 271,3 graden celsius moet zijn. Bron: AFP / EV / 04-08-2009.

Een merkwaardig neveltje in het sterrenbeeld Carina (de Kiel) wordt gemodelleerd door een dubbelster. Het neveltje is gecentreerd rond de reuzenster HD 87643, en bestaat uit materiaal dat door die ster de ruimte in is geblazen. Die sterrenwind is nog steeds actief, met als gevolg dat het neveltje bijzondere tentakelachtige uitlopers vertoont. Eerder onderzoek aan de nevel doet vermoeden dat er eens in de 15 à 50 jaar extra veel materiaal door de ster wordt uitgestoten. De oorzaak daarvan was tot nu toe onbekend. Europese onderzoekers hebben HD 87643 nu echter in detail bestudeerd met de Very Large Telescope (VLT) op de bergtop La Silla in Noord-Chili. Daarbij is niet alleen gebruik gemaakt van adaptieve optiek om atmosferische trillingen te compenseren, maar ook van interferometrie: het onderling koppelen van verschillende VLT-telescopen om een extreem hoge beeldscherpte te bereiken. Het blijkt dat de ster in werkelijkheid een dubbelster is. De twee draaien eens in de 20 à 50 jaar om elkaar heen op een gemiddelde onderlinge afstand die ongeveer gelijk is aan de afstand tussen de zon en de verre dwergplaneet Pluto. De begeleider wordt omgeven door een stofschil; het gehele dubbelstersysteem ligt zelf weer ingebed in een afgeplatte schijf van stof. Vermoedelijk is er eens per omloop sprake van een periodieke verstoring van dat materiaal. De resultaten van het onderzoek worden gepubliceerd in Astronomy and Astrophysics . De groothoekopname van HD 87643 en zijn omgeving is gemaakt met de Wide Field Imager op de 2,2-meter telescoop van de ESO-sterrenwacht op La Silla. 05-08-2009.

Met de HiRISE-camera van de Amerikaanse planeetverkenner Mars Reconnaissance Orbiter is een zogenaamde 'dust devil' (stofhoos) op Mars gefotografeerd. Zulke stofhozen komen regelmatig voor, en zijn op het Marsoppervlak ook gefotografeerd door de robotwagentjes Spirit en Opportunity. Deze opname is echter vanuit een baan om Mars gemaakt. Linksboven is de schaduw van de stofhoos te zien; rechtsonder het spoor dat hij op de Marsbodem heeft achtergelaten. De foto is gemaakt op 15 juni 2009.


Kortnieuws 1. Projecteer de zon op een stuk papier, waarop je een cirkel hebt getekend. Die cirkel mag tien tot vijftien centimeter groot zijn – zorg er wel voor dat je de cirkel bij elke waarneming even groot tekent. Nu wordt het lastig: projecteer met een verrekijker of telescoop de zon zo groot dat hij precies in de cirkel past. Wanneer dat het geval is, zet je op de plek waar je een opvallende zonnevlek ziet met een potlood een duidelijke stip.

2. Wacht vervolgens tot de vlek iets verschoven is en zet een kruisje op de plaats van de vlek. Herhaal dat nog een paar keer.

3. Pak een liniaaltje en trek een lijntje door de kruisjes. Dat is de oost-west-lijn. De richting waarin de zon beweegt, is het westen.

4. Trek nu een lijn door het midden van de cirkel, evenwijdig aan de oost-west-lijn. Zet daar de wind-richtingen bij. De kruisjeslijn kun je nu wel uitgummen, maar pas op dat je zonnevlek niet verdwijnt! Ook de noord-zuid-lijn moet je nog aan-geven. Deze staat loodrecht op de oost-west-lijn en loopt door het middelpunt van de cirkel.

Let erop dat bij het intekenen je papier of projectiescherm niet al te zeer verschuift. Daardoor kunnen grote fouten in je positiebepalingen ontstaan. Je kunt deze voorkomen door het scherm stevig en los van je kijker op te stellen. Als je de posities met een zacht potlood (met scherpe punt!) intekent, hoef je niet zo hard op het scherm te duwen.

Waarnemingen verzamelen

Je hebt nu één positiebepaling gedaan. Voor het waarnemen op volgende dagen kun je het beste steeds een nieuw blaadje gebrui-ken. Anders wordt de tekening op een gegeven moment erg onduidelijk. Op elke dag moet je steeds weer opnieuw de wind-richtingen bepalen. Ook is het natuurlijk van belang dat je steeds dezelfde zonnevlek(ken) intekent. Alleen dan kun je uit de tekeningen de verplaatsing van de zonnevlek-ken afleiden.

Misschien vraag je je af waarom je de windrichtingen moet bepalen en intekenen. Dat heeft te maken met de stand van de zon aan de hemel: deze verandert van uur tot uur en van dag tot dag. En daarbij verdraait de zonneschijf. Als je de oost-west-lijn niet in je tekening zet, kun je de tekeningen van de verschillende dagen niet goed over elkaar heen leggen, en weet je dus niet in welke richting de zonne-vlek(ken) verplaatst zijn !

Om al de waarnemingen te verza-melen, moet je de posities van de zonnevlekken in één tekening overzetten. Let er dan wel op dat de oost-west-lijn steeds dezelfde kant op wijst.

Foto : Door een vlek te volgen en af en toe een kruisje te zetten, kun je een hulplijntje trekken dat de oost-west-richting vastlegt. Daarna kun je eenvoudig een lijn trekken midden door de zonneschijf in de oost-west-richting, en loodrecht daarop een lijn in de noord-zuid-richting. De richting van het noorden is eenvoudig te bepalen door de kijker zelf ongeveer naar het noorden te draaien: de zon beweegt dan in zuidelijke richting uit beeld.

Een vreemde rotatie

Wat kun je nu uit deze metingen leren? Allereerst zul je kunnen vaststellen dat vlekken dichtbij de zonnerand zich veel langzamer lijken te verplaatsen dan die in het midden. Dat is een schijnbaar effect, dat ontstaat doordat de zon bolvormig is. Het is mogelijk om hiervoor te corrigeren, maar dat zullen we hier niet doen, omdat het nogal ingewikkeld is. We laten het hier bij de conclusie dat je uit je metingen de verplaatsingsrichting van een zonnevlek kunt afleiden. Ook kun je een reeks tekeningen gebruiken om te meten hoe lang een zonnevlek erover doet om van het midden van de zonneschijf op te schuiven naar de uiterste rand ervan. Dat is dan een kwart van de totale rotatietijd voor die zonnevlek.Interessanter wordt het als je metingen kunt doen van zonne-vlekken op verschillende afstanden van de evenaar van de zon. Dan zul je iets merkwaardigs vaststel-len: de zon draait namelijk niet overal even snel. Dat komt doordat de zon geen vast lichaam is, zoals de aarde, maar gasvormig. Gebleken is dat de zon bij zijn ‘middel’, rond de evenaar dus, sneller roteert dan aan zijn polen. En dat kun je zien aan de zonnevlekken. Bron : JWG.

13

14

Een nieuw ontwikkelde raketmotor zou de reis van aarde naar Mars kunnen inkorten tot 39 dagen. De motor gebruikt een plasma van hete ionen om een raket voort te stuwen. NASA heeft aangekondigd de motor te zullen testen.

Mensen naar Mars sturen: het moet er ooit van komen. Er zijn nog een aantal grote hordes te nemen onderweg naar de eerste bemande Marsreis. Eén van de struikelblokken is de duur van de reis, die maar liefst zes maanden zou zijn met de huidige raketten. Dat is een lange tijd, vooral voor een groep mensen die al die tijd in een hele kleine capsule samen moet leven. Bovendien is tijdens zo’n lange reis het risico op zonnewind groot, en hoe een raket een stormvlaag van geladen deeltjes moet doorstaan is nog niet uitgevonden.

Foto: Maansatelliet SMART-1 gebruikte een ionenmotor voor zijn reis door de ruimte. Het plasma van ionen is te zien als een blauwe of paarse pluim achter het ruimtevoertuig.

De Ad Astra Rocket Company in de Verenigde Staten presenteerde onlangs een nieuw soort motor voor raketten, die de reistijd van aarde naar Mars drastisch kan verkorten. Zo moet het mogelijk worden om niet zes maanden, maar slechts 39 dagen onderweg te zijn. De nieuwe motor gebruikt voor de voortstuwing een plasma van ionen (geladen deeltjes), dat met behulp van sterke magnetische velden tot een hele hoge temperatuur wordt verhit. Het is geen nieuwe techniek, maar wel een verbetering van de bestaande ionenmotoren die het mogelijk zal maken om grote ruimteschepen ermee voort te stuwen.Twee motoren

Een raket heeft om twee redenen motoren nodig: om buiten de

dampkring van de aarde te komen en om in de ruimte te vliegen en te sturen. Voor die twee functies heeft een motor heel verschillende eigenschappen nodig. Een motor die een raket lanceert moet vooral heel snel enorm veel energie kunnen produceren. De brandstof van zo’n raket moet heel snel verbranden zonder te exploderen. Om in de ruimte te sturen en te vliegen heb je veel minder energie nodig, want in het vacuüm heeft zelfs een piepklein zetje grote gevolgen. Het liefst wil je daarvoor een brandstof die heel lang meegaat en niet teveel plaats inneemt.

In de praktijk hebben raketten alleen verbrandingsmotoren. Daar-mee kunnen ze uit de dampkring ontsnappen, en eenmaal in de ruimte doen ze niet zoveel meer. Af en toe sturen ze de raket een beetje bij om hem in de juiste baan te krijgen. Verder vertrouwen de raketbouwers op de leegte van het heelal: de snelheid waarmee de raket uit de dampkring ontsnapt blijft behouden. Met zo’n raket duurt de reis naar Mars ongeveer een half jaar. Maar als je een raket naast de verbrandingsmotor ook een motor voor onderweg meegeeft, kan je de snelheid in de ruimte verhogen. De ionenmotor van Ad Astra, VASIMR (Variable Specific Impulse Magnetoplasma Rocket), is juist daarvoor gebouwd.

Het grote verschil tussen VASIMR en de bestaande ionenmotoren is de kracht die VASIMR uitoefent. Die is veel groter dan die van andere ionenmotoren, en om dat te bereiken zijn wat trucs nood-zakelijk. In de eerste fase worden

argonatomen met behulp van radiogolven verhit totdat de elektronen eraf vallen. Dan heb je een plasma van argon-ionen, maar dat is nog niet genoeg voor een krachtige voortstuwingsmotor. Daarom worden de ionen in een sterk magnetisch veld nog verder verhit tot ongeveer een miljoen graden – vergelijkbaar met het binnenste van de zon. Het hete plasma wordt door magnetische velden uit de motor geworpen, en de derde wet van Newton (actie = -reactie) verzorgt dan de versnelling van de raket als tegenreactie.

Het huidige prototype van VASIMR bereikt een vermogen van 50 kilowatt, genoeg om een duizendtal gloeilampen van de laten branden. Dat lijkt weinig, maar in de lege ruimte is een kleine kracht al voldoende om een raket een flinke duw te geven. De ontwikkelaars hopen de komende jaren een motor met een vermogen van 200 kW te ontwikkelen, die sterk genoeg zou zijn om een lading van 2 ton voort te stuwen. Zo’n motor zou ook bruikbaar zijn voor bemande raketten, en zou de reis van aarde naar Mars kunnen inkorten tot 39 dagen. Een niet te onderschatten horde bij het ontwikkelen van zo’n motor is de energie die nodig is om het plasma te verhitten. Daarvoor zou een kleine kerncentrale aan boord van de raket noodzakelijk zijn. NASA heeft toegezegd om VASIMR in 2012 of 2013 te testen op het internationale ruimtestation ISS. Bron: Lydwin van Rooyen / Kennis-link / 04-08-2009.

Meer informatiewww.adastrarocket.com

Dan toch snel naar Mars ?

Artikel Redactioneel

Chinezen met een lopende neus, slechte adem of een lijfgeur mogen een kruis maken over hun dromen om de ruimte te veroveren. Kandidaten voor het komende Chinese ruimte-progamma moeten voldoen aan een lijst met liefst honderd vereisten. Dat meldt de BBC. Wat staat er nog zoal op die lijst? Kandidaat-taikonauten mogen geen gaatjes in hun tanden hebben of littekens die in de ruimte kunnen openscheuren. Wie allergisch is aan om het even welk genees-middel of wie een of andere huid-schimmel heeft, komt de ruimteraket onder geen beding in. Opmerkelijke voorwaarde is ook dat de taikonauten de toelating van hun partner nodig hebben om de ruimte ingeschoten te worden. Kandidaten moeten boven-dien een opgewekt karakter hebben en fexibel van aard zijn. Volgens dokter Shi Bing Bing, die mee de toekomstige ruimtevaarders selec-teert, zijn die vereisten niet eens overdreven. "Het is niet meer dan normaal dat iemand met een lijfgeur niet echt welkom is in een kleine ruimtecapsule". De selecties zijn inmiddels begonnen. Wie aan de lijst met de 100 vereisten voldoet, moet nog twee selectieproeven doorstaan. Bron: EB / 03-08-2009.

De onlangs in het Internationaal Ruim-testation ISS aangekomen Amerikaan-se astronaut Timothy Kopra is de eerste die van uit de spacemeccano een twitter-internetdienst verzorgt, zo heeft het Amerikaanse ruimtevaart-bureau NASA bekendgemaakt. Kopra kwam op 17 juli met het ruimteveer Endeavour aan om Frank De Winne en vier andere bewoners van het ISS gezelschap te houden. Als vast bemanningslid loste hij de Japanner Koichi Wakata af. In afwachting van zijn terugreis met het ruimteveer Discovery, dat ten vroegste op 25 augustus vertrekt, is Kopra de eerste twitteraar in het complex. Via zijn microblogsite www.twitter.com/Astro_Tim geeft hij uitleg over het leven en werken in de ruimte. Bron: Belga / DEA / 04-08-2009.

De Nederlandse astronaut André Kuipers (1958) maakt over ruim twee jaar zijn tweede ruimtevlucht. Kuipers wordt daarmee de eerste Nederlander die meer dan één ruimtevlucht maakt. In april 2004 vloog hij al naar het internationale ruimtestation ISS voor een verblijf van ruim een week in het kader van de Delta-missie. De Telegraaf meldde vanmorgen dat Kuipers in december 2011 opnieuw naar het ISS zal reizen, maar dit keer voor een verblijf van een half jaar. Het bericht is inmiddels door het Ministerie van Economische Zaken bevestigd; de Amerikaanse NASA zal naar verwachting later deze week met een bevestiging komen. Net als in 2004 zal Kuipers met een Russische Sojoez naar het ISS vliegen; NASA neemt naar verwachting in 2010 de spaceshuttle uit de vaart. 05-08-2009.


Kortnieuws

15

Onlangs vernamen we, via één van onze contacten uit het buitenland, dat het Amerikaanse 'HyperKat games' bezig is met de ontwikkeling van een educatieve ruimte-simu-lator waarbij het de bedoeling is om een kolonie uit te bouwen op de rode planeet. Reden genoeg om dit eens nader onder de loep te nemen...

Net zoals tegenwoordig zo vaak het geval is, is ook dit bedrijf ontstaan uit een paar vrienden met een ongeëvenaarde passie voor ruimte-vaart. Logischerwijze is hun pro-duct, dat zich momenteel nog volop in de ontwikkelingsfase bevindt, niet alleen leuk, educatief alsook bijzonder realistisch. En dat moch-ten we aan den lijve ondervinden.

Het spel, genaamd Mars Colony ETS, is sinds enkele maanden als demo te downloaden via hun website. Wij kregen echter al een meer afgewerkte versie toege-stuurd waarbij vooral het visuele aspect heel wat meer uitgewerkt bleek. Met als resultaat dat de door JPL en de Mars Society ontworpen concepten nog meer in het oog springen.

Het doel van deze simulator is om het publiek kennis te laten maken met hoe men, hopelijk in een nabije toekomst, moet trachten te over-leven op de rode planeet. Daarbij krijg je een strikt werkschema mee waarbij er vaak niet veel tijd overblijft om te genieten van het wonderlijke en schier eindeloze met kraters gevulde landschap. Iets wat in het begin, eerlijk gezegd, wat tegensteekt daar we liever in onze mars rover op avontuur willen trekken maar in feite eerder een

realistisch beeld weergeeft van wat de astronauten te wachten zal staan. En eigenlijk is dat ook goed zo, want wanneer je dan eindelijk de tijd hebt om het realistische landschap te verkennen geniet je er eigenlijk des te meer van.

Tijdens de eerste missie worden vier astronauten naar de rode planeet gestuurd om de allereerste elementaire voorbereidingen te treffen om er te kunnen overleven. Van het veilig stellen van het water, het aanmaken van brandstof, het zoeken naar grondstofffen, enz...

De missie's die hierop volgen worden steeds indrukwekkender waaronder het geologisch verken-nen van de rode planeet, het bestuderen van het (overigens dynamische) weer, het planten van groenten en fruit alsook het vervangen van versleten of spon-taan falende apparatuur zonder een nabijgelegen Brico of Gamma hobbycenter. Och, en laten we vooral de verkenningen met de rover niet vergeten voor een onvergetelijke ervaring !

Deze simulator moet echter nog, wat ons betreft, enkele 'bugs' overwinnen maar we hebben er wel een goed gevoel bij. Zeker naar het onderwijs toe waar deze zeker de nodige aandacht zou moeten krijgen. Genoeg echter, en probeer de demo zelf maar eens uit en ervaar de volgende grote menselijke ontdekkingsreis. Bron: Howard Dortch / HyperKat Games / Patrick Jaecques.

Meer informatiewww.hyperkat.com

Artikel

Mars colony

Redactioneel

16

In een tijdperk waarin de weten-schappelijke mogelijkheden bijna onbeperkt lijken en we als mensheid meer kennis verzamelen per jaar dan in alle eeuwen voor de 20ste eeuw samen, lijkt het bijna absurd dat religie nog steeds zo’n grote invloed uitoefent op het grote publiek. Hoewel deze (toch in het Westen) voortdurend geniet van de vruchten die de wetenschap afwerpt, staat een groot deel van de mensen nog steeds zeer sceptisch tegenover de wetenschap wanneer die op bepaalde domeinen op identiek dezelfde methodische en logische wijze streeft als gewoonlijk naar de waarheid (of toch een zo goed mogelijke benadering ervan).

Denk maar aan de bitsige strijd die nu plaatsvindt in de VS tussen evolutionisten en creationisten. Gekrenkt in hun geloof en persoonlijke trots vallen religieuze (fundamentalisten) het bastion der wetenschap aan met populistische propaganda, ogen-schijnlijk correct en opvallend eenvoudig in vergelijking met het heimelijke vakjargon die weten-schappers hanteren. Zolang de wetenschap dus niet raakt aan deze gevoelige onderwerpen zoals het ontstaan van leven of de oorsprong van het heelal, wordt ze geduld (en zelf ten volle benut), maar o wee indien deze op persoonlijk, religieus vlak z’n intrede doet.

En laat dit nu juist zijn wat astronomen doen, op zoek gaan naar ‘de’ waarheid over het ontstaan van het heelal en waarom het is zoals het is. Waar tegenover evolutie wordt ingebracht dat leven niet zomaar uit dode materie kan ontstaan, wordt tegenover de huidige (over het algemeen) geaccepteerde theorie van de Big Bang geponeerd dat het heelal niet zomaar uit het niets is ontstaan. Hierbij wordt het ‘Kalam kosmo-logisch argument’ gretig aange-haald, hoewel de term zelf minder bekend klinkt. Hoewel wetenschap-pelijk weinig valabel valt de impact hiervan niet te onderschatten en aangezien het marginaliseren ervan eerder voor een versterking zorgt, wil ik dan ook even dieper ingaan op deze argumentatie.

Het kosmologisch argument (ook wel eerste oorzaak argument genaamd) is een religieus filo-

sofisch argument dat uitlegt dat alles een oorzaak heeft en dus veroorzaakt moet zijn door een eerste oorzaak die zelf 'onveroor-zaakt' is, namelijk god. Het Kalam kosmologisch argument is één van de varianten van dit argument dat vooral als bewijs voor het bestaan van een god door verschillende religies gebruikt wordt. Het woord ‘Kalam’ is Arabisch voor ‘spreken’ maar ook interpreteerbaar als ‘theologische filosofie’. Eerste Oorzaak argumenten zoals deze werden voor het eerst gehanteerd in de 4e en 3e eeuw voor Christus door de Griekse (wetenschap-pelijke) filosofen Plato en Aristoteles. Zij stelden dat als je maar ver genoeg in het verleden zou terug keren, je dan de eerste oorzaak zou kunnen waarnemen. Thomas Aquinas, een christen uit de 13e eeuw na Christus bouwde verder op deze ideeën en projecteerde een ‘heidens’ concept in een model waarin de eerste oorzaak van het universum, God, onveroorzaakt is. Het Kalam kosmo-logisch argument is gebaseerd op soortgelijke principes, maar werd uitgewerkt door moslimfilosofen, die echter eenzelfde doel voor ogen hadden: de noodzaak van een schepper bewijzen. Het Kalam kosmologisch argument gaat uit van 3 stellingen:

1. Alles wat bestaat heeft een oorzaak voor zijn bestaan.

2. Het universum is ontstaan.

3. Het universum heeft een oorzaak voor zijn bestaan.

De tweede stelling lijkt ogen-schijnlijk zeer vanzelfsprekend, met onze huidige wetenschappelijk kennis. Toch dachten de meeste wetenschappers nog tot eind de 19de begin de 20ste eeuw dat het universum zelf eeuwig was (zie bijvoorbeeld de Steady State theorie), wat strijdig was met hetgeen de bijbel beweerde. Tegenwoordig ondersteunen de meeste modellen over de oorsprong van het universum, waaronder de populairste die van de Oerknaltheorie, echter het idee van een universum met een begin of oorzaak. Deze conclusie is echter gefundeerd door een uitgebreide wetenschappelijke basis, daar waar het theologische Kalam kosmologisch argument een filosofische interpretatie hanteert van het begrip oneindigheid op basis van twee argumenten om tot de conclusie te komen dat God de eerste oorzaak van een eindig universum is:

1. Een feitelijke oneindigheid kan onmogelijk bestaan aangezien die tot absurditeiten leidt. Een gedeelte van een oneindige verzameling is immers op zichzelf weer gelijk aan die oneindige verzameling, aangezien het delen van oneindig, oneindig als resultaat oplevert. Dit

Het kalam kosmologisch argument

Artikel Niels Haelewynl

Artikel

The truth is out there...

Redactioneel

Er is veel meer ammoniak in de atmosfeer dan tot dusver werd aangenomen. Ammoniak is een stikstofhoudende stof die nuttig is voor het leven, maar die ook een vernietigende rol kan spelen in de atmosfeer van de aarde. Op grote hoogte stimuleert ze de vorming van fijne stofdeeltjes die de lucht kunnen bezoedelen en aanleiding geven tot ernstige gezondheidsklachten. Er zouden nu vijf keer meer fijne stofdeeltjes circuleren dan in het preïndustriële tijdperk. Vooral de landbouw is een bron van ammoniak-vervuiling. Chemicus Lieven Clarisse en zijn collega's van de Université Libre de Bruxelles presenteren in het vakblad Nature Geoscience een eerste analyse van de globale verdeling van ammoniak in de aardatmosfeer, gebaseerd op satelliet-metingen. Een belangrijke doorbraak, want ammoniak breekt snel af in de atmosfeer, zodat het moeilijk is zicht te krijgen op zijn concentratie. Het was trouwens min of meer per toeval dat de wetenschappers ontdekten dat hun meetapparatuur ook signalen van ammoniak doorstuurde. Verontrustend is dat de resultaten erop wijzen dat de hoeveelheid ammoniak in de atmosfeer onderschat wordt, zeker boven belangrijke landbouwgebieden (zoals in Europa de valleien van de Po en de Ebro). Uit Centraal-Azië kwamen metingen van hoge ammo-niakconcentraties op plaatsen die niet eens in de klassieke inventarissen waren opgenomen. Bron: Dirk Draulans / 04-08-2009.

Stormachtige maanden staan voor de deur. De komende El Niño is de op een na sterkste ooit. Er komt een nieuwe El Niño aan. De zo nu en dan optredende opwarming in de Grote Oceaan, die weerpatronen over de hele wereld kan verstoren, wordt volgens meteorologen intensiever. Daardoor krijgen Afrika, India en Australië de komende maanden te maken met extreme droogte, Zuid-Amerika met zware regenval en Europa met uitschieters in de temperatuur – zowel naar boven als beneden. 2010 zou een van de warmste jaren ooit kunnen worden. Het cyclische verschijnsel, dat zich elke twee tot zeven jaar herhaalt, heeft grote invloed op het mondiale weer. De El Niño van 1997-1998 was er, in combinatie met de opwarming van de aarde, de oorzaak van dat 1998 het heetste jaar aller tijden was. El Niño veroorzaakte rampzalige droogte en gigantische bosbranden in Zuidoost-Azië. De weersvoorspellers verwach-ten niet dat deze net zo erg wordt, maar wellicht wel de op een na sterkste ooit. Verzekeringsmaatschap-pijen, grondstoffenhandelaren en hulp-organisaties houden de voorspellingen scherp in de gaten. Een zware El Niño kan enorme schade veroorzaken en oogsten in gevaar brengen. El Niño ontstaat door een periodieke opwarming van het koude zeewater ten westen van Zuid-Amerika rond de evenaar. ‘Zeewatertemperaturen zijn daar nu tussen de halve en anderhalve graad hoger dan normaal’, verklaarden klimatologen van het Amerikaanse Nationale Weercentrum vorige week. De laatste El Niño, van 2006-2007, was op z’n hoogtepunt bij een temperatuur van 0,9 graad boven gemiddeld. Bron: The independent / 04-08-2009.


Kortnieuws

17

argument doorgetrokken naar bijvoorbeeld historische gebeur-tenissen zorgt dat het onmogelijk is dat een werkelijk oneindige verzameling gebeurtenissen kan plaatsvinden vóór een bepaald ogenblik in de tijd. Deze redenering stelt dus dat niets ooit kan plaatsvinden in een oneindig bestaand heelal aangezien het oneindig lang duurt voor het ooit gebeurt. Deze redenering is echter net zo fout als bijvoorbeeld het accepteren van de paradox van Xeno waar de loper de schildpad nooit zal lijken in te halen. Iets wat logisch en juist lijkt is dat niet altijd.

2. Een feitelijke oneindigheid kan niet ontstaan. De geschiedenis, het verloop van alle gebeurtenissen in de tijd, wordt immers vormgegeven door in een specifieke reeks van oorzaak en gevolg de ene gebeurtenis na de andere toe te voegen. Hoewel je dus telkens een nieuwe gebeurtenis aan de geschiedenis kan toe te voegen, wat ervoor zorgt dat de geschiedenis potentieel oneindig veel kanten opkan, kan ze nooit een feitelijke oneindigheid zijn aangezien het verleden bestaat uit welbepaalde stappen.

Op zich lijkt deze filosofische gedachtegang dus vrij logisch (hoewel fundamenteel verkeerd), maar waar theologische filosofen volledig in het ongewisse grijpen, is wanneer ze stellen dat de oorzaak van het universum een persoonlijke

Schepper moet zijn, die als persoonlijke actor er vrijelijk voor kiest om een gevolg in de tijd te creëren. Hierbij wordt elk poging tot logische argumentering en wetenschappelijke bewijsvorm genegeerd. En algauw wordt er geciteerd uit heilige schriften, die als bron van waarheid plots hoger aangeschreven worden dan wetenschap die nochtans keer op keer bewijst wat z’n kracht en waarde is. Voor onze westerse cultuur betekent dit vooral dat het bijbelse verslag over het begin van het universum en de 'Eerste Oorzaak' op z’n minst als waarachtig beschouwd wordt.

Deze op zich vrij onschuldige manier van denken, die voor de meeste mensen geruststellend werkt, mag echter niet zoals creationisme doet evolutie en wetenschap in het algemeen in diskrediet brengen bij het grote publiek. Het niet precies kennen van de oorzaak van het ontstaan van het heelal betekent immers niet dat dit onmogelijk te achterhalen is in de toekomst en dat objectieve goed onderbouwde wetenschap plaats moeten ruimen voor speculatie en subjectiviteit. Wordt ongetwijfeld vervolgd. Bron: Niels Haelewyn. Dit artikel werd geschreven naar aanleiding van de Meade telescoop wedstrijd.

Meer informatienl.wikipedia.org/wiki/Oerknal

Een Brit die blijkbaar op zoek was naar informatie over ufo's in de computers van het Amerikaanse leger, riskeert na een jarenlang rechtsgeding uitgeleverd te worden aan de Verenigde Staten.

Gary McKinnon, die aan een vorm van autisme lijdt, verloor voor het High Court in Londen zijn tot nog toe laatste poging om de uitlevering te voorkomen. In de VS riskeert de 43-jarige man een levenslange gevangenisstraf.

De werkloze man zou tussen 2001 en 2002 bijna 100 computers van het Amerikaanse leger, de lucht-macht, de marine, het Pentagon en het federaal ruimtevaartagent-schap NASA gekraakt hebben

vanuit een woning in Londen. Naar eigen zeggen was hij enkel op zoek naar informatie over ufo's. Mensenrechtengroepen en politici protesteren sinds lang tegen de uitlevering van de man.

Zijn advocaten willen de uitlevering verhinderen, omdat die "desas-treuze gevolgen" zou hebben voor de gezondheid van de man. Of McKinnon opnieuw beroep kan aantekenen, zal op een latere datum beslist worden, vermoedelijk in september. Bron: DPA / SAM / 02-08-2009.

Meer informatiewww.ufonieuws.nl

18

Twee keer per jaar, in augustus en november, regent het vallende sterren. Dat zijn geen echte sterren, maar meteoren: de lichtende sporen van stukjes ruimtesteen die in de dampkring verbranden. Waar komen meteorenregens vandaan?

Misschien is het je op een heldere nacht wel eens gebeurd: plotseling lijkt een ster door de hemel te schieten met een lange, heldere staart. Daarna verdwijnt de ‘vallende ster’, en mag je volgens velen een wens doen. Een mooi beeld, maar een vallende ster is geen ster en valt eigenlijk ook niet. Het gaat hier om meteoren, de sporen van stukjes ruimtestof die in de aardse dampkring terecht komen en daar verbranden. Meteoren komen altijd voor, maar twee keer per jaar komt de aarde terecht in een zogenaamde meteorenregen. Er kunnen dan op een heldere, donkere plaats meer dan duizend vallende sterren per uur zichtbaar zijn.

Stukjes ruimtestof, meteoroïden genaamd, komen de hele dag en vanuit alle richtingen onze dampkring binnen. De deeltjes komen vanuit de lege ruimte plotseling in de gaswolk om de aarde heen terecht. Daarbij worden ze heel snel afgeremd: zo snel, dat de stofjes uit elkaar worden gerukt en ‘verdampen’ tot er niets meer van over is dan losse moleculen. Bij dat proces ontstaat een lichtspoor, en ’s nachts is zo’n spoor te zien als een ‘vallende ster’. Op een normale nacht zijn er zes tot vijftien vallende sterren per uur te zien. Dat valt mee, als je bedenkt dat de aarde dagelijks zo’n tienduizend ton

stof uit de ruimte opveegt. Heel soms komt het voor dat een ruimtestofje of steentje zo groot is, dat een deel ervan de reis door de dampkring overleeft. Als een meteoroïde het aardoppervlak bereikt, dopen we hem om tot meteoriet.

Foto: Dit spectaculaire schilderij maakte E. Weiß van de Leonidenregen van 1833, in noord-Amerika. Bron: Creative Commons.

Twee keer per jaar komen er een paar nachten lang veel meer meteoren voor dan gebruikelijk. Dat noemen we een meteorenzwerm, en die zwermen hebben elk een naam die afgeleid is van de richting waar ze vandaan komen. Begin augustus wordt de aarde bekogeld door de Perseïdenzwerm, die uit het sterrenbeeld Perseus lijken te komen. Midden november is het tijd voor de Leoniden, te zien in het sterrenbeeld Leeuw. Het is geen toeval dat er ieder jaar rond

dezelfde tijd zo’n meteorenzwerm langskomt. De stofdeeltjes die de regen van vallende sterren veroorzaken maken deel uit van de staart van een komeet. De Perseïden maken deel uit van de komeet Swift-Tuttle, de Leoniden van Tempel-Tuttle. Die kometen zijn in het verleden dicht langs de zon gekomen, waardoor het ijs waarvan hun mantel gemaakt is verdampt en een gaswolk vormt om de kern. Daarbij komt een heleboel stof vrij, en dat blijft hangen als de komeet allang weer vertrokken is. Als de plaats waar het stof is ontstaan de baan van de aarde om de zon kruist, vliegt onze planeet er één keer per jaar doorheen.

Als je zelf vallende sterren wilt bekijken kan je dat het beste op een heldere, maanloze nacht doen. Je ziet het meest op een plaats waar de hemel niet teveel verlicht wordt door lichtbronnen op aarde (zogenaamde lichtvervuiling), dus bijvoorbeeld op het platteland. Tijdens een meteorenzwerm loont het de moeite om op een sterrenkaart op te zoeken waar het sterrenbeeld staat waarin ze zullen verschijnen. Diep in de nacht en vroeg in de ochtend zijn er dan tientallen meteoren te zien – en niemand verbiedt je even vaak een wens te doen… Bron: Kennislink.

N.v.d.r.: wil je meer te weten komen over meteoren ? Ga dan naar de website van de Vereniging Voor sterrenkunde en ga er op zoek naar de werkgroep meteoren !

Meer informatiewww.vvs.be

Meteoren, het ganse jaar door


Het officiële Starnights 2009 t-shirt is tijdelijk nog bij de Astro Event Group vzw te verkrijgen en dit voor slechts 10 euro (of 15 euro incl. verpakkings- en verzendings-kosten). Meer info: [email protected].

De Amerikaanse Spitzer Space Telescope, een ruimtetelescoop die infrarode (warmte-)straling uit het heelal detecteert, is eind juli met succes aan zijn 'warme missie' begonnen. Om infraroodstraling te kunnen waarnemen, moeten de detectoren van een telescoop zeer sterk gekoeld worden, tot vlak boven het absolute nulpunt (273 graden onder nul). Bij Spitzer gebeurde dat met behulp van vloeibaar helium. Ruim vijf jaar na de lancering op 25 augustus 2003 was het helium echter verdampt, en vanaf 15 mei 2009 is de ruimtetelescoop dan ook langzaam maar zeker opgewarmd, tot een temperatuur van 30 graden boven het absolute nulpunt. Een van de drie infrarooddetectoren (voor lange golflengten) is daardoor niet meer bruikbaar, maar de twee andere, die relatief kortgolvige infraroodstraling waarnemen, functioneren ook bij deze temperatuur nog steeds goed. Daardoor zal Spitzer de komende jaren nog steeds waardevol onderzoek kunnen verrichten aan stoffige stervor-mingsgebieden in het Melkwegstelsel, aan andere sterrenstelsels, aan planetoïden in ons eigen zonnestelsel, en aan planeten bij andere sterren. De 'warme missie' is officieel op 27 juli van start gegaan; NASA publiceerde vandaag drie infraroodfoto's die op 18 en 21 juli zijn gemaakt. De afgebeelde foto toont een stervormingsgebied in het sterrenbeeld Zwaan. Op foto's in zichtbaar licht is alleen een donkere stofwolk zichtbaar, maar Spitzer kan dwars door het stof heenkijken en brengt op die manier de pasgeboren sterren in de wolk aan het licht. 05-08-2009.

Planeetdeskundige, schrijver en space artist William K. Hartmann, oprichter van het Planetary Science Institute in Tucson, Arizona, ontvangt de 2010 Barringer Medal van de Meteoritical Society. De onderscheiding wordt jaarlijks uitgereikt aan een weten-schapper die zich heeft onderscheiden op het gebied van kosmische inslagen. Hartmann ontwikkelde in de jaren zestig van de vorige eeuw een methode om de leeftijden van planeetoppervlakken af te leiden uit kratertellingen. Al vóór de Apollo-landingen wist hij op die manier de leeftijd van de donkere 'maanzeeën' te bepalen op 3,5 miljard jaar. Zijn artikelen en schilderijen hebben bovendien een belangrijke bijdrage geleverd aan de publiciteit rond het thema kosmische inslagen. Hartmann ontvangt de Barringer Medal volgend jaar tijdens de jaarvergadering van de Meteoritical Society. 05-08-2009.

De populaire wetenschappelijke zender Discovery Channel is vanaf 1 oktober in Vlaanderen te bekijken. Daarnaast komen Vtmkzoe en Exqui Plus op de analoge en digitale kabel. Het Vlaamse Discovery Channel wordt geen heruitzending van de Neder-landse variant, maar krijgt Vlaamse reclame en voice-overs. Ook de ondertiteling wordt op termijn aange-past. De zender komt er door een overeenkomst tussen Discovery Networks Benelux en Telenet, dat het analoge televisienetwerk beheert. De zender plant onder meer programma's als Mythbusters, Storm Chasers, Dirty Jobs, Ultimate Survival en Deadliest Catch.


Kortnieuws

Het afstellen van ons weerstation blijkt moeilijker dan gedacht. Zo bleek de barometer niet correct te werken en hebben we een software matige aanpassing moeten doorvoeren. Het resultaat mag er echter wezen want we hebben heden net dezelfde resul-taten als het professionele weer-station van de Oostendse luchthaven. Ook onze thermometer moeten we aanpakken door deze beter af te schermen tegen de zon. Een aluminium scherm zal hiervoor geconstrueerd worden. Ook de web-cam doet het ondertussen opnieuw maar wegens de lange afstand tussen deze en onze server hebben we visueel verlies op de USB kabel. We zullen dit trachten op te lossen door een degelijke USB hub aan te schaffen. Alle gegevens worden momenteel doorgestuurd naar de bekende weather-underground web-site ter evaluatie. Eens alle tech-nische problemen opgelost zijn komen alle gegevens op de nieuwe AEG website te staan.

Eens de nieuwe AEG website operationeel zal zijn, vermoedelijk in de loop van het najaar, zal er oa een 'Google Agenda' ingebouwd worden waarin al onze activiteiten komen te staan. Voordeel hiervan is dat deze door elk bestuurslid, zowel thuis alsook in de vereniging, online aangepast en uitgebreid kan wor-den waardoor deze steeds up-to-date zal zijn. Deze en andere snufjes zullen van deze nieuwe website een parel maken.

Er komt, wegens een gebrek aan interesse van de leden, geen herfst kamp. Er is wél voldoende interesse in een zomerkamp dat hoogstwaar-schijnlijk opnieuw in Zuid-Frankrijk zal plaatsvinden. Vanzelfsprekend bud-getvriendelijk én kwalitatief ! Meer details volgen binnenkort...

Vanaf heden zullen we elk jaar twee sterrenkundige of ruimtevaart-gerichte verenigingen per jaar bij ons uitnodigen. Voor een leuke babbel, wat 'brainstormen' en een lekker hapje en drankje. Doel is om andere gelijkgezinden beter te leren kennen, en er misschien ook wat uit te leren. Kortom, leuk én leerzaal dus !

Er zullen meer inspanningen wor-den ondernomen om lokaal aan ledenwerving te doen. Tijdens onze beurs hadden we hiervoor helaas niet voldoende de tijd. Een gemiste kans, maar we konden niet anders wegens het vele werk. Daarom zullen we, om te begin-nen, vooral onze nieuwsbrief in onze regio promoten. Daarnaast hebben we in september een vierdelige cursus rond de geschie-denis van de sterrenkunde en beginnen we een maand later met de tweede cursus telescopenbouw.

Er zijn ook enkele uitstappen gepland. Zo gaan we in oktober naar een voordracht in AstroLAB Iris (rond de totale zonsverduis-tering), bezoeken we het vernieuw-de Koninklijke Planetarium en Volkssterrenwacht Mira in novem-ber alsook het totaal vernieuwde en uitgebreide Palais de l'univers in Noord-Frankrijk begin volgend jaar. Ook de ATT messe in Duitsland staat opnieuw op de agenda.

Vanaf heden moeten alle betaling-en, van lidgelden tot uitstappen, betaald worden via een storting op onze rekening (en niet langer via de bestuursleden) zodoende de boekhouding efficiënter wordt.

Meer informatiewww.astro-event-group.be

Rubriek

Het AEG nieuws

Redactioneel

19

Uw steun aan de sterrenkunde !

Geboeid door sterrenkunde ? Dan moet u beslist lid worden van de Astro Event Group vzw uit Oostende. Ook al kan u misschien niet steeds aanwezig zijn op onze activiteiten, toch maakt uw lidmaatschap een wereld van verschil. Want dankzij uw steun kunnen we onze diverse gratis diensten, zoals oa dit e-zine, blijven verwezenlijken en zelfs uitbreiden. Kortom, stort vandaag nog 15 euro op onze rekening en u krijgt van ons meteen ook het lidmaatschap bij volkssterrenwacht AstroLAB Iris er GRATIS bovenop (ter waarde van 30 euro) ! Storten kan op rekening nr.: 380-0195842-70 met vermelding van 'Lidgeld 2009' + je volledige naam en e-mail adres. Zeker doen !

20

Afgelopen vrijdag (7 augustus) gebruikte Frank De Winne de robotarm van het internationaal ruimtestation ISS om een koppel-element aan de buitenkant van de module Unity te verplaatsen. De Pressurized Mating Adapter 3 (PMA 3) moest plaats ruimen voor de komst van de module Tranquility (alias Node 3) met de observatie-ruimte Cupola begin volgend jaar. Samen met zijn gezel Robert (Bob) Thirsk van ISS-expeditie 20 en in nauwe samenwerking met de vluchtleiding op de grond bediende De Winne de 18 meter lange robotarm vanuit het ISS.

Het hele gebeuren nam ongeveer zes en een half uur in beslag. Daarbij werd de PMA 3-adapter verplaatst vanaf de naar de aarde toegekeerde koppelkraag (nadir-zijde) van de module Unity naar de bakboordzijde. Daarbij werd de robotarm van het station, de zogenaamde Canadarm2, gebruikt.

De PMA 3 is één van drie kegelvormige adapters voor het aankoppelen van ruimteschepen met het ISS. Ze worden gebruikt om ruimtetuigen en ISS-modules aan elkaar vast te maken, die geen met elkaar compatibele koppel-mechanismen hebben. Het ver-plaatsen van PMA 3 was nodig om plaats te maken voor de in Europa gebouwde module Node 3, onlangs door de NASA Tranquility genaamd, en de observatiemodule Cupola in 2010. De operaties met de robotarm gebeurden in nauwe samenspraak tussen de astronau-ten in de ruimte en de vlucht-controle in het Johnson Space Center van de NASA in Houston en

het hoofdkantoor van het Canadian Space Agency (CSA) in St. Hubert, Canada. De Winne en Thirsk gingen in het ruimtestation even voor 11.00 uur Belgische tijd van start. Met de robotarm van het station grepen ze de PMA 3 vast en maakten hem los van de nadirpoort van Unity. Commando's van op de grond manoevreerden de Cana-darm2 vervolgens naar de nieuwe locatie aan de linkerzijde van Unity.

Daarna namen De Winne en Thirsk de controle over de robotarm weer over en verankerden de PMA 3 op zijn locatie.

Foto's: De Winne en Thirsk bedienen de Canadarm2. De Pressurized Mating Adapter 3 werd verplaatst met behulp van de Canadarm2. Bron: ESA.

Rond 17.30 uur Belgische tijd was de opdracht eerder dan gepland achter de rug. Volgens De Winne was het een opwindende dag geweest. 'Eindelijk kon ik ook echt met de robotarm werken', zei hij.

'De opdracht was niet heel erg uitdagend, maar met robotica moet je altijd heel geconcentreerd zijn en uiterst nauwkeurig en aandachtig werken, zodat je niet de minste fout maakt.'

'Het verliep allemaal heel goed, bijna zoals tijdens de training en zelfs beter. De arm beweegt heel stabiel en is beter met de handcontrole te bedienen dan in de simulators., voegde hij eraan toe. 'Het was ook een enorm genoegen om samen met Bob te werken. We waren beiden heel geconcentreerd en heel kalm. Maar we werkten ook in een zeker tempo zodat we voorop bleven op het tijdschema.'

De Winne is goed opgeleid om zowel met de Canadarm2 te werken, als met de Japanse robotarm. Later in de missie zal hij de Japanse arm gebruiken om externe apparatuur te verplaatsen van het Japanse H-II Transfer Vehicle (HTV), waarvan de lancering naar het ISS in september is voorzien.

Wil u meer te weten te komen over Frank De Winne en z'n missie aan boord van het internationale ruimte-tstation ? Raadpleeg dan onder-staande 'link'. Bron: ESA.

Meer informatiewww.esa.int of

www.youtube.com/esa

Frank De Winne werkt met robotarm


Vandaag komen de eiwitkristallen van het PROTEIN-ruimte-experiment - gerealiseerd met de PCDF - terug aan in Ukkel voor verder onderzoek. De PCDF bevond zich al sinds maart van dit jaar in het Internationaal ruimte-station ISS. Een team van Belgische (VUB, ULg) en Spaanse (Universiteit van Granada) onderzoekers heeft het experiment uitgedacht en vervolgens gedurende 3 maanden opgevolgd, vanuit het B.USOC in de gebouwen van het Belgisch Instituut voor Ruimte-Aëronomie (BIRA). Op maandag 27 juli heeft de Japanse astronaut Kiochi Wakata het instrument uitgeschakeld en verhuisd naar het ruimteveer Endeavour. Belangrijk was dat deze verhuis snel gebeurde om de kristallen op de juiste temperatuur te houden. Op 31 juli arriveerde het ruimteveer in het Kennedy Space Center, in Florida. De PCDF (Protein Crystallisation Diagnostics Facility) is een instrument van de ESA dat bijdraagt tot de fundamentele studie van de kernvor-mings- en kristallisatieprocessen van biologische macromoleculen; en meer bepaald hoe de zwaartekracht deze processen beïnvloedt. Bron: BIRA / 06-08-2009.

Michael Schumacher blijft de wereld verbazen. Na het nieuws van zijn aangekondigde comeback in de Formule 1 heeft de zevenvoudige wereldkampioen nu een ruimtevlucht geboekt met de 'SpaceShipTwo' van de Britse miljardair Richard Branson. Kostprijs van Schumi's uitje in de ruimte: 140.000 euro. Vanaf 2011 zullen telkens zes betalende gasten samen met twee piloten door de ruimte klieven. De hele ruimtereis duurt zes uur. Tal van prominenten staan reeds op de gastenlijst van het project van Branson: ex-F1-piloot Niki Lauda, de gewezen Britse premier Tony Blair, de Britse natuurkundige Stephen Hawking... Elke deelnemer moet zich eerst drie dagen medisch laten testen in de Californische woestijn. Wie niet door de controle geraakt, krijgt zijn inschrijvingsgeld terugbetaald. Bron: LPD / 10-08-2009.

De 26-jarige Amerikaanse Jekaterina Dmitrijeva had haar bruidmeisjes en tientallen gasten meegenomen naar het vluchtleidingcentrum. Zij zagen hoe Dmitrijeva haar aanstaande diep in de ogen keek via de satelliet en de ring aan haar vinger schoof die haar door een plaatsvervanger werd aangereikt. Malentsjenko, die voor de gelegenheid een strikje om zijn ruimtepak had gedaan, kreeg assistentie van Edward Lu, zijn collega in het ISS. Lu zette ook op een keyboard de bruidmars in. Volgens de Texaanse wet kan een huwelijk op afstand worden afgesloten als een van de partners een goede reden heeft om afwezig te zijn. Malentsjenko had zijn bruid in december 2002 ten huwelijk gevraagd en zou op de geplande trouwdatum terug geweest zijn van zijn ruimtemissie. Door uitstel van de ruimtevlucht bleek een gewoon huwelijk echter niet mogelijk op de geplande dag. Daarop besloot Malentsjenko tot een huwelijk op zo'n 380 kilometer afstand van zijn bruid. Malentsjenko keerde in oktober 2003 terug op aarde, en kon dan pas zijn echtgenote in de armen sluiten. Bron: De standaard.


Kortnieuws

Ik verkoop mijn 20cm Celestron Advanced Newton op CG5 equa-toriaal GOTO montering (C8-NGT). Nieuwprijs is momenteel €1049. Ieder serieus bod wordt in over-weging genomen. Interessant om te weten: de kijker kan gedemon-streerd en getest worden tijdens Starnights in Ieper (21-23 aug 2009). Reden verkoop: grotere kijker aangeschaft. Ik heb er meer dan 4 jaar lang met veel plezier waargenomen. Met deze telescoop heb ik de 110 Messiers en de volledige Herschel-400 lijst kunnen waarnemen. Het is dus een uitstekende telescoop voor deepsky waarnemingen, zowel voor show-pieces als voor zwakke objecten. De GOTO werkt uitstekend en is zeer nauwkeurig. Celestron Advan-ced Serie 203mm f/5 - Newton op CG5 equatorial GOTO mount. Uit-stekende telescoop voor deepsky waarnemingen dankzij korte brand-puntsafstand (f/5), 9x50mm zoeker,GOTO computer control system,

Nextstar handcontroller met data-base van 40.000 objecten, auto-guide port voor astrofotografie, stevige 2” stainless steel tripod, in hoogte verstelbaar. Wordt in de handel standaard enkel met één Plossl oculair 20mm geleverd. Ik voeg er een 15mm en Celestron 2x Barlow bij toe. Handleiding (in het Engels). Let op! De telescoop wordt geleverd ZONDER voeding (is standaard ook niet geleverd). Optioneel: dauwkap: geen last meer van een dauw op de vangspiegel. Upgrade naar TS 2” Crayford focuser met 1:10 microfocuser (nieuwprijs €148), Orion Cheshire collimator (nuttig), Oculairen: 32mm, 15mm, … Maan en planeet filters. Voor meer informatie neem contact op via: [email protected].

Mail ons uw zoekertje [email protected]

Rubriek

Te koop

Redactioneel

21

Artikel

The big ask again

Redactioneel

Op het Klein Strand van Oostende zijn deze namiddag (29 augustus) meer dan 10.000 dansers opge-daagd voor de opnames van de clip 'The Big Ask Again'. Dit project onder begeleiding van regisseur Nic Balthazar wil de klimaatopwar-ming onder de aandacht brengen. De datum was niet lukraak gekozen: over 100 dagen vindt in Kopenhagen een nieuwe top plaats over de opwarming van de aarde.

Het waren Nic Balthazar en weer-vrouwen Jill Peeters en Sabine Hagedoren die het grote publiek hadden opgeroepen om vandaag op het strand van Oostende te komen dansen op de muziek van U2. De Ierse groep steunt de actie door de rechten op haar nummer 'Magnificent' gratis ter beschikking te stellen. Les Ballets C de la B en Koen Augustijnen zorgen voor de choreografie. De kaap van de 10.000 dansers werd snel over-schreden. De opnames voor de nieuwe clip, die vanaf november in

tien taalversies wereldwijd wordt verspreid om aandacht te vragen voor het klimaatprobleem, duurden tot 18.00 uur. Daarna vond in Oostende nog een dansfeest plaats met tal van bekende dj's.

In augustus 2008 werd een eerste filmpje ingeblikt. Op de regenach-tige dag daagden toen ongeveer 6.000 figuranten op. Dit jaar wilde de organisatoren dubbel zoveel volk om de druk te verhogen. Het doel van de clip is de beleids-makers te overtuigen dat falen in Kopenhagen geen optie is. "De wereldleiders moeten in december de voorlopig belangrijkste beslis-sing van deze nog jonge eeuw nemen", zegt Nic Balthazar. "Ze moeten een opvolger goedkeuren voor het Kyoto-protocol. Wij hebben alvast bewezen dat veel mensen van de opwarming van de aarde wakker liggen." Bron: Belga.

Meer informatiewww.thebigaskagain.be

22

Is het niet zalig om onder aan-trekkelijke omstandigheden waar-nemingen te kunnen doen. Geniet van de maand september: de duisternis valt vroeger en vroeger, de temperaturen zijn mild en de sterrenhemel is zoals gewoonlijk prachtig. Bij valavond is de zomerdriehoek boven het hoofd (zenitaal) waar te nemen en op een goed donkere plaats is het mogelijk om de melkweg van zuid naar noord te volgen. De Zwaan vliegt richting zuiden, vluchtend voor de nakende winter en boven de noordoostelijke horizon maakt het Vliegend Paard zijn intrede. Ter voorbereiding van een waarneem-nacht zoek ik graag es een minder bekend sterrenbeeld op zoals het Vosje (Vumpecula) of de Pijl (Sagitta), kleine groepjes van minder heldere sterren verstopt tussen de meer gekende en opvallende sterrenbeelden.

Planetaire nevels zijn uitzonderlijke objecten en iedere ‘dode’ ster, althans de niet al te zware sterren, laat zijn eigen uniek erfenis achter onder de vorm van een zacht schijnende gasschil. Bij sommige planetaire nevels is de restant van de oorspronkelijk ster nog te zien als een zwak schijnend lichtje centraal in de nevel. De Zomer-hemel is bezaait met planetaire nevels en opzoeken en beschrijven van deze objecten is een mooi zomerproject.

Messier 27 (NGC 6853) is het eerst ontdekte object in zijn klasse namelijk die van de Planetaire Nevels. Messier beschreef het object op 12 juli 1764 als ovaal-vormig en het is John Herschel, zoon van William, die er de typische vorm in herkende en het object bedacht met de naam de ‘Halternevel’.

Het is misschien wel de mooiste planetaire nevel voor ons Europese waarnemers en M27 toont ongelooflijk veel details voor de aandachtige waarnemer. In kleine telescopen wordt de 8-vorm of klokhuis-vorm onmiddellijk duidelijk en lijkt de nevel te zweven in een zéér sterrijk beeldveld. Probeer es wat meer te vergroten en laat het object traag door het beeldveld glijden: misschien lukt het om enkele bijkomende details op te merken zoals de centrale ster, met een magnitude van 13.5, en de heldere zone in het noordelijke deel. In een iets groter instrument worden de holtes opgevuld met bijkomenden nevel en krijgen we een zicht op de ansae of de oren die als nevelige bogen zichtbaar worden, ze geven M 27 een ovalen indruk.

Eén van de leukere exemplaren in de catagorie van de Planetaire Nevels is NGC 6781 in het sterrenbeeld de Arend (Aquila). De Arend is iedere zomer opnieuw een

sterrenbeeld dat ik graag verder uitkam en tijdens een van die zoektochten viel mijn oog op NGC 6781. Dit is een zéér fotogeniek object maar visueel wordt dit object minder geobserveerd en daar is geen enkele reden voor want die is echt een pareltje. Verwacht een vrij groot en redelijk zwak object, 2 maal zo groot als de Ringnevel en ook een stuk moeilijker. Ga eens rustig en aandachtig kijken naar verdere details: de rand van de nevel is iets meer helder en vormt een ring die het geheel een ‘sikkel’-effect geeft. De holte zelf in opgevuld met een zwakke waas.

Er zijn van die objecten die echt de moeite lonen om geobserveerd te worden maar die toch zelden beschreven worden in de literatuur. De planetaire nevel NGC 7008 in het sterrenbeeld de Zwaan (Cygnus) is daar een typisch voorbeeld van. Dit object is vrij opvallend en met een magnitude van 10,7 zal deze nevel met een groot instrument onmiddellijk in het oog springen. Probeer afhankelijk van de stabiliteit van de lucht (de seeing) de vergroting wat op te drijven en ga es zoek naar bijkomende details: dit is een uitermate detailrijk object ten noorden van een opvallende dubbelster. Met een 400mm kon ik volgende zaken opmerken: Aan de westelijke zijde is een boog op te merken die aan de noordelijk zijde eindigt in een opvallende verheldering. De boog is gevuld met zwakke nevel en de centrale ster met een magnitude van 14,0 is makkelijk te observeren. Zéér mooi object en dat echt verdient om meer geobserveerd te worden. Tijdens de zomer en de herfst kan je een poging wagen.

Neem dit schitterende objecten zeker eens waar en stuur me een verslagje, foto of tekening. Tot volgende maand.

Foto rechts: M1 (NGC 6781) oftewel de krabnevel door Karel Teuwen met een 40 cm Hypergraph f8 op een Paramount ME. Detector: SBIG STL-11000M. Belichting: Lum 380 min (1x1 bin) en RGB 220:200:240 min (2x2 bin). Locatie: Turnhout. Foto links: M27 door Philippe Vercoutter.

Meer informatiewww.deepsky.be

Diep in... september

Rubriek Kurt Christiaens

24

Maar waarom is de tijd voor ons zo belangrijk? Stelt u voor… een wereld zonder een universele tijdreferentie. Hoe zouden wij ergens kunnen afspreken, hoe zouden wij de gepresteerde uren van een werker kunnen betalen, enz. Zonder duidelijke tijdnorm zou ons wereld chaotisch eruit zien.

De tijdberekening is dus van groot belang, en heeft niet alleen een economisch, maar ook een politiek en een sociaal belang. Zo werd de zaai- en oogsttijd reeds in de Oudheid door middel van een kalender bepaald. Daarnaast probeerde men ook te bepalen hoelang een reis ging duren, of wanneer de belangrijke feesten of de volgende verkiezingen plaats moesten hebben. In de Oudheid, wie de tijdbepaling kon begrijpen en gebruiken had veel macht. Zo probeerde machtige keizers en koningen hun tijdperk te beïn-vloeden. Bij de Romeinen vielen af en toe sommige dagen weg of omgekeerd naar gelang deze een negatieve of positieve invloed hadden op de politiek. Laten we ons ook niet vergeten dat Julius Caesar destijds de juliaanse kalender zonder schrikkelmaan-den invoerde, en de maand Quintilius (of vijfde maand) herbenoemd naar Iulius. Zijn achterneef Augustus verandert de 30-daagse maand Sextilius naar de 31-daagse maand Augustus. Ook bij de Chinezen kunnen wij het belang van de tijd terug vinden. In de XVde eeuw Purperen Verboden Stad vanwaar de Quin- en Ming-dynastie hun macht beoefent, vindt men een zonnewijzer die gebruikt werd om het begin van de zaai- en oogsttijd te berekenen maar ook een heleboel astronomische fenomenen. Door dit allemaal beseffen we beter hoe belangrijk de controle van de tijd was voor de staatsleider in de oudheid en in de middeleeuwen.

Maar de tijd ging ook van belang zijn een beetje later voor de ontdekkingsreizen. Zon en sterren werden destijds gebruikt om de positie te bepalen. De breedte berekenen op zee was niet zou moeilijk en de zeevaarders konden dat met een goede nauwkeurigheid door middel van de Jakobsstaf en astrolabium die later door precisie-

instrumenten, de octant en de sextant, vervangen werden. Voor de lengte te meten moest men eerst het tijdsprobleem oplossen. Gezien de wazige tijdprecisie bepaald met behulp van een zandloper of een zonnewijzer, reisden de eerste zeevaarders voor grote reizen eerst naar het Noorden of het Zuiden, naar een welbepaalde breedte om daarna naar het Oosten of Westen te varen naar hun bestemming. Men legde een verband tussen de gekende lengte van een startpunt met een afgelegde afstand op een bepaalde breedte. De afstand werd berekend door middel van de gemiddelde snelheid van het schip op een bepaalde tijdsperiode.

Een fout in de tijdberekening had dus een onmiddellijk invloed op de positie. Een fout in de positie kon als gevolg hebben dat het schip een eilandje nooit zag, en dat het schip verloren liep. Toch durfden sommigen grote reizen onder-nemen die voor enkelen wel fataal gingen zijn. Hier mogen wij ook niet vergeten dat die ontdekkings-reizigers vaarden weg van hun thuishaven met weinig kennis van de stromingen in de oceanen o.a. Kort wil dat zeggen dat degene die verantwoordelijk was voor de tijd op die lange reis van groot belang was.

Foto: Twee pagina's van de wereldbekende 'Nautical Almanac' uitgegeven door de U.S. Naval Observatory in 2002. Bron: Wikipedia.

In de tweede deel van de XIXde eeuw werd er in Engeland veel aan de plaatsbepaling en dus aan de juistheid van de lengtebepaling gewerkt. In 1762 ontwierp de Engelsman John Harrison een chronometer die ook op zee de tijd met een zeker nauwkeurigheid aangaf, onafhankelijk van omgevingscondities (onder andere temperatuur, luchtvochtigheid en slingerbewegingen van het schip). Daarnaast kwamen de eerste Engelse Nautical Almanak ook uit, vanaf 1767. Daarmee konden de zeevaarders door middel van tabellen en rekeningen hun positie met nog meer nauwkeurigheid bepalen ten overzicht van de zon, de maan of wel zichtbare sterren. Bij slecht weer werd er met een gegiste positie gewerkt.

De plaatsbepaling nam aan belang toe. Gezien er meer zeeverkeer was, en aangezien schepen vlug van een haven naar een andere moesten varen voor economische redenen, werd er nog verder gewerkt aan de nauwkeurigheid van de scheepschronometer. Schepen verliezen door navigatie-fouten te wijten aan een verkeerde positieberekening kon minder en minder aanvaard worden. Door de strijd tussen de Engelse en de Franse vloot tijdens de napoleontische oorlogen en de twee wereldoorlogen enerzijds, en door de industriële revoluties in Europa en de toename van het wereldwijde scheepvaartverkeer

Tijd... Om wat over tijd te praten

Artikel PH Camut

Artikel

27e IAU vergadering

Redactioneel

Kortnieuws werd er nog veel aan de precisie van de uurwerken gewerkt.

Foto: De atomaire tijdsschaal wordt ingevoerd. Deze tijd wordt gebaseerd op de trillingsfrequenties van moleculen (ammo-niak, …) of op de overgang tussen energie-toestanden van atomen (cesium, rubidium, …). Bron: Koninklijke Sterrenwacht.

Eens het piëzo-elektrisch effect goed begrepen maakte men de eerste kwartshorloges, die kleiner en nog meer nauwkeurig waren en meer aangepast om aan boord van schepen te steken. Vanaf de jaren 50 werd er ook stilaan aan de nieuwe maar veel duurder atoomklok. Wanneer men van een mechanisch uurwerk een precisie van enkele seconden per dag kon

verwachten, haalde men enkele seconden per maand met een kwartshorloge en 1 seconde per eeuw op een atoomklok. De precisie van deze twee laatste nieuwe uurwerken zal van belang zijn voor het huidige plaatsbepa-lingssysteem GPS maar ook voor onze alledaagse computer-systemen.

De tijdberekening is vandaag zo precies dat men met behulp van atoomklokken de variatie van de aarderotatie kunnen meten. Maar laten we ons niet vergeten wat van belang is. De middagtijd blijft bepaald door de zon die het hoogste punt heeft bereikt of wanneer de culminatie van de zon de grootste is. Dit is een astronomische waarde die onze alledaagse leven beïnvloed. En als de rotatiesnelheid van de aarde nog afneemt zal de lengte van de dag toenemen. Maar de middelbare zonnedag blijft onze referentie, en de tijd van de atoomklokken zal zich moeten aanpassen aan onze astrono-mische middag. De wetenschap-pers beheersen vandaag mis-schien de tijd, maar zullen hun uitvindingen toch nog altijd moeten aanpassen aan de natuur. Bron: PH Camut. Dit artikel werd geschreven naar aanleiding van de Meade telescoop wedstrijd.

Meer informatiewww.observatoire.be

25

Nieuwe infraroodfoto's van het gebied Hotei Regio op de grote Saturnus-maan Titan, gemaakt door de Ameri-kaanse planeetverkenner Cassini, doen vermoeden dat er actief ijs-vulkanisme voorkomt op deze intrigerende planeetmaan. De nieuwe opnamen zijn gepresenteerd door Robert Nelson en Rosaly Lopes van NASA's Jet Propulsion Laboratory tijdens het driejaarlijkse congres van de Internationale Astronomische Unie dat gehouden wordt in Rio de Janeiro. Volgens de planeetonderzoekers is het variërende uiterlijk van Hotei Regio op de infraroodfoto's het gevolg van afzettingen van bevroren ammoniak dat samen met bevroren water uit het inwendige van Titan omhoog komt aan het oppervlak. Titan is de op een na grootste maan in het zonnestelsel, en de enige met een dichte dampkring. De temperatuur is er 180 graden onder nul, maar aan het oppervlak van Titan spelen zich dezelfde geologische processen af als op aarde: wind, regen (maar dan van vloeibaar methaan), gebergtevorming, tekto-nische processen, en mogelijk dus ook (ijs-)vulkanisme. Tot dusver is ongeveer een derde van het Titan-oppervlak door Cassini in kaart gebracht met behulp van radar. Op die manier zijn ook duinen en methaan-meren ontdekt. 06-08-2009.

De Amerikaanse Kepler-satelliet, die op 6 maart 2009 gelanceerd werd en jacht gaat maken op aarde-achtige planeten bij andere sterren, heeft de dampkring en de schijngestalten van een reeds bekende exoplaneet gedetecteerd. Het gaat om HAT-P-7b, een Jupiter-achtige planeet die elke 2,2 dagen een kleine cirkelbaan beschrijft rond een ster op ongeveer duizend lichtjaar afstand. Tijdens de testfase van de Kepler-telescoop zijn precisiemetingen verricht aan het gecombineerde licht van de ster en de bijbehorende planeet. Niet alleen was daarbij de regelmatig terugkerende planeetovergang zichtbaar (wanneer de planeet gezien vanaf de aarde voor de ster langs beweegt en een deel van het sterlicht tegenhoudt), maar ook de bedekking van de planeet door de ster, een halve omloop later, die tot een veel kleinere helderheidsvariatie leidt. Bovendien registreerde Kepler in de tussenliggende periode een heel subtiele variatie in de totale hoeveelheid ontvangen straling, veroorzaakt door de schijngestalten van de planeet. Uit de metingen kon afgeleid worden dat de planeet een dampkring heeft met aan de dagzijde een temperatuur van ongeveer 2375 graden Celsius, en dat er vrijwel geen warmtetransport plaatsvindt naar de nachtzijde. Soortgelijke metingen (aan een andere exoplaneet) werden eerder dit jaar gerapporteerd door Leidse astronomen, die gebruik maakten van een veel grotere telescoop op aarde. De Kepler-metingen zijn zo nauwkeurig dat er niet meer aan wordt getwijfeld dat de satelliet de komende drieenhalf jaar aarde-achtige planeten moet kunnen ontdekken, als die tenminste bestaan. 06-08-2009.


De Internationale Astronomische Unie (IAU), met 145 aangesloten landen en ruim tienduizend leden de grootste sterrenkundige organi-satie ter wereld, gaat zich de komende jaren onder andere rich-ten op de ontwikkeling van sterren-kundeactiviteiten in de Derde Wereld.

Dat is een van de resoluties die donderdag zijn aangenomen tijdens de slotceremonie van de zevenen-twintigste algemene vergadering die de afgelopen twee weken is gehouden in Rio de Janeiro, Brazilië. Het nieuwe programma, onder leiding van vice-president George Miley, wordt gezien als een vervolg van het succesvolle Interna-tionaal Jaar van de Sterrenkunde.

Robert Williams, voormalig direc-teur van het Space Telescope Science Institute, neemt de komen-de drie jaar het presidentschap van de IAU over van Catherine Cesarksy. Ian Corbett volgt de Nederlandse astronoom Karel van der Hucht op als secretaris-generaal. De achtentwintigste alge-mene vergadering van de IAU wordt in de zomer van 2012 gehouden in Beijing.

Via de Belgische IAU afdeling, waar ook de AEG in zit, zullen we u dan ook op de hoogte houden van verdere locale initiatieven.

Meer informatiewww.iau.org

26

Op dit moment broedt een comité, geleid door Norman Augustine, 7 scenario's voor de toekomst van de Amerikaanse ruimtevaart. De space shuttle moet in 2010 met pensioen en NASA heeft het Orion ruimte-schip aangewezen als opvolger en de Ares-I en -V als raketten die Amerika terug op de maan moeten brengen. Maar niet iedereen is overtuigd dat dit de juiste weg terug naar de maan is.

In Juni begon het Augustine comité met leden uit de industrie, universiteiten, de luchtmacht en het astronauten korps aan een review van het bemande ruimtevaartpro-gramma. De achtergrond ervan is dat de keuze die NASA gemaakt heeft voor de Ares-I en -V raket misschien niet de meest econo-mische of de beste is geweest. Ook duurt het jaren na de landing van de laatste shuttle voor de eerstvolgende bemande Amerikaanse missie gelanceerd kan worden. Er zijn critici die vinden dat NASA niet goed genoeg naar alternatieven gekeken heeft. Dat beoogt het Augustine comité wel te doen. Zelfs partners als ESA en lanceerbedrijf Arianespace zijn gevraagd om voor het comité te spreken. Het Augustine comité heeft allerlei organisaties om alternatieven gevraagd en men heeft de mogelijke toekomst-scenarios gereduceerd tot zeven.

Tussen die zeven scenarios zitten de volgende opties:

Scenario 1 is het huidige scenario dat NASA voor ogen heeft: de shuttle blijft vliegen tot 2011 en in 2015 wordt ISS afgedankt. ISS wordt tot 2015 bereikt met behulp van Russische Sojoez raketten, daarna de Orion, die met een Ares-I raket gelanceerd wordt. Later komt de Ares-V raket, die NASA astronauten naar de maan kan brengen. De eerste maanlanding staat dan gepland in 2024 waarna men werkt aan een maanbasis. Het nadeel van dit scenario is een lang gat in de mogelijkheden voor bemande ruimtevaart: van 2011 t/m 2018. Ook het al in 2015 afdanken van ISS ligt politiek gevoelig.

Scenario 2 is meer gefocussed op ISS. De shuttle vliegt nog steeds tot 2011, daarna nemen de Sojoez en Ares-I of een commerciële partij het over (bijvoorbeeld SpaceX met zijn Dragon ruimteschip). ISS wordt bemand tot in 2020. Ook in dit

scenario past de Ares-V maanraket, maar een eerste maanlanding is pas in 2028. Het gat tussen de shuttle en de bemande Orion is zelfs nog groter in dit scenario. Pas in 2019 zal die vliegen. De enige hoop op bemande ruimtevaart ligt dan in handen van commerciële organisaties.

Bij scenario 3 wil men vooral zo snel mogelijk af van de lage baan om de Aarde (waar de shuttle en ISS tot veroordeeld zijn). Dus de shuttle houdt men tot 2011 en ISS tot 2015. Men werkt zo snel mogelijk aan de Ares-V raket, waarmee men niet alleen de maan bezoekt, maar ook asteroïden en men Lagrange punten kan bezoeken. Dat laatste zou mogelijk interessant kunnen zijn voor een ruimtestation op dat punt. NASA's bemande ruimtevluchten beginnen pas als de Ares-V gelanceerd kan worden, dus rond 2019/2020.

Tot zover de scenario's die binnen het huidig budget van NASA vallen. Experts zijn het er over eens dat dit budget grote beperkingen oplegt. President Obama heeft aange-geven dat hij een geïnspireerd programma wel wil financieren. Dus laten we eens kijken naar de alternatieven die boven NASA's budget uitkomen.

Scenario 4 is gebaseerd op het Shuttle systeem. De shuttle blijft vliegen tot 2015 en ISS blijft bemand tot 2020. Na 2015 wordt de Sojoez of een commerciële optie ingezet. Als zware raket wordt niet de Ares-V raket genomen, maar de DIRECT optie of een zware onbemande shuttle. Gedacht wordt aan brandstof depots onderweg en een maanbasis. Deze optie heeft het korste gat tussen shuttle en de opvolger voor bemande vluchten. Al met al valt dit scenario in beperkte mate buiten het budget.

Interessant is de keuze voor de zware raket in scenario 4. Het DIRECT / Jupiter rakettensysteem is bedacht door NASA-medewer-kers en technici uit de ruimte-industrie in hun vrije tijd. In een filmpje op Internet leggen zij uit hoe zij, gebaseerd op Shuttle hardware, meer kunnen bereiken met hetzelfde budget. Volgens de bedenker is het DIRECT systeem "safer, simpeler, sooner". De Shuttle-Derived Heavy Lift Launch Vehicle is een raket die zelfs nog meer van de huidige

shuttle uitgaat. Aan de bestaande externe tank en opduwraketten wordt nu een onbemande raket gekoppeld. Dat betekent dat je met deze raket weinig hoeft te veranderen aan de huidige lanceer-platforms en andere hardware.

Scenario 5 wordt het "Deep Space" scenario genoemd. Hierbij wordt de shuttle in 2011 afgedankt, maar ISS blijft bemand tot 2020. Ook hier wordt een shuttle-afgeleide raket gebruikt of een bestaande zware Atlas-V of Delta-IV raket. Ook de Sojoez en de commerciële bemanning van ISS zijn hier in meegenomen. Apart aan dit scenario is dat de maan geheel overgeslagen wordt en meteen voor deep space missies gekozen.

Scenario 6 gaat uit van het einde van de shuttle in 2011, ISS in 2020 en een shuttle-afgeleide raket of een bestaande zware Atlas-V of Delta-IV raket. Ook de Sojoez en de commerciële bemanning van ISS zijn hier in meegenomen. In dit scenario worden er wel maan-landingen uitgevoerd, maar er wordt geen maanbasis gebouwd. In dit plan zou de eerste maan-landing tegen 2020 kunnen plaatsvinden. Hoe lang het duurt na de shuttle voor er een nieuwe bemande lancering kan plaats-vinden is nog onbekend.

Tenslotte is er het Mars first programma, het zevende scenario. Ook hier eindigt het shuttlepro-gramma in 2011, ISS in 2020. De Ares-V raket wordt ontwikkeld en er zou een bemande maanlanding mee kunnen worden uitgevoerd. Daarna wordt zo snel mogelijk gewerkt aan een missie naar Mars in 2030. Nu al is berekend dat dit programma extreem duur wordt en het programma erg hangt op een commerciële optie naar ISS.

Scenarios 4 en 5 zijn met name kansrijk. En als een van deze scenarios uit gaan komen, dan gaan we heel andere ruimtevaart zien dan we de afgelopen 30 jaar gewend waren. Misschien gaat het wat lijken op wat ons na Apollo is beloofd. Wat het Augustine comité ook op gaat leveren, het inspireert technici nu al om met interessante ideeën op de proppen te komen die we in lange tijd niet meer gezien hebben.

Meer informatiewww.nasa.gov

Amerika denkt na over z'n toekomst

Artikel Marcel-Jan Krijgsmant

Een klein maantje in de ring van de planeet Saturnus heeft zijn bestaan verraden door de langgerekte schaduw die het werpt op het ringenstelsel. Twee maal per omloop (ongeveer eens in de vijftien jaar) staat de zon exact boven de evenaar van Saturnus, en wordt het brede ringenstelsel van de planeet van opzij beschenen. Op 11 augustus 2009 zal er opnieuw zo'n 'equinox' plaats-vinden. Kleine oneffenheden en verticale structuren in het ringenstelsel - dat een dikte van slechts een meter of tien heeft - werpen dan opvallende schaduwen. De Amerikaanse planeet-verkenner Cassini fotografeerde onlangs een veertig kilometer lange schaduw in de zogeheten B-ring van Saturnus (het breedste en helderste deel van het ringenstelsel), die afkomstig is van een klein maantje dat in het ringenstelsel ligt ingebed. Uit de schaduwlengte en de bekende invalshoek van het zonlicht is berekend dat het object ongeveer tweehonderd meter boven het ringvlak moet uitsteken. Dat betekent dat het mini-maantje een middellijn van zo'n vierhonderd meter moet hebben. Het bevindt zich op ca. 480 kilometer binnen de Cassini-scheiding, het relatief lege deel in het ringenstelsel van de planeet tussen de A- en de B-ring. Net als de kleine deeltjes waaruit het ringenstelsel bestaat, gaat het zo goed als zeker om een klomp ijs, of wellicht een verzameling ijsbrokken die door de onderlinge zwaartekracht bijeengehouden worden. Overigens heeft Cassini ook verticale structuren ontdekt in de dunne F-ring van Saturnus. 07-08-2009.

De allereerste zwarte gaten die in het heelal ontstonden, in de eerste paar honderd miljoen jaar na de oerknal, waren op dieet: ze slokten relatief weinig materiaal uit hun omgeving op, waardoor ze nauwelijks groeiden. Dat blijkt uit gedetailleerde simulaties die uitgevoerd zijn met een krachtige supercomputer van het Stanford Linear Accelerator Center in Californië. Kort na de oerknal ontstond de eerste generatie sterren. Die sterren waren veel zwaarder dan de zon. Sommige stortten aan het eind van hun relatief korte leven ineen tot zwarte gaten. Uit de computersimulaties blijkt echter dat die zwarte gaten nauwelijks gas uit hun omgeving konden opzuigen. Die omgeving was in een eerder stadium namelijk schoongeblazen door de energierijke straling en de krachtige deeltjeswind van de zware ster. Hoewel de zwarte gaten in de loop van vele tientallen miljoenen jaren dus nauwelijks zwaarder werden, slokten ze af en toe toch wel wat materie op, waarbij veel röntgenstraling de ruimte in werd gezonden. Die straling wist het gas op grote afstanden rond het zwarte gat te verhitten, waardoor de vorming van nieuwe sterren werd belemmerd. De computersimulaties behoren tot de meest gedetailleerde die ooit zijn uitgevoerd. Ze tonen aan dat de vorming van de eerste generatie zwarte gaten van grote invloed is geweest op de verdere ontwikkeling van het heelal. De resultaten worden binnenkort gepubli-ceerd in Astrophysical Journal Letters .


Kortnieuws

27

Artikel

Drievoudige planetoïde

Redactioneel

De NASA heeft een aantal belangrijke stappen gezet die het gebruik van kernenergie voor de stroomvoor-ziening van een permanent bemande maanbasis moeten mogelijk maken, meldt de gezaghebbende website space.com. Het Amerikaanse ruimte-vaartbureau wil tegen 2020 weer Amerikanen naar de maan sturen. Dat kan leiden tot een bemande maanbasis om het oppervlak verder te onderzoeken, en als voorbereiding op een bemande missie naar Mars. Om zo'n basis van energie te voorzien, onderzoekt de NASA de haalbaarheid van kleine systemen voor atoomsplit-sing. De splitsing van atoomkernen moet leiden tot een duurzame en gecontroleerde reactie waarbij hitte vrijkomt. Die wordt dat omgezet in stroom. De atoomfabriekjes zijn zo groot als een vuilnisemmer, en zouden tot 40 kilowatt aan duurzame energie moeten voortbrengen. Dat is genoeg is voor een maan- of Marsbasis, of zowat acht huizen op Aarde, luidt het. In recente tests hebben de NASA en het energieministerie enkele door-braken bereikt. Een eerste betrof een proef met een lichtgewicht radiatorpaneel, dat in het luchtledige aan extreem koude temperaturen werd blootgesteld. Bij de tweede werd gesmolten vloeibaar metaal door een Stirlingmotor gepompt die door warmte wordt aangedreven. Hierbij werd gesimuleerd hoe hitte van een kernreactor naar een omvormer kan worden geleid om stroom op te wekken. In een derde test kreeg een alternator van een Stirlingmotor een stralingsbombardement te verduren, tot twintig keer de toegelaten gecumu-leerde dosis voor atoomfabrieken op Aarde, om te zien hoe het ding zich zou houden. Het doorstond de test met vlag en wimpel, aldus space.com. De volgende stap, gepland voor 2012, is het combineren van de radiator, de motor en de alternator tot één enkele demonstrator van een atoomfabriek. Bron: Belga / SAM / 10-08-2009.

Dankzij een akkoord tussen de NASA en het Italiaanse ruimtevaartbureau ASI zal de Italiaanse astronaut Roberto Vittori een derde vlucht naar en met het Internationaal Ruimtestation ISS maken. Dat heeft het Europese Ruimtevaartbureau ESA bekendgemaakt. Vittori vloog in april 2002 en in 2005 al telkens tien dagen met het ISS, waarbij hij de heen-en terugreis met een Russische Sojoez maakte. In juli of september 2010 zal de Italiaanse ESA-astronaut met een spaceshuttle naar het ISS vliegen, tijdens de missie waarop het complex de Alpha Magnetic Spectrometre (AMS) krijgt. Hij mag van de Amerikanen als vluchtspecialist mee omdat de NASA dan een door Italië gebouwde vrachtmodule gebruikt. Bron: Belga / ADB / 12-08-2009.


Kortnieuws

De kleine hoeveelheden methaan-gas (CH4) in de ijle dampkring van de planeet Mars stellen planeet-onderzoekers voor steeds grotere raadsels. De Marsdampkring bestaat grotendeels uit kooldioxide, stikstof en argon, maar enkele jaren geleden ontdekte de Europese planeetverkenner Mars Express ook kleine hoeveelheden methaan. Vervolgonderzoek met grote telescopen op aarde wees uit dat methaangas op Mars zeer gelokaliseerd voorkomt, en dat er grote en snelle variaties zijn in de hoeveelheid methaan. Franse onderzoekers concluderen deze week in een artikel in Nature dat de waarnemingen alleen te verklaren zijn wanneer methaangas extreem snel wordt afgebroken, door een tot nu toe onbekend chemisch proces. De bron van het Marsmethaan is niet bekend. Het zou om vulkanische processen kunnen gaan, maar sommige onderzoekers speculeren ook dat het waarge-nomen methaangas geproduceerd kan worden door micro-organismen in de Marsbodem. Om onduidelijke redenen vindt de productie van methaan slechts in bepaalde gebieden plaats, waarbij de locatie in de loop van de tijd ook varieert,

onder andere met de Marsseizoenen. Wat echter nog veel opmerkelijker is, is dat het methaangas zich niet door de dampkring verspreidt. Normaal-gesproken zou je verwachten dat het gas pas na een paar honderd jaar wordt afgebroken door chemische processen in de dampkring. In die periode zou het zich gemakkelijk door de hele Marsdampkring moeten kunnen verspreiden. Modelberekeningen van Franck Lefèvre en Francois Forget wijzen nu uit dat de waarnemingen van de verdeling van Marsmethaan eigenlijk alleen verklaard kunnen worden wanneer de productiesnelheid veel hoger is dan tot nu toe werd aangenomen, en wanneer het methaan een paar honderd keer zo snel word afgebroken dan verwacht: ruim binnen een jaar. Kennelijk is er een tot nu toe onbekend chemisch proces werkzaam, mogelijk aan het Marsoppervlak. In dat geval moet echter geconcludeerd worden dat het Marsmilieu buiten-gewoon vijandig is voor organische moleculen.

Meer informatiewww.esa.int/marsexpress

Artikel

Mars blijft verbazen

Redactioneel

29

Voor de tweede keer in de geschiedenis is een drievoudige planetoïde ontdekt. Het gaat om een zogeheten aardscheerder - een klein hemellichaam dat de aarde op kleine afstand kan naderen.

De planetoïde, met de catalogus-aanduiding 1994 CC, werd vijftien jaar geleden al gevonden, maar pas deze zomer is ontdekt dat hij twee kleine maantjes heeft. Dat blijkt uit radarwaarnemingen die op 12 en 14 juni zijn verricht met de Goldstone-radioschotel van de Amerikaanse ruimtevaartorganisa-tie NASA. 1994 CC passeerde de aarde op 10 juni op een afstand van slechts 2,5 miljoen kilometer (zesenhalf keer de afstand van de aarde tot de maan), waardoor het

mogelijk werd gedetailleerde radar-waarnemingen uit te voeren. De planetoïde zelf heeft een middellijn van ongeveer 700 meter; de twee maantjes zijn minstens vijftig meter in doorsnee.

Tot nu toe was slechts één drievoudige planetoïde ontdekt: 2001 SN263. De ontdekking van het drievoudige karakter van 1994 CC is inmiddels bevestigd door radarwaarnemingen met de grote Arecibo-radiotelescoop op Puerto Rico. De drievoudige aardscheer-der vliegt in 2074 opnieuw op kleine afstand langs de aarde.

Meer informatiehttp://deepspace.jpl.nasa.gov

30

1: Begin van de weerkundige herfst.

2: Venus (-4,0) 1° ten zuiden van de open sterrenhoop M44 Praesepe (de Kribbe) (Te bekijken met een binoculair voor het aanbreken van de dag). De Maan in een mooie samenstand 2° ten noorden van Jupiter (-2,8) om 21 h.

4: De Aarde door het ringvlak van Saturnus (Saturnus “zonder ring” zichtbaar!). Volle Maan om 16 h 03 m.

6: J IV (Callisto) enige zichtbare satelliet van Jupiter (-2,8) tussen 18 h 19 m en 19 h 26 m (J I en J III in bedekking achter en J II in overgang voor de planeet).

8: De kleine planeet (42) Isis (+9,4) in oppositie met de Zon om 22 h.

9: De twee satellieten van Jupiter J II (Europa) en J III (Ganymedes) zeer dicht bij elkaar – 4’’ – van 19 h 16 m tot 22 h 44 m met een kortste afstand – 3’’ – om 20 h 58 m, ten oosten van de planeet.

10: De Maan 3° ten oosten van de open sterrenhoop Plejaden om 21 h.

11: De Maan 9° ten noorden van de ster Aldebaran (+1,1) om 13 h. Richt bij het vallen van de avond, drie van de heldere satellieten van Jupiter (-2,8) J I (Io), J II (Europa) en J IV (Callisto) dicht bij elkaar ten westen van de planeet tussen 18 h 30 m en 20 h 00 m [J I en J II in nadering en J IV in verwijdering van de planeet. Waar te nemen achtereenvolgens : J I en J II met J IV boven rechts om 18 h 30 m, J IV in conjunctie eerst met J I om 18 h 58 m en dan met J II om 19 h 09m]12 : Laatste Kwartier van de Maan om 2 h 16 m.

13: De Maan in conjunctie met Mars (+0,9) om 16 h (Te bekijken ‘s morgens voor het aanbreken van de dag met de Maan enkele graden ten westen van Mars).

16: De Maan in het perigeum (op 364 053 km van de Aarde – Schijnbare diameter : 32’49’’) om 8 h. De Maan in conjunctie met Venus (-3,9), 3° ten zuiden ervan om 18 h (Te bekijken ‘s morgens op 16 en 17 september). Uranus (+5,7) op het dichtst bij de Aarde op 19,0930 astronomische eenheden AE of 2856,272 miljoen kilometer.

17: De Maan in conjunctie met de ster Regulus (+1,3), 3° ten zuiden ervan om 1 h. Uranus (+5,7) in oppositie met de Zon – dus de gehele nacht waarneembaar met een binoculair – om 9 h (Voor de breedte van Ukkel, op een hoogte van 36° boven de zuidelijke horizon)Saturnus in conjunctie met de Zon – dus niet waarneembaar – om 18 h en overigens op het verst van de Aarde op 10,4478 AE of 1562,969 miljoen kilometer.

18: Mercurius (+3,8) op het dichtst bj de Aarde op 0,6426 AE of 96,132 miljoen kilometer. Nieuwe Maan om 18 h 44 m.

19: Eerste dag (1 Tishri) van het overvloedig gewoon (355 dagen) jaar 5770 van de Israëlitische kalender. Jupiter in heliocentrische conjunctie (d.w.z. hier “van de Zon uit gezien” of “met de Zon als middelpunt”) met Neptunus. Anders gezegd, de twee planeten hebben dezelfde lengte – 325°16’ – op hun banen rond de Zon : Jupiter heeft Neptunus “ingehaald” en “steekt hem voorbij”.

20: Mercurius in benedenconjunctie – dus niet waarneembaar – met de Zon om 10 h. Venus 0°29’ ten noorden van de ster Regulus om 10 h. Mercurius in niet waarneembare conjunctie met Saturnus om 12 h.

21: De kleine planeet (3) Juno (+7,6) in oppositie met de Zon om 8 h.

22: Herfst equinox : het middelpunt van de zonneschijf bereikt de lengte 180°00’00’’ – per definitie, het begin van de astronomische herfst – om 21 h 19 m. Eerst in het sterrenbeeld Leo vanaf de 12 augustus en daarna in het sterrenbeeld Virgo vanaf de 18 september, treedt de Zon op dit ogenblik in het teken de Weegschaal.

24: De kleine planeet (20) Massalia (+9,3) in oppositie met de Zon om 10 h. De satelliet van Jupiter J III (Ganymedes) op het einde van een overgang over de schijf van de planeet om 18 h 36 m, dan op het begin om 18 h 47 m en op het einde om 22 h 25 m van een schaduwovergang.

26: Eerste Kwartier van de Maan om 4 h 50 m.

28: J III (Ganymedes) enige zicht-bare satelliet van Jupiter (-2,7) van 0 h 02 m tot 1 h 11 m. De Maan in het apogeum (op 404 432 km van de Aarde – Schijnbare diameter: 29’33’’) om 4 h.

30: De Maan 2° ten noorden van Jupiter (-2,7) om 1 h (Te bekijken als een mooie samenstand op de avond van 29 september).

Foto: Terwijl de Space Shuttle op weg is naar lanceerplatform 39A toont een spora-dische meteoor de weg aan de hemel. Bron: APOD / 14-08-2009.

De hemelkalender

Rubriek Redactioneel

Kortnieuws Zichtbaarheid van de planeten

Zichtbaar met het blote oog: Venus, Mars en Jupiter. Met telescoop of binoculair: Mercurius, Uranus en Neptunus.

Mercurius (+0,6/+0,9), op zijn grootste westelijke elongatie op 6 oktober, in de allerlaatste dagen van de maand in de ochtend-schemering laag boven de oostelijke horizon, komt de 1 om 7 h 32 m, de 15 om 6 h 27 m en de 30 om 4 h 18 m of respectievelijk 2 h 36 m en 1 h 09 m na, en 1 h 23 m voor de Zon op.

Venus (-4,0/-3,9), ‘s morgens boven de oostelijke horizon eerst in het sterrenbeeld Cancer en dan in het sterrenbeeld Leo, komt de 1 om 1 h 54 m, de 15 om 2 h 32 m en de 30 om 3 h 16 m op.

Mars (+1,0/+0,8), ‘s morgens boven de oostelijke horizon in het sterrenbeeld Gemini, komt de 1 om 23 h 04 m, de 15 om 22 h 48 m en de 30 om 22 h 31 m op.

Jupiter (-2,8/-2,7), ‘s avonds en tot zijn ondergang in het sterrenbeeld Capricornus, gaat door de meridiaan de 1 om 22 h 28 m, de 15 om 21 h 27 m en de 30 om 20 h 25 m door.

Saturnus (+1,1/+1,1), in conjunctie met de Zon op 17 september en op

minder dan 10° van de Zon gedurende de hele maand, gaat door de meridiaan de 1 om 12 h 37 m, de 15 om 11 h 48 m en de 30 om 10 h 56 m door, dus niet waarneembaar.

Uranus (+5,7/+5,7), in oppositie met de Zon op 17 september in het sterrenbeeld Pisces en dus de gehele nacht waarneembaar (boven de oostelijke horizon in het begin van de nacht, boven de zuidelijke horizon in het midden van de nacht en boven de westelijke horizon op het einde van de nacht), gaat door de meridiaan de 1 om 0 h 45 m, de 15 om 23 h 46 m en de 30 om 22 h 43 m doorNeptunus (+7,8/+7,8), gedurende een groot deel van de nacht in het sterrenbeeld Capricornus, gaat door de meridiaan de 1 om 22 h 46 m, de 15 om 21 h 50 m en de 30 om 20 h 50 m door

Bron: Koninklijke Sterrenwanwacht. Onderstaande kaart toont de ster-renhemel boven België rond mid-dernacht op 15 september.

Meer informatiewww.astro.oma.be

31

Van alle hemellichamen in het zonne-stelsel lijkt de Saturnusmaan Titan het meest op de Aarde. Dat zeggen astronomen op de Algemene Verga-dering van de Internationale Astro-nomische Unie in Rio de Janeiro, op basis van observaties van de Amerikaanse Saturnussonde Cassini. Als een van de grootste manen van ons zonnestelsel beschikt Titan over een dikke atmosfeer en zijn er stabiele 'plassen' van vloeibare stoffen op het oppervlak. De meren in noordelijke breedtegraden en her en der ook ter hoogte van de zuidelijke breedte-graden bevatten wellicht koolwater-stoffen zoals ethaan en methaan. Gezien de ijzige oppervlaktetem-peratuur van min 180 graden Celsius kan er geen (vloeibaar) water zijn, tenzij als rotsvast diepbevoren ijs, zegt Rosaly Lopes van het Jet Propulsion Laboratory van de NASA in Pasadena.Op Titan neemt methaan dus de plaats in van het water in de hydrologische cyclus van verdamping en neerslag (regen of sneeuw). De stof kan voorkomen als gas, vloeibaar en vast. Methaanregen klieft kanalen doorheen het oppervlak, vormt er meren en zorgt voor erosie die de impactkraters van meteorieten, die de meeste andere werelden van gesteente pokdalig hebben gemaakt, wegveegt. Bovendien kent Titan vulkanische activiteit. In plaats van heet magma komt uit die 'cryovulkanen' echter waterijs en ammoniak tevoorschijn. De ammoniak komt op de hellingen van die vulkanen terecht, waar het goedje verdampt. Samen met methaan en stikstof is ammoniak de belangrijkste component van de atmosfeer van de maan, die bijna zo groot is als Mars. Nog gelijkend op de Aarde zijn door koude winden gevormde duinen (eerder bestaande uit ijskristallen dan uit zand) en bergketens. Die bergen zijn misschien tektonisch ontstaan toen de korst van Titan compresseerde wanneer die diepbevroren raakte. Op Aarde daarentegen blijft de aardkorst bewegen, met bijvoorbeeld aard-bevingen tot gevolg. Bron: Belga / SAM / 10-08-2009.

Op de Saturnusmaan Titan hebben wetenschappers in april 2008 een storm waargenomen op een plaats waar hij het minst werd verwacht, namelijk het tropisch gebied. Dat blijkt uit een studie gepubliceerd in het laatste nummer van het weten-schappelijke vakblad Nature. De eerste wolk verscheen boven de tropen, en binnen enkele dagen bedekte een gigantisch wolkensys-teem de zuidpool. Zelfs tot aan de Evenaar waren sporadisch wolken te zien, zegt planeetwetenschapper Mike Brown van het Caltech-instituut in Californië. Dergelijke dramatische en globale meteorologische verschijn-selen zijn zeldzaam en duren slechts enkele weken, rapporteerde Henry Roe van het Lowell Observatory. Hij ziet er een mogelijke verklaring in voor de kanalen en droge rivierbeddingen die in 2005 door de Europese Huygenssonde in de tropische woestijn van Titan zijn ontdekt. Op de grootste maan van Saturnus heeft vloeibaar methaan wellicht de rol overgenomen van het water op Aarde. Bron: AFP / SAM / 12-08-2009.


32

Op de afgelopen Starnights te Zille-beke (in en om volkssterrenwacht Astrolab Iris) hebben Luc Debecq en mezelf, Emmanuel Thienpont, een kleine review gedaan van volgende twee kijkers: de Sky-Watcher Equinox 120mm doublet F7.5 en de Robtics 115 mm F7 triplet ED apochromaat

Eerst en vooral dank aan Rob Lefeber van Robtics voor het ge-bruik van de Robtics 115 mm F7 triplet ED apochromaat en een aantal accessoires. Dank ook aan Arend van der Salm voor het gebruik van z'n Sky-Watcher Equinox 120mm en Emiel Veldhuis voor het lenen van z'n NEQ-6 Pro.

Doel van de test was enkel even kort beide middelgrote refractors in de budget vriendelijke klasse op hun waarde te schatten. Hiervoor werden beide kijkers getest op dezelfde objecten en met dezelfde accessoires.

Sky-Watcher Equinox 120mm doublet

Optiek: Gaf een uiterst scherp gestoken beeld op Vega met een beperkte kleurfout (blauw). Zeer mooi afgelijnd diffractie patroon zichtbaar bij hogere vergroting. Op Jupiter was ondanks de zeer matige seeing en lage stand toch nog een mooi contrastrijk beeld te zien. De blauwfringing werd door Karel Teeuwen vanuit fotografisch standpunt bekeken en die bleek perfect onder controle te zijn. M.a.w. perfect beheersbaar in photoshop of ander verwerkings-programma.

Mechanisch: Stevig gebouwd met zeer degelijke ringen. Standaard focusser is goed voor visueel gebruik, maar voor fotografie wordt best een andere meer degelijke focusser aangeschaft (vb: Moon-light).

Robtics 115 mm F7 triplet ED apochromaat

Optiek: Geen blauwfringing waar te nemen op Vega. Enkel bij in en uit focus brengen was er nog een heel

kleine restfractie paars te zien. Wel een beperkte groen zweem te merken rond heldere sterren, maar totaal niet storend hoe dan ook. Intra en extra focaal zag er alles zeer netjes en meer dan behoorlijk uit, wat wijst op heel goeie optiek. Helaas had dit exemplaar licht last van een collimatie fout van de lens. Waardoor pushen tot de limiet geen zin had. De lenscel is collimeer-baar, dit werd door Rob Lefeber bevestigd. Dus geen echt pro-bleem. Ook Jupiter gaf ondanks de omstandigheden een zeer fraai beeld.

Mechanisch: Stevig gebouwd met zeer degelijke ringen. Standaard focusser is een zeer degelijk 4" exemplaar en kan worden voorzien van de 3" Fieldflatner van WO. Andere zijn uiteraard ook mogelijk. Misschien voor de heel zware SBIG STL of STX camera's kan deze focusser een probleem geven, maar voor de meeste budget CCD's is er geen enkel probleem.

Conclusie tot zo ver: beide budget refractors zijn hun prijs meer dan waard qua kwaliteit. Ze kunnen zowel visueel als fotografisch goed worden ingezet. Volgens mij zijn beide kijkers toppers in het bestaande gamma van budget vriendelijke refractors (ED's en APO's). Bron: Luc Debecq en Emmanuel Thienpont.

Meer informatiewww.robtics.nl

Foto: M16 (boven) en M8 (onder) gezien door de Skywatcher 120 / 900 ED met Flattener, Artemis 4021 monochrome camera en Baader Ha/OIII/SII filter. Bron: Arend van der Salm.

Telescoop 'review'

Artikel Luc Debecq en Emmanuel Thienpont.

De zomermaanden hebben ook dit jaar weer een rampzalig effect op het 'eeuwige' ijs van de Zuidpool: alleen al in de maand juli smolt op Antarctica dagelijks 106.000 vierkante kilometer ijs - ruim driemaal de oppervlakte van België. Dat meldt het VS-instituut voor sneeuw- en ijsgegevens (NSIDC) in Boulder, Colorado. In juli vorig jaar loste dagelijks 94.000 km² per dag in het oceaanwater op. In 2007 werd een dagelijks verlies van 107.000 km² genoteerd. Net als de voorbije twee jaar is het verdwijnen van het ijs te wijten aan een sterk hogedrukgebied dat zorgde voor warme winden en een klare hemel boven de westelijke Zuidpool. Bron: DPA / SAM / 10-08-2009.

In Bonn is vandaag een VN-conferentie van start gegaan ter voorbereiding van de wereldklimaattop die in december in Kopenhagen zal plaatsvinden. In de voormalige West-Duitse hoofdstad buigen ongeveer tweeduizend afgevaardigden uit de hele wereld zich nog tot vrijdag over het geplande nieuwe klimaatplan. Bedoeling van de bijeenkomst is in een informele sfeer te zoeken naar maatregelen om op middellange en lange termijn naar een vermindering van de broeikasgassen te gaan. De top in Kopenhagen moet na jaren onderhandelen resulteren in een globale overeenkomst ter opvolging van het Kyotoprotocol. Bron: Belga / ADB / 10-08-2009.

Het hittealarm is vandaag in Spanje afgekondigd voor zo goed als het gehele land. Meteorologen verwach-ten dat het kwik op verschillende plaatsen boven de 40 graden Celsius klimt. Ook de Italianen zweten zich te pletter bij temperaturen tot 41 graden. Enkel aan de Atlantische kust in Noord-Spanje en op de Canarische Eilanden zal de hitte draaglijk blijven. Vandaag bereikt de hittegolf haar hoogtepunt in Spanje. De steden die het hardst kreunen onder de hitte, zijn onder meer Zaragoza, Lerida, Toledo en Jaén. Op het eiland Mallorca worden temperaturen tot 35 graden verwacht. Het hittealarm gaat gepaard met een reeks maatregelen voor de bevolking. Zo wordt bijvoorbeeld aangeraden om voldoende te drinken en geen fysieke inspanningen te verrichten tijdens de hitte. Het risico op bosbranden in meerdere streken stijgt natuurlijk ook door de verzengende hitte en droogte. Ook buurland Italië rekent momenteel af met een hittegolf en noteerde dinsdag al 72 beginnende branden. De temperatuur steeg vandaag tot 41 graden in Messina, in het zuiden, door een verhoogde luchtvochtigheids-graad. In Latina, dicht bij Rome, werden temperaturen van 40 graden genoteerd. Zelfs het noordelijke Milaan ging gebukt onder tempera-turen van 38 graden in de schaduw. In vijf Italiaanse steden werd het hittealarm afgekondigd en kunnen inwoners in noodgevallen hulp inroe-pen via een specifiek telefoonnummer. Voor de twee volgende dagen wordt verwacht dat het alarm uitgebreid wordt naar acht steden, waaronder Venetië en Firenze, Bologna, Triëste, Brescia en Bozen in Zuid-Tirol. Bron: DPA / LPD / 19-08-2009.


Kortnieuws

Het is eigenlijk geen nieuws meer: 2009 is een cruciaal jaar voor de strijd tegen de klimaatverandering: in december zullen in Kopenhagen immers de onderhandelingen door-gaan die moeten leiden tot een globaal klimaatakkoord. De inspan-ningen voor een vermindering van de uitstoot van broeikasgassen, zoals voorzien door het Protokol van Kyoto van 1997, lopen immers op 31/12/2012 ten einde. En bovendien geven de recentste wetenschappelijke rapporten aan dat er veel grotere inspanningen nodig zijn om de klimaatopwarming een halt toe te roepen.

190 landen zullen er dus tot een akkoord moeten komen over de te leveren reductie-inspanningen en over de aanpassingen aan de klimaatverandering. Allerminst een gemakkelijke taak aangezien de uitstoot systematisch toeneemt. Als we catastrofale gevolgen willen vermijden, moet de klimaat-opwarming beperkt blijven tot 2°C, en moet de wereldwijde uitstoot van CO2 tegen 2050 met minimum 50% dalen ten opzichte van de uitstoot in 1990.

Die doelstelling is geen sinecure, vooral gezien de tegengestelde standpunten van de verschillende partijen. Zo betwisten de ontwik-kelingslanden het feit dat ze inspanningen zullen moeten leve-ren terwijl het de rijke landen zijn die verantwoordelijk zijn voor de historische en huidige uitstoot. Toch zijn de inspanningen van opko-mende economieën (zoals China) noodzakelijk om de uitstoot op wereldvlak onder controle te krijgen. Sommige landen, zoals de Verenigde Staten, eisen garanties over de te leveren inspanningen. En zo maakt elke eis, elke aanspraak de taak van de onderhandelaars moeilijker…

Ook de vragen rond de financiering van de strijd tegen de klimaat-verandering - en vooral rond de

financiële steun van de ontwik-kelde landen aan de ontwikkelings-landen - zullen centraal staan in de debatten en zullen het succes van de onderhandelingen mee bepalen.Om al deze redenen werden tus-sentijdse werkvergaderingen voor-zien om de kansen op een akkoord in Kopenhagen zoveel mogelijk te verhogen. Een kleine opfrissing van de verwachte reductie inspan-ningen, op basis van de resultaten van het IPCC.

Op wereldschaal

1) Zo snel mogelijk een piek in de uitstoot, en in elk geval voor 2020. 2) Minimum 50% vermindering in 2050 ten opzichte van het niveau in 1990.

Wat neerkomt voor de industrie-landen op:

1) 25 - 40% vermindering in 2020 ten opzichte van het niveau in 1990.2) 80 - 95 % vermindering in 2050 ten opzichte van het niveau in 1990.

Voor de ontwikkelingslanden:

1) Voor de opkomende econo-mieën: een substantiële afwijking [1] (geschat op 15 à 30%) van het uitstoottraject ten opzichte van de huidige tendens tegen 2020.2) Voor alle ontwikkelingslanden: een substantiële afwijking van de uitstoot in 2050 ten opzichte van de huidige tendens.

[1] Een substantiële afwijking betekent dat de toename van de uitstoot moet vertraagd worden ten opzichte van de verwachte groei (projectie). Het gaat dus niet om een vermindering van de uitstoot ten opzichte van een bepaald jaar, zoals het geval is voor de industrielanden. Bron: IPCC / 02-08-2009.

Meer informatiewww.ipcc.ch

Artikel

Een nieuw klimaatverdrag

Redactioneel

33

34

3 september

Cursus ‘Weerkunde’Volkssterrenwacht Armand Pien

Enerzijds krijgt u tijdens deze lessenreeks een basiskennis over de fysische principes die het weer op Aarde doen tot stand komen. Daarnaast is er ook ruimte voor praktijkgerichte oefeningen, zoals herkennen van wolken of inter-preteren van weersituaties. Breed publiek. Maximaal 35 personen. Wanneer: Van 3 september t.e.m. 22 oktober, 20h00-22h00 (8 donder-dagavonden). Waar: UGent - Volks-sterrenwacht A. Pien, Rozier 44 (ingang Gezusters Lovelingstraat), 9000 Gent en UGent-Sterre Campus (Krijgslaan 281, 9000 Gent). www.armandpien.be.

-

5 & 6 september

Observation du SoleilProvince du Brabant-Wallon

Stand d'astronomie et observation du soleil au public entre 10h30 et 16h30 lors de la braderie communale annuelle. Entrée libre. Date: les 05 et 06 septembre à 10h30. Lieu: centre de la commune, Braine-l’Alleud. Plus d’informations: 02/387.16.42. [email protected]

-

5 & 6 september

Opendeurdagen MIRAVolkssterrenwacht MIRA

Tijdens onze opendeurdagen die elk jaar plaatsvinden in het begin van september krijgen alle geïnteresseerden de gelegenheid om uitgebreid kennis te maken met sterrenkunde, ruimtevaart en weer-kunde, alsook met hetgeen Volks-sterrenwacht MIRA in die domeinen te betekenen heeft. Bij helder weer kan je overdag kennismaken met de Zon. MIRA beschikt over de nodige instrumenten om feno-menen zichtbaar te maken aan het zonsoppervlak die ons heel wat kunnen leren over de werking van de Zon, o.a. zonnevlekken en protuberansen. En ’s avonds ver-kennen we de zomersterrenhemel met onze aanzienlijke collectie telescopen. Voorts staan er heel

wat experimenten opgesteld, waarbij o.a. de slinger van Foucault en een model van de gekromde ruimte blikvangers zijn. Heel didactisch zijn de optische tafels die op een bevattelijke en interactieve wijze licht werpen op een aantal basisprincipes uit de optica. Er zijn doorlopend planetariumprogram-ma’s en multimediavoorstellingen voorzien. Bovendien is er een goed gestoffeerde tentoonstellingsruimte waarbij allerlei astronomische onderwerpen aan bod komen. Doorlopend van 14 tot 22 uur. Waar: Volkssterrenwacht MIRA – Abdijstraat 22 – 1850 Grimbergen. Meer informatie: 02/269.12.80. www.mira.be.

-

9 september

Conférence «Mgr Lemaître,

le Big-Bang et la cosmologie moderne »

Province du Brabant-Wallon

Conférence « Mgr Lemaître, le Big-Bang et la cosmologie moderne » par André Koeckelenbergh (ULB). P.A.F de 3,00 € par personne tout public et de 1,50 € pout tout membre d'un club d'astronomie. Date: 09 septembre à 20h. Lieu: Centre culturel de Braine-l’Alleud, 4 rue Jules Hans, Braine-l’Alleud. Plus d’informations: 02/387.16.42. [email protected]

-

9 september

Waarnemingsavonden ISSEuroplanetarium

Bij mooi weer kan je soms het Internationaal Ruimtestation zien overvliegen als een helder lichtpunt aan de hemel. Omdat Frank De Winne op dat moment als commandant van het Internationaal Ruimtestation optreedt, richten we een speciale waarnemingsavond in.Toegang: het bezoek aan de sterrenwacht is gratis, andere activiteiten (film, planetariumvoor-stelling, ...) zijn te betalen. Wanneer: periode 9 tot 17 september 2009. Waar: VZW Kattevennen – Europlanetarium – Planetariumweg 19 – 3600 Genk. Meer informatie: 089/65.55.55. www.europlanetarium.be.

15 september

Exposition "Lunettes & Télescopes:

l'Univers se dévoile"Province de Liège

L'exposition s'articulera autour de 3 thèmes : l'histoire des lunettes & télescopes, "comment ça marche?", les instruments d'aujourd'hui et de demain. Des visites guidées (sur réservation) et un jeu destinés aux enfants de 9 à 12 ans seront organisés; un dossier pédagogique et un catalogue seront disponibles. Organisateur : Maison de la Science - Dept AGO de l'Université de Liège. Tout public et écoles (primaires et secondaires). Gratuit sauf visites guidées (2.5 euros par personne pour les groupes de 15 personnes minimum ou 37.50 euros pour les groupes de moins de 15 personnes). Date: 15 septembre – 15 décembre. Lieu: Espace wallonie, place St Michel 86, Liège. Plus d’informations: Martine Jaminon +32 4/36.63.720. www.masc.ulg.ac.be.

-

18 september

Conférence par Théo Pirard «40 ans après Apollo 11,

vers un retour sur la Lune ? »Province de Liège

conférence par Théo Pirard «40 ans après Apollo 11, vers un retour sur la Lune ?» Le 18 septembre à 20h dans l'auditoire de l'institut d'Anatomie, 20 rue de Pitteurs, à 4020 Liège-Outremeuse). Renseig-nements complémentaires et confirmations. www.societeastrono miquedeliege.be.

-

23 september

Et ils virent l’Invisible Province de Hainaut

Durant l’été 1609, Galilée se met à construire ce qui va devenir la première lunette astronomique. Quelques mois plus tard, il fait découvrir à l’humanité un monde insoupçonné : les « montagnes » de la Lune, les satellites de Jupiter. Il devient le Messager des étoiles dans un long combat pour affirmer que la Terre n’est pas au centre du

De activiteitenkalender

Rubriek redactioneel.

Twee planeten in een baan rond een andere ster zijn kort geleden op catastrofale wijze met elkaar in botsing gekomen. De brokstukken van die botsing zijn ontdekt door de Amerikaanse Spitzer Space Teles-cope. De kosmische aanvaring vond plaats op ongeveer honderd lichtjaar afstand van de aarde, bij de ster HD 172555 in het zuidelijke sterrenbeeld Pauw. Uit de Spitzer-waarnemingen blijkt dat hier hooguit een paar honderdduizend jaar geleden (zeer recent naar sterrenkundige begrippen) twee hemellichamen met hoge snelheid op elkaar knalden. Spitzer heeft eerder aanwijzingen gevonden voor botsingen van kleinere planetoïden bij andere sterren. In het geval van HD 172555 gaat het echter om objecten waarvan er een ongeveer zo groot was als de maan en de ander ongeveer zo groot als de planeet Mercurius. Ze moeten met een onderlinge snelheid van minstens tien kilometer per seconde op elkaar zijn gebotst. Daarbij werd het kleinere hemellichaam volledig verpulverd. Een groot deel van de gesteenten waaruit de twee planeten bestonden, verdampte in korte tijd. Uit de infraroodmetingen van Spitzer is de aanwezigheid van grote hoeveelheden stof, puin en gruis afgeleid - de tastbare overblijfselen van de kosmsiche botsing. Daarnaast ontdekte Spitzer grote hoeveelheden amorf silicaat - glasachtige structuren die ontstaan wanneer druppels gesmolten lava afkoelen en stollen. Ook komt er rond de ster veel gasvormig siliciumoxide voor - een aanwijzing dat er veel gesteente is verdampt. De Spitzer-waarnemingen worden op 20 augustus gepubliceerd in Astrophysical Journal Letters . Ze zijn alleen te verklaren door aan te nemen dat er in het recente verleden een catastrofale planetaire botsing heeft plaatsgevonden. 10-08-2009.

Bij een ster op ongeveer duizend lichtjaar afstand van de aarde is een planeet ontdekt die in de verkeerde richting om zijn ster draait. Het is bovendien de grootste exoplaneet die ooit is waargenomen. De ontdekking van WASP-17b wordt binnenkort gepubliceerd in The Astrophysical Journal. De planeet is half zo zwaar als Jupiter, maar wel twee keer zo groot. De dichtheid is slechts één zeventigste van die van de aarde. Wat de planeet echter extra bijzonder maakt, is dat hij in de verkeerde richting om zijn moederster draait: niet in dezelfde richting waarin de ster om zijn as draait, zoals gebruikelijk, maar in tegenover-gestelde richting. Dat doet vermoeden dat de planeet een ingrijpende baanverstoring heeft ondervonden, mogelijk als gevolg van de nauwe passage van een andere planeet of ster. De grote middellijn van WASP-17b is waarschijnlijk het gevolg van getijdenenergie. De planeet draait in een langgerekte baan, waardoor hij sterk wisselende getijdenkrachten van de moederster ondervindt. De energie die als gevolg daarvan vrijkomt, heeft de gasvormige planeet sterk doen opzwellen. Een dag na de aankondiging van de ontdekking van WASP-17b meldden twee andere teams van onderzoekers dat ook exoplaneet HAT-P-7b niet netjes in het evenaarvlak van zijn moederster lijkt te bewegen. Hoe de baan van HAT-P-7b dan wél georiënteerd is, is niet helemaal duidelijk, doordat de metingen zeer moeilijk zijn uit te voeren.


Kortnieuws Monde. Quelques semaines avant le fameux procès de Galilée (1633), naît à Delft un certain Antoni Van Leeuwenhoek. Il sera l’ami de Vermeer et aussi l’inventeur d’un microscope révolutionnaire qui lui permettra de découvrir l’infiniment petit. Un troisième larron, Robert Hooke, l’ennemi juré du grand Newton, vient compléter cette galerie de savants qui, au travers de leurs combats pour une science nouvelle, se rejoignent dans un même engouement pour un savoir visuel, lié aux instruments optiques qu’ils inventent et perfectionnent. C’est aussi l’occasion de se confronter à cette question qui leur fut immédiatement proposée : voit-on la « réalité » dans une lunette et un microscope, ou bien ces images sont-elles trompeuses? Michel Bougard est Professeur d’Histoire des Sciences à l’UMH. Date: mercredi 23 septembre 09 à 20h, entrée gratuite. Lieu: Grands Amphithéâtres de l’UMH, Avenue du Champ de Mars, Mons. Plus d’informations: 065/373490. http://olympus.umh.ac.be.

-

24 september

"Das Universum: eine Reise durch Raum und Zeit "

Province de Liège

Conferencier: Gregor Rauw. Organi-sateur et contact: 087/ 55 27 19. Prix: Karten-Reservierung (fünf Euro pro Karte) bei der Lupe unter Tel. 087/ 55 27 19. An der Abendkasse kostet der Eintritt sieben Euro. Dates et lieux: 1. 24 mars 2009, 20h, Eupen - Foyer des BRF. 2. 24 septembre 2009, 20h, Bullingen - Pfarrheim Büllingen. [email protected].

-

25 september

Sterrenkundein ons land

Volkssterenwacht MIRA

In zijn maandelijkse multimedia-voorstelling laat Frank Deboosere de deelnemers kennismaken met hetgeen ons land op gebied van sterrenkunde zoal te bieden heeft. Naast de wereld van de professionele instituten (Koninklijke Sterrenwacht, universiteiten, …) komt uiteraard ook het boeiende fenomeen van de amateursterren-kunde aan bod. En ook op dat vlak is er heel veel te beleven in onze contreien. Mocht het weer ons maar wat gunstiger gezind zijn… Wat het waarneemgedeelte betreft: voor planeetliefhebbers tekent Jupiter present, geflankeerd door

drie manen langs de ene en één maan langs de andere kant. De Maan staat in zijn Eerste Kwartier. Reken daarbij nog de overvloed van de zomersterrenhemel en de overgang naar de herfststerren-hemel, zodat je bij helder weer geen excuus hebt om niet naar MIRA te komen! Om 19.30 uur. Toegangsprijs: € 5,00. www.mira.be

-

26 september

Concert"The planets" Holst.

Province de Liège

Orchestre philharmonique de Liège Wallonie-Bruxelles. François-Xavier Roth, direction - Maîtrise de l’Opéra Royal de Wallonie. Quel lien entre les planètes de notre Système solaire et la musique des "Planètes" écrite par le compo-siteur anglais Gustav Holst (1874-1934) entre 1914 et 1917 ? Dans le cadre de l’Année internationale de l’astronomie, l’Orchestre philharmonique de Liège, en collaboration avec Réjouisciences -ULg, propose un concert étonnant alliant art et science. Le chef d'orchestre François-Xavier Roth et une astrophysicienne de l'ULg proposent une évocation croisée de notre Univers par le biais d'images et de musique. L’occasion d’entendre (et de voir) une œuvre spectaculaire (avec plus de cent musiciens) et de répondre à la question : c’est quoi une planète ? www.opl.be.

-

28 september

Cursus inleidingin de sterrenkunde

Volkssterrenwacht Armand Pien

Een zesdelige lessenreeks waarin u een basiskennis verwerft over sterrenkunde. Een aantal onder-werpen die aan bod komen: de nachtelijke sterrenhemel, oriëntatie aan de hemel, de Zon, kenmerken van sterren, het zonnestelsel, verder dan de sterren, computer-astronomie. Breed publiek, zonder enige kennis over sterrenkunde. Maximaal 35 personen. Wanneer: Van 28 september t.e.m. 9 novem-ber, 20h00-22h00 (6 maandag-avonden). Waar: UGent - Volks-sterrenwacht A. Pien, Rozier 44 (ingang Gezusters Lovelingstraat), 9000 Gent en UGent-Sterre Campus (Krijgslaan 281, 9000 Gent). www.armandpien.be.

Meer informatiewww.iya2009.be

35

36

Elke maand nemen we een nieuw sterrenkundig, klimatologisch of ruimtevaartgericht product onder de loep. Met deze maand...

BoekHet Horus Enigma

Ontdekking van de tijd in het oude Egypte

De Egyptenaren waren de ont-dekkers van de kalender; de meest fundamentele en praktische toepas-sing van astronomie, door middel van observatie en vaststelling van de lengte van het Zonnejaar. Deze wetenschap beoefenden zij min-stens al in het vijfde millennium vóór Christus. Maar waarom zouden zij de wetmatigheid van hemelse verschijnselen zoals de cycli van sterren, zon, maan en

planeten willen vastleggen? En hoe zouden ze dat dan gedaan hebben? Welke barrières moesten zij daarvoor niet overwinnen? In de afgelopen eeuw hebben egypto-logen en astronomen die theorie pertinent van tafel geveegd. Volgens recente wetenschappers heeft de Egyptische sterrenkunde zelfs nooit bestaan. Maar hoe had onze beschaving eruit gezien zonder die oude Egyptenaren?

Astronomie blijkt zelfs het centrale thema van de Egyptische cultuur. Egyptenaren, die zichzelf zagen als zonen van Horus, ontwikkelden een alomvattend systeem: de kos-mische orde, de samenhang tussen Hemel en Aarde. Wat boven is, is ook beneden. Egypte als spiegel van de kosmos. Ze brachten die samenhang zelfs letterlijk in beeld in het ontwerp van het Piramide-veld. Maar ook in hun religie en tijdsbesef kwam die tot uitdrukking. Ze waren het eerste volk op aarde dat uren, dagen, maanden gebruikte en seizoenen en jaren kende. Een machtig geheim dat in dit boek wordt geopenbaard.

Auteur: W.H. Zitman. Taal: Neder-lands. Uitgever: Walburg pers. Kostprijs: 29,50 euro. Pagina's: 352.

BoekDe mythische sterrenhemel

Wat de sterren van de dierenriem ons echt vertellen

De Verenigde Naties hebben 2009 uitgeroepen tot het Internationale Jaar van de Astronomie. Het is dan immers vierhonderd jaar geleden dat voor het eerst een telescoop werd gebruikt om de sterrenhemel

te verkennen. Toen Galileo Galilei in 1609 zijn telescoop op de maan richtte, wijzigde de manier waarop men naar de sterren keek drastisch. Voordien beschouwde men de sterren als een zeer nabije hemel, niet veel hoger dan de wolken. Die kosmos herbergde de troon van God – of Allah of Jahweh of hoe Hij of Zij ook genoemd wordt. Maar waar stond die schitterende troon van Hem – of Haar – die de aarde en de hele kosmos bestuurde?

De mythische sterrenhemel is een fascinerende queeste via de dertien sterrenbeelden van de dierenriem naar Gods troon. Het boek brengt ons naar de magische wereld van de mythologie over de sterrenbeelden van de dierenriem uit de vooral Grieks-Romeinse maar ook Mesopotamische en Bijbelse traditie. Bovendien is het een uitermate boeiende introductie in de astronomie. Het bevat duidelijke overzichtskaarten van de sterrenbeelden en aanwijzingen om ze aan de hemel te herkennen, zodat eenieder zelf met het blote oog op onderzoek kan uitgaan.

Auteur: L. Cielen. Taal: Neder-lands. Uitgever: Standaard uitge-verij. Kostprijs: 22,50 euro. Pagi-na's: 288.

Bovenstaande producten zullen vanaf het najaar ook beschikbaar zijn in de Eureka shop, de officiële hoofdsponsor van dit magazine.

Meer informatiewww.eurekashop.be

Product van de maand

Rubriek Redactioneel

Artikel

Eerste Zuid-Koreaanse raket

Redactioneel

Google heeft onlangs nieuwe scher-pere luchtfoto's gepubliceerd op de toepassingen Google Earth en Google Maps. De luchtfoto's werden opge-nomen in april 2007 en hebben een grondresolutie (pixelgrootte) van 40 cm, zo meldt Aerodata International Surveys, dat de beelden leverde. "Deze luchtfoto's vervangen de oudere, lage resolutie satellietbeelden die tot dan zichtbaar waren. Waar je vroeger enkel de grote wegen en woonblokken kon zien, is nu het kleinste zandpadje en elk individueel huis zichtbaar", maakt het bedrijf zich sterk. De beelden over de as Brussel-Antwerpen hebben een resolutie van 15 cm, waardoor je zelf mensen kan spotten. Bron: Belga / KA / 07-08-2009.

Voor de tweede keer heeft het Amerikaanse Marswagentje Oppor-tunity een meteoriet gevonden op het oppervlak van de rode planeet. De eerste ruimtesteen op Mars werd eind 2004 ontdekt en bestudeerd. Kort geleden reed Opportunity op ca. 200 meter afstand langs een tweede, veel grotere meteoriet. Vluchtleiders op aarde zagen de merkwaardige steen op navigatiefoto's van het Mars-wagentje, en besloten tot nader onderzoek. Block Island, zoals de steen is gedoopt, meet ongeveer 60 x 30 centimeter, en heeft een geschatte massa van een paar honderd kilogram. Uit foto's en metingen, onder andere met de röntgenspectrometer van Opportunity, blijkt overduidelijk dat het hier om een nikkelijzermeteoriet gaat, zoals ze ook op aarde veel voorkomen. Zulke meteorieten zijn afkomstig uit de planetoïdengordel tussen de banen van de planeten Mars en Jupiter. De vondst van de meteoriet biedt informatie over de evolutie van de ijle dampkring van Mars. Een steen ter grootte van Block Island zou nu met zo'n grote snelheid op het Marsoppervlak terecht komen dat hij bij de inslag volledig verbrijzelt. Het feit dat hij intact is aangetroffen, wijst er dus op dat de Marsdampkring in het verleden veel minder ijl was, zodat de meteoriet sterker afgeremd kon worden. Er is niet bekend wanneer de inslag van de meteoriet plaats vond. Misschien enkele miljarden jaren geleden, toen Mars een dichtere dampkring (en een bijbehorende hogere temperatuur) had. Planeetdeskundigen sluiten echter niet uit dat de meteoriet in een recenter verleden is neergekomen. In dat geval moet de dampkring van Mars nog steeds grote schom-melingen in dichtheid vertonen, mogelijk samenhangend met de klimaatschommelingen die de planeet de afgelopen honderden miljoenen jaren heeft ondergaan. 10-08-2009.

Een Europese Ariane-raket heeft in de nacht van gisteren op vandaag twee satellieten in een baan om de aarde gebracht. De Ariane-5 ECA-raket ging kort na middernacht vanop de lanceerbasis Kourou in Frans-Guyana de ruimte in. Ruim een half uur later werden de twee satellieten, JCSAT-12 en Optus D3, in voorlopige banen gebracht. Het gaat om de vierde van zeven voor dit jaar geplande lanceringen. De satellieten, in totaal goed voor 6,5 ton, zullen worden gebruikt voor televisie- en internet-verbindingen in Australië, Nieuw-Zeeland en Japan. De Ariane is de enige commerciële raket die gelijktijdig verscheidene satellieten in de ruimte kan positioneren. Bron: Belga.


Kortnieuws

37

De eerste Zuid-Koreaanse draag-raket is er vooralsnog niet in geslaagd om de satelliet in de voorziene baan om de aarde te plaatsen. Dat hebben de Zuid-Koreaanse autoriteiten meegedeeld.

"Alle aspecten van de lancering verliepen normaal, maar de satelliet is hoger gegaan dan voorzien en heeft een hoogte van 360 kilometer bereikt. Zuid-Koreaanse en Russi-sche ingenieurs proberen momen-teel de oorzaak te achterhalen", erkende minister van Wetenschap-pen en Technologie Ahn Byong-man. Gepland was dat de onderzoekssatelliet van Zuid-Koreaanse makelij op een hoogte van 302 kilometer zou worden gebracht. Omdat het projectiel zich

nu zestig kilometer hoger bevindt, is de communicatie met het con-trolecentrum ernstig verstoord.

Toch willen de ingenieurs de aller-eerste lancering van een raket vanop Zuid-Koreaanse bodem niet als een mislukking omschrijven. Ze spreken liever van een "semi-succes", omdat de lancering van de KSLV-1 voor-spoedig verliep. De lancering van de eerste Zuid-Koreaanse draagraket werd her-haaldelijk uitgesteld wegens tech-nische problemen. Bron: AFP / KA / 25-08-2009.

Meer informatiewww.korea.net

Artikel

De Aarde als buitenbeentje

Redactioneel

De aarde is de enige bekende planeet waarop leven voorkomt. Maar sterrenkundigen komen lang-zaam maar zeker tot de conclusie dat de aarde eigenlijk niet de optimale planeet is voor het ontstaan en het voortbestaan van leven. Bovendien is ook de zon niet de meest optimale ster. Een zwaardere planeet in een baan rond een lichtere ster zou een veel gastvrijere locatie zijn voor de vorming van leven. Tijdens de driejaarlijkse algemene vergadering van de Internationale Astrono-mische Unie, die momenteel gehouden wordt in Rio de Janeiro, werd een aparte sessie gewijd aan de invloed van de eigenschappen van sterren op de bewoonbaarheid van bijbehorende planeten. Volgens Ed Guinan van de Villanova-universiteit produceren sterren zoals de zon in hun jeugd veel meer gevaarlijke röntgenstraling en energierijke deeltjes die schadelijk zijn voor levende organismen. Die hogere activiteit is het gevolg van een sterker magnetisch veld, dat weer veroorzaakt wordt doordat sterren kort na hun ontstaan sneller roteren. Sterren die lichter zijn dan de zon (oranje dwergsterren, ook

wel K-dwergen genoemd) hebben daar tijdens hun jeugd ook wel last van, maar hebben een veel langere levensduur, waardoor er meer tijd is voor de vorming en evolutie van leven op een bijbe-horende planeet. Volgens Jean-Mathias Griessmeier van de stichting ASTRON in Nederland is ook het magnetisch veld van een planeet van groot belang voor de bewoonbaarheid. Het beschermt de planeet tegen kosmische straling, en het draagt er tevens toe bij dat de planeet zijn damp-kring minder snel verliest. Een planeet die twee à drie keer zo zwaar is als de aarde, ontwikkelt een sterker magnetisch veld en heeft bovendien een sterker zwaartekrachtsveld, waardoor de dampkring gemakkelijker behou-den wordt. Leven zou dus betere overlevingskansen hebben op een planeet die zwaarder is dan de aarde en die een baan beschrijft rond een ster die lichter is dan de zon. Zulke sterren zijn ongeveer tien keer zo talrijk als zonachtige sterren.

Meer informatiewww.esa.int

38

Sinds 1992 zijn de astronomen zich bewust geworden van de uitge-strektheid van de Kuipergordel en de mogelijk grote bevolking ervan door kleine, ijzige objecten.

In dit artikel probeer ik een overzicht te schetsen van de geschiedenis van de ontdekking van de neefjes van Pluto, het hoe en waarom van de deklassificatie van onze negende planeet in 2006 en de “uitvinding” van een nieuwe categorisatie in ons zonnestelsel, zoals dwerplaneten, plutoïden, cubewano’s en plutino’s.

De voorspellingen

Al vrij snel na de ontdekking van Pluto in 1930 door Clyde Tombaugh (zie foto), kwam Frederick C. Leonard met het idee op de proppen dat Pluto misschien wel “de eerste in een reeks van ‘ultra-Neptunian bodies’ was”.

Iets later, in 1943, opperde Kenneth Edgeworth eveneens een gelijk-aardige hypothese, dat er zich in een regio buiten Neptunus wel eens materiaal zou kunnen bevinden uit een periode van tijdens de vorming van ons zonnestelsel. Het materiaal was zo verspreid dat hieruit geen planeet zou kunnen uit zijn ontstaan, maar eerder kleine, ijzige objecten.

De nederlander Gerard Kuiper kwam in 1951 met een gelijkaardig idee, maar volgens hem bestond dit gebied niet meer. In zijn tijd was men namelijk nog van mening dat Pluto ongeveer de grootte had van onze aarde. Dus, ze was een volwaardige planeet, en geen “klein, ijzig object”. De zoektocht naar eventuele andere kandidaten werd daarom voor een lange tijd gestaakt.

Hoe het allemaal begon

Met behulp van de telescopen van het Kitt Peak observatorium in Arizona en de “Cerro Tololo Inter-American Observatory” in Chili, startten astronoom Dave Jewitt en zijn assistente Jane Luu in 1987 een zenuwslopende zoektocht naar deze “bewoners” van de buitenste regionen van ons zonnestelsel. Dave was namelijk vol ongeloof over de leegte van deze regio, ttz. de ruimte na onze planeet Neptunus en startte dan ook om die reden de jacht op TNO’s (Trans-Neptunian Objects).

In eerste instantie moesten ze zich behelpen met conventionele foto-grafische platen en een “blink comparator”, een toestel dat snel heen en weer kan schakelen tussen 2 fotografische platen, om zodoende bewegende objecten te detecteren (dit toestel werd in 1930 ook gebruikt bij de ontdekking van Pluto door Clyde Tombaugh). Het was een lang en tijdrovend proces. Eén onderzoekssessie van 2 foto’s nam ongeveer een 8 uren in beslag.Met de opkomst van CCD fotografie, en met behulp van detectiesoftware, geschreven met behulp van David Rabinowitz, kon het ganse detectieproces geauto-matiseerd worden.

De resultaten bleven dan ook niet uit. Op 30 augustus konden Jewitt en Luu dan ook met enige trots mededelen dat ze “de eerste kandidaat-Kuipergordelobject” had-den gevonden, nl. 1992 QB1. Een 6-tal maanden later was het de beurt aan nummer 2, 1993 FW. Sindsdien zijn er al meer dan 1000 gevonden, en men schat het totale aantal rond de 70.000 objecten, met een diameter van 100 km of meer.

De Kuipergordel

De Kuipergordel maakt deel uit van een grotere familie, namelijk de “Trans-Neptunian Objects”, of kort gezegd, TNO’s. Deze famile bestaat uit alle objecten in ons zonnestelsel, die zich verder bevin-den dan de baan van Neptunus. Onderstaande tabel geeft, voor de volledigheid, een klein overzicht van de indeling van het gebied:

- Trans-Neptunian objects (TNO)- Kuiper Belt Objects (KBO)- Scattered Disc Objects (SDO)- Detached Objects- Hills Cloud Objects (HCO) - Oort Cloud Objects (OCO)

De Kuipergordel strekt zich grofweg uit tussen de 30 en de 50 AE en de inclinatie ligt ongeveer

De buitenbeentjes van het zonnestelsel

Artikel Raf van de Vreugde

De naamgeving van kleine objectenWanneer nieuwe (kleine) leden van ons zonnestelsel worden ontdekt, ze minstens 2 nachten kan worden geobserveerd en indien ze niet direct kunnen “gelinkt” worden aan een al bestaand object, dan krijgen ze een naam toegekend die bepaald wordt door vastgestelde regels van het “Minor Planet Center” (MPC) en de “International Astronomical Union” (IAU).

- Het eerste gedeelte, de 4 cijfers, duiden het jaar aan wanneer het object is ontdekt.- De eerste letter na dit jaartal reprsenteert de halve maand van ontdekking. A is bijvoorbeeld van 1 tot 15 januari, B van 16 tot 31 januari, enz... (I en Z worden niet gebruikt).- De volgende letter duidt de “hoeveelste” ontdekking in het halve-maand frame. De letter I wordt wederom niet gebruikt. Met deze duiding kunnen dus 25 ontdekkingen worden aangeduidt.- Indien er meer dan 25 ontdekkingen zijn in die halve maand, dan gebruikt men een volgnummer achter deze laatste letter. Beginnend met 1 loopt men terug het ganse alfabet af (behalve I), dan doorloopt 2 terug van A tot Z, enz...

Misschien kunnen we dit het best verduidelijken met een voorbeeld. Quaoar bijvoorbeeld, wordt aangeduid met 2002 LM60, wat wil zeggen dat Quaoar het 1512e object is dat ontdekt is in de 11e halve maand (tussen 1 en 15 juni) van 2002.

Wanneer de baanelementen van het object genoeg bekend zijn, dan krijgt het een vast nummer (Quaoar heeft 50000) en kan een naam worden ingediend ter goedkeuring bij het IAU.

Wil je het allemaal nog eens in detail nakijken, surf dan maar eens naar :

Meer informatiewww.cfa.harvard.edu/iau/info/OldDesDoc.html

Met de HiRISE-camera aan boord van de Amerikaanse planeetverkenner Mars Reconnaissance Orbiter is een 'perspectief'-foto gemaakt van de Marskrater Victoria. Het robotwagentje Opportunity deed van september 2006 tot augustus 2008 onderzoek aan de rand en op de hellingen van deze krater. Eerder was Victoria al een keer pal van boven gefotografeerd; op die foto kon het Marswagentje zelfs herkend worden. De nieuwe foto is onder een hoek van ruim twintig graden genomen, en laat duidelijker zien hoe steil de kraterhellingen zijn. Ook gelaagde structuren aan de binnenrand van de krater kunnen op de opname beter worden onderzocht. Op de bodem van de krater is een uitgestrekt duinenveld zichtbaar. 12-08-2009.

De energierijke straling van een zware ster veroorzaakt schokgolven en verdichtingen in een grote wolk van koel waterstofgas, waardoor in het binnenste van die wolk honderden nieuwe, lichtere sterren ontstaan. Dit proces van 'getriggerde stervorming' is voor het eerst op grote schaal waargenomen in het stervormings-gebied Cepheus B, op ongeveer 2400 lichtjaar afstand van de aarde. In de koude, donkere moleculaire wolk ontstaan op grote schaal nieuwe ster-ren, waarvan de leeftijden uiteenlopen van enkele miljoenen jaren tot een paar honderd miljoen jaar. Het stervormingsgebied is uitgebreid bestu-deerd met twee ruimtetelescopen: het Chandra X-ray observatory en de Spitzer Space Telescope. Op basis van de rontgenwaarnemingen van Chandra konden sterrenkundigen de jonge sterren in het stervormings-gebied selecteren: pasgeboren sterren vertonen meer acitiviteit waarbij energierijke rontgenstraling geprodu-ceerd wordt. De infraroodwaarne-mingen van Spitzer lieten vervolgens zien welke van die sterren door stofschijven worden omgeven. Zulke protoplanetaire schijven komen uitsluitend bij de allerjongste sterren voor. Uit de ruwe leeftijdsbepalingen die op deze manier zijn verkregen, blijkt duidelijk dat er zich een geboortegolf van nieuwe sterren door de wolk heeft voortgeplant. Die wordt grotendeels veroorzaakt door een zware ster die zich buiten de moleculaire wolk bevindt. De ontdek-king van grootschalige 'getriggerde stervorming' is op 10 juli gepubliceerd in The Astrophysical Journal. 12-08-2009.

Afgelopen zaterdag (15 augustus) is vanuit Nederland en België rond 22 uur een zeer heldere meteoor te zien geweest. Het object bewoog vrij traag en leek uit de richting van het sterrenbeeld Zwaan te komen. De 'kop' van de vuurbol was groenachtig, de 'staart' oranje. Tijdens de vlucht braken er fragmenten van het grotere object af. Het spectaculaire verschijn-sel, waarschijnlijk veroorzaakt door de verbranding van een klein brok gesteente uit de ruimte, duurde naar schatting een seconde of drie. Wie de vuurbol heeft gezien, kan daarvan melding maken bij de website Hemelwacht en de Dutch Meteor Society: [email protected]. 16-08-2009.


Kortnieuws gelijk met het baanvlak van onze planeten. Ze is te vergelijken met de asteroïdengordel, alleen is ze meer uitgestrekt en bevat ze kleine, ijzige objecten, terwijl de eerste voornamelijk bestaat uit kleine, rots-en metaalachtige leden. Ze worden meestal opgedeeld in twee subgroepen:

Klassieke KBO’s

Deze worden ook wel eens gek-scherend “cubewanos” genoemd, naar analogie met het de eerste ontdekte KBO: 1992 QB1. Cubewanos bewegen in nagenoeg circulaire banen en niet in resonantie met de omloop van Neptunus. Enkele bekende leden zijn Quaoar en Makemake.

Resonante KBO’s

Deze omlooptijden van deze objecten zijn “vergrendeld” in een

resonantieschema met dat van de planeet Neptunus. Er zijn veel resonantieschema’s gevonden maar de meest bekenden zijn:

- De plutinos met een resonantie van 2:3. Dit wil zeggen dat voor 3 omlopen van een plutino, Neptu-nus 2 omlopen heeft voltooid. Onder de bekende Plutinos mag men onder andere Pluto (vandaar de naam), Orcus en Ixion rekenen. - De twotinos met een resonantie van 1:2.

De “Scattered Disk Objects”

Volgens de momenteel gangbare theorie zijn “Scattered Disk Objects” (SDO) leden geweest die door gravitionele effecten van de grote gasgiganten (Jupiter, Satur-nus, Uranus en Neptunus) uit de Kuipergordel zijn “gegooid” en ondervinden nog steeds invloed van de laatste. Ze bevinden zich

39

40

ongeveer tussen de 45 en 100 AE. De meesten (tot nu toe ontdekt) hebben een vrij eccentrische banen en hun inclinatie kan opklimmen tot een 40° t.o.v. het baanvlak van onze planeten.

Voor de volledigheid wil ik even de “Detached Objects” vermelden. Dit zijn SDO’s met hoge eccentrische baan en een vrij groot perihelium (kleinste afstand tot de zon), zodat ze buiten de invloedssfeer van Neptunus vallen. Hiermee lijken ze wel losgekoppeld (detached) van ons zonnestelsel. Eén bekend lid hiervan is Sedna.

De “ondergang” van Pluto als planeet

Sinds de ontdekking van de eerste KBO in 1992, hebben sommige astronomen de status van Pluto als planeet in vraag gesteld. Met de ontdekking van grotere TNO’s zoals Quaoar in 2002, Sedna in 2003 en Orcus in 2004 rezen steeds meer en meer stemmen op om Pluto te degraderen als planeet en een compleet nieuwe categorie in het leven te roepen. Wat als men nog veel zulke grote hemellichamen zou ontdekken? Uit hoeveel leden zou ons planetenstelsel dan bestaan?

Een gelijkaardig probleem hebben we gekend met de leden van onze huidige asteroïdengordel. Volgens de regel van Titius-Bode moest er zich tussen de baan van Mars en Jupiter zich nog een planeet bevinden. Uranus was immers “dank zij” deze regel door William Herschel in 1781 ontdekt.

Begin 19e eeuw werd een georganiseerde zoektocht opgezet door 24 leden van de “Lilienthal groep”, onder leiding van baron Franz Xaver von Zach. Het resultaat liet niet lang op zich wachten. In 1801 vond Guiseppe Piazzi (geen lid van deze groep) de ontbrekende planeet, Ceres. Andere ontdekkingen volgenden elkaar snel op, Pallas in 1802 (Olbers), Juno in 1804 (Harding) en Vesta in 1807 (Olbers). Al snel bleek dat er zich in deze regio te veel “planeten” bevonden. Men was dus genoodzaakt om een nieuwe categorie in het leven te roepen, de asteroïden (of planetoïden).

In 2005 herhaalde de geschiedenis zich. Door het team van Mike Brown, Chad Trujillo en David Rabinowitz werd een TNO gevonden met een diameter groter dan die van Pluto. Zij doopten 2003 UB313 al snel tot Xena (of “planet Lila”). Voor hun was de zaak rond en werd het gerucht, dat de tiende planeet (of “Planet X”) gevonden

was, de wereld in gestuurd. Nu werd ook de IAU (Internationale Astronomische Unie) genoodzaakt om de definitie van planeet vast te leggen. En dit was géén sinecure...

Planeten en dwergplaneten

Hoe de IAU de term “planeet” wou definiëren, men kwam steeds in een impasse terecht. Ofwel was Pluto géén planeet meer, ofwel bleef die dat wel, maar maakte men de kans dat ons zonnestelsel in de toekomst uit honderden planeten zou bestaan. Uiteindelijk kwam de IAU met een definitie op de proppen waarover de astronomi-sche gemeenschap op 24 augustus 2006 zijn finale stem kon uitbrengen.De uiteindelijke definitie, onder resolutie 5A van de 26e Algemene Bijeenkomst van de IAU luidt:

Een planeet is een hemellichaam dat: 1) Zich in een baan beweegt omheen de zon. 2) Genoeg massa heeft zodat zijn zwaartekracht ervoor zorgt dat hij zich in een hydrostatisch evenwicht kan bevinden (ronde vorm). 3) De omgeving van zijn omloopbaan heeft “opgekuisd”

Een dwergplaneet is een hemel-lichaam dat: 1) zich in een baan beweegt omheen de zon. 2) Genoeg massa heeft zodat zijn zwaartekracht ervoor zorgt dat hij zich in een hydrostatisch evenwicht kan bevinden (ronde vorm). 3) De omgeving van zijn omloopbaan NIET heeft “opgekuisd”. 4) GEEN satelliet is.

Alle andere objecten, behalve satellieten, die om de zon bewegen

zullen “Small Solar System Bodies” (SSSB) genoemd worden. Hier-onder vallen dus de asteroïden, de meeste TNO’s, kometen en andere kleine hemellichamen.

Pluto is een dwergplaneet en zal dienen als prototype voor deze nieuwe categorie van TNO’s.

Zoals men weet heeft men deze resolutie gestemd en is ons zonnestelsel een beetje herschikt. Onder de acht planeten rekent men nu: Mercurius, Venus, Aarde, Mars, Jupiter, Saturnus, Uranus en Neptunus.

De familie van de dwergplaneten bestaat uit, bij dit schrijven, uit 5 leden: 1) Pluto (voormalig planeet), met maantjes Charon, Hydra en Nix. 2) Ceres (voormalige asteroïde). 3) Eris (2003 UB313 en een SDO), met maantje Dysnomia. 4) Haumea (2003 EL61 en een KBO met een 12:7 resonantie), met maantjes Hi’iaka en Namaka.5) Makemake (2005 FY9 en een cubewano).

Enkele toekomstige kandidaten zijn Sedna (detached KBO), Orcus (plutino), Quaoar (cubewano), Vesta (asteroïde), Ixion (plutino), Huya (plutino) en Varuna (cubewano). Ondertussen heeft de IAU op 11 april 2008 nog een extra categorie in het leven geroepen, de plutoïden. Kortweg is een plutoïde een dwergplaneet die zich verder bevindt dan Neptunus. Alle dwergplaneten, behalve Ceres, maken hiervan deel uit.

Meer informatiewww.cfa.harvard.edu/iau/mpc.html

De zuurstofvoorziening van een basis op de maan is relatief simpel te regelen door metaaloxides uit maan-stenen (regoliet) elektrochemisch te splitsen. Dat beweren twee groepen wetenschappers uit respectievelijk Cambridge (Engeland) en Cambridge (Massachusetts). Tijdens het IUPAC-congres in Glasgow presenteerde de Brit Derek Fray vorige week zijn plannen. Hij wil een proces aanpassen dat hij eigenlijk had bedacht om de metalen uit de oxides te krijgen. Dat werkte met een elektrochemische cel met de oxides als kathode, een koolstof anode en een gesmolten zout (CaCl2) als elektrolyt. CaCl2 smelt bij 800 graden Celsius, dus dat is je werktemperatuur. In deze cel ontstaat puur metaal aan de kathode en CO2 aan de anode, die daarbij langzaam wordt opgebruikt. Om O2 in plaats van CO2 aan de anode te krijgen moet je een anodemateriaal gebruiken dat wél elektriciteit geleidt maar chemisch inert is. Volgens Fray voldoet calcium-titanaat met een beetje calcium-ruthenaat aan deze voorwaarde. Fray heeft 10 miljoen pond subsidie aan het European Space Agency gevraagd voor de bouw van een prototype. MIT-onderzoeker Donald Sadoway werkt intussen aan een proces dat bij 1600 graden werkt. Bij die temperatuur smelt regoliet en kan dan zelf als elektrolyt dienen. Het gevormde metaal zakt vanzelf naar de bodem. Het grote voordeel zou zijn dat je de maansteen (maanstof is een betere omschrijving) niet tot een massieve kathode hoeft te persen. Volgens Sadoway compenseert dat voor het extra energieverbruik vanwege de hogere temperatuur. Beide groepen komen helaas te laat om nog mee te dingen naar de prijs van een miljoen dollar die door NASA was uitgeloofd voor het eerste apparaat dat binnen acht uur vijf kilo zuurstof zou kunnen vrijmaken uit maan-achtig gesteente. Het aanbod liep op 1 juni af zonder dat iemand een poging had gedaan. Bron: naturenews / 18-08-2009.

Congo heeft sinds enige tijd ook een eigen ruimteprogramma, of toch iets wat daar voor moet doorgaan. Onlangs lanceerde het de Troposphère V, de derde raket die Congo de ruimte instuurt. De raket is hoger, zwaarder en krachtiger dan zijn voorgangers en zou met een snelheid van drie keer de snelheid van het geluid tot op zo'n 36 kilometer hoogte moeten klimmen. Alsof dat nog niet genoeg was, werd ook een levend wezen mee gelanceerd: een rat, het eerste Congolese levende wezen in de ruimte. Dat was althans de bedoeling. Drie maanden van voorbereidend werk gingen er aan vooraf. Bron: beglium.be.

De lancering van het ruimteveer Discovery naar het Internationaal Ruimtestation ISS is met een dag uitgesteld. Reden is een onweersfront in Florida, van waar Discovery vertrekt.Het risico voor de zeven astronauten aan boord van de shuttle is te hoog, luidde het in Cape Canaveral. Belangrijkste opdracht van de Discovery is het transport van uitrusting en wetenschappelijke appa-ratuur naar het ruimtestation. Aan boord is ook Nicole Stott, die haar collega Timothy Kopra als vast bemanningslid en collega van Belgisch astronaut Frank De Winne in het ISS zal vervangen. Bron: DPA / EB.


Kortnieuws

41

Artikel

Vierde ILS lancering

Redactioneel

Van op de basis Bajkonoer in Kazachstan heeft een zware Proton-draagraket afgelopen nacht met succes een Aziatische telecom-satelliet gelanceerd, zo hebben het lanceerbedrijf ILS en het Russische ruimtevaartbureau Roscosmos meegedeeld. De 700 ton wegende Proton-M van de Russische raketbouwer Kroenitsjev vertrok zoals gepland gisteren om 21.47 uur uur Belgische tijd. Vandaag om 07.02 uur kwam de Aziatische telecom-satelliet AsiaSat-5 vrij uit de Breeze-M baaninjector, in de beoogde voorlopige geostationaire baan. De uiteindelijke positie is 100,5 graden oosterlengte. De 3,8 ton wegende kunstmaan is door het Amerikaanse Space Systems / Loral gebouwd voor de Aziatische satellietcommunicatieprovider Asia-Sat, met zetel in Hongkong. Het tuig moet de eerder gelanceerde

AsiaSat-2 vervangen. De constell-atie van de operator bevat momenteel vier kunstmanen. De Asiasat-5 beschikt over 26 antwoordzenders in de C-band en 14 in de Ku-band. De minimale levensduur bedraagt 15 jaar. De Proton wordt gecommerciali-seerd door het Amerikaans-Russische International Launch Services (ILS) dat door Kroenitsjev wordt gecontroleerd en dat als andere partner het schimmige Space Transport heeft. Het is de zesde lancering van een Proton dit jaar en de 327ste uit de geschiedenis van de raket. Het was de vierde start voor ILS in 2009 en de 53ste sinds de Proton in april 1996 op commerciële basis begon te vliegen.

Meer informatiewww.federalspace.ru

Artikel

Nieuwe raketbrandstof

Redactioneel

Een mengsel van aluminiumpoeder en waterijs blijkt een prima raket-brandstof. De eerste proeflan-cering, eerder deze maand, was een succes. De testraket bereikte een snelheid van zowat 330 km/h en kwam bijna 400 meter hoog, zo melden onderzoekers van de Amerikaanse luchtmacht.

Een filmpje van de lancering, en van eerdere labtests met dergelijke raketmotoren, is alvast op YouTube te zien.

Over de details van de brandstof, genaamd ALICE, doet het Air Force Office of Scientific Research rijkelijk vaag. Maar duidelijk is dat de werking berust op een redoxreactie waarbij aluminiumoxide en waterstof ontstaan. Door het aluminium zeer fijn te vermalen krijg je kennelijk voldoende contactoppervlak om deze reeds lang bekende reactie explosief te laten verlopen. Een katalysator lijkt niet eens nodig te zijn, al wordt wel gesproken van eventuele toevoe-gen van extra oxidanten om de werking verder te verbeteren.

Het mengsel wordt omschreven als iets dat lijkt op tandpasta. Je kunt het in een gietvorm persen en daarna afkoelen tot 30 graden onder nul, zodat je een blok ‘vaste’ brandstof krijgt. Gesuggereerd wordt dat je dat ook op de maan of op Mars kunt doen, als de berichten kloppen dat daar ijs voorhanden is.

ALICE is ontwikkeld in samen-werking met NASA, Purdue University en Penn State University. Het borduurt voort op eerder Purdue-onderzoek, waarbij een vergelijkbaar (doch vloeibaar) mengsel werd gebruikt om waterstof voor brandstofcellen te genereren. Essentieel daarbij was de toevoeging van gallium aan het aluminium om te voorkomen dat zich een aluminiumoxidelaagje vormde, dat de reactie verstikte. Bij ALICE schijnt die toevoeging niet nodig te zijn. Bron: AFOSR / 24-08-2009.

Meer informatiewww.youtube.com

watch?v=-b7siH1Ausc

42

Space Shuttle Discovery is eindelijk vertrokken naar het internationale ruimtestation ISS. Niet alleen om een astronaute aan boord te zetten en de voorraden aan te vullen, maar ook om een aantal weten-schappelijke experimenten naar de ruimte te dragen. Twee daarvan komen van de Universiteit van Amsterdam. Ze zijn ontworpen om respectievelijk kristalgroei en het overgangspunt tussen gas en vloeistof in de ruimte te bestuderen.

Het internationale ruimtestation ISS is aan het groeien. Nu de vaste bemanning is vergroot van drie naar zes man, kunnen de drie laboratoria die aan boord van het station aanwezig zijn 24 uur per dag gebruikt worden. Dan moeten de astronauten natuurlijk wel voldoende experimenten uit te voeren hebben, en daarom vliegt ruimteveer Discovery dit weekend (hopelijk) naar het station met een lading nieuwe wetenschap.

Aan boord van het ruimtestation worden nu twintig experimenten uitgevoerd, verdeeld over de Amerikaanse, Europese en Japan-se laboratoria. Bovendien worden er buiten het station nog eens acht proeven gedaan. Discovery brengt voor die experimenten nieuw gereedschap en materiaal mee. Verder bevindt zich in de space shuttle apparatuur om meer zuurstof beschikbaar te maken, geen onnodige luxe nu het aantal bewoners van het station is verdubbeld. De astronauten krijgen ook een tredmolen om in beweging te blijven. Tenslotte wordt het aantal experimenten dat de astronauten uitvoeren nog eens uitgebreid, en dat is ook voor veel wetenschappers op aarde behoor-lijk spannend.

De nieuwe experimenten gaan over twee onderwerpen: materiaalweten-schappen en vloeistoffen. Zo zal er

met metalen, glassen en kristallen worden geëxperimenteerd, en zullen gels en kokende of koelende vloeistoffen door de zwaartekracht-loze omgeving worden beproefd. Van de nieuwe experimenten zijn er twee in Nederland ontwikkeld, aan de universiteit van Amsterdam.Het eerste Nederlandse experiment, de High Temperature Insert (HTI), is ontwikkeld om het gedrag van vloeistoffen rondom het zogenaam-de kritische punt te bestuderen. Het kritische punt is een toestand van druk, dichtheid en temperatuur waarbij je geen onderscheid meer kunt maken tussen een gas en een vloeistof. De tweede proef heet Directional Solidification Insert (DSI), en bestudeert de groei van kristallen bij gebrek aan zwaarte-kracht.

De lancering

Na enkele keren uitstel is deze ochtend (Belgische tijd) van op Cape Canaveral in Florida het ruimteveer Discovery naar het Internationaal Ruimtestation ISS dan toch eindelijk gelanceerd. De wellicht laatste shuttlelancering bij nacht was rechtstreeks op NASA TV te zien. De shuttle vertrok om 05.59 uur Belgische tijd voor een dertiendaagse vlucht, de dertigste van een spaceshuttle naar het ISS. De lancering was de voorbije dagen enkele keren afgeblazen wegens het weer en technische problemen. De koppeling is voor maandag voorzien.

Een van de zeven opvarenden is de Amerikaanse Nicole Stott (46). Zij zal de in het ISS haar landgenoot Tim Kopra (45) vervangen, die naar aarde terugkeert. Stott wordt dus een nieuwe collega van Belgisch astronaut Frank De Winne. Die zal ook zijn Zweedse collega Christer Fuglesang begroeten. Dat twee astronauten van het Europese Ruimtevaartbureau ESA elkaar in de ruimte terugvinden, gebeurt niet vaak. In de vrachtruimte van de Discovery steekt de in Italië gebouwde drukmodule Leonardo, die in de nacht van maandag op dinsdag tijdelijk aan het ISS wordt gehecht. Leonardo herbergt aller-hande uitrusting voor de zes permanente bewoners van het ISS, waaronder wetenschappelijke racks, een diepvriezer om stalen te bewaren, een nieuw slaapcompar-timent en een tweede tredmolen.

Er zijn drie ruimtewandelingen voorzien voor het vervangen van experimenten aan de buitenzijde van het Europese lab Columbus en voor het vervangen van een ammoniaktank. De ruimtewande-laars van dienst zijn Fuglesang (52), John Olivas (43) en Stott, die haar eerste ruimtetrip maakt. De andere opvarenden van de Discovery zijn gezagvoerder Rick Sturckow (48), piloot Patrick Forrester (52), Kevin Ford (49) en José Hernandez (47).

De ontkoppeling is gepland op 8 september en de landing op 11 september. Nadien zijn er nog slechts zes shuttlemissies. Volgend jaar gaat de vloot op stal. Bron: HLN / Kennislink (30/08-2009).


Space Shuttle eindelijk vertrokken


De Amerikaanse Fermi Gamma-ray Space Telescope heeft energierijke gammastraling waargenomen die afkomstig is uit de bolvormige sterren-hoop 47 Tucanae. De ontdekking wordt deze week bekendgemaakt in Science. De gammastraling is zo goed als zeker afkomstig van tientallen millisecondepulsars in de bolhoop: kleine, compacte en supersnel roterende neutronensterren. Eerder ontdekte de Fermi-ruimtetelescoop van een aantal bekende (en dichterbij gelegen) millisecondepulsars ook al gammastraling. Daarnaast zijn tot nu toe zestien 'gamma-pulsars' gevon-den: pulsars die niet zichtbaar zijn met optische telescopen of radioteles-copen, maar wel gammastraling uitzenden. Hoe de gammastraling wordt opgewekt is nog niet precies bekend. Wel lijkt alles erop te wijzen dat vooral jonge pulsars een groot deel van hun energie op deze extreem korte golflengten uitzenden. Milli-secondepulsars zijn weliswaar juist extreem oud, maar omdat hun rotatie sterk is versneld door materie-overdracht van een begeleidende ster gedragen ze zich in veel opzichten als jonge pulsars. 13-08-2009.

Sterrenkundigen hebben een nieuw type object in het heelal gevonden: super-planetaire nevels. Gewone planetaire nevels zijn de uitdijende gasschillen die door sterren zoals de zon aan het eind van hun leven de ruimte in worden geblazen. Super-planetaire nevels bevatten veel meer gas, en worden geproduceerd door sterren die tot acht keer zo zwaar zijn als de zon. Het bestaan van planetaire nevels rond zwaardere sterren was al wel voorspeld, maar ze waren nog nooit ontdekt. De vijftien nieuw ontdekte super-planetaire nevels bevinden zich in de Grote en de Kleine Magelhaense Wolk - twee kleine begeleiders van ons Melkwegstelsel. Met Australische radiotelescopen waren ongeïdentificeerde bronnen van radiostraling in de Magelhaense Wolken gevonden. Vervolgonderzoek met optische telescopen bracht het bestaan van de nevels aan het licht. Dat de super-planetaire nevels veel radiostraling zouden uitzenden, was niet verwacht. Waarom vergelijkbare objecten tot nu toe niet in ons eigen Melkwegstelsel zijn waargenomen, is ook niet bekend. De ontdekking wordt gepubliceerd in Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 14-08-2009.

NASA-wetenschappers hebben de stof glycine ontdekt in de deeltjes die de ruimtesonde Stardust in 2004 heeft verzameld bij de komeet Wild 2. Glycine is een aminozuur, dat een belangrijke rol speelt bij het leven op aarde. Levende organismen gebruiken het om eiwitten te maken. Het is voor het eerst dat er met zekerheid een aminozuur in een komeet is aangetroffen. De ontdekking onder-bouwt de theorie dat een aantal bouwstenen voor het ontstaan van leven in de ruimte zijn gevormd en lang geleden door meteorieten en kometen op aarde zijn afgeleverd. Stardust heeft de door hem verzamelde kometendeeltjes in 2006 op aarde afgeleverd. Sindsdien zijn wetenschappers van over de hele wereld bezig met het analyseren ervan. Het onderzoek kost veel tijd, omdat moet worden uitgesloten dat ontdekte stoffen 'verontreinigingen' van aardse oorsprong zijn. 17-08-2009.


Kortnieuws

43

Artikel

Bijzonder meettoestel

Redactioneel

Tijdens een van de laatste shuttlevluchten in 2010 zal een bijzonder meetinstrument naar het internationale ruimtestation ISS worden gebracht. Het betreft de Alpha Magnetic Spectrometer (AMS), een 1,5 miljard dollar kostende deeltjesdetector. Met AMS zullen de meest energierijke deeltjes worden gemeten die uit de ruimte komen. Deze deeltjes kunnen op verschillende manieren ontstaan, maar de meest intrige-rende potentiële bron wordt gevormd door verre sterrenstelsels die geheel uit zogeheten anti-materie bestaan. Antimaterie is opgebouwd uit deeltjes met eigenschappen die deels gelijk, deels tegengesteld zijn aan de eigenschappen van de deeltjes van normale materie. Volgens de oerknaltheorie zou het heelal oorspronkelijk net zo veel materie

als antimaterie hebben bevat. Maar in onze omgeving komt vrijwel geen antimaterie voor. Als dat wel zo was, zouden we geregeld intense uitbarstingen van röntgenstraling moeten waarnemen, die ontstaan als antimaterie en normale materie in catastrofale aanraking met elkaar komen. Het is denkbaar dat som-mige verre sterrenstelsels, hoewel ze als twee druppels op normale sterrenstelsels lijken, geheel uit antimaterie bestaan. En in dat geval zouden er kleine aantallen kernen van anti-heliumatomen door de ruimte moeten zwerven. Als AMS straks geen enkele anti-heliumkern detecteert, is de kans dat er stelsels van antimaterie bestaan vrijwel nihil.


Artikel

Opblaasbaar hitteschild

Redactioneel

De NASA heeft naar eigen zeggen een succesvolle test gedaan met een opblaasbaar hitteschild dat niet alleen van pas kan komen bij de terugkeer van ruimtetuigen naar de Aarde maar ook bij landingen op Mars. Hoeveel een ander kost(te) is er niet aan toegevoegd.

Van op het Wallops-eiland voor de kust van de Amerikaanse staat Virginia vertrok maandag om 14.52 uur Belgische tijd een Black Brant 9 sondeerraket, met als nuttige lading het INVE of 'Inflatable Re-entry Vehicle Experiment'. Vier minuten na de start bereikte de raket een hoogte van ongeveer 210 km. Nog een minuut later kwam een paddestoelachtig hitteschild vrij met

een diameter van zowat drie meter en met een coating van industriële silicone. Het werd opgeblazen met stikstof.

Het ding floepte helemaal uit en begon aan een vrije val aan hoge snelheid. Zes en een halve minuut na lancering volgde het meest spannende ogenblik want op 50 km hoogte dook het hitteschild de atmosfeer weer in. Het doorstond een halve minuut lang een piek van hitte en druk. Uiteindelijk plofte het INVE in de Atlantische Oceaan, om er te zinken.

De NASA is opgetogen over het experiment en wil nu meer geavanceerde testmodellen bou-wen. Het systeem kan niet alleen dienen voor terugkeer in de atmosfeer maar ook voor de planetaire verkenningsmissies. Zo blijkt landen op Mars geen sinecure te zijn, getuige de reeks mislukkingen. Bijvoorbeeld van de Europees-Britse Beagle-2. Bron: Belga / DEA / NASA / 18-08-2009.


Guidestar 09-2009

Documents

Transcript of Guidestar 09-2009