HetGR

ATISd

igitale

magaz

inevan

deAst

roEve

ntGro

upvzw

-Reda

ctie@a

egvzw.

be-w

ww.ae

gvzw.b

e-Jaa

rgang

8-Okt

ober2

012

Info - Patrick Jaecques is,naast grafisch vormgeveren hoofdredacteur van ditmagazine, ook oprichteren voorzitter van de Astro EventGroup vzw uit Oostende. Een doorpassie gedreven levensgenieter dieal meer dan een kwart eeuw langhet brede publiek informeert over dediverse hemelse wonderen...

Patrick

Jaecqu

es

DDee kkrraacchhtt vvaann ssaammeennwweerrkkeenn

002

Foto - Deze opname, gemaakt metde Wide Field Imager van de 2,2-meter MPG / ESO-telescoop van deESO-sterrenwacht op La Silla, toontde spectaculaire bolvormige sterren-hoop Messier 4. Deze grote bal vanoude sterren, een van de meestnabije in zijn soort, staat in hetsterrenbeeld Schorpioen, dicht bij dehelderrode ster Antares. Bron: ESO.

Editor

iaal

Het is iets na drie uur in de ochtend. Buitenregent het nog steeds maar blijkt de stormeindelijk te gaan liggen. Net zoals mijn kat, dieeven daarvoor nog bijzonder energiek de trapop en af rende. Terwijl ik de slaap nog evenvan mij af probeer te houden tijdens hetverwerken van het allerlaatste artikel......en ik plots tot het besef kom dat ik al achtjaar onafgebroken werk aan dit magazine. Alsauteur, grafisch vormgever en hoofdredacteur.Met vallen en opstaan. Maar met degedrevenheid om steeds beter te willen doen.Om te innoveren waar mogelijk en, bijmomenten, even stil te staan en na te denkenhoe de toekomst van het magazine er uit zoukunnen zien. Want de wereld is in beweging.En alle media, van krant tot televisie-programma, beginnen stilaan samen tesmelten tot één multimediaal en vooralinteractief geheel. Dus dringt zich de vraag opwaarheen we moeten evolu-eren. En hoe we dit allemaalzullen gaan realiseren. Zondervaste medewerkers of bud-getten.Feit is dat dit magazine er nietalleen gekomen is door deinzet en volharding van éénpersoon, maar door het geloofin het project door derden.Van andere leden uit de eigenverenigingen en ver daar-buiten, tot onze diversesponsors. Die beseffen datdeze unieke samenwerkingzijn doel niet mist. En steedsmeer lezers aantrekt. En zeker niet langeralleen sterrenkundigen. Want hoe langer hoemeer leerlingen en leerkrachten leren onsmagazine ontdekken. En hebben er ook wataan. Net door de diversiteit en de vlottelaagdrempelige schrijfstijl. En daar was hetons altijd al om te doen. Want sterrenkunde,klimatologie en ruimtevaart zijn echt geen vervan mijn bed show meer. En ze hebben hunplaats in de media weten te verwerven. En

echt wel zonder de stoffige elitaire mantel dieze in het verleden hadden.Daarom ben ik bijzonder opgetogen dat hetconcept, na acht jaar, beter werkt dan ik haddurven dromen. En meteen bewijst datsamenwerken, met een open geest en met zinvoor vernieuwing, echt wel loont. Binnen deeigen vereniging en zeker ver daarbuiten...Dat betekent lang nog niet dat alles rozengeuren maneschijn is. Want het blijft knokken omfinancieel rond te komen. Elk jaar opnieuw.Dus wil ik u graag nog even oproepen om onszeker ook volgend jaar opnieuw te steunendoor lid te worden van onze vereniging. Want,wees eerlijk, u krijgt er met dit magazine, onzediverse websites en de talrijke evenementenecht wel veel voor terug. Dus stort vandaagnog, via onze website, 15,00 euro en blijfsterrenkunde met ons mee beleven !

Wie eigenlijk geen steun be-hoeft, althans geen financiële,is de ESO, die deze maand ietsmeer kaarsjes uit blaast danons magazine. En er ondanksde rijpe leeftijd van 50 lenteseigenlijk nog nooit zo goedheeft uitgezien. Redenen ge-noeg om ook hier in België, alséén van de eerste partici-panten van dit sterrenkundiggenootschap, mee te vierenmet ons Space Night evene-ment. Waar niemand minderdan Prof. Christoffel Waelkensde boeiende geschiedenis vande ESO op een grappige en welbespraaktewijze uit de doeken zal doen. Samen metHanny van Arkel (NL), die zal aantonen dat dedrempel tussen leek en sterrenkundige echtniet zo groot hoeft te zijn als vaak wordtaangenomen.Kortom, er valt deze maand heel wat te vieren.En u bent alvast opnieuw van harte uitge-nodigd om mee te doen !

"I would rather live in aworld where my life issurrounded by mysterythan live in a world sosmall that my mindcould comprehend it."

Henry Emerson Fosdick

Guide

star|

10-201

2

Dit digitale magazine, beschikbaar als PDF en Flashbestand, is een non-profit product van de Astro EventGroup vzw uit Oostende en heeft tot doel sterren-kunde, klimatologie en ruimtevaart te promoten bij eenzo breed mogelijk publiek.De redactie bestaat uit: Patrick Jaecques (hoofd-redacteur en grafisch vormgever), Hendrik De Rycke(redactie), Kris Christiaens (redactie) en SanderVancanneyt (redactie). De vaste rubrieken wordenonderhouden door Philip Corneille, Dirk Devlies, KrisChristiaens, Marc van der Sluys, Filip Feys en DannyVan Hoecke. Zin om ook een artikel te schrijven en / ofrubriek te onderhouden. Contacteer ons dan viaredactie@aegvzw.be.De Astro Event Group vzw, noch enige andere persoondie in zijn naam optreedt, is verantwoordelijk voor hetgebruik dat zou kunnen worden gemaakt van deinformatie in deze digitale publicatie of voor eventuelefouten die er, ondanks de uiterste zorg bij de voor-bereiding van de teksten, nog in zouden staan. Tevens

heeft de redactie alle nodige moeite gedaan om tevoldoen aan de wettelijke voorschriften inzakeauteursrechten en om contact op te nemen met derechthebbenden. Elke persoon die benadeeld meent tezijn en zijn rechten wil laten gelden wordt verzocht zichbekend te maken.Er is een samenwerkingsverband met diverse websites.Dankzij de steun van de diverse auteurs, de leden ennatuurlijk de diverse sponsoren kunnen we dezedigitale publicatie gratis verspreiden.Deze digitale publicatie is volledig ontworpen metgratis open-source en / of freeware software zijndeScribus, Gimp, Foxit Reader, Ink-scape en Paint.net.Ook een enthousiaste lezer van ons magazine? Steunons dan door lid te worden van onze dynamischevereniging. Het lidgeld, op jaarbasis, bedraagt slechts15,00 euro. Alvast van harte dank !De 'deadline' ligt steeds vast op de 25e van de maand !

Informatief

Inhoudelijk04 - Toekomstige raketten - Falcon heavy (2/3).07 - Kortnieuws - Sterrenkunde.10 - Astro databanken.11 - De man die Pluto vermoordde.12 - Rubriek - European Southern Observatory (ESO).14 - De potentie van windenergie.15 - Rubriek - Nieuw in de boekenkast - Europe to the stars.16 - Rubriek - Astrofoto van de maand.19 - Kortnieuws - Sterrenkunde.20 - Rubriek - Lancering in de kijker - Tweede MetOP satelliet gaat...22 - Space Night 201224 - Rubriek - Observatoria wereldwijd - 3,60 m La Silla / Chili.29 - Kortnieuws - Ruimtevaart.30 - Het AEG Ardennenkamp.31 - Rubriek - Lanceeroverzicht van de maand.32 - Rubriek - Amateurastronoom in de kijker - Philip Corneille.34 - Rubriek - Woord van de maand - Jean-Charles Houzeau.37 - Voorgangers supernova ontmaskerd.39 - Kortnieuws - Klimatologie.40 - Rubriek - Space History - Atlantis STS-45 (2)47 - Duistere straling.49 - Kortnieuws - Sterrenkunde.50 - Lunny korabl - De russische maanlander.52 - Rubriek - European Space Agency (ESA).54 - ESA BIC Flanders doet een oproep.56 - Rubriek - Het AEG nieuws.59 - Kortnieuws - Sterrenkunde.60 - Rubriek - Hemelkalender.65 - Waarneemcampagne astrospectroscopie 2013.66 - ATM - Zelfbouw OAG.69 - Kortnieuws - Ruimtevaart.70 - Rubriek - Sateria onder de sterren.

Kris ChristiaensDiv. / RedactioneelPhilip CorneilleRoel van der HeijdenESO / Rodrigo AlvarezAdiël KlompmakerRedactioneelBram GoossensDiv. /RedactioneelKris ChristiaensRedactioneelPhilip CorneilleDiv. /RedactioneelMarc SchuyesmansKris ChristiaensPhilip CorneilleDirk DevliesRoel van der HeijdenDiv. /RedactioneelDanny van HoeckeArnaut JaspersRedactioneelKris ChristiaensESA / RedactioneelKris ChristiaensDiv. /RedactioneelRedactioneelMarc van der SluysMarc TrypsteenWillie BuningDiv. / RedactioneelFilip Feys

Info - De 'Guidestar' op deze foto iseen kunstmatig gemaakte ster doormiddel van een zeer krachtige laser.En heeft tot doel om de adaptieveoptiek van een telescoop te testen.Bron: ESO.003

De Astro Event Group vzw, kortweg AEG, is een non-profit sterrenkundige vereniging voorvolwassenen uit Oostende die geïnteresseerd zijn in sterrenkunde, klimatologie en / ofruimtevaart. Iedereen met passie voor deze boeiende wetenschappelijke takken is er van hartewelkom. Van absolute beginner tot ervaren amateursterrenkundige en dit voor een boeiende,leerrijke en vooral gezellige beleving van z'n hobby.Ook wie niet in de ruime omgeving van Oostende woont heeft er baat bij om lid te worden. Wantde vereniging staat ook in voor een resem andere realisaties. Van de diverse boeiende websites,tentoonstellingen, voordrachten, uitstappen, de jaarlijkse StarNights en Space Night evene-menten tot dit uitvoerige magazine. Kortom, steun onze vereniging en stort vandaag nog 15,00euro (of meer) op rekening nummer IBAN: BE84 9730 0675 3759 / BIC: ARSPBE22 met vermeldingvan "lidgeld" alsook uw naam, adres en e-mail. Wij danken u alvast voor uw steun !

Guidestar|10-2012

KrisChr

istiaen

s

TTooeekkoommssttiiggee rraakkeetttteenn::FFaallccoonn HHeeaavvyy ((22//33))

004

Info - SpaceX (officieel Space Explo-ration Technologies Corp.) is eenAmerikaans bedrijf voor ruimtetrans-port, gevestigd in Hawthorne,Californië. Het ontwikkelde deFalcon 1- en Falcon 9-raketten, methet doel deze te gebruiken alsherbruikbare lanceerraketten. Hetontwikkelt ook het Dragon-ruimte-tuig dat met Falcon 9-raketten ineen baan om de aarde kan gebrachtworden. SpaceX ontwerpt, test enproduceert de meeste onderdelenzelf, waaronder de Merlin-, Kestrel-,en Draco-raketmotoren.SpaceX won in december 2008, netals Orbital Sciences Corporation, eenCommercial Resupply Services (CRS)contract. Dat van SpaceX is voorminstens 12 missies om goederennaar en van het Internationaalruimtestation ISS te verzenden.

Meer informatie :www.spacex.com

Hoofd

artike

l

In deze tweede reeks over toekomstigeraketten bespreken we de Falcon Heavy. Dit iseen zware en krachtige draagraket dieontwikkeld wordt door het Amerikaansecommerciële ruimtevaartbedrijf SpaceX.Vandaag de dag is SpaceX één van de meestsuccesvolle commerciële ruimtevaartbedrijvenaangezien het met eigen middelen de Falcon 9raket ontwikkelde en het bijhorende Dragonruimtetuig waarmee het bedrijf tegen betalinghet internationaal ruimtestation ISS bevoor-raadt. Maar SpaceX wil nog een stap verdergaan en wil met zijn Falcon Heavy de marktvan de ‘heavy launch vehicles’ domineren. Nade Saturn V Maanraket moet de Falcon Heavyimmers de krachtigste raket ooit worden. Deze69 meter lange ‘superraket’ zal bij hetlanceren een kracht ontwikkelen die gelijk isaan wat vijftien Boeing 747 vliegtuigenkunnen presteren. Aangezien de Falcon Heavyvrachten tot 53 ton in een lage baan om deAarde moet kunnen brengen, hoopt SpaceXmet de Falcon Heavy marktleider te kunnenworden in het lanceren van zware vrachten.Eenvoudig ontwerp

Het ontwerp van de Falcon Heavy lijkt op heteerste zicht vrij eenvoudig en dit is wellichtook zijn sterkste troef. Zo bestaat dezedraagraket uit een standaard Falcon 9 raketmet links en rechts nog eens Falcon 9 rakettenbevestigd die functioneren als booster-raketten. Deze configuratie wordt vandaag dedag ook al toegepast bij de Delta IV Heavy diebestaat uit drie Common Booster Cores(CBC’s) met bovenop de middelste raket eentweede rakettrap. Door gebruik te maken vandrie bestaande Falcon 9 raketten behoort deFalcon Heavy tot één van de meest krachtigeraketten ooit. Daarbij komt ook dat deze‘superraket’ goedkoper kan worden aange-boden op de markt dan zijn directeconcurrenten aangezien er minder ontwik-kelingskosten nodig zijn. Aan de basis vandeze krachtige draagraket ligt de Merlin 1Draketmotor. Dit is een opgewaardeerde versievan de door SpaceX ontwikkelde Merlinraketmotor die vandaag de dag al gebruiktwordt bij de Falcon 9 raket.De Merlin 1D genereert een stuwkracht opzeeniveau van 650 kiloNewton (kN). In juni2012 toonden tests met de Merlin 1D aan datde eigenschappen van deze raketmotor dichtaanleunen bij die van de legendarische F-1motor die gebruikt werd bij de ondersterakettrap van de Saturn V Maanraket. De drieFalcon 9 raketten, die functioneren alsonderste trap en twee boosterraketten, van deFalcon Heavy zullen elk voorzien worden vannegen Merlin 1D raketmotoren die vloeibarezuurstof (LOX) en kerosine (RP-1) gebruiken alsraketbrandstof. SpaceX is ervan overtuigd dat,door gebruik te maken van 27 raketmotoren,de nieuwe superraket veel minder kwetsbaar

zal zijn bij eventuele technische problemendan wanneer men de raket met één of tweemotoren zou uitrusten. Daarom werd deFalcon Heavy ook zo ontworpen dat hij tochnog kan slagen in zijn missie wanneer de rakethet met minder dan 27 raketmotoren moetdoen.De meest innovatieve vernieuwing aan deFalcon Heavy is wellicht het feit dat deze raketgebruikmaakt van een zogenaamd ‘cross-feed’ brandstofsysteem. Dankzij dit systeembehoudt de centrale rakettrap tijdens deeerste minuten van de lancering een grootdeel van zijn brandstof doordat het gebruikmaakt van de brandstof aan boord van detwee boosterraketten. Terwijl de tweeboosterraketten tijdens de start van delancering op volle kracht werken, wordt eenderde van hun brandstof gebruikt door decentrale rakettrap. Hierdoor kan de centralerakettrap zijn eigen brandstof langer sparen.Eenmaal de twee boosterraketten wordenafgestoten, beschikt de Falcon Heavy op datmoment nog over een centrale rakettrap meteen volle brandstoftank. Bovenop de onderste,centrale rakettrap van de Falcon Heavy bevindtzich uiteindelijk de tweede rakettrap dieaangedreven wordt door één Merlin 1Draketmotor. Deze trap heeft een voorzienebrandtijd van 345 seconden en moet de vrachtuiteindelijk tot in de juiste baan om de Aardebrengen. Geschat wordt dat de Falcon Heavy50% krachtiger zal zijn dan de huidige Delta IVHeavy.

Goedkope superraketOm deze nieuwe, krachtige draagraket tekunnen lanceren, gebruikt het Amerikaanseruimtevaartbedrijf SpaceX een stuk grond opde Vandenberg Air Force Base in Californiëwaar men tussen 1963 en 2005 tientallenAmerikaanse Titan draagraketten vanlanceerde. Deze lanceerbasis, die zich vlak aande Amerikaanse westkust bevindt, werd danook vooral gebruikt voor het lanceren vanmilitaire satellieten die in een polaire baan omde Aarde moesten gebracht worden. Vandaagde dag heeft een ander Amerikaanscommercieel lanceerbedrijf, United LaunchAlliance, het monopolie in het lanceren vanmilitaire satellieten en daar wil SpaceX iets aandoen.Begin 2011 begon men op lanceercomplexSLC-4E met afbraakwerken en de bouw van denieuwe lanceerinfrastructuur en volgensSpaceX gaan de werken maximaal 30 miljoendollar kosten. Geschat wordt dat de eersteFalcon Heavy eind 2012 zal geassembleerdworden op Vandenberg waarna in 2013 deeerste lancering moet plaatsvinden. SpaceX iser ook van overtuigd dat het moet mogelijkzijn om tegen 2015 ongeveer duizend mensentewerk te stellen op de Vandenberg Air Force

Guide

star|

10-201

2

005

Guidestar|10-2012

006

Foto - Constructie van de nieuwefaciliteiten rond de lanceerinfrastruc-tuur zijn volop bezig. Om binnentwee jaar zo'n duizend tal mensentewerk te kunnen stellen.Meer informatie :www.spacex.com

Base. Ook vanop de Cape Canaverallanceerbasis in Florida plant SpaceX vanaf2014 lanceringen van de Falcon Heavy. Na eeneerste test- en demonstratiemissie hoopt hetcommerciële ruimtevaartbedrijf de FalconHeavy draagraket te kunnen verkopen aanondermeer operatoren van zware communi-catiesatellieten en aan het Amerikaanse leger.

De kostprijs voor één Falcon Heavy ligt tussende 80 en 128 miljoen dollar. Deze lage prijszorgt ervoor dat de kostprijs om één kilogramvracht in de ruimte te brengen fors daalt. Zokan SpaceX met zijn Falcon Heavy éénkilogram in een lage baan om de Aardebrengen tegen 2.200 dollar. Uiteindelijk zalSpaceX met zijn Falcon Heavy niet meer dan12.970 dollar vragen om een vracht met een

gewicht van 6,4 ton tot in een geostationaireoverdrachtbaan te brengen. Door zijn enormekracht moet de Falcon Heavy in staat zijnsatellieten tot negentien ton tot in eengeostationaire overdrachtbaan te kunnenbrengen. Dat is negen ton meer dan dekrachtige Europese Ariane 5 draagraket dievandaag de dag marktleider is in het lancerenvan zware commerciële communicatie-satellieten.

In mei 2012 liet SpaceX weten een eerstecontract te hebben afgesloten met een grotesatellietoperator (Intelsat) voor het lancerenvan een commerciële communicatiesatelliet.Naast de commerciële missies hoopt SpaceXde toekomstige draagraket ook te kunnengebruiken voor wetenschappelijke missies naarde Maan of naar Mars. Zo startte het NASA’sAmes Research Center in juli 2011 een studievoor de ontwikkeling van een goedkopeMarsmissie waarbij de Falcon Heavydraagraket en een bijhorende Dragon ruimte-capsule zouden gebruikt worden. Deonbemande missie zou in 2018 van startkunnen gaan en zou in het teken staan van dezoektocht naar sporen van leven op Mars.Door zijn enorme kracht moet de Falcon Heavyeen vracht tot maximaal veertien ton op wegnaar Mars kunnen brengen.

Guide

star|

10-201

2

Kortnieuws

Radaronderzoek met een instrument van de LunarReconnaissance Orbiter wijst erop dat de wanden vaneen krater bij de zuidpool van de maan ijs bevatten.Het zou gaan om maximaal vijf à tien procent van hetmateriaal van de kraterwand. Dat resultaat is inovereenstemming met eerdere onderzoeken. Hetinwendige van de onderzochte krater, Shackletongeheten, ligt permanent in het donker. Hierdoor is enblijft het ter plaatse zeer koud. Alles wat zich hier in demiljoenen jaren aan water verzamelt, wordt dus goedgeconserveerd. Omdat het radarinstrument van deLunar Reconnaissance Orbiter slechts enkele meters inde maanbodem doordringt, moet het gedetecteerde ijszich in de oppervlaktelaag bevinden. Waarschijnlijk ishet ijs vermengd met de losse puinlaag waarmee dekraterwanden bedekt zijn. Bron: NU / 01-09-2012.Het Europese HARPS-team heeft met een gevoeligespectrograaf op de 3,6-meter telescoop van deEuropese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) in Chili een'superaarde' gevonden in de bewoonbare zone van eenrode dwergster. De ster, Gliese 163, staat op ca. 50lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Dorado (Goudvis).Eerder werd bij deze ster al een reuzenplaneetgevonden (Gliese 163b) in een kleine omloopbaan meteen periode van slechts 9 dagen. De nieuwe planeet,Gliese 163c, heeft een omlooptijd van 26 dagen en isminstens zeven keer zo zwaar en waarschijnlijkongeveer twee keer zo groot als de aarde. Hij ontvangtongeveer 40 procent meer licht en warmte van zijnmoederster dan de aarde van de zon ontvangt. Deoppervlaktetemperatuur zou rond de 60 graden Celsiuskunnen bedragen. De ontdekking is gepubliceerd inAstronomy & Astrophysics. Bron: NU / 01-09-2012.De allereerste zware sterrenstelsels in het heelalontstonden in zeer korte tijd. Dat concluderenonderzoekers op basis van metingen van de 10-meterSouth Pole Telescope, een instrument voormillimeterstraling op de geografische zuidpool. Destraling van die jonge, actieve sterrenstelsels wasenergierijk genoeg om het neutrale waterstofgas in deintergalactische ruimte te ioniseren. De wijze waaropdat reïonmisatieproces zich precies voltrok is van grootbelang voor een beter begrip van de allervroegsteevolutie van het heelal. In een artikel in TheAstrophysical Journal stellen de astronomen, van deUniversity of California in Berkeley, dat hetreïonisatietijdperk begon toen het heelal ca. 250miljoen jaar oud was en dat het zo'n 500 miljoen jaarlater alweer achter de rug was, ofwel ca. 13 miljardjaar geleden. Eerdere schattingen leken te wijzen opeen duur van het reïonisatietijdperk van ca. 750miljoen jaar, terwijl er veel onzekerheid bestond overhet moment waarop de reïonisatie begon. Om tot hunconclusies te komen combineerden de onderzoekers demetingen van de South Pole Telescope met die van deWilkinson Microwave Anisotropy Probe (WMAP), eenkunstmaan die eveneens waarnemingen heeft verrichtaan de kosmische achtergrondstraling. In de toekomstzullen ook de waarnemingen van de EuropeseHerschel-satelliet bij de analyse worden betrokken.Bron: NU / 05-09-2012.Japanse astronomen hebben met de 45-meterradiotelescoop van Nobeyama een moleculairegaswolk ontdekt die een merkwaardige krulstaartvormvertoont. De gaswolk ligt in het centrum van onsMelkwegstelsel, op een afstand van ongeveer 30.000lichtjaar. Binnen een straal van 600 lichtjaar van het

Melkwegcentrum bevindt zich een hoge concentratievan sterren en dichte gaswolken waaruit nieuwesterren ontstaan. Deze objecten volgen langgerektebanen om het centrum die in twee haaks op elkaarstaande groepen kunnen worden onderverdeeld. Waardeze banen elkaar snijden, komt het vaak tot botsingentussen gaswolken, waardoor het aanwezige gas wordtsamengedrukt en een nieuwe generatie van sterrenkan ontstaan. De 'krulstaartwolk', die voldoende gasbevat voor de vorming van enkele honderdduizendenzonnen, lijkt zich precies op zo'n kruispunt van banente bevinden. Hij is relatief warm en bevat moleculenwaarvan bekend is dat ze onder invloed vanschokgolven ontstaan. Bovendien blijkt uit metingendat de 'voet' van de krulstaart bestaat uit tweeafzonderlijke moleculaire wolken die met verschillendesnelheden door de ruimte bewegen. Het is niet voorhet eerst dat zo'n krulstaartvormige gaswolk in hetMelkwegcentrum is ontdekt, maar dit is wel de meestduidelijke tot nu toe. De merkwaardige vorm van dezegaswolken wordt toegeschreven aan de wisselwerkingtussen de magnetische velden van de botsendegaswolken. Bron: NU / 05-09-2012.De Amerikaanse ruimtesonde Voyager 1, die precies 35jaar geleden werd gelanceerd, is voorlopig nog niet inde interstellaire ruimte. Dat schrijven wetenschappersdeze week in Nature. Volgens eerdere berichten zou deruimtesonde juist zo'n beetje op het punt staan om onszonnestelsel te verlaten. Voyager 1 bevindt zichmomenteel op een afstand van iets meer dan 18miljard kilometer. De ruimtesonde werd, samen met deidentieke Voyager 2, in 1977 gelanceerd voor eenverkenning van de buitenste planeten van onszonnestelsel. Voyager 2 heeft een iets lagere snelheiden heeft 'slechts' 15 miljard kilometer afgelegd. Naarverwachting zou het naderen van de interstellaireruimte tot uiting moeten komen in de door de Voyagerszelf gemeten bewegingsrichting van deeltjes die dooronze zon worden uitgestoten. Binnen de invloedssfeervan onze zon, de zogeheten heliosfeer, bewegen dezedeeltjes radiaal weg van de zon. Maar op de 'drempel'naar de interstellaire ruimte zouden ze onder invloedvan de tegendruk van deeltjes van buitenaf steedssterker moeten worden afgebogen. Eerder onderzoekleek erop te wijzen dat met name Voyager 1 zich al inhet gebied bevond waar de zonnedeeltjes wordenafgebogen. Maar analyse van metingen die hetafgelopen jaar zijn gedaan, laat zien dat dezonnedeeltjes wel worden afgeremd, maar niet vanrichting veranderen. Volgens de onderzoekers bevindtde ruimtesonde zich klaarblijkelijk nog in eenovergangsgebied. En het is onduidelijk hoe ver ditgebied zich uitstrekt. De verwachting is nu dat dedrempel naar de interstellaire ruimte binnen een jaarwordt gepasseerd, maar zeker is dat allerminst. Bron:NU / 05-09-2012.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Voordracht : Ruimteweer voor dummies door Sander VancanneytHet ruimteweer is voor vele bedrijven in de telecommunicatiesector een dagelijkse bezigheid maarvoor de gewone burger een onbekend gegeven. Dankzij uitgebreide studies van onze ster, dezonnewind, de magnetiseer en de ionosfeer hebben wetenschappers vandaag de dag een zeermooi beeld over de relatie Aarde-Zon. Toch geeft onze ster vandaag de dag nog steeds niet alhaar geheimen prijs gegeven en worden we nog vaak geconfronteerd met de gevaarlijkegevolgen van 'ruimteweer'. Met deze voordracht zal je het ruimteweer ontdekken vanaf de Zontot aan de Aarde en zal je zelf de kansen op het prachtige poollicht kunnen inschatten. SanderVancanneyt is al sinds jeugdige leeftijd gepassioneerd door sterrenkunde en is oprichter enbeheerder van de informatieve website Poollicht.be dat de activiteit van de zon op de voet volgt.Datum - Vrijdag 5 oktober 2012. 20.30 uur t/m 22.30 uur. Toegang: GRATIS.Locatie - Openbare bibliotheek Kris Lambert, Wellingtonstraat 7 te 8400 Oostende (B). www.aegvzw.be. 007

Guidestar|10-2012

Philip

Cornei

lle

AAssttrroo ddaattaabbaannkkeenn

010

Foto - Philip aan de ingang van hetESO Data management centre met“petabyte class” science archive ophet ESO hoofdkwartier in Garching-bei-Munchen, Duitsland. Bron: PhilipCorneille.

Artike

l

Sinds de oudheid hielden mensen hunobservaties van de Zon en de Maan bij opkleitabletten en bouwwerken om een greep tekrijgen op de jaarlijkse seizoenen teneinde delandbouw zo efficiënt mogelijk te latenverlopen. Babylonische en Chinese astrono-men catalogeerden sterren en de Grieksewiskundigen produceerden de eerste gedetail-leerde sterrenkaarten. In de Moslim wereldbloeide sterrenkunde op om praktischeredenen (kalender en oriëntatie van moskeeënnaar Mekka) en hun nomenclatuur van desterrenhemel werd in de twaalfde eeuwletterlijk vertaald naar het Latijn door Westersegeleerden.Op het einde van de 16de eeuw bouwdeTycho Brahe het Uraniborg observatorium ophet Deense eiland Hven om nauwkeurigeparallax observaties uit te voeren van hemelseobjecten. Zijn astronomische handschriftcatalogus was tot op twee boogminutennauwkeurig en bleef ongeëvenaard tot de18de eeuw. Sterrenwachten produceerden denautische almanac en lijsten met astrono-mische efemeriden. Vanaf 1850 zorgdenastrofotografie en spectroscopie voor eenlawine van nieuwe gegevens, een trend diezich in de 20ste eeuw voortzette dankzij deontwikkeling van nieuwe sterrenkundigeinstrumenten en detectoren.Eind de jaren 1960 deden computers hunintrede in de astronomie, eerst voor hetaansturen van telescopen, later voor dataopslag. In 1971 beschikte de Amerikaanseruimtevaartorganisatie NASA over een data-bank voor de gegevens van de onbemandeinterplanetaire missies van het Jet PropulsionLaboratory. In 1972 werd het Centre deDonnées Stellaires (CDS) opgericht in desterrenwacht van Straatsburg en begon deEuropese Zuidelijke Sterrenwacht ESO met deontwikkeling van een data acquisitionspectrum scanner voor de 1,5 m telescoop opLa Silla in Chili. Vanaf 1975 dedenlichtgevoelige elektronische detectoren(Charge-Coupled Device – CCD) hun intrede inde astronomie en verkenden ruimtetelescopenhet gehele elektromagnetische spectrum.De International Ultraviolet Explorer (IUE -1978) lag aan de basis van ESO’s eerste dataanalyse systeem; Image Handling andProcessing (IHAP). Bovendien streefde degroeiende gebruikers gemeenschap van de IUEdata naar een algemene standaard voor deastronomische gegevens en de invoering vanhet Flexible Image Transport System (FITS) wasde klap op de vuurpijl voor de IUE missie. In1981 werd FITS het meest aanpasbaregegevens formaat bruikbaar in 32-bit, 64-bitof floating-point pixel formaat zondercompressie dat bovendien van metadata, zoalsdatum, tijd, telescoop, observatorium eninstrument gegevens, kon worden voorzien.

Anno 2012 is dit gestructureerde data formaatnog steeds de standaard in sterrenkundigedata opslag!Aan het begin van het nieuwe millenniumwaren er twee algemene databanken voorsterrenkunde: (1) CDS-web in Straatsburg –Frankrijk en (2) NED-web in Pasadena – VSA.Enerzijds catalogiseert de CDS-web databankalle objecten binnen onze Melkweg en denabije sterrenstelsels, anderzijds bevat deNASA-IPAC Extragalactic Database allewaargenomen spectra en van objecten buitende Melkweg.Naast de permanente opslag, archivering enbackup leveren deze sterrenkundige data-banken vijf diensten: (1) uitbating vanastronomische referentie data (catalogen,spectra en opnames over het geheleastronomische spectrum), (2) bibliografischeen nomenclatuur bronnen, (3) projecten enIAU standaarden, (4) open software en (5)astronomische conferenties en jaarverslagen.

Specifieke sterrenwachten en ruimteteles-copen voeren geautomatiseerde surveys uit envereisen hun eigen exploitatie software endatabanken. Tussen 1984 en 2011 was deEuropese dataopslag van de Hubble SpaceTelescope bij ESO gehuisvest maar intussenondergebracht in het European SpaceAstronomy Centre (ESAC) nabij Madrid inSpanje. Dankzij de enorme hoeveelheden aangedetailleerde wetenschappelijke waarne-mingen ontstond de “virtuele astronoom” diede online data uitbaat op zoek naar nieuweontdekkingen. Sinds 2007 kan het grotepubliek zelf op ontdekking met de onlineGalaxy Zoo, Milky Way, Moon Zoo, PlanetHunters en Solar Stormwatch projecten!Anno 2012 blijft de groeiende behoefte aandata opslag bestaan want een modernetelescoop levert tot 50 terabytes aan data pernacht en vereist een digitale opslagcapaciteittot 100 petabytes.

Guide

star|

10-201

2

Foto - Sinds 2008 verloopt de astro-nomische data transfer vanuit desterrenwachten in Chili naar het ESOData center in Duitsland volledigover het internet via EVALSO(Enabling Virtual Access to Latin-American Southern Observatories).Bron: ESO Garching.Meer informatie :www.eso.org

DDee mmaann ddiiee PPlluuttoovveerrmmoooorrddddeeFoto - Pluto mocht zo’n 75 jaar langals een volwaardige planeet doorhet leven gaan. Na zijn ontdekkingin 1930 moest hij deze titel in 2006inleveren door een besluit van deInternationale Astronomische Unie.Reden hiervoor was het groeiendeaantal grote objecten dat werdontdekt in de Kuipergordel. Hetteam van Michael Brown wasverantwoordelijk voor de meestevan deze ontdekkingen.

Meer informatie :http://pluto.jhuapl.edu/

011

Guidestar|10-2012Artikel

RoelvanderHeijden

Michael Brown speurde jarenlang de hemel afnaar nieuwe werelden voorbij de baan vanNeptunus. Toen hij daarin slaagde en eenobject vond dat zelfs groter was dan Pluto,was het onvermijdelijk: Pluto raakte zijnplaneet-status kwijt. Vorige week ontvingBrown de Kavli-prijs voor zijn ontdekkingen enKennislink greep die gelegenheid aan om hemte vragen over zijn ontdekkingen en rol alsPluto-killer.Michael Brown is de schijnwerpers niet schuw.Hij profileert zich al jaren – met zichtbaarplezier – als ‘de man die Pluto vermoordde’.Hij geeft regelmatig lezingen en publiceerde in2010 het boek How I Killed Pluto and Why ItHad It Coming. De astronoom die in deafgelopen tien jaar de grootste objecten in deKuipergordel wist te vinden, nam hiervoor inOslo uit handen van de Noorse koning Haraldde Kavli-prijs voor Astrofysica in ontvangst. Diemoest hij overigens delen met de weten-schappers die de eerste Kuipergordel-objecten(KGO’s) wisten op te sporen, David Jewitt enJane Luu.In 2006 leidde Browns nu bekroonde ontdek-kingen van Quaoar, Makemake en Eris enSedna indirect tot de ‘degradatie’ van Plutotot dwergplaneet. Kennislink sprak hem inOslo na de uitreiking van de Kavli-prijs.Hoe vind je objecten zo ver weg en zwakbelicht als in de Kuipergordel?“De truc is objecten te vinden die bewegenaan de hemel. Om ze op te sporen nemen westeeds minimaal drie foto’s van een stukhemel. Alle sterren en sterrenstelsels staan inelk van die foto’s precies op dezelfde plek.Objecten in ons zonnestelsel niet. Die zullendoor de draaiing rondom de zon steeds eenheel klein beetje verschoven zijn en dat kun jezien op zo’n fotoreeks. Maar omdat ze zozwak schijnen is het een kwestie van erg langnaar de hemel kijken. De relatief kleinetelescoop op La Palma die wij vanaf 2001gebruikten voor het ontdekken van degrootste KGO’s heeft ongeveer zeven jaar langelke nacht naar de hemel gekeken.”

Wat doe je als je een KGO ontdekt?“Je probeert hem beter te bekijken. In feitegebruikten wij voor onze ontdekkingen elkegrote telescoop waar we de hand op kondenleggen. Bijvoorbeeld de Keck-telescoop opHawaï of we belden rechtstreeks met dedirecteur van de Hubble-telescoop. Normaalgesproken zijn astronomen verwikkeld in eenlange procedure van onderzoeksvoorstellendoen voordat ze met zo’n belangrijketelescoop aan de slag kunnen. Daar hoefdenwij ons niet druk over te maken als we zeidendat we zojuist een object hadden gevondendat groter was dan Pluto.”

Wat leren we van de Kuipergordel, in feiteeen grote verzameling ijzige stenen?“Het is als het ware het puin dat over isgebleven na het ontstaan van het zonne-stelsel. Door dat te bekijken kun je achterhalenhoe dat proces verliep. Het mooie is dat deverre en de relatief kleine KGO’s nauwelijksmeer beïnvloed zijn sinds de geboorte van hetzonnestelsel. Dat in tegenstelling tot deobjecten in de planetoïdengordel die continudoor elkaar worden geschud door een zwareplaneet als Jupiter. Daarnaast zijn de objectenin de Kuipergordel diep ingevroren, tempera-turen in die regio komen nauwelijks boven de50 Kelvin uit. Dat helpt het behouden van deoriginele samenstelling van de objecten.”

Heeft de Kuipergordel al geengeheimen meer voor ons?“Nee, er zijn zeker nog mysteries! Als we naarde afstanden kijken die de objecten in deKuipergordel tot de zon hebben dan zien wedat de gordel op ongeveer 40 astronomischeeenheden (AE: de afstand tussen de aarde ende zon) begint, rond 42 AE piekt en dan plots– rond 46 AE – ophoudt. Eigenlijk zou jeverwachten dat er tot veel verder nogobjecten zouden voorkomen. Maar het wordtplotseling erg leeg. Een goede verklaringhiervoor zou een grote planeet zijn die voorbijde gordel al het puin netjes heeft opgeveegd,maar feit is dat hiervan geen spoor tebekennen is. Er zijn zelfs geen zwaarte-krachtsverstoringen van KGO’s zichtbaar diezo’n planeet zouden verraden. Het kloptgewoon niet, en we hebben geen enkeletheorie die deze leegte kan verklaren.”

Je lijkt ervan te genieten dat mensenje de man noemen ‘die Plutovermoordde’. Hoe komt dat?“Astronomen zijn doorgaans een nuchter volk.En het overgrote merendeel heeft zich danook allang neergelegd bij het feit dat Pluto nueen dwergplaneet is. Alleen is er een kleinegroep binnen de gemeenschap die zich nogsteeds hardmaakt voor Pluto als planeet.Omdat die enkele astronomen relatief hardvan de daken roepen dat Pluto nog steeds eenplaneet is zouden mensen wel eens onterechtkunnen denken dat er nog steeds eencontroverse is. Om te bewijzen dat dat niet zois, heb ik besloten tegengas te geven en hetop te nemen voor Pluto als dwergplaneet.Bovendien vind ik het erg leuk om als Pluto-killer door het leven te gaan!”

Krijg je nog steeds boze brieven vanverontwaardigde Pluto-liefhebbers?“Ja! Mensen bellen me zelfs op of laten ‘boze’berichten achter op mijn voicemail. Ik bewaarze allemaal.”

Info - De Europese Zuide-lijke Sterrenwacht is eenEuropese organisatie diezich bezighoudt met astro-nomisch onderzoek. Het hoofdkan-toor is gevestigd in Garching, nabijMünchen. De ESO beheert tweesterrenwachten in Chili, een op LaSilla, ten oosten van La Serena, deander op Paranal, ten zuiden vanAntofagasta. Op Paranal bevindtzich de Very Large Telescope (VLT).Op dit moment wordt een derdefaciliteit gebouwd op de hoogvlaktevan Chajnantor, op 5000 m hoogte,in de buurt van San Pedro deAtacama, waar de Atacama LargeMillimeter Array (ALMA) zal verrijzen.Meer informatie :

eson-belgium@eso.org

Rodrigo

Alvare

z

MM44 -- EEeenn sstteerrrreennhhoooopp mmeett eeeenn ggeehheeiimm

012

Rubriek

-Europ

eanSou

thernO

bserva

tory

Een nieuwe opname van de ESO-sterrenwachtop La Silla (Chili) toont de Potloodnevel. Dezemerkwaardige wolk van gloeiend gas maaktdeel uit van een enorme ring van puin die hetoverblijfsel is van een supernova-explosie dieongeveer 11.000 jaar geleden heeft plaats-gevonden. Deze detailrijke foto is gemaaktmet de Wide Field Imager van de 2,2-meterMPG / ESO-telescoop.Ondanks de serene en ogenschijnlijk onver-anderlijke aanblik van de sterrenhemel is hetheelal allesbehalve een rustig oord. Het is hettoneel van een eindeloze kringloop vangeboorte en dood van sterren, en soms komtuit de materie die een stervende ster de ruimtein blaast een structuur van ongeëvenaardeschoonheid voort.Deze nieuwe opname van de Wide FieldImager van de 2,2-meter MPG / ESO-telescoopvan de ESO-sterrenwacht op La Silla (Chili)toont de Potloodnevel [1], die afsteekt tegeneen rijke sterrenachtergrond. Deze vreemdgevormde wolk, die ook bekendstaat als NGC2736, is een klein deel van een supernova-restant [2] in het sterrenbeeld Vela (Zeilen). Degloeiende filamenten zijn ontstaan bij degewelddadige dood van een ster die ongeveer11.000 jaar geleden heeft plaatsgevonden.Het helderste deel lijkt op een potlood(vandaar de naam), maar als geheel lijkt denevel meer op een klassieke heksenbezem.De Vela-supernovarest is een uitdijende schilvan gas die uit de supernova-explosie isvoortgekomen. Aanvankelijk had de bij-behorende schokgolf een snelheid vanmiljoenen kilometers per uur, maar terwijl hijzich door het gas tussen de sterrenvoortplantte, is hij sterk afgeremd en zijn ervreemd gevormde nevelplooien ontstaan. DePotloodnevel is het helderste deel van deenorme gasschil.Deze nieuwe opname toont grote, sliertigestructuren, kleinere heldere concentraties vangas en diffuse gasflarden. De heldere aanblik

van de nevel is te danken aan gebieden vandicht gas die door de schokgolf van desupernova zijn getroffen. Terwijl zo’nschokgolf zich door de ruimte voortplant,beukt hij in op het interstellaire gas.Aanvankelijk werd het gas verhit tottemperaturen van miljoenen graden, maarinmiddels is het afgekoeld en resteert slechtsde zwakke gloed die op deze foto isvastgelegd.

Door naar de verschillende kleuren van denevel te kijken, hebben astronomen detemperatuur van het gas in kaart kunnenbrengen. Sommige delen zijn nog zo heet dathet licht ervan voornamelijk afkomstig is vangeïoniseerde zuurstofatomen, die een blauwegloed afgeven. Andere, koelere gebiedenvertonen de rode gloed van waterstofgas.De Potloodnevel is ruwweg driekwart lichtjaarlang en beweegt met een snelheid vanongeveer 650.000 kilometer per uur door hetinterstellaire medium. Ondanks zijn afstandtot de aarde, die circa 800 lichtjaar bedraagt,betekent dit dat de nevel zich in de loop van

Guide

star|

10-201

2

MM44 -- EEeenn sstteerrrreennhhoooopp mmeett eeeenn ggeehheeiimm

013

Foto - Deze opname van het hemel-gebied rond de Potloodnevel toonteen spectaculair hemellandschap,dat wordt gekenmerkt door deblauwe filamenten van de Vela-supernovarest, de rode gloed vanwolken waterstofgas en ontelbaresterren. De kleurenfoto is opge-bouwd uit opnamen van deDigitized Sky Survey 2. Bron: ESO.

Guidestar|10-2012

een mensenleven merkbaar verplaatst tenopzichte van de achtergrondsterren. Zelfs11.000 jaar na dato verandert de supernova-explosie nog steeds de aanblik van denachthemel.Noten

[1] De Potloodnevel, ook bekend als NGC2736, werd in 1835 ontdekt door de Britseastronoom John Herschel, die toen in Zuid-Afrika verbleef. Hij beschreef de nevel als ‘eenbuitengewoon lange, smalle straal van uiterstzwak licht’.[2] Een supernova is een hevige sterexplosiedie optreedt bij de dood van ofwel een zwarester ofwel een witte dwerg in een compactedubbelster. De structuur die na de explosieoverblijft wordt supernovarestant genoemd.Deze bestaat uit materiaal dat metsupersonische snelheden uitdijt in hetomringende interstellaire medium. Super-novae zijn de belangrijkste bron vanzwaardere chemische elementen in hetinterstellaire gas, wat resulteert in dechemische verrijking van volgende generatiesvan sterren en planeten.

Meer informatieHet jaar 2012 staat in het teken van devijftigste verjaardag van de oprichting van deEuropese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO). ESO isde belangrijkste intergouvernementele astro-nomische organisatie in Europa en de meestproductieve sterrenwacht ter wereld. Zij wordtondersteund door vijftien landen: België,Brazilië, Denemarken, Duitsland, Finland,Frankrijk, Italië, Nederland, Oostenrijk, Portu-gal, Spanje, Tsjechië, het Verenigd Koninkrijk,Zweden en Zwitserland. ESO voert eenambitieus programma uit, gericht op hetontwerpen, bouwen en beheren van grotesterrenwachten die astronomen in staatstellen om belangrijke wetenschappelijkeontdekkingen te doen. Ook speelt ESO eenleidende rol bij het bevorderen en organiseren

van samenwerking op astronomisch gebied.ESO beheert drie waarnemingslocaties vanwereldklasse in Chili: La Silla, Paranal enChajnantor. Op Paranal staan ESO’s Very LargeTelescope (VLT), de meest geavanceerdeoptische sterrenwacht ter wereld, en tweesurveytelescopen: VISTA werkt in het infrarooden is de grootste surveytelescoop ter werelden de VLT Survey Telescope is de grootstetelescoop die uitsluitend is ontworpen om dehemel in zichtbaar licht in kaart te brengen.

ESO is ook de Europese partner van derevolutionaire telescoop ALMA, het grootsteastronomische project van dit moment.Daarnaast bereidt ESO momenteel de bouwvoor van de 39-meter Europese ExtremelyLarge optical / near-infrared Telescope (E-ELT),die ‘het grootste oog op de hemel’ ter wereldzal worden.

Adiël

Klomp

maker

DDee ppootteennttiiee vvaann wwiinnddeenneerrggiiee

014

Foto - Op dit moment is decapaciteit van windenergie eenkwart TW, slechts 1,4% van dewereldwijde energiebehoefte.Meer informatie :www.c-power.be

Artike

l

We zien ze steeds vaker staan in Nederland:enorme windturbines die schone energieopwekken. Is dit dè vervanger van fossielebrandstoffen (op den duur)? Een crucialevraag daarbij is hoeveel windenergie wekunnen opwekken. De wetenschap heeft nuhet antwoord.Voor niets waait de wind. Waarom doen wedaar dan zo weinig mee, zeker ook omdat hetschone energie is? Een belangrijk aspect vandit vraagstuk is hoeveel windenergie weeigenlijk kunnen opwekken wereldwijd. KateMarvel (Lawrence Livermore NationalLaboratory, Californië) en collega’s komen metwervelende cijfers in Nature Climate Change.Ze gingen niet het veld in voor diversewindmetingen, maar maakten rekenkundigemodellen. Eentje voor windenergie gewonnenmet windturbines op het aardoppervlakinclusief de zee en eentje voor energiegewonnen hoger in de atmosfeer doorwindturbines aan enorme vliegers of kites.In theorie kun je de hele aarde volproppenmet windmolens, maar dat gaat niet zomaar.Als er te veel turbines staan, wordt de wind teveel afgeremd, waardoor veel turbines weinigtot geen energie opleveren. Staan ze te vervan elkaar af dan wordt niet alle mogelijkewindenergie opgewekt. De wetenschappersprobeerden de juiste balans te vinden voormaximale energieopwekking.De onderzoekers becijferden dat maximaal400 terawatt (1012 watt of miljard kilowatt)aan energie kan worden opgewekt doorwindturbines op het aardoppervlak (inclusiefde oceanen), terwijl dat 1800 terawatt hogerin de atmosfeer is. Wat die duizelingwekkendegetallen nu betekenen voor de mensheid?Marvel tegenover Kennislink: “Er zijn fysiekegrenzen voor de hoeveelheid energie datgewonnen kan worden met wind, maar dezegrenzen zijn veel hoger dan de wereldwijdeenergievraag.” Alle mensen op aarde samenverbruiken namelijk 18 terawatt op ditmoment.

Natuurlijk is het niet realistisch om de heleaardbol vol te planten met windturbines, ookal wordt daar niet op ingegaan in het

wetenschappelijke artikel. Marvel heeft nogsteeds goed nieuws: “Als we alleen de op hetland staande turbines meerekenen engebieden met ijs ook niet meenemen(Antarctica, de gebieden rond de Noordpoolen de toppen van bergen), dan vinden we dat90 terawatt opgewekt kan worden.”Het potentieel is dus enorm, maar er zijn ooknadelen. In 2012 werd bijvoorbeeld bekenddat de temperatuur net boven hetaardoppervlak plaatselijk stijgt als er veelwindmolens bij elkaar staan. Met 0,5-0,7 °Cper decennium zo bleek uit een onderzoek inTexas.

Dit blijkt niet uit het model van Marvel encollega’s. “De wereldwijde [klimaat]effectenvan de winning van windenergie zijn klein,zelfs op de schaal die nodig is om aan dewereldwijde energiebehoefte te voldoen.”Marvel en collega’s kwamen uit op eenverandering van slechts ~0,1 °C. Neerslag zoumet maar 1% veranderen als we de aarde volzouden zetten met windmolens.“Op dit moment is windenergie duurder danenergie uit fossiele brandstoffen”, aldusMarvel. “Om een concurrerende bron vanenergie van lage uitstoot te worden, zouwindenergie veel goedkoper moet wordenwaar waarschijnlijk actie van de overhedenvoor nodig is. Veel mensen verschillen vanmening wat de beste manier is – sommigemensen denken dat er een belasting zoumoeten komen op de uitstoot van koolstof, enanderen vinden dat er subsidies moetenkomen voor wind-, zonne- en nucleaireenergie.”Dit probleem oplossen schiet uiteraard voorbijaan het doel van het artikel. Het verhaal laatzien dat windenergie in z’n eentje een schonebron van energie zou kunnen worden voor dehele wereld. Dat zal zeker gelden voorNederland waar bijna altijd wind is. Kom opNederlandse politici! We moeten veel meerdan die 4% opwekken met wind in Nederland.Bron: Marvel et al., ‘Geophysical limits toglobal wind power’, Nature Climate Change,online publikatie 9 september 2012.

Guide

star|

10-201

2

NNiieeuuww iinn ddee bbooeekkeennkkaasstt......Info - Zin om een door ons aange-leverd sterrenkundig en / of ruimte-vaartgericht boek te lezen en kort tebespreken ? Neem dan contact opmet onze reactie...

Meer informatie :redactie@aegvzw.be

015

Guidestar|10-2012Rubriek

Redactioneel

Elke maand stellen wij u een digitaal of tradi-tioneel klassiek papieren boek voor dat beslistuw aandacht verdiend zoals...Europe to the stars

Door Govert Schilling en Lars L. ChristensenIn oktober 2012 viert ESO, de Europese Zuide-lijke Sterrenwacht, haar 50ste verjaardag endit groot formaat (25 bij 26 cm) boek metDVD werd speciaal voor die gelegenheiduitgebracht.ESO werd in oktober 1962 opgericht met deondertekening van de ESO conventie door vijfnaties; België, Duitsland, Frankrijk, Nederlanden Zweden. In 1963 werd een verdraggesloten met Chili om telescopen onder tebrengen nabij de Atacama woestijn.Een halve eeuw later telt ESO 16 lidstaten en ishet de belangrijkste intergouvernementelesterrenkunde organisatie in Europa, met demeest productieve sterrenwachten ter wereld!Naast het hoofdkwartier te Garching-bei-Munchen in het zuiden van Duitsland, heeftESO een kantoor in Santiago (Chili) ensterrenwachten op drie unieke waarneem-locaties nabij de Chileense Atacama-woestijn.De La Silla sterrenwacht ligt op een hoogtevan 2400 m en telt 15 telescopen, waaronderde 3,57 m ESO reflector die met de HARPSspectrometer naar exoplaneten jaagt. De VeryLarge Telescope (VLT) bevindt zich op CerroParanal, een 2600 meter hoge berg ten zuidenvan Antofagasta. De VLT is een interferometerbestaande uit vier 8,20 m spiegeltelescopengebouwd door Frankrijk, Duitsland, Italië enZweden, met vier 1,80 m hulptelescopengebouwd door het Belgische bedrijf AMOS uitLuik. Paranal beschikt tevens over een tweesurvey telescopen, de 2,61 m VST en de 4,10m VISTA. Op een derde locatie, het 5100meter hoog gelegen Llano de Chajnantorplateau, bouwt ESO samen met de VSA, Japanen Chili, een grote submillimeter sterrenwachtsamengesteld uit een zestigtal 12 m diameterantennes.Bovendien werkt ESO momenteel aan een 40-meter klasse telescoop, de E-ELT (EuropeanExtremely Large Telescope) die in 2020operationeel zal worden op Cerro Armazones,een 3000 m hoge berg nabij Paranal.Het boek telt tien goed geïllustreerdehoofdstukken die handelen over het zuidelijke

halfrond, de geboorte van ESO en de gestageoprichting van de drie sterrenwachten in dedroogste woestijn ter wereld. Dankzij deunieke ligging op een gemiddelde hoogte van610 meter nabij de kust van de Stille Oceaan,zorgen verschillende windstromen ervoor dater quasi geen neerslag valt in dit paradijs voorprofessionele astronomen.Andere hoofdstukken handelen over deEuropese samenwerking met diverse universi-teiten en hoogtechnologische industriëlepartners voor het bouwen, testen enintegreren van astronomische instrumentenop de ESO-telescopen.Er is tevens een hoofdstuk gewijd aan deuitdagingen die gepaard gaan met hetbouwen van werelds grootste telescoop; de 40m E-ELT.Appendix 1 geeft een volledig gedetailleerdoverzicht van alle telescopen die door ESOwerden gebruikt tussen 1962 en 2012. Dezeappendix werd geschreven door AEG / VVS-lidPhilip Corneille (Fellow British InterplanetarySociety & Fellow Royal Astronomical Society).Sinds 1976 houdt Philip immers technischegegevens bij over de optiek, monteringen enfirst light events van telescopen op alleprofessionele observatoria wereldwijd.Appendix 2 geeft een historisch overzicht vande belangrijkste gebeurtenissen omtrent deoprichting van ESO alsook informatie over deDVD met ESO-film die bij het boek wordtgeleverd. Tot slot is er een bibliografie enalfabetische index van trefwoorden.Concluderend kunnen we stellen dat dit boek,met 300 kleurenfoto’s en drie uitvouwbarepanorama’s, een uitstekende en gedetailleerdebron van informatie is over de EuropeseZuidelijke Sterrenwacht en haar verwezen-lijkingen. Naast dit boek verschijnt een apartegeschiedenis van de VLT getiteld; The Jewel onthe Mountaintop – ESO through fifty years.Bron: Philip Corneille.Taal: Engels / Pagina's: 264 (hardcover) / ISBN:978-3527411924 / Adviesprijs: 34,00 euro.Nieuwe boeken in Astroshop Urania (Hove) :Handboek sterrenkunde, Extreem weer enVulkanen en aardbevingen. Nieuwe boeken inde Eureka shop (Oostende) : Europe to thestars, The jewel on the mountaintop, Perfectuniversum, Planetenbiljard, Albert Einstein ende relativiteitstheorie, V2 - Vergelding langsgrote en kleine Nete.

Info - Win een exemplaar van hetindrukwekkende 'Europe to the stars'boek + DVD door een bericht testuren naar de redactie met daarinuw ongezouten mening over ditmagazine. Opgelet ! Enkel Guidestarabonnees kunnen deelnemen aandeze wedstrijd. Schrijf u dus snel in !Meer informatie :redactie@aegvzw.be

AAssttrrooffoottoo vvaann ddee mmaaaanndd

016

Rubriek

Deze indrukwekkende opname werd gemaaktdoor Bram Goossens tijdens z'n verlof inKroatië met een 115 mm TMB op een EQ5montering. De opnames werden gemaakt meteen SBIG ST8300 camera waaronder 50minuten luminance, 40 minuten rood, 35minuten groen en 40 minuten blauw.

Guide

star|

10-201

2

Info - Bram Goossens isgeboren op 27-04-1978.Hij studeerde aan hetTechnisch Instituut Sint-Jozef en werkt als programmeur inde Automation Systems Company.Meer informatie :www.goossens-cools.be

017

Guidestar|10-2012

Wat is M31 ?De Andromedanevel (M31) is een sterren-stelsel met een spiraalvormige structuur, in hetsterrenbeeld Andromeda. Het stelsel heeftdezelfde vorm als de Melkweg, maar is weleen stuk groter. De afstand wordt geschattussen 2,4 en 2,9 miljoen lichtjaar, de diameterop ca. 250 000 lichtjaar. De massa wordtgeschat op 300 tot 400 miljard zonsmassa's,de totale massa inclusief de halo op 1,2biljoen zonsmassa's. Vergeleken met de laatsteschattingen van de totale massa van ons eigenmelkwegstelsel, die 1,9 biljoen zonsmassa'sbedraagt, zou dus M31 wat lichter zijn, enveel minder dicht. Samen met het Melkwegs-telsel en een aantal kleinere sterrenstelselsvormt het de Lokale Groep. De opbouw is alsbij de Melkweg: in de spiraalarm vinden welichtende nevels en stofwolken. De ster-

bevolking is die van populatie I en vormt metde gasmassa's de spiralen en geeft 90 % vanhet licht van het hele stelsel. Zelfs op de foto'svan de Haletelescoop zijn alleen de reuzen-sterren te onderscheiden. Door verschillendefoto's onderling te vergelijken vindt menveranderlijke sterren, onder andere deCepheïden. Verder ziet men een groot aantalbolvormige sterrenhopen, die bij dit stelselhoren. De kern is zeer transparant, hier is dusgeen stof aanwezig. Waarnemingen met deHubble-ruimtetelescoop suggereren een dub-bele kern, wat het gevolg zou kunnen zijn vaneen botsing met een ander melkwegstelsel inde vroege geschiedenis van de lokale groep.Fotografisch heeft men in M31 een grootaantal novae ontdekt en men heeft het aantalnova-uitbarstingen voor het gehele stelselgeschat op 26 per jaar.

Kortnieuws

Amerikaanse astronomen hebben de chemischesamenstelling gemeten van gaswolken in de KleineMagelhaense Wolk, een klein buurstelsel van deMelkweg. Daarbij is ook het moeilijk detecteerbareelement lithium opgespoord. De hoeveelheid ervankomt overeen met de voorspellingen van hetstandaardmodel voor het ontstaan van het heelal(Nature, 6 september). Toch lost dat het 'lithium-probleem' waar astronomen al lang mee worstelenmisschien niet op. Volgens het standaardmodelvormden zich drie lichte elementen uit de ziedende'oersoep' van deeltjes waarmee het heelal kort na deoerknal was gevuld: vooral waterstof en helium, maarook lithium. In oude sterren wordt echter veel minderlithium waargenomen dan het model voorspelt. Ookhet recente onderzoek geeft niet echt uitsluitsel. Hetgemeten lithiumgehalte komt weliswaar overeen metdat van het oerknalmodel, maar daarbij wordt buitenbeschouwing gelaten dat ook in sterren en in de hetematerieschijven rond zwarte gaten de afgelopen 13miljard jaar veel lithium moet zijn geproduceerd. Er lijktdus nog steeds veel 'oerlithium' zoek te zijn. Hetnieuwe meetresultaat kan eigenlijk alleen inovereenstemming worden gebracht met het standaard-model als de latere lithiumproductie relatief gering wasof door andere processen wordt gemaskeerd. Bron: NU/ 06-09-2012.Op 10 september om 13.35 uur Nederlandse tijd is dereuzenplaneet Jupiter mogelijk getroffen door eenkleine planetoïde. Amateurastronoom Dan Peterson inWisconsin zag een twee seconden durende lichtflits inde dampkring van de planeet; George Hall in Dallasvond de flits terug op video-opnamen die hij vanJupiter had gemaakt. In de zomer van 1994 werdenvoor het eerst inslagen in de Jupiterdampkringwaargenomen: brokstukken van de uiteengevallenkomeet Shoemaker-Levy 9 creëerden grote explosies enlichtflitsen en lieten donkere littekens in de atmosfeerachter. In de afgelopen jaren zijn meer van dit soortflitsen en littekens gezien, vrijwel steeds dooroplettende sterrenkunde-amateurs. Bron: NU / 11-09-2012.Er kunnen nog veel meer bewoonbare planeten zijndan we tot nu toe hebben gedacht, suggereren nieuwecomputermodellen. Wetenschappers hebben dezemodellen ontwikkeld om planeten te kunnen identifi-ceren in verre zonnestelsels die in staat zijn leven teondersteunen. Voorheen werd de bewoonbaarheid vanplaneten gebaseerd op de waarschijnlijke aanwezig-heid van oppervlaktewater. Maar dit nieuwecomputermodel kan planeten identificeren waarondergronds water vloeibaar wordt gehouden doorplanetaire warmte. Planeten die te dicht bij hun zonzijn, verliezen hun oppervlaktewater door verdamping.Het oppervlaktewater van planeten die zich in deverder afgelegen ijskoude uithoeken van hun zonne-stelsel bevinden, verandert in ijs. Sean McMahon,promovendus van de Aberdeen Universiteit, legde uit:'Het leven 'zoals we het kennen' vereist vloeibaarwater. Traditioneel worden planeten 'bewoonbaar'beschouwd als ze zich in de 'Goudlokjeszone' bevinden.Ze moeten niet te dicht en niet te ver weg bij hun zonzijn om vloeibaar water te houden.' De wetenschappersdenken nu dat die 'Goudlokjestheorie' (de afstand dieeen planeet van een ster af mag staan om erüberhaupt leven te kunnen laten ontstaan, red.) veel tesimpel is. 'We weten nu dat veel micro-organismen -misschien zelfs wel de helft van alle levenden wezens

op aarde - diep in de rotsachtige korst van de planeetleven, dus niet aan de oppervlakte', aldus McMahon.Planeten worden verwarmd door hun zonnen, maar dewarmte komt ook vanuit het binnenste van deplaneten. De temperatuur van de korst neemt toe metde diepte, waardoor planeten die te koud zijn voorvloeibaar oppervlaktewater, ondergronds wel warmgenoeg kunnen zijn voor vloeibaar water om levenmogelijk te maken. Met het nieuwe computermodelkan het ondergrondse water worden berekend endaarmee de mogelijkheid van leven. 'Ons model toontaan dat bewoonbare planeten veel meer verspreidkunnen zijn dan eerder werd gedacht', zegt McMahon.Bron: HL / 09-09-2012.Bij de zoektocht naar exoplaneten gaat de aandachtvaak uit naar planeten die in de 'leefbare zone' rondhun ster cirkelen. Verreweg de meeste exoplaneten dietot nu toe zijn ontdekt bevinden zich echter buiten diegordel van gematigde temperaturen. Maar volgensAmerikaanse wetenschappers hoeft dat niet per se tebetekenen dat die planeten echt onleefbaar zijn. Menigontdekte exoplaneet volgt namelijk geen cirkelbaan,maar een langgerekte baan die ervoor zorgt dat deafstand tot zijn moederster sterk varieert. Dat kanbijvoorbeeld betekenen dat zo'n planeet extreem lange,ijskoude winters kent, afgewisseld met korte, zeer hetezomers. De onderzoekers denken dat met namemicroscopisch kleine organismen in staat kunnen zijnom zulke hevige fluctuaties te overleven. Zij pleiten erdan ook voor om het begrip 'leefbare zone' wat losserte hanteren: dat een planeet niet geschikt is voormenselijke bewoning, zegt immers niet veel over deoverlevingskansen van korstmossen en bacteriën. Bron:ICP / 11-09-2012.In 1604 verscheen plotseling een 'nieuwe ster' aan dehemel die veel helderder was dan de planeet Jupiter enin de loop van enkele weken weer uitdoofde. Achterafbleek dat een supernova-explosie te zijn geweest,waarvan het nagloeiende restant nog steedswaarneembaar is. Waarnemingen van de Amerikaanseröntgensatelliet Chandra wijzen erop dat de supernova,die werd waargenomen door onder anderen deberoemde Duitse astronoom Johannes Kepler,ongewoon helder was. Uit een eerdere analyse van deChandra-waarnemingen was al gebleken dat Keplerssupernova van 'type Ia' was. Dat betekent dat het eenontploffende witte dwergster betrof. Opmerkelijk waswel dat het restant van deze supernova veel mindersymmetrisch was dan de overblijfselen van anderesupernova-explosies van dit type. Een nieuwe analysevan de wijze waarop het supernova-restant uitdijt laatzien dat zijn afstand tot de aarde 16.000 tot 20.000lichtjaar bedraagt. Eerdere schattingen kwamen uit op13.000 lichtjaar. Dat betekent dat Keplers supernovaaanzienlijk helderder moet zijn geweest dan eengemiddelde supernova van type Ia. Bron: AC / 11-09-2012.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Voordracht : De atmosfeer van de Aarde door Frank DeboosereOnze atmosfeer is van cruciaal belang voor het leven op Aarde. Ze bevat de zuurstof die weinademen en zorgt ervoor dat de luchtdruk en de temperatuur ideaal zijn. Bovendien beschermtze ons tegen meteorietinslagen en gevaarlijke straling van de Zon. Tijdens de Astroclub vanvanavond vertelt Frank Deboosere hoe onze atmosfeer is opgebouwd en hoe zij het leven opAarde beïnvloedt. Als het weer het toelaat, kan nadien vanop het terras de Maan en later op deavond ook Jupiter bekeken worden. De Maan is de trouwe gezel van de Aarde, het is steeds weerwondermooi om via de telescoop kraters, bergen, ravijnen, e.d. op het Maanoppervlak te kunnenontdekken. Via het oculair van een telescoop kennismaken met de kleurrijke wolkenbanden vande reuzenplaneet Jupiter en met de manen die rond die planeet cirkelen zal zeker ook de nodigeindruk maken op alle bezoekers.Datum - Vrijdag 26 oktober 2012. 19.30 uur t/m 22.00 uur. Toegang: 6 euro.Locatie - Abdijstraat 22 te 1850 Grimbergen (B). Tel. : 02/269.12.80. E-mail : info@mira.be. 019

Guidestar|10-2012

KrisChr

istiaen

s

TTwweeeeddee MMeettOOpp ssaatteelllliieettggaaaatt ddee rruuiimmttee iinn......

020

Foto - De eerste Sojoezraket werd in1966 gebouwd en was gebaseerdop de R7-raket, die ook al werdgebruikt voor het lanceren van deVostokruimtevaartuigen. De eersteversies bestonden uit drie trappen.De latere Molniyavariant bestond uitvier trappen, waardoor een groterehoogte kon worden bereikt. In hetbegin van de jaren 80 rolden erjaarlijks zo'n 60 Sojoezraketten vande band.Begin jaren 90 waren er plannen omhet ontwerp te herzien, maar alsgevolg van de financiële problemenging dat niet door. In juli 1998verscheen er als gevolg van eennieuwe geldinjectie de SojoezU/Fregat. Met deze nieuwe variantkon tot wel 6450 kg aan vracht ineen geostationaire baan wordengebracht. Met meer dan 1700lanceringen is het één van desuccesvolste raketten aller tijden.

Meer informatie :www.roscosmos.ru

Rubriek

-Lance

ringind

ekijke

r

Een Russische Sojoez draagraket heeft opmaandag 17 september 2012 succesvol deEuropese MetOp B weersatelliet in de ruimtegebracht. De instrumenten aan boord vanMetOp B moeten bijdragen leveren tot hetverbeteren van weersvoorspellingen en deverkregen gegevens zullen eveneens gebruiktworden voor klimaatstudies. De Sojoez 2-1araket vertrok om 18u28 Belgische tijd vanophet LC-31 lanceercomplex op de Bajkonoerlanceerbasis in Kazachstan en zette de 4,1 tonzware MetOp B kunstmaan 69 minuten lateruit in een polaire baan om de Aarde op eenhoogte van 817 kilometer. Deze lancering hadnormaal al in mei moeten plaatsvinden maarwerd uitgesteld omwille van een menings-verschil tussen Rusland en Kazachstan over dezogenaamde ‘drop zones’. Dit zijn gebiedenop Kazachstaans grondgebied waar raket-trappen neerstorten na een lancering. DeSojoez 2 is de meest gevanceerde versiebinnen de Sojoez-familie en werd in 2004 voorhet eerst gebruikt. Het grote verschil tussen deSojoez-2 en de Sojoez die gebruikt wordt voorbemande ruimtevluchten is dat de Sojoez 2beschikt over modernere raketmotoren endigitale systemen. Daarnaast kan de Sojoez 2ook uitgerust worden met een extra Fregatrakettrap om een vracht in een hogere baan tebrengen. Net als de eerste MetOp-lanceringwerd ook deze uitgevoerd door hetlanceerbedrijf Europees / Russische Starsemdat Russische Sojoez raketten gebruikt voorcommerciële lanceringen.

MetOp staat voor ‘Meteorological Opera-tional’ en is Europa’s eerste netwerk vanweersatellieten dat zich in een polaire baanom de Aarde bevindt. Polaire satellietenvliegen rond de Aarde van pool naar pool.Doordat de Aarde onder deze satellietendoordraait, vliegen polaire satellieten steedsover een ander deel van de Aarde en scannende instrumenten aan boord van dezekunstmanen voortdurend smalle stroken vanhet aardoppervlak. Een groot voordeel vanpolaire satellieten als MetOp B is dat zij

tweemaal per dag meteorologische informatieop grote schaal kunnen leveren waardoormeteorologische instituten betere weers-voorspellingen kunnen maken. Volgens deEuropese ruimtevaartorganisatie ESA heeft deeerste MetOp-satelliet weersvoorspellingen oplange termijn al drastisch verbeterd. Doordatdeze satellieten in een veel lagere baan om deAarde draaien ten opzichte van geostationaireweersatellieten hebben zij een veel hogereresolutie waardoor ze veel gedetailleerderebeelden leveren. MetOp maakt deel uit vanhet Initial Joint Polar System (IJPS) dat eengezamenlijk project is tussen de EuropeanOrganization for the Exploitation ofMeteorological Satellites (EUMETSAT) en deAmerikaanse National Oceanic and Atmo-spheric Administration (NOAA). Met het IJPS-programma wil men zoveel mogelijk datavergelijken, verwerken en uitwisselen afkomstigvan verschillende polaire weersatellieten. Doorwereldwijde uitwisseling van ondermeerMetOp-satellietgegevens krijgt Europa ooktoegang tot satellietgegevens van landen alsJapan, China en India.De eerste MetOp-satelliet werd op 19 oktober2006 eveneens in de ruimte gebracht door eenRussische Sojoez 2 draagraket. Het geheleMetOp programma bestaat uit drie identiekekunstmanen die elk een geplande levensduurhebben van vijf jaar. Terwijl het Europesebedrijf EADS Astrium aangeduid werd alshoofdaannemer voor de bouw van de drieMetOp-satellieten en drie van zijn weten-schappelijke instrumenten, levert de Ameri-kaanse National Oceanic and AtmosphericAdministration (NOAA) ook voor elke MetOp-satelliet zeven wetenschappelijke instrumenten.Met deze Europese en Amerikaanseinstrumenten kan men ondermeer detemperatuur van het zeewater meten, devochtigheid en druk meten in de atmosfeervan de Aarde en de windsnelheid metenboven het zeewater. Ook het Franseruimtevaartagentschap CNES ontwikkeldevoor elke MetOp-satelliet één instrumentwaarmee men ondermeer broeikasgassen,ozon en vulkanische as kan detecteren in deatmosfeer. Eénmaal in de ruimte is elkeMetOp-satelliet 17,6 meter lang en 6,5 meterbreed waardoor dit, na de Envisataardobservatiesatelliet, de grootste Europeseaardobservatiesatellieten zijn. De kostprijs vanhet Europese MetOp-programma, inclusieflanceringen en grondinstallaties, wordtgeschat op 2,7 miljard euro. Ongeveer 75%van de totale kostprijs wordt betaald doorEUMETSAT terwijl ESA verantwoordelijk is voorhet overige deel. De derde MetOp-satellietmoet in 2017 of 2018 in de ruimte gebrachtworden. Om de continuïteit van het MetOpprogramma ook na 2020 te verzekeren, startteESA in samenwerking met EUMETSAT in 2010de voorbereidingen van het MetOp SecondGeneration programma.

Guide

star|

10-201

2

Info - Kris Christiaens isal sinds jeugdige leeftijdgepassioneerd door ruim-tevaart. Door zijn gedre-venheid en kennis over ruimtevaartwerd hij enkele jaren terug mede-beheerder van de populaire web-sites Spacepage en Belgium InSpace. Daarnaast schrijft KrisChristiaens ook artikelen voor hetmaandblad van de Vereniging VoorSterrenkunde en werd hij in 2010secretaris van de Astro Event Groupvzw.

021

Guidestar|10-2012

Philip

Cornei

lle

EESSOO 33,,6600 mm LLaa SSiillllaa -- CChhiillii

024

Foto - De 3,60 m ESO reflector zagFirst Light in november 1976 enkreeg diverse upgrades, waarondereen nieuwe secondaire spiegel(1984) en de HARPS-South spectro-graph (2003) voor het opvolgen vanexoplaneten. Bron: ESOMeer informatie :www.eso.org

Rubriek

-Obse

rvator

iawere

ldwijd

Sinds haar oprichting in 1962 beheert deEuropese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO -European Southern Observatory) drie obse-rvatoria in Chili: (1) San Pedro de Atacama metde ALMA radio telescopen, (2) Paranal met deVery Large Telescope interferometer en (3) LaSilla met 4,0 m klasse telescopen. Innovember 1963 verkoos ESO, na maanden vansite onderzoek, het 2400 m hoog gelegen LaSilla in het Zuid-Amerikaanse Andes gebergtein Chili boven de 1100 m Klavervlei site inZuid-Afrika als locatie om haar eersteobservatorium uit te bouwen. Een halve eeuwlater bleek dit de juiste keuze.Astronomen hebben steeds interesse getoondvoor de wonderlijke sterrenhemel van hetzuidelijke halfrond. In 1750 reisde de Fransepriester/astronoom Nicolas Louis de Lacaille(1713-1762) naar Zuid-Afrika om zijn cata-logus van de zuidelijke hemel op te maken.Deze catalogus met 14 nieuwe sterrenbeeldenen 10000 sterren inspireerde de Britseastronoom John Frederick Herschel (1792-1871) om in Zuid-Afrika een sterrenwacht teverwezenlijken teneinde de komeet van Halley(november 1835) te observeren en Lacaille’scatalogus uit te breiden met 2000 Deepskyobjecten.Medio de 20ste eeuw zochten Europeseastronomen naar goede locaties in hetzuidelijke halfrond om observatoria uit tebouwen. ESO-astronomen drukten debehoefte uit van een 3,0 m klasse telescoopevenwaardig aan de 3,0 m Lick telescoop opMount Hamilton in de VSA. Een dergelijketelescoop kon het sterrenkundig onderzoekvan extra-galactische objecten initiëren voorEuropese wetenschappers. In 1962, na eenbezoek aan de Amerikaanse sterrenwachtenveranderden ESO astronomen hun behoeftenaar een 3,5 m reflector aangezien eenwaarnemers kooi op de primaire focus teveelobstructie bood voor de hoofdspiegel van een3,0 m reflector.In 1965 bestelde ESO bij het AmerikaanseCorning Glass in New York een 11 ton zwareplatte glazen schijf om als hoofdspiegel tedienen voor de 3,6 m reflector. Na eenverbetering aan de 3,72 m gesmoltenkwartsglas schijf werd deze door REOSC(Baillainvilliers – Frankrijk) tussen 1969 en1972 gepolijst tot een hoofdspiegel met 3,60m bruikbare diameter. REOSC stond tevens invoor de afwerking van de 1,20 m secundairespiegel en de ellipsvormige tertiaire/quartairecoudé spiegels.De realisatie van een hoogtechnologischetelescoop vereiste knowhow die ESOaanvankelijk vond bij CERN (Europesenucleaire kern onderzoekscentrum) en ESRO(Europese ruimteonderzoekscentrum, samenmet ELDO, de Europese organistie voor

raketontwwikkeling, de voorgangers van ESA,het Europese ruimtevaart Agentschap). Inseptember 1970 resulteerde de samenwerkingmet CERN en ESRO in ESO’s gespecialiseerde“Telescope Project Division” die zich toelegdeop de verdere realisatie van de 3,60 mreflector. Het behoud van een Coudé focuswas cruciaal aangezien de Coudé kamer zwareomvangrijke instrumenten en apparatuur methoge spectraal resolutie kon bevatten. Algauw bleek dat de originele plannen van deDuitse firma Lenz Architekten & Ingenieurefinancieel onhaalbaar waren en een nieuwontwerp voorzag een kleinere Coudéverdieping. Dankzij het kleinere observatieplatform kon een efficiënter cilindrischgebouw worden geconstrueerd. In juni 1973startten Europese bouwbedrijven, waaronderhet Nederlandse InterBeton en het FranseCreusot-Loire, met de constructie van het 45m hoge gebouw op La Silla. In december 1974werd de modern ogende sterrenwacht doorhet Duitse Krupp afgewerkt met een zwarestalen 30 m diameter koepel die aanwindsnelheden tot 220 km/hr kon weerstaan.In tussentijd werd ESO’s gespecialiseerde“Optical Group” opgericht in maart 1973.Tussen september 1974 tot november 1975werd de mechanische structuur voor detelescoop uitgetest, waarna het geheel vanuitMarseille naar Chili werd verscheept. In april1976 arriveerde de totale cargo van 450 tonmateriaal in de Chileense havenstadCoquimbo en verder langs de 150 km langeweg naar La Silla getransporteerd.In juni 1976 werden de spiegels voor ESO’snieuwe reflector vanuit Duinkerke naar Chiliverscheept. Medio september 1976 startten deintegratie van de spiegels alsook de optischetesten in de nieuwe montering. De telescoopmet de equatoriaal hoefijzer montering heefteen 200 ton beweegbare massa.Uiteindelijk zag ESO’s 3,60 m reflector FirstLight op 8 november 1976 waarbij werdwaargenomen. Op deze manier verkregenEuropese astronomen hun eigen duo-combinatie van een breedveld onderzoeks-telescoop (ESO 1,0 m Schmidt) en een 4 mklasse reflector. Ondanks de turbulente poli-tieke situatie in Chili, werd La Silla de hemelop Aarde voor sterrenkundig onder-zoek.In de beginjaren werden voornamelijkobservaties verricht met gebruik van deprimaire focus gezien de fotometer voor deCassegrain focus op zich liet wachten. Vanafoktober 1977 kregen gast astronomenobservatietijd op de toen derde grootstetelescoop ter wereld (na de 6,0 m Bolshoireflector Mount Pastukhov - Rusland en de 5,1m Hale reflector Mount Palomar – VSA). Eenbelangrijke stap voorwaarts die samen vielmet ESO’s 15de verjaardag.

Guide

star|

10-201

2

Info - Philip Corneille isAEG lid en Data Manage-ment consultant met bij-zondere interesse voorsterrenkundige applicaties. Als Fellowof the British Interplanetary Societyschrijft hij regelmatig over onbe-mande ruimtevaart en sterrenkundevoor internationale vakbladen.

025

Guidestar|10-2012

026

Foto - De bijna 20 m hoge 3,60 mESO reflector weegt 250 ton en hadaanvankelijk een waarnemingskooibovenaan de primaire focus waarineen astronoom kon zitten. Bron: ESOFoto - De ESO sterrenwacht op de2400 m hoge La Silla bergtop ligtaan de zuidelijke rand van deAtacama woestijn in midden-Chili.Bron: ESO.

Meer informatie :www.eso.org

In 1979 werd de 1,47 m Coudé AuxiliaryTelescope (CAT) aan de 3,6 m reflectorgekoppeld via een 11 m lange tunnel tussenbeide cylindervormige gebouwen. Echter dehoogte van deze gebouwen speelde deastronomen parten aangezien warme luchtlange tijd in de hoge kokers circuleerde. Eendeel van de oplossing bestond erin eenGascoigne corrector te plaatsen op deprimaire focus om breedveld opnames teoptimaliseren.Vanaf 1980 werden alle wetenschappelijkedata opgeslagen in het data centrum vanESO’s nieuwe hoofdkwartier op de TUMuniversiteitscampus te Garching-bei-Munchenin de deelstaat Beieren. Dankzij de realisatievan ESO’s Munich Image Data Analysis System(ESO-MIDAS) stond de organisatie aan dewieg van … waarin ESO’s Data ManagementDivision in dit nieuwe millennium nog eenbelangrijke rol blijft spelen!Begin de jaren 1980 ontstond binnen ESO eentendens om specifieke instrumenten teontwikkelen in een gespecialiseerde afdeling.Enerzijds uit noodzaak aangezien bepaaldeapparatuur niet bestond en anderzijds uit dedrang naar betere prestaties. Bovendien eistehet vervangen van apparatuur op diverse focistilaan haar tol aan werktijd en slijtage aan deinstrumenten. Vooral de connectoren ledenonder de vele vervangingen zodat ESOingenieurs multi-functionele instrumentengingen ontwikkelen. CASPEC, een diffractie-rooster spectrograaf voor de Cassegrain focusvan de 3,60 m telescoop, was de eersterealisatie van ESO’s instrument division. Dezespectrograaf zag First light in 1983 en liet toeom objecten tot magnitude 15 te bestuderen.

Aanvankelijk was CASPEC uitgerust met eenVidicon tube maar deze werd snel vervangendoor een 512 x 320 pixel elektronische CCD(Charge-Coupled Device) detector. In juni 1984volgde de multi-functionele ESO Faint ObjectSpectroscopic Camera (EFOSC) waarmee zowelaan astrofotografie als aan spectroscopie konworden gedaan.Vanaf 1995 onderging de 3,6 m reflector eengrondige renovatie op gebied van sturing,optiek en ventilatie van de observatievloer.Astrotaller voorzag de telescoop van eennieuwe M2 secundaire spiegelcel . De ESO3,60 m werd als eerste uitgerust metadaptieve optiek, een computer gestuurdetechniek die met een golffrontsensor enbeweegbare secundaire spiegel de snelveranderende storende invloeden van deatmosfeer in real-time kan compenseren. HetFrans-Zwitserse astronomen team, MichelMayor en Didier Queloz, verkozen de ESOtelescoop om hun ontdekkingen van planetenrond andere sterren op te volgen. Hetadaptieve optiek systeem werd uitgetest in dezoektocht naar deze exoplaneten rond BetaPictoris, een ster waarrond een planetenstelselzich vormde. Een doelgroep van ESOastronomen specialiseerde zich in deze nieuwetak van de sterrenkunde, hetgeen resulteerdein de eerste directe detectie van eenexoplaneet (2M 1207 b in 2004) en het eerstedirecte spectrum van een exoplaneet (HR 8799c in 2010).Sinds april 2008 is de uiterst nauwkeurigeHARPS (High Accuracy Radial velocity PlanetSearcher) spectrograaf het enige instrumentop de 3,6 m reflector. Met een precisie van0,97 m/s (3,5 km/h) is deze diffractiespectrograaf het meest gesofistikeerdeapparaat dat aan de hand van wijzigingen inde radiale snelheid van een ster kandetecteren of deze schommelingen te wijtenzijn aan de zwaartekracht van één of meerdereexoplaneten. Intussen heeft werelds beste“planetenzoeker” reeds 150 exoplanetenontdekt, waaronder een 20-tal super-Aardes.In maart 2012 concludeerde het HARPS-teamdat er miljarden rotsachtige exoplaneten in deleefbare zones rond rode dwergsterrenbestaan. Deze ongelooflijke ontdekkingbewees nogmaals het nut van gespecialiseerde“kleine” telescopen, waarvan ESO’s 3,6 mreflector een schitterend voorbeeld is!

Guide

star|

10-201

2

027

Guidestar|10-2012

Kortnieuws

Na een mislukte reparatie moet de bemanning van hetinternationale ruimtestation ISS zuinig doen metelektriciteit. Nog maar vijf van de acht zonnepanelenleveren stroom. Enkele niet noodzakelijke systemen zijnuitgeschakeld, meldt het Russische persbureau Interfaxmaandag op basis van bronnen. Er zou geen gevaarzijn voor de bemanning. Het probleem is ontstaan naeen mislukte reparatie aan een kapotte stroomverdelertijdens een ruimtewandeling. Woensdag wordt weereen poging gedaan om het stroomtekort te verhelpen.Bron: ANP / 03-09-2012.Na een ritje van iets meer dan honderd meter is eennieuwe fase aangebroken in de tests die hetMarsvoertuig Curiosity moet ondergaan. Afgelopenwoensdag heeft hij voor het eerst zijn ruim twee meterlange 'arm' gestrekt. Dat was het begin van een seriearmoefeningen die ongeveer een week gaat duren.Tijdens deze testperiode zullen onder meer debewegingen worden geoefend die nodig zijn ombodemmonsters naar de diverse analyse-instrumentenvan Curiosity over te brengen. Weliswaar is derobotarm ook op aarde uitgebreid getest, maar nu zijnde omstandigheden – temperatuur en zwaartekracht –heel anders. Na afloop zal het Marsvoertuig zijn ritnaar het enkele honderden meters verderop gelegenterrein Glenelg vervolgen. Daar zal Curiosity dan zijneerste gesteenteboringen gaan doen. Bron: NU / 07-09-2012.De Europese ruimtesonde Gaia heeft met goedresultaat een negentien dagen durende koudetestdoorstaan. De sonde moet in 2014 gelanceerd wordenen extreem nauwkeurige positie- en snelheidsmetingengaat verrichten aan circa één miljard sterren in hetMelkwegstelsel, Gaia gaat zijn waarnemingen doenvanuit een baan om de zon op 1,5 miljoen kilometerafstand van de aarde, en zal daarbij blootgesteldworden aan temperaturen van meer dan honderdgraden onder nul. Bij een testcentrum in Toulouse heeftde zogeheten service module van Gaia nu eenuitgebreid thermisch testprogramma ondergaan.Volgend jaar zal ook de payload module, met deeigenlijke telescoop, op vergelijkbare wijze getestworden. Bron: NU / 11-09-2012.Astronaut Neil Armstrong krijgt een zeemansgraf. "NeilArmstrong wordt zo ver mogelijk van de ruimtebegraven, op de bodem van de oceaan", zegt zijnfamilie. Waar de begrafenis op zee zal plaatsvinden, isniet vermeld. De eerste man op de maan stierf op 25augustus op 82-jarige leeftijd. In de WashingtonNational Cathedral wordt volgende week donderdageen openbare herdenking gehouden, nadat er eerder aleen privédienst was in Ohio, Armstrongs thuisstaat.Veteranen bij de Amerikaanse marine krijgen vaak eenzeemansgraf, en Armstrong was gevechtspiloot bij demarine voor hij in 1962 astronaut werd. 11-09-2012.Een prototype maanlander vloog afgelopen week naareen hoogte van ruim 30 meter. De ‘Mighty Eagle’ iseen robotlander van de Amerikaanse ruimtevaart-ogranisatie, die leidt tot de ontwikkeling van eennieuwe generatie kleine, slimme robotlanders. Devlucht vond op 5 september plaats bij NASA’s MarshallSpace Flight Center. De robotlander koos een doel,steeg vervolgens zelfstandig op en landde even laterveilig op aarde. De robotlander heet ‘Mighty Eagle’. Ditis de naam van één van de personages in Angry Birds.De lander is 1,2 meter hoog en 2,4 meter breed.

Volgetankt met waterstofperoxide weegt de robot-lander zo’n 350 kilo. “Dit was de moeilijkste vlucht totnu toe”, vertelt Mike Hannan van het Marshall SpaceFlight Center. “Het was een bewolkte en vochtige dag.We waren bezorgd dat waterdamp op de camera hetzicht voor de lander zou blokkeren. Gelukkig gebeurdedit niet.” In de toekomst willen de Amerikanenastronauten laten landen op de maan en opasteroïden. Hiervoor zijn bemande en onbemanderobotlanders nodig. Wetenschappers gebruiken de‘Mighty Eagly’ om ervaring op te doen met hetbouwen van robotlanders, zodat in de toekomst nogbetere landers gemaakt worden. 10-09-2012.India heeft met zijn PSLV-draagraket een succesgeboekt bij zijn honderdste lancering. Daarbij isvolgens het boekje ook een private Europeseaardobservatiesatelliet in de ruimte gebracht. PremierManmohan Singh woonde het gebeuren bij en wasopgetogen over het 21ste succes op rij van de PSLV. De"lichte" draagraket vertrok om 09.51 uur plaatselijketijd vanop de basis Satish Dhawan, in een configuratiezonder zes opduwraketten. De PSLV zette achttienminuten later haar vracht in de voorziene polaire baanop 655 kilometer hoogte uit, aldus het Indiaseruimtevaartbureau ISRO. Het gaat in de eerste plaatsom de Europese aardobservatiesatelliet Spot-6. Integenstelling tot de voorgaande Spot-satellieten, diedoor enkele Europese overheden - waaronderprominent de Belgische - zijn gefinancierd, is devolgens het Indiase persbureau Uni 712 kilo wegendekunstmaan een privaat project van de Europesesatellietbouwer Astrium. Het was volgens de HinduTimes de zwaarste buitenlandse satelliet ooit doorIndia gelanceerd. Astrium, een 100 procent dochtervan de Europese luchtvaart-, ruimtevaart- endefensiegroep, baat de zelfgebouwde kunstmaan uit.Astrium hoopt naar eigen zeggen begin 2014 zijn Spot-7 te lanceren. De vorige Spots zijn allen met eenEuropese Ariane gelanceerd. Tweede "passagier" washet Japanse, 15 kilo wegende, testsatellietje Proiteres.Het Indiase ruimtevaartprogramma begon op 19 april1975 met de lancering van de Aryabhatta-satelliet meteen Russische draagraket. India bouwt en lanceert nudraagraketten, satellieten en planetaire verkenners. Hetis ook met een PSLV dat de eerste Belgische satelliet,de Proba-1, in de ruimte is afgezet. 12-09-2012.De Amerikaanse NASA heeft enkele fotomozaïeken vande grote planetoïde Vesta gepubliceerd, samengesteldop basis van foto's die de afgelopen tijd gemaakt zijndoor de ruimtesonde Dawn. Dawn kwam in juli 2011bij Vesta aan, en heeft de planetoïde het afgelopenjaar van top tot teen gedetailleerd in kaart gebracht. Inde nacht van 4 op 5 september zette de ruimtesonde,aangedreven door een ionenmotor, koers naar dedwergplaneet Ceres, waar hij begin 2015 moetaankomen. Op de nieuwe fotomozaïeken is ook hetnoordpoolgebied van Vesta zichtbaar, dat zich vorigjaar nog in de schaduw bevond. 12-09-2012.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Evenement : Space NightSpace Night is een evenement, in een organisatie van de Astro Event Group vzw uit Oostende,waarbij telkens twee top-gastsprekers komen praten rond één gemeenschappelijk thema zijnde :sterrenkunde voor iedereen ! Tevens wisselen we elk jaar af tussen een sterrenkundig en ruimte-vaartgericht thema.Professor Christoffel Waelkens bijt de spits af met een voordracht over 50 jaar ESO. Waarbij hunvele ontdekkingen hoe langer hoe meer de weg vinden naar het publiek. Via websites, webcasts,artikels en allerhande leuke en leerzame computer applicaties. Daarna is het de beurt aan Hannyvan Arkel (NL) die, als leerkracht, enkele jaren terug - via Galaxy Zoo - een gloednieuw type deep-sky object heeft ontdekt. Of hoe iedereen tegenwoordig aan sterrenkunde kan doen !Datum - Zaterdag 27 oktober 2012. 18.00 uur t/m 22.30 uur. Toegang: GRATIS.Locatie - Conferentiezaal stadhuis Oostende. Vindictivelaan 1 te 8400 Oostende (B). www.aegvzw.be. 029

Guidestar|10-2012

MarcS

chuyes

mans

HHeett AAEEGG AArrddeennnneennkkaammpp

030

Foto - Astronomie Centre Ardenne iseen club van amateur astronomenen is gelegen in Grapfontaine (Neuf-château) in de Provincie Luxemburgin de Belgische Ardennen. De clubheeft een sterrenwacht en zeskoepels (waarvan er een voormindervaliden is). Tijdens de 2debouwfase wordt er een plane-tarium, een amfitheater en eendidactische zaal gebouwd. Ookkomen er nog verschillende teles-copen waarvan er een met eenspiegel van 600 mm doorsnede.Meer informatie :www.astrosurf.com/aca

Artike

l

Op 14 september kwamen Patrick, Kris, Steven,Mike, Kurt, Dieter, Erwin, Philip en Marc samenin een huurhuisje in het mooie dorpje Libin voorhet AEG waarnemingsweekend. Het wasvolledig bewolkt maar er werd voor de dag eropbeter weer voorspeld.De vrijdagavond werd dan ook een avond volgezelligheid. Eerst was er de "Zuiderse Spaghetti"bereid door de Voorzitter, of zoals Philip hetnoemde "Evil Spaghetti". We hadden eendegelijke voorraad Ardense bieren en andergeestrijk vocht ingedaan, en dat maakte detongen los. Tot diep in de nacht werden erstoere verhalen verteld. Schroom weerhoudt mijervan om deze in detail te onthullen!s' Morgens scheen een stralende zon en Kris,Philip en Marc zochten een bakker in buurt waarze al de resterende koeken opkochten. Na hetontbijt trokken Kris, Mike, Philip, Dieter en Marcerop uit met de wagen om de streek teverkennen, gewapend met duur foto-materiaal.Eerst trokken ze naar het ESA station in REDU.De bewakers bekeken deze vijf hooligans dieveel lawaai maakten en met grote telelenzenrondzwaaiden nauwgezet! Vermoedelijk werdenzij discreet gefotografeerd en werden hungegevens in de NSA computers nagegekeken.

Toen ging het verder naar een paar oude spoor-wegbruggen die het zien waard waren. In eenmum van tijd klauterde onze stoere barmanDieter tot helemaal boven op zo een brug. Wijvreesden het ergste en schreeuwden hem toedat geen enkele vrouw dit waard was. Engelukkig voor ons kwam Dieter veilig en welterug naar beneden.Langs de weg passeerden we ook nog aan hetjachtslot van de familie Christiaens.Terug in de Gite troffen we daar Patrick, Stevenen Kurt aan die een hevige strijd aan het

uitvechten waren op het RISK bord. DeVoorzitter heeft uiteraard de twee anderewaarnemers in mootjes gehakt en zo hoort hetook!Maar veel tijd om zijn overwinning te vieren waser niet want wij werden om 15.00 uur verwachtop OCA in Grapfontaine. We werden hartelijkontvangen door de charmante Hillechien die onseen volledige rondleiding gaf op de Sterren-wacht. Niet minder dan zes volledigzelfgemaakte koepels domineren de heuvel diezich 400m boven de zeespiegel bevindt.Er werd een afspraak gemaakt met Damien (deman die instaat voor het technisch op puntstellen van de kijkers) dat we s'avonds zoudenkomen waarnemen als het helder was.Na een schuimende ORVAL aan de bar in OCAging het naar Neufchateau (berucht om zijnkelders). Daar nestelden we ons op een zonnigterrasje voor het aperitief en dan doken we metzijn allen in pure Maffia stijl de Pizzeria "LAVENDETTA" binnen. De pizza's smaakten, ook deDame Blanche van Steven zag er heerlijk uit, ommaar te zwijgen van de grote ijscoupe metaardbeien, die Dieter blijkbaar op elke AEGuitstap voorgeschoteld krijgt.We kwamen net op tijd aan op de OCA heuvelom de laatste gouden stralen van deondergaande zon te zien en langzaam nam deduisternis bezit van deze heerlijke locatie. Amaiwat een seeing! Welk een contrast met delichtpollutie aan de kust. Een voor een floeptende sterren aan tot uiteindelijk de ganse melkwegin al haar gratie zichtbaar werd.Toen belden we Damien op en hij kwam dekoepel openen met de 60 cm Ritchey-Cretienkijker. Het werd een feest voor onze netvliezen.M57 met de centrale ster was goed zichtbaar, desluiernevel zonder O3 filter was perfect te zien.Ook een aantal bolnevels passeerden de Revu.Rond middernacht trokken wij voldaan naar deGite waar er nog urenlang gezellig werd nage-praat met een goed glas.Na een korte nachtrust trokken Kris, Philip,Dieter en Marc naar Bouillon terwijl de restcomputerde.Onder een stralende zon beklommen we te voetde heuvel waar de burcht van Godfried vanBouillon als een waar arendsnet de streekdomineert. Spijtig dat Erwin er niet bij was omde roofvogels te aanschouwen (hij had erongetwijfeld een paar pikante annecdotes overkunnen vertellen).Dan vlug terug naar de Gite waar we allesopruimden om dan terug huiswaarts te keren,vermoeid maar voldaan en met de vaste intentieom hier terug te komen in de toekomst. Deseparatiesten en de afwezigen hadden ongelijk!

Guide

star|

10-201

2

031

Guidestar|10-2012Rubriek-Lanceeroverzichtvandemaand

KrisChristiaens

VVeerrkkllaarreennddee wwoooorrddeenn ll ii jj sstt

GGEEOO GGeeoossttaattii oonnaarryy EEaarrtthh OOrrbbii ttLLEEOO LLooww EEaarrtthh OOrrbbii ttMM ii ll .. CCoomm.. MM ii ll ii ttaa ii rree CCoommmmuunn ii ccaattii eessaatteell ll ii eett

■ MM ii ss ll uukkttee ll aanncceerrii nngg

Datum Uur (GMT) Raket Lanceerbasis Vracht Gewicht Land Baan Doel

09-09-2012 04.23 uur PSLV-CA Sriharikota SPOT 6 710 Kg Frankrijk LEO AardobservatiePROITERES 15 Kg Japan LEO TechnologiemRESINS 50 Kg Indië LEO Aardobservatie

13-09-2012 21.39 uur Atlas 5 (401) Vandenberg NOSS-3 6A (NROL 36) 3.000 Kg USA 1100 x 1100 SpionageNOSS-3 6B (NROL 36) 3.000 Kg USA 1100 x 1100 Spionage

Aeneas 4 Kg USA LEO TechnologieSMDC-ONE 1.1 (Able) 4 Kg USA LEO CommunicatieSMDC-ONE 1.2 (Baker) 4 Kg USA LEO Communicatie

STARE A (Re) 4 Kg USA LEO TechnologieCINEMA 1 4 Kg USA, Z. Korea LEO Magnetosf. onderzoek

CSSWE 4 Kg USA LEO Magnetosf. onderzoekCXBN 2,5 Kg USA LEO Astronomie

AeroCube 4 1 Kg USA LEO TechnologieAeroCube 4a 1 Kg USA LEO TechnologieAeroCube 4b 1 Kg USA LEO Technologie

CP 5 1 Kg USA LEO TechnologieOUTsat ? Kg USA LEO Technologie

17-09-2012 16.28 uur Sojoez-2-1a Fregat Baikooer METOP B 4.085 Kg Europa LEO Meteorologie

18-09-2012 19.10 uur CZ-3B/E Xichang BD-2 M2 800 Kg China 21519 x 2159 Navigatie

SSeepptteemmbbeerr 22001122

BD-3 M3 800 Kg China 21519 x 2159 Navigatie

28-09-2012 23.18 uur Ariane 5 ECA Kourou Astra 2F 6.000 Kg Luxemburg GEO CommunicatieGSAT 10 3.435 Kg Indië GEO Communicatie

29-09-2012 06.21 uur CZ-2D Jiuquan VRSS1 Francisco 880 Kg Venezuela LEO Aardobservatie

uitvechten waren op het RISK bord. DeVoorzitter heeft uiteraard de twee anderewaarnemers in mootjes gehakt en zo hoort hetook!Maar veel tijd om zijn overwinning te vieren waser niet want wij werden om 15.00 uur verwachtop OCA in Grapfontaine. We werden hartelijkontvangen door de charmante Hillechien die onseen volledige rondleiding gaf op de Sterren-wacht. Niet minder dan zes volledigzelfgemaakte koepels domineren de heuvel diezich 400m boven de zeespiegel bevindt.Er werd een afspraak gemaakt met Damien (deman die instaat voor het technisch op puntstellen van de kijkers) dat we s'avonds zoudenkomen waarnemen als het helder was.Na een schuimende ORVAL aan de bar in OCAging het naar Neufchateau (berucht om zijnkelders). Daar nestelden we ons op een zonnigterrasje voor het aperitief en dan doken we metzijn allen in pure Maffia stijl de Pizzeria "LAVENDETTA" binnen. De pizza's smaakten, ook deDame Blanche van Steven zag er heerlijk uit, ommaar te zwijgen van de grote ijscoupe metaardbeien, die Dieter blijkbaar op elke AEGuitstap voorgeschoteld krijgt.We kwamen net op tijd aan op de OCA heuvelom de laatste gouden stralen van deondergaande zon te zien en langzaam nam deduisternis bezit van deze heerlijke locatie. Amaiwat een seeing! Welk een contrast met delichtpollutie aan de kust. Een voor een floeptende sterren aan tot uiteindelijk de ganse melkwegin al haar gratie zichtbaar werd.Toen belden we Damien op en hij kwam dekoepel openen met de 60 cm Ritchey-Cretienkijker. Het werd een feest voor onze netvliezen.M57 met de centrale ster was goed zichtbaar, desluiernevel zonder O3 filter was perfect te zien.Ook een aantal bolnevels passeerden de Revu.Rond middernacht trokken wij voldaan naar deGite waar er nog urenlang gezellig werd nage-praat met een goed glas.Na een korte nachtrust trokken Kris, Philip,Dieter en Marc naar Bouillon terwijl de restcomputerde.Onder een stralende zon beklommen we te voetde heuvel waar de burcht van Godfried vanBouillon als een waar arendsnet de streekdomineert. Spijtig dat Erwin er niet bij was omde roofvogels te aanschouwen (hij had erongetwijfeld een paar pikante annecdotes overkunnen vertellen).Dan vlug terug naar de Gite waar we allesopruimden om dan terug huiswaarts te keren,vermoeid maar voldaan en met de vaste intentieom hier terug te komen in de toekomst. Deseparatiesten en de afwezigen hadden ongelijk!

Philip

Cornei

lle

PPhhiilliipp CCoorrnneeiillllee

032

Foto - Sinds 1992 volgt Philip hetreilen en zeilen binnen ESO op devoet. Eind 2012 werd hij voorge-dragen als Fellow of the RoyalAstronomical Society. Bron: PhilipCorneille.Meer informatie :www.eso.org

Rubriek

-Ama

teuras

tronoo

mind

ekijke

r

Als zesjarige schooljongen kreeg Philip Corneillezijn eerste boek over ruimtevaart ensterrenkunde, waardoor een levenslangefascinatie met “everything space” begon. In1976 kreeg deze fascinatie een boost dankzij deaankoop van een Japanse 20 X 30 telescoopwaarmee hij voor het eerst de Maan konobserveren.Datzelfde jaar landden beide Viking sondes opde planeet Mars en schreef hij een briefje naarNASA-JPL dat aan de basis zou liggen van eendecennia lange stroom van NASA pakketjes metfoto’s over bemande en onbemanderuimtevaart.De jaren 1980 waren een fascinerende periodemet de 12-delige Cosmos TV-reeks van CarlSagan en de schitterende beelden van deVoyager ruimtetuigen die voor het eerst demaantjes van Jupiter en Saturnus gedetailleerdin beeld brachten. Naast foto’s hield Philiptevens krantenknipsels bij over astronomischeobservatoria en hun grote 4 meter klassetelescopen die overal ter wereld in gebruikwerden genomen.In 1992, het jaar van Dirk Frimout en STS-45,koopt Philip zijn eerste degelijke telescoop, een70 mm refractor die destijds door Sir PatrickMoore van het bekende “The Sky at Night” werdaangeprezen. Datzelfde jaar werd Philip lid vande “British Interplanetary Society” (BIS inLonden), werelds oudste organisatie terpromotie van ruimtevaart onderzoek en volgt hijde introductie van informatie technologie in deonbemande ruimtevaart op de voet. Sinds 1999publiceert hij als BIS-Fellow regelmatig artikelenover astronomische en planetaire ruimtevaartmissies voor diverse Engelstalige magazines.Gedurende het jaar 2002, begeleidde Philip eenmilitaire TV-ploeg die de opleiding van ESAastronaut Frank De Winne voor de Odisseamissie in diverse trainingscentra op de voetvolgde. Dit resulteerde in een bijdrage voor hettweedelige boek “The ISS From Imagination toReality” uitgegeven door de BIS – Londen.In de zomer van 2002 werd Philip uitgenodigdop de ESO persconferentie voor de toetredingvan het Verenigd Koninkrijk tot de EuropeseZuidelijke Sterrenwacht (ESO) en bezocht hijvoor de eerste maal het ESO-hoofdkwartier inGarching-bei-Munchen – Duitsland. Sindsdienvolgt hij het reilen en zeilen van Europa’sgrootste sterrenkundige organisatie op de voeten knoopte Philip goede contacten aan metprofessionele astronomen en technici binnenESO.Tijdens de 50ste verjaardag van het Kitt PeakNational Observatory in Arizona – VSA, kreegPhilip de kans om enkele astronomen te kunnenvolgen tijdens hun waarnemingen vanafAmerika’s grootste sterrenwacht. Een mythische

Guide

star|

10-201

2

historische plek in het midden van deSonorawoestijn op één van de heetste plekkenin Noord-Amerika. Het was telkens een eer omprofessionele astronomen aan het werk te zienen tot dusver bezocht Philip een 30-talsterrenwachten in 20 verschillende landen.In 2008 werd hij een vast lid van de Astro EventGroup te Oostende en profileerde hij zich alswerkgroepleider waarnemen alsook vastemedewerker voor hun maandelijks e-zineGuidestar. Philip maakt voornamelijk gebruik vaneen 152 mm refractor voor het waarnemen vande Maan en planeten maar heeft tevens eeninteresse voor de prachtige Deep Sky Objecten(DSO).Tijdens het Internationale Jaar van deSterrenkunde (IYA 2009) waagde Philip zich evenaan astrofotografie met groothoek opnames vansterrenbeelden en enkele Maanfoto’s. Eenboeiende bezigheid waarin hij zich meer in depraktijk wil verdiepen.In 2009 verleende hij tevens zijn medewerkingaan Jay Gallentine’s boek “Ambassadors FromEarth” over onbemande ruimtevaart missies. Hetboek won de 2009 Eugene Emme AstronauticalLiterature Award, een prijs die jaarlijks doorNASA en de American Astronautical Societywordt toegekend aan het beste boek inzakeruimtevaart geschiedenis. Momenteel werkenwe aan een opvolger voor het boek, getiteld“Touching Infinity” waarbij de nadruk ligt op deonbemande Sovjet-Russische Maan en Venusmissies.In 2012 benaderde Philip de Europese ZuidelijkeSterrenwacht met zijn gedetailleerde gegevensover alle telescopen die gedurende een halveeeuw door ESO werden gebruikt op driewaarnemingslocaties in Chili: La Silla, Paranal enChajnantor. Prompt werd hij gevraagd om deAppendix te schrijven voor “Europe to the Stars– ESO’s First 50 years of exploring the southernsky”, een uitgave ter herdenking van ESO’s 50steverjaardag!Naast de diverse publicaties, werkt“RefractorPhill” aan de voorbereidingen van eeneigen sterrenwachtje in het buitenland waarbijhet moeilijk te weerstaan is aan de competitieve“aperture & gadget fever” die heden ten dageheerst in het amateur-astronomie wereldje.Echter, de realisatie van een goed uitgerustwaarnemingsstekje op een donkere plaats blijfttoch het summum voor iedere amateur-astronoom…

Info - Philip Corneille isAEG lid en Data Manage-ment consultant met bij-zondere interesse voorsterrenkundige applicaties. Als Fellowof the British Interplanetary Societyschrijft hij regelmatig over onbe-mande ruimtevaart en sterrenkundevoor internationale vakbladen.

033

Guidestar|10-2012

DirkD

evlies

JJeeaann--CChhaarrlleess HHoouuzzeeaauu

034

Foto - De cyclische variatie van hetaantal zonnevlekken werd voor heteerst waargenomen en vastgelegddoor Heinrich Schwabe tussen 1826en 1843. Dit leidde Rudolf Wolf ertoe om vanaf 1848 regelmatigewaarnemingen te doen. Het wolf-getal is een maat voor het aantalafzonderlijke zonnevlekken en groe-pen. Er is gebleken dat er een verbandis met een aantal andere zonne-variabelen.Meer informatie :www.digilife.be/club/franky.dubois

Rubriek

-Woor

dvan

dema

and

Een zeer veelzijdige man: sterrenkundige,journalist, geofysicus, politicus, meteoroloog enmensenrechtenstrijder. Even uw aandacht voorHouzeau. PersonaliaHij is op het familiaal domein in Havré nabijMons (Bergen) geboren op 7 oktober 1820. Hijoverleed op de leeftijd van 68 jaar te Schaarbeekop 12 juli 1888. Hij was een Belgisch sterren-kundige, maar was ook actief op politiek ensociaal gebied. Voluit is zijn naam Jean-Charles-Hippolyte-Joseph Houzeau de Lehaie. Hij was dezoon van Charles-Joseph Houzeau de Lehaie(1791 – 1885) en Philippine Pradier. Dewelstellende familie nam de bijnaam ‘de Lehaie’aan om zich te onderscheiden van de andere takvan de familie Houzeau, maar zelf gebruikte hijdeze bijnaam nooit.

OpleidingZijn eerste onderwijs kreeg hij van zijn ouders, inde uitgebreide privébibliotheek. Hij wasintelligent en kritisch, maar hield ook van zijnvrijheid en onafhankelijkheid. Als 12-jarige trokhij naar het Collège. In 1837 gaf het gemeente-bestuur hem een zilveren medaille voor zijnuitmuntende schoolloopbaan. Zijn nonkel wasvice-rector van de universiteit in Parijs.Hij trok in 1837 naar de Université libre deBruxelles, maar slaagde voor een jury niet voorzijn kandidatuur in de wetenschappen. In 1838begint hij een cursus journalistiek. Hij schreefpolitieke en wetenschappelijke artikels. Hijstudeerde op zichzelf sterrenkunde en beschikteover een sterrenwacht met uitrusting. Hij werdvanaf 1848 opgericht en de lenzen kwamen uitParijs. Hij volgde regelmatig de lessen aan demijnbouwschool in Bergen.In 1840 en 1841 trekt hij naar Parijs om er lessenvan de faculteit wetenschappen bij te wonen,maar slaagt voor geen enkel examen. Terug inBrussel, in 1842, begint hij studies die zijn hartwegdragen: sterrenkunde en geofysica. Van1842 tot en met 1844 reist hij vaak naar Parijsom bibliotheken te bezoeken over weten-schappen, geschiedenis en literatuur.

Werk en levenHij nam contact op met directeur A. Queteletvan de sterrenwacht in Brussel en werkt er vanaf1843 als amateur. In augustus 1844 stelde hijzijn eerste werken voor aan de Académie royaledes Sciences et Belles-Lettres de Bruxelles. In1846 werd hij aangesteld als assistent-sterrenkundige. Hij observeerde vooralverduisteringen van de Zon en de Maan enMercuriusovergangen en bepaalde banen vankometen (onder andere in 1845 van de kometenArrest en de Vico), bepaalde de coördinaten vanNeptunus en deed plaatsbepalingen van desterrenwacht.

Guide

star|

10-201

2

Tijdens een politieke bijeenkomst van derepublikeinse partij, met ruim 1.200aanwezigen, op 25 maart 1849, door hemvoorgezeten, braken onlusten uit en greep depolitie in. Hij werd op 6 april 1849 door eersteminister Charles Rogier uit zijn ambt alssterrenkundige ontslagen. In 1850 kwam hij inParijs aan na omzwervingen in Engeland,Duitsland en Zwitserland. Hij bleef er vijf jaar enkeerde naar België terug. Van 1854 tot 1857leidde hij een graadmeting ten behoeve van eenkaart van België. Hij was voorzitter van deSociété belge de géographie en publiceerde in1857 het belangrijke werk Histoire du sol del'Europe.Op 16 december 1854 werd hij correspondenten op 15 december 1856 lid van de van deAcadémie.In 1856 bepaalde hij een eerste goede waardevoor de rotatieduur van Uranus. Hij stelde dat dewaarde tussen 7,25 uur en 12,5 uur moestliggen. Tegenwoordig neemt met 17,24 uur aan.Midden 1857 verbleef hij twee maanden inLonden en vertrok op 10 september 1857 naarde VS waar hij negentien jaar bleef in plaats vaneen paar maanden, wat de bedoeling was. Inzijn vele brieven beschreef hij de afschaffing vande slavernij, waar hij zich ook actief voor inzette.In San Antonio in Texas werkte hij als landmeter.Begin 1862 vluchtte hij naar Mexico, nadat hijenkele unionisten had geholpen. Na bijna eenjaar keerde hij naar New Orleans terug. Hijwerkte voor het Franstalige tijdschrift Union ende opvolger ervan. In 1867 verliet hij de VS envestigde zich in Jamaica (zie verder).In 1876 werd hij op voorstel van minister Rogier(die hem in 1949 nog had ontslagen) doorKoning Leopold I in ere hersteld en hij keerdenaar België terug om er de overleden Queteletop te volgen als directeur van de Sterrenwachtvan Brussel. Liagre (1815 – 1891) wees meerderekeren het voorstel af om directeur van desterrenwacht te worden en stelde zelf voor, metonder andere Stas en Mailly, dat Houzeau in devoetsporen zou treden van A. Quetelet. Aan zijnbenoeming zijn twee jaar van discussiesvoorafgegaan.Dankzij het feit dat de regering hem eenbelangrijk budget ter beschikking had gesteld,kon hij het personeel verdrievoudigen en dewetenschappelijke apparatuur volledigvernieuwen. Hij schiep een afdelingspectroscopie en reorganiseerde en breidde deafdeling meteorologie uit. De bibliotheek kreegmeer publicaties en conferenties werdengehouden. Door de groei maakte hij plannenvoor de verhuis van de sterrenwacht van Sint-Joost-ten-Node naar Ukkel en om desterrenkunde te scheiden van de meteorologie.De overheid stemde met de verhuis in, maar hijoverleed voor het effectief werd uitgevoerd. Op

Info - Dirk Devlies is,naast lid van de AstroEvent Group vzw, ookactief in de VerenigingVoor Sterrenkunde waar hij zetelt inde raad van bestuur. Zowat elk vrijmoment steekt hij in z'n zelfgemaaktsterrenkundig en ruimtevaartgerichtwoordenboek. Een buitengewoon om-vangrijk werk dat al enkele duizen-den pagina's telt.

035

Guidestar|10-2012

036

1 september 1876 werd het eerste weerbulletingemaakt, gebaseerd op de analyse vansynoptische kaarten.Hij organiseerde twee expedities voor deVenusovergang van 6 december 1882: LouisNiesten (1844 – 1920) leidde de driekoppigegroep naar Santiago de Chile en Houzeau leiddeeen reis naar San Antonio in Texas. Hij zou er deparallax van Venus bepalen. Hij liet voor dewaarnemingen twee heliometers met ongelijkebrandpuntsafstanden bouwen. Ook onderandere Charles-Emile Stuyvaert (1851 – 1908) enAlbert Lancaster (1849 – 1908) waren met hemmee. Het was de eerste grote wetenschappelijkeexpeditie in België. Hij bepaalde de waarde voorde parallax op 8,907 boogseconden en kwam zoop een afstand voor de Astronomische Eenheidvan 147.700.000 km, zo staat in ‘Patrick Moore’sData Book on Astronomy’ (2010). Na hetbekendmaken van de resultaten in 1883 diendehij zijn ontslag in als directeur van desterrenwacht. Hij verbleef enkele maanden opJamaica met zijn zus, om te rusten en vestigdehij zich daarna in het zuiden van Frankrijk tot hijin 1886 naar Brussel terugkeerde. Houzeau werdopgevolgd door François Folie. De constructievan de sterrenwacht in Ukkel begon pas op 10september 1883 en werd voltooid in 1889.Houzeau deed in 1884 uitspraken over eenVenusmaan die hij Neith noemde, maar denaam was niet populair en verdween snel uit deaandacht. De vermeende maan was eengeliefkoosd onderwerp bij de Belgischesterrenkundigen van die tijd en zeker bij dedirecteurs en toekomstige directeurs van desterrenwacht. In augustus 2012 werd de nieuwewaarde voor de Astronomische Eenheid van149.597.870.700 meter aangenomen.In zijn afscheidsbrief had hij het onder andereover de multidisciplinaire aard van het instituut,zijn onvermogen om ze allemaal meester tekunnen en de trage vooruitgang van de werkenin Ukkel. Hij bezorgde Lancaster instructies omde publicatie van de ‘Bibliografie van deSterrenkunde’ te voltooien. Het is een gigantischwerk waarin alle sterrenkundige publicaties vande oudheid tot 1880 zijn vermeld (zie verder).Émile Adan moest hem helpen bij desterrenkundige waarnemingen voor het bepalenvan de correcte oriëntatie van de landkaart. Dein 1850 begonnen triangulatie eindigde in 1873.Voor de kaart werd een Bonneprojectie gekozen,dat is een aangepaste Flamsteedprojectie.

Uitgelicht: Jamaica.Hij kwam in Jamaica (ten zuiden van Cuba) aanin 1868.In het eerste jaar zou hij een boerderij gehadhebben in de buurt van Kingston. In 1869verhuisde hij naar de voet van de BlueMountains. Er is onduidelijkheid over waar hijjuist woonde en werkte. Het was zeker binneneen zwarte gemeenschap gelegen, die eerstafkerig was voor zijn komst. Toen ze inzag hoevriendelijk hij was, draaide ze bij, maar ze bleefonbegrip uiten over zijn nachtelijke interesses:uren op de grond liggen en naar de sterrenkijken… Hij kweekte bananen en koffie, met dehulp van twee zwarte knechten en richttescholen in voor zwarten. Hij gaf hen later ookmiddelen van bestaan. Hij leidde een beetje eenkluizenaarsleven, maar kon veel sterrenkundigeonderzoek doen in de zeven jaar dat hij op dezeboerderij verbleef. Hij reisde wat rond het eilanden naar de top van Blue Mountain (2.256 meter)in 1873.Tijdens zijn verblijf in Jamaica deelde hij sterren,zichtbaar met het blote oog, in grootteklassen inen dit volgens zijn eigen waarnemingen van dehele hemel. Eind 1875 trok hij voor tweemaanden naar Panama om sterren te kunnenzien die nog zuidelijker aan de hemel stonden.Tijdens zijn verblijf daar liep hij malaria op, diehem uiteindelijk fataal werd.Hij kreeg voor zijn werk die werd neergepend inde ‘Uranométrie générale’ de vijfjaarlijkse prijsvan de Académie.Naast sterren bestudeerde hij er de Melkweg enhet zodiakaal licht. Hij was onder de indruk van

de invloed van de luchtkwaliteit op dewaarnemingen en opperde dat toekomstigesterrenwachten hoog op bergen zoudenopgericht worden.Hij zou over een drukpers beschikt hebbenwaarmee hij vooral wiskundig werk drukte. Deomstandigheden om Kingston te bezoekenwaren niet ideaal. Hij moest in de namiddag alterugkeren om niet in het donker langs moeilijkepaden te moeten wandelen. Zelfs de consul inJamaica was niet op de hoogte van zijnaanwezigheid op het eiland tot hij uit België eenbrief kreeg waarin stond dat hij directeur zouworden van de Koninklijke Sterrenwacht.In 1878 keerde hij even naar Jamaica terug omeen zonsverduistering waar te nemen.

Prijzen, eerbewijzen en naamdragersNaar hem is de planetoïde 2534 Houzeaugenoemd. De Houzeau de Lehaiestraat in Sint-Jans-Molenbeek is ook naar hem genoemd,maar dan voor zijn politieke ideeën. In Bergenstaat op de Place Louise, tegen zijn wil, eenmonument voor hem, officieel ingehuldigd op 2juni 1890.Naar hem is een maankrater op de achterzijdevan de Maan genoemd. Hij heeft een diametervan 71 km.Aan de Faculté Polytechnique de Mons is de CitéUniversitaire Pierre Houzeau de Lehaie te vinden.Literatuur en bronnenIn het boek Biographical Encyclopedia ofAstronomers wordt meer dan een bladzijde aanhem gespendeerd.In 1839 schreef hij zijn eerste wetenschappelijkwerk: over turbines.In 1844 schreef hij in de AstronomischeNachrichten, onder andere over zodiakaal lichten de aberratie van sterlicht in een dubbelstermet eigenbeweging. De laatste weekte lovendekritieken los van onder andere John Herschel enCharles Smyth. Voor beide publicaties had hij deaanbeveling van Quetelet. Zijn studies oversterren presenteerde hij in augustus 1844 ookaan de Académie royale des Sciences et Belles-Lettres de Bruxelles.Hij schreef ook over geologie geschiedenis,geografie, meteorologie en geofysica.Belangrijk is ook: ‘Essai d’une géographiephysique de la Belgique au point de vue del’histoire et de la description du globe’, dat in1854 verscheen.Hij inspireerde in 1880 de oprichting van hettijdschrift Tussen hemel en aarde.In 1882 publiceerde hij met Lancaster het eerstevolume van ‘Bibliographie générale del’astronomie’. In 1887 verscheen het eerste deelvan het tweede volume. In 1889 publiceerdeLancaster het tweede deel. Het derde deelverscheen in 1889.Hij schreef onder andere ook Le Ciel mis à laportée de tout le monde (1873), Atlas de toutesles étoiles visibles à l'oeil nu (1878), Vademecumde l'astronome (1882) en Histoire de l'Heure(1889).D. S. Evans (University of Texas/Austin) beschreefhem in het Bulletin of the American Astrono-mical Society. Hij had het onder andere over devele levensbedreigingen en levensgevaarlijketoestanden in zijn leven. Polidore Swingsbeschreef hem in de Biographie Nationale in1903. Hij en zijn werk werden uitgebreid bespro-ken in de ‘Geschiedenis van de wetenschappenin België. 1815-2000’ uit 2009.Met Émile Adan schreef hij Observationsastronomiques faites en Belgique en 1855 et1856’ in 1867.

Guide

star|

10-201

2

Info - Een bron, die ik in beperktemate gebruikte, maar voor mijnieuw is en zeker interessant is voorverdere ontdekkingen, is de websitevan de Koninklijke Academie voorOverzeese Wetenschappen. Dehaluwas lid van de Sectie technischewetenschappen van die Academieen voorzitter in 1931 en 1932.Meer informatie :www.kaowarsom.be/nl

VVoooorrggaannggeerrssssuuppeerrnnoovvaa oonnttmmaasskkeerrddFoto - Een supernova (meervoud :supernovae of supernova's) is hetverschijnsel waarbij een ster opspectaculaire wijze explodeert: eensupernova-uitbarsting is herkenbaaraan de enorme hoeveelheid licht dieerbij wordt uitgestraald. De stervlamt op met de lichtkracht vanhonderden miljoenen tot meer daneen miljard zonnen. Supernovaeontstaan via twee mechanismen: teneerste zijn ze het natuurlijk levens-einde van alle zware sterren; tentweede kunnen witte dwergen innauwe dubbelsterren zich ontwik-kelen tot een supernova. Dechemische elementen met eenatoomnummer groter dan dat vanijzer danken hun ontstaan aansupernova's.

Meer informatie :http://supernova.lbl.gov/

037

Guidestar|10-2012Artikel

RoelvanderHeijden

Wetenschappers zijn er voor het eerst ingeslaagd te bepalen welke twee sterrenverantwoordelijk waren voor een supernova-explosie op 600 miljoen lichtjaar afstand. Eenwitte dwerg en een rode reus bleek daar eenexplosief duo te zijn.Supernova’s zijn gewelddadige en invloedrijkegebeurtenissen in het universum. Volgensastronomen zorgen deze sterexplosies voor deverspreiding van zware elementen in sterren-stelsels (cruciaal voor bijvoorbeeld het ont-staan van leven) en wakkeren de schokgolvendie ze veroorzaken stervorming aan ingasnevels. Toch zijn er nog veel onduidelijk-heden rondom supernova’s. Zo is niet geheelduidelijk welk soort sterren uiteindelijk kanzorgen voor een supernova-explosie. Daarvoordetecteren astronomen het fenomeen eigenlijkaltijd te laat.Met een automatisch systeem genaamdPalomar Transient Factory werd supernova PTF11kx zo snel ontdekt dat wetenschappers dekans kregen het proces in detail vanaf vrijwelhet begin van de explosie te volgen. Voor heteerst waren ze in staat informatie teverzamelen over de voorgangers van desupernova. De resultaten van het onderzoekwerden op 24 augustus in het weten-schappelijke tijdschrift Science gepubliceerd.Informatie over de voorgangers vansupernova’s was schaars tot nu toe. Al was hetmogelijk om toevallig net naar het goedestersysteem te kijken voordat het ‘supernovagaat’, dan geven de enorme afstanden in hetheelal problemen. Tenzij zo’n systeem zich inonze eigen Melkweg bevindt zijn de afstandendoorgaans veel te groot om nog individuelesterren te kunnen zien (zo ook in het geval vanPTF 11kx die in een sterrenstelsel op 600miljoen lichtjaar afstand staat).Bij supernova PTF 11kx keken sterrenkundigenook niet direct naar het voorgaandestersysteem maar volgden ze minutieus hetspectrum, dus het soort licht, en de intensiteitvan de explosie over een periode van enkelemaanden.Wat de wetenschappers uit de data kondenherleiden was dat het initiële stersysteemmoest worden omringd door verschillendegaswolken afkomstig van zogenoemde nova’s.Dat zijn in vergelijking met supernova’s veelkleinere explosies van sterren waarbij ze eendeel van hun massa het universum inslingeren.Een interactie tussen de gaswolken met deschokgolf uit de supernova leverde een sterkeaanwijzing voor deze schillen van materie. Uitde tijdstippen van de interactie kondenwetenschappers de snelheid van het gasafleiden: het was te langzaam om afkomstig

te zijn uit de supernova zelf, maar te snel omafkomstig te zijn van een normalesterrenwind. Twee maanden na het begin vande supernova zagen de wetenschappers dathet veel snellere gas uit de supernova botstemet het gas uit de laatste nova.De schrijvers van het Science-artikel zijn er nuvan overtuigd dat de supernova die ze hebbenwaargenomen afkomstig moet zijn uit eenvergelijkbaar systeem als RS Ophiuchi. Dezedubbelster is in onze eigen Melkweg tevinden, op ongeveer 5000 lichtjaar afstand.Dichtbij genoeg voor wetenschappers om tebepalen welke sterren dit zijn: een wittedwerg met een rode reus.De rode reus blaast grote hoeveelheden gasde ruimte in, waar een deel van wordtopgevangen door de witte dwerg. Als de wittedwerg zwaar genoeg wordt dan vindt er eennova plaats, waarbij de ster weer een flinkehoeveelheid van haar massa verliest.Astronomen dachten dat het daarom nietmogelijk was dat witte dwergen in dergelijkesystemen genoeg massa zouden kunnenopbouwen om een supernova te veroorzaken.Naar aanleiding van deze ontdekkingen zoudie theorie wel eens op de schop kunnen. Debetrokken wetenschappers denken dat weltien tot twintig procent van alle supernova’szouden kunnen voortkomen uit systemen meteen witte dwerg en een rode reus.De ontdekking laat zien dat er verschillendewegen zijn die naar ogenschijnlijk dezelfdesupernova-explosies kunnen leiden. En dat isopmerkelijk. De theorieën van het steedssneller uitdijende heelal en donkere energieleunen voor een groot deel op supernova-explosies. Ze stellen wetenschappers namelijkin staat afstandsschattingen te doen, ervanuitgaande dat elke supernova-explosie metdezelfde helderheid plaatsvindt. In 2011ontvingen drie astronomen de Nobelprijs voorde Natuurkunde voor hun onderzoek aansupernova’s.Maar recente onderzoeken hebben vraag-tekens gezet bij de ‘standaard’ helderheid vansupernova’s. Dat nu blijkt dat supernova’sverschillende voorgangers kunnen hebben zoupassen bij een dergelijke theorie.Toch denken de auteurs van dit artikel niet datde huidige theorieën van het uitdijende heelalen donkere energie meteen op de schophoeven.“Dit was de meest opwindende supernova dieik ooit bestudeerd heb”, zegt hoofdauteur BenDilday van de Universiteit van Californië inSanta Barbara. “Over een periode van enkelemaanden bleek dat elke nieuwe waarnemingvan deze supernova ons iets zien wat we nognooit hadden gezien.”

Kortnieuws

’s Werelds eerste 3-dimensionale zonnecel blijktsignificant meer elektriciteit te produceren dan voorafwerd gedacht. Het bedrijf Solar3D kondigde vandaagaan dat zij ’s werelds eerste 3D zonnecel hebbenontwikkeld en getest. Het nieuwe model is gemaaktvan silicium en blijkt onder dezelfde omstandigheden2,5 keer zoveel elektriciteit op te wekken alstraditionele zonnecellen. Traditionele zonnecellenbestaan uit één of meerdere dunne laagjes die een deelvan het zonlicht dat er op schijnt omzetten inelektriciteit. Tot 30 procent van het zonlicht wordtechter weerkaatst en nog meer gaat verloren in hetmateriaal van de zonnecellen. De 3D zonnecel is echteropgebouwd uit kamertjes van nog geen millimetergroot. Het licht dat hierin binnendringt, wordt door dewanden van zo’n kamertje herhaaldelijk weerkaatst. Bijelke weerkaatsing wordt een beetje elektriciteitopgewekt, tot uiteindelijk vrijwel al het zonlicht isomgezet in energie. Daarbovenop kan de nieuwezonnecel dankzij de opbouw van de kamertjes de heledag door licht opvangen op alle dagen van het jaar. Ditin tegenstelling tot traditionele zonnecellen die sterkafhankelijk zijn van de stand van de zon. De makersverwachtten, op basis van computermodellen, dat deverhoogde efficiëntie en de extra tijd per dag dat dezonnecel te gebruiken is, maximaal zou leidden tot eenverdubbeling van de hoeveelheid energie ten opzichtevan een traditionele zonnecel. Tijdens het testen vanhet prototype kwamen ze er echter achter dat erminimaal een toename van 150 procent mag wordenverwacht. Jim Nelson, CEO van het bedrijf verwachtdan ook dat zonne-energie dankzij de nieuwezonnecellen minstens 50 procent goedkoper zalworden. Nadat de zonnecellen nog enkele testshebben doorlopen hoopt Nelson dat ze eind 2013 klaarzullen zijn voor de verkoop. Bron: NU / 05-09-2012.Er is genoeg wind langs de kusten om met windmolensenergie te produceren voor de hele wereld. Deberekeningen daarvoor publiceren twee Amerikaansewetenschappers deze week in PNAS. Om tot hunconclusie te komen, ontwierpen de Amerikanen eenmodel waarin alle wind en het effect dat windmolensdaarop hebben, omgerekend wordt tot een maximaalwattage aan produceerbare energie. Omdat wind-molens wind verbruiken, leiden meer molens nietlineair tot meer energie, maar vlakt de energiewinstper molen steeds verder af. De wetenschappers warenspecifiek op zoek naar dit saturatiepunt, het momentdat het bouwen van meer windmolens geen zin meerheeft. Dat bleek te liggen op 250 Terawatt (Tera = 12nullen) aan energie. Dat is vele malen meer dan hetverbruik op aarde, ook in de toekomst. Op dit momentis het wereldwijde energieverbruik ongeveer 15Terawatt. De wetenschappers keken ook naar depraktijk. Ze berekenden hoeveel energie er geprodu-ceerd kan worden als alleen in kustgebiedenwindmolens gebouwd worden. Ook dan blijft ergenoeg potentieel over: 80 Terawatt. De onderzoekersgingen nog weer een stapje verder door te berekenenhoeveel energie er geproduceerd kan worden op alleende plaatsen waar het het vaakst en hardst waait. Datzou op korte termijn de meest kosteneffectieveinvestering zijn. Dan kwamen de Amerikanen op 7,5Terawatt, de helft van de wereldbehoefte. Bron: NU /11-09-2012.Voor het eerst hebben wetenschappers aangetoondhoe kleine vervuilende deeltjes die in steden wordenuitgestoten, 's nachts in aantal toenemen. Stikstof-

dioxide blijkt de grote aanjager van deze groei.Onderzoekers van de Universiteit van Berkeley inCalifornia beschrijven hun bevindingen vrijdag inScience. Deze deeltjes, zogeheten organischeaerosolen, maken meer dan de helft uit van alledeeltjes die rondzweven in de onderste laag van deatmosfeer. Ze kunnen luchtwegklachten veroorzaken,met name bij mensen met astma. Deze deeltjes komenin de lucht als uitstoot van verbrandingsmotoren.Sommige van deze deeltjes ontstaan pas wanneeronschadelijke deeltjes reageren met bijvoorbeeldstikstoftrioxide. Dit molecuul onstaat wanneerstikstofdioxide en ozon met elkaar reageren. Overdagwordt stikstoftrioxide onder invloed van licht snelafgebroken, 's nachts niet. De onderzoekers bouwdeneen onderzoekstoren om de natuurlijke concentratiesvan organische aerosolen te meten in Bakersfield,California. Hun metingen laten een duidelijke aangroeivan deze aerosolen zien tijdens de nacht. Een hogereconcentratie stikstofdioxide deed de aangroei aanwak-keren, de aanwezigheid van andere organischemoleculen kon die juist remmen. Bij een sterkeaangroei werd de maximum aanvaardbare aerosol-concentratie wel overschreden, bij matige aangroeiniet. Dit gegeven biedt volgens de onderzoekerskansen om de luchtvervuiling te verminderen.Stikstofoxiden, vluchtige moleculen én andereorganische moleculen worden ook geproduceerd bijverbrandingsreacties. Door de verbranding op eenschonere manier te laten plaatsvinden kan deconcentratie schadelijke aerosolen omlaag. Bron: NU /07-09-2012.België heeft sinds 2008 voor 162 miljoen euro "schonelucht" vanuit de hele wereld gekocht. Onder meer vanChina, India, Brazilië, Vietnam, Costa Rica en Jordanië.Een achterpoortje om de Kyoto-norm te halen. Datschrijft De Morgen. De cijfers komen uit een nota vanstaatssecretaris voor Energie Melchior Wathelet (cdH).Om aan de normen van het Kyoto-protocol te voldoen,moet de uitstoot van broeikasgassen van België tussen2008 en 2012, in vergelijking met 1990, met 7,5procent naar omlaag. Omdat België worstelt omdaaraan te voldoen, heeft het al voor 11,3 miljoen tonschone lucht gekocht van andere landen, voor eenbedrag van 162 miljoen euro. Concreet ontvangt Belgiëuitstootrechten in ruil voor investeringen in wind-,waterkracht- of biomassacentrales in het buitenland.Zo kan de norm gehaald worden zonder de uitstoot teverminderen. Het Belgische geld gaat vooral naar Azië,en meer specifiek China, waar voor ongeveer 55miljoen euro geïnvesteerd is. In totaal gaat het om 17landen, met onder meer nog Brazilië, India en Jordanië.De belangrijkste rechtvaardiging voor het mechanismeis dat ontwikkelingslanden een boost aan innovatieveinvesteringen zouden krijgen. "De realiteit blijktanders", zegt Sarah Vaes, klimaatexperte van de KULeuven. "Er wordt niet geïnvesteerd in ontwikkelings-landen, maar in groeilanden, die ons geld niet nodighebben." De regeringstop verwacht van Wathelet eenaankoopplan voor de laatste 1 miljoen ton schonelucht. Bron: Belga / 11-09-2012.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Cursus : Sterrenkunde voor iedereen !3 oktober start bij Sonnenborgh - museum & sterrenwacht de cursus ‘Inleiding in desterrenkunde’. De cursus is voor iedereen die meer wil weten over de onmetelijke wereld die wehet heelal noemen. Onderwerpen zoals sterrenstelsels, (reuzen)planeten, en witte dwerg sterren,worden op een boeiende manier besproken. Daarnaast gaan de cursisten ook zelf de hemel afspeuren met de telescopen van de sterrenwacht.De cursus ‘Inleiding in de sterrenkunde’ start op woensdag 3 oktober en bestaat uit 10 lessen. Tot19 december op woensdagavond van 19.30 - 21.30 uur. Deze cursus is geschikt voor iedereenboven de 15 jaar. Er is geen specifieke kennis voor nodig. Het cursusgeld bedraagt € 130,- incl.cursusbrochure en sterrenschijf.Datum - Woensdag 3 oktober 2012. 19.30 uur t/m 21.30 uur. Toegang: 130 euro.Locatie - Sonnenborgh- museum en sterrenwacht. Zonnenburg 2 te 3512 NL Utrecht. www.sonnenborgh.nl. 039

Guidestar|10-2012

DDuuiisstteerree ssttrraalliinnggFoto - De Planck Observatory werdsamen met de RuimtetelescoopHerschel op 14 mei 2009 door deEuropese Ruimtevaartorganisatiemet een Ariane 5-raket, succesvolvanaf de lanceerbasis Centre SpatialGuyanais in Kourou in Frans-Guyanain de ruimte gebracht.De satelliet bevindt zich in een baanom het tweede Lagrangepunt. Hetdoel van deze satelliet is het metenvan kosmische achtergrondstraling.Dit is de warmtestraling die kort nahet ontstaan van het heelal met deoerknal is uitgezonden en nu pas,meer dan 13,7 miljard jaar later,onze regio van het heelal bereikt. Detemperatuur van de achtergrond-straling is in die tijd gedaald tot 3kelvin. Deze satelliet is vernoemdnaar de Duitse natuurkundige MaxPlanck.

Meer informatie :www.esa.int

047

Guidestar|10-2012Artikel

ArnautJaspers

De Europese ruimtetelescoop Planck ziet eenvreemde gloed van microgolfstraling uit hetcentrum van de Melkweg komen. Het zou eensignaal kunnen zijn van donkere materie-deeltjes die botsen en uiteenvallen.Wat gebeurt er in het centrum van deMelkweg? Er komt een gloed van micro-golfstraling vandaan, bevestigt de Planckruimtetelescoop. De straling die Planck heeftwaargenomen, kan een indirecte manifestatiezijn van een flinke concentratie aan donkerematerie. De straling zelf is zogehetensynchrotronstraling, afkomstig van elektronenen hun anti-deeltjes, positronen, die met grotesnelheid bewegen door het magnetisch veld inhet centrum van de Melkweg.

Dit soort straling komt onder meer ook vrij uitde Large Hadron Collider, doordat daarprotonen met hoge snelheid een cirkelbaanvolgen in een sterk magnetisch veld. Uit hetspectrum van de straling en de sterkte van hetmagnetisch veld zijn de snelheden van debewegende deeltjes af te leiden.Pavel Naselsky van het Niels Bohr Instituut inKopenhagen vindt de gloed een sterkeaanwijzing dat hypothetische donkerematerie-deeltjes, elk ongeveer tien keer zozwaar als het Higgs-deeltje, rond het centrumvan de Melkweg met elkaar botsen enuiteenvallen in elektronen en positronen.Elders in onze Melkweg, zoals in en rond onszonnestelsel, gebeurt dat veel minder omdat

de concentratie donkere materie daar veellager is en de deeltjes dus zelden botsen.Donkere materie bestaat per definitie uitdeeltjes die niet of nauwelijks interactiehebben met gewone materie, maar het is welmogelijk dat ze elkaars aantrekkingskrachtvoelen, makkelijk onderling botsen en dangewone materiedeeltjes produceren.Een hogere concentratie donkere materie inhet centrum is in overeenstemming met demeeste modellen waarin donkere materie eensleutelrol speelt bij het ontstaan vansterrenstelsels kort na de Oerknal, en hunevolutie in de dertien miljard jaar daarna.Pogingen om met detectoren op aardedonkere materie-deeltjes te betrappen zijn totnu toe allemaal vruchteloos gebleven.Er heerst overigens geen overeenstemmingover de oorzaak is van de gloed. In het artikelin Astronomy & Astrophysics over de Planck-waarnemingen wordt de kwestie geheel in hetmidden gelaten. Maar een alternatieveverklaring die alle eigenschappen van de gloedverklaart is er evenmin.Planck, gelanceerd in 2009, is primair bedoeldde kosmische achtergrondstraling te meten –het 'nagloeien' van de Oerknal dat overal aande hemelbol te detecteren is. Maar nu deverdeling van die kosmische achtergrond-straling uiterst nauwkeurig bekend is, is hetook mogelijk om andere bronnen vanmicrogolfstraling daarvan te onderscheiden.Deze gloed is oorspronkelijk ontdekt door deAmerikaanse tegenhanger van Planck, deruimtetelescoop WMAP. Er waren echter zwarestatistische bewerkingen van de data nodigom de gloed uit alle achtergrondruis te'bevrijden', zodat er nog twijfels waren of hetverschijnsel wel echt was. De combinatie vande WMAP-waarnemingen met de jarenlangewaarnemingen door Planck heeft aan dietwijfel nu wel een eind gemaakt.

Kortnieuws

Volgens Mexicaanse geofysici zou het methaangas datop Mars is aangetoond wel eens gevormd kunnenworden door elektrische ontladingen in stofstormen enstofhozen. Tot nu toe werd de aanwezigheid van ditgas, dat onder invloed van zonlicht gemakkelijk wordtafgebroken, toegeschreven aan geologische of bio-logische processen. De geofysici baseren hun conclusieop laboratoriumonderzoek waarbij ijsmonsters in eennagebootste Marsatmosfeer aan elektrische ontla-dingen werden blootgesteld. Door deze ontladingenwerden het atmosferische kooldioxide en de water-moleculen in het ijs geïoniseerd, en combineerden devrijgekomen ionen zich deels tot methaanmoleculen.De onderzoekers sluiten niet uit dat Mars ook anderebronnen van methaangas kent, maar het feit dat demeeste methaan in het stormenrijke zomerseizoenwordt waargenomen, en doorgaans slechts heel lokaal,lijkt hun theorie te bevestigen. 11-09-2012.In tegenstelling tot wat vaak wordt aangenomen,kunnen er ook in het centrum van ons Melkwegstelselplaneten ontstaan. Dat beweren theoretici van hetHarvard-Smithsonian Center for Astrophysics in Nature.De hoge dichtheid aan rondzwierende sterren, degetijdenkrachten van het superzware zwarte gat in hetMelkwegcentrum en de enorme frequentie aanenergierijke supernova-explosies lijken de vorming vaneen planetenstelsel op het eerste gezicht te bemoei-lijken. Maar volgens Ruth Murray-Clay en Avi Loebworden ook sterren op kleine afstand van hetMelkwegcentrum omgeven door ronddraaiendeschijven van gas en stof waaruit planeten kunnensamenklonteren. Zij baseren zich op de ontdekking,vorig jaar met de Europese Very Large Telescope, vaneen langgerekte wolk van waterstof en helium die inde richting van het centrale zwarte gat wordtgetrokken en daar komende zomer vermoedelijk geheelof gedeeltelijk in zal verdwijnen. Aanvankelijk werdaangenomen dat het hier gaat om gas dat doorreuzensterren de ruimte in is geblazen, maar in hunpublicatie maken Murray-Clay en Loeb aannemelijk dater sprake is van een protoplanetaire schijf die van zijnmoederster is losgerukt door de getijdenkrachten vanhet zwarte gat. In dat geval kunnen veel meer sterrenin het Melkwegcentrum door zo'n protoplanetaire schijfworden omgeven, en ontstaan er daar dus ookplanetenstelsels. Bron: NU / 11-09-2012.Een telescoop vergroot uw wereld: letterlijk enfiguurlijk. Toch heeft niet iedereen het geld om eentelescoop te kopen. Een goede amateur-telescoop kostal snel duizend euro. En niet iedereen woont in debuurt van een sterrenwacht. Gelukkig komt er eenoplossing aan in de vorm van een app: MySky. Gisterenverscheen het bericht op Scientias.nl dat Jupiter isgetroffen door een ruimteobject. U wilt graag zien hoehet nu is met de grote gasplaneet en of er al littekensin de atmosfeer zichtbaar zijn. Start de MySky-applicatie op uw iPad en kies Jupiter als doel. Binnen20 minuten krijgt u een foto van de gasplaneet te zien,die gemaakt is door één van de Slooh-telescopen. Viade applicatie bestuurt u dus een professioneletelescoop. Het Slooh-netwerk bestaat momenteel uitdrie observatoria, die zich bevinden op Tenerife, in Chilien in Australië. Om de applicatie te realiseren is150.000 dollar nodig. Dit bedrag wordt gebruikt omhet netwerk van Slooh-telescopen te automatiseren enom de iPad-applicatie te ontwikkelen. Op dit moment iser ruim 1.300 dollar opgehaald. Iedereen kan zijnbijdrage leveren aan het MySky-project. 12-09-2012.

Nieuwe opnamen van het marsoppervlak onthullenkleine bobbeltjes op de bodem. De foto’s stellen Nasa-wetenschappers vooralsnog voor een raadsel. HetMarsoppervlakHet planeetoppervlak blijkt plaatselijkbezaaid met stenen speldenknopjes. Na een eersteanalyse gaf Nasa de beelden hiervan afgelopen vrijdagvrij. De steentjes die daarop te zien zijn hebben inwerkelijkheid een diameter van slechts drie millimeter.Terwijl de media-aandacht de afgelopen tijd massaalnaar de kersverse marsrover Curiosity gaat, was hetjuist senior-rover Opportunity die de verrassendeontdekking deed. De rover, die al meer dan acht jaartrouw dienst doet, trof de bolletjes aan toen hij vorigeweek het Kirkwood-gebied betrad, in de kraterEndeavour. Begin 2004 vond Opportunity ook kleineronde objecten. Deze stenen kregen al snel de bijnaam‘blauwe bessen’. Wetenschappers vermoeden dat zeontstonden door de neerslag van mineralen uit water.Daarmee ondersteunen de bessen het idee dat Marsooit een natte omgeving was.De foto’s die Opportunitynam van de bobbels in de Endeavour-krater leken ineerste instantie erg op de ontdekking uit 2004.‘Natuurlijk dachten we meteen aan de blauwe bessen,’meldt hoofdonderzoeker Steve Squyres in eenpersverklaring van Nasa. ‘Maar we hebben hier metiets anders te maken.’ Zo wijst Squyres erop dat deblauwe bessen rijk zijn aan ijzer, terwijl de stenenbolletjes in Kirkwood dit niet zijn. Ook lijken de netontdekte steentjes hard te zijn aan de buitenkant, maarzacht in het midden. En daar blijft het niet bij: ‘Zeverschillen in structuur. Ze verschillen in samenstelling.Ze verschillen in verspreiding,’ somt Squyres op, ‘Duswe hebben een prachtige geologische puzzel voor onsliggen.’ Want hoewel de analyse van de Kirkwood-bolletjes in volle gang is, is er vooralsnog geenverklaring voor hoe ze zijn ontstaan. ‘Het gaat eentijdje duren om dit uit te vogelen,' aldus Squyres. Bron:A. Hekkenberg / 17-09-2012.Op zondag 7 oktober organiseert ASTRON, hetNederlands instituut voor radioastronomie, allerleiactiviteiten op het Melkwegpad bij Hooghalen. Bezoe-kers kunnen gratis meedoen. Langs het schaalmodelvan het zonnestelsel, dat onlangs is opgeknapt énwaaraan binnenkort nog een speeltoestel wordttoegevoegd, kunnen kinderen zelf de Aarde schilderenzoals je die ziet vanuit de hemel en iets lekkers winnendoor de planeten op de juiste volgorde te zetten. Ookheb je op deze dag de mogelijkheid om zelf één van deschotels van de enorme Westerbork telescoop tebesturen en plaats te nemen in het mobieleplanetarium voor een reis door het heelal. Deactiviteiten op het Melkwegpad worden georganiseerdin samenwerking met Universe Awareness, eenorganisatie die kinderen inspireert met het heelal. Ookhet Herinneringscentrum Kamp Westerbork enStaatsbosbeheer organiseren activiteiten op en bij hetMelkwegpad. De activiteiten vinden plaats in hetWeekend van de Wetenschap, dat onderdeel is vanOktober Kennismaand. Bron: Astron / 24-09-2012.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Cursus : Jeugdcursus sterrenkundeJVS-Descartes is dé jeugdvereniging voor sterrenkunde in Genk. Zij organiseert elk jaar eenjeugdcursus voor jongeren tussen 10 en 14 jaar die meer willen weten over alles wat je 's nachtsallemaal aan de hemel ziet... en ook niet ziet! Zit je soms ook verwonderd naar de sterren tekijken? Ben je gewoon nieuwsgierig? Kunnen je ouders niet meer op alle vragen antwoorden ofwil je een expert worden in de astronomie? Dan is deze jeugdcursus zeker iets voor jou.In 10 lessen, die telkens plaatsvinden op een zaterdagnamiddag van 15u30 tot 17u30 inToegangspoort Kattevennen, kom je meer te weten over de aarde, de zon, supernova’s, zwartegaten en vele andere dingen. In één van de lessen bouw je je eigen vastebrandstofraket die wenatuurlijk ook lanceren!Datum - Vanaf 6 oktober 2012 t/m 8 december 2012. Toegang: 45 euro.Locatie - Europlanetarium - Planetariumweg 18 te 3600 Genk. www.cosmodrome.be. 049

Guidestar|10-2012

KrisChr

istiaen

s

LLuunnnniiyy KKoorraabbll -- DDee RRuussssiisscchhee MMaaaannllaannddeerr

050

Foto - De Lunniy Korabl (LK) was deRussische tegenhanger van deAmerikaanse Lunar Module (LM).

Rubriek

Iedereen heeft ongetwijfeld wel al foto's ofbeelden gezien van Amerikaanse astronautendie wandelen op de Maan. Het AmerikaanseApollo Maanprogramma is dan ook nog steedsde grootste verwezenlijking van de mensheid opvlak van bemande ruimtevaart. Wat bij het grotepubliek echter niet vaak geweten is, is dat deSovjet-Unie eind de jaren '60 en begin de jaren'70 eveneens beschikten over een eigenkrachtige Maanraket, een Sojoez 7K-LOKruimtecapsule die de kosmonauten naar deMaan moest brengen en een bijhorendeMaanlander.De Lunniy Korabl (LK) was de Russischetegenhanger van de Amerikaanse Lunar Module(LM) en kon net als de Lunar Module een menstot op het oppervlak van de Maan brengen.Deze kleine Maanlander had een gewicht vanongeveer 5,5 ton en bood plaats aan slechts éénkosmonaut. Ondanks vele jaren van studie entests slaagde de Sovjet-Unie er echter niet in omde Lunniy Korabl verder te brengen dan tot ineen baan om de Aarde. Problemen met deRussische N1 Maanraket zorgden er uiteindelijkvoor dat de Lunniy Korabl nooit tot op hetMaanoppervlak kon gebracht worden.

Lunniy Korabl vs. Lunar ModuleOndanks enkele gelijkenissen, zoals het landings-gestel, waren er toch opmerkelijke verschillentussen de Russische Lunniy Korabl en deAmerikaanse Lunar Module. Zo was de maniervan landen bij de Russische Lunniy Korablhelemaal anders en woog deze Maanlanderdriemaal minder dan de Lunar Module. In eersteinstantie moest de Lunniy Korabl slechts éénkosmonaut naar de Maan brengen maar erbestonden ook plannen om de Sovjet-Maanlander om te bouwen zodat menuiteindelijk twee kosmonauten tot op hetMaanoppervlak kon brengen. De AmerikaanseLunar Module bracht steeds twee astronautentot op de Maan. Het feit dat de RussischeMaanlander geen luchtsluis had waardoor dekosmonauten zich van de Sojoez 7K-LOKruimtecapsule naar de Maanlander konden

begeven, is ongetwijfeld één van de grootsteverschillen ten opzichte van de AmerikaanseLunar Module. Zo moest een Russischekosmonaut zich door middel van eenruimtewandeling van de Sojoez 7K-LOK naar deLunniy Korabl begeven tijdens de reis naar deMaan. Sovjet-ingenieurs hadden voor dezemanier van werken gekozen aangezien eenluchtsluis opnieuw zoveel meer gewichtbetekende dat moest gelanceerd worden.

Ook op vlak van propulsie waren er enkeleopmerkelijke verschillen die leidden tot eenlichtere Maanlander. Zo zou de Lunniy Korabldezelfde raketmotor gebruiken om te landen opde Maan alsook om er opnieuw van op testijgen. De Amerikaanse Lunar Module had eenapart propulsiesysteem dat de astronauten vande Maan tot aan de Apollo ruimtecapsulebracht. Om zich vanuit een baan om de Maanlos te maken en te beginnen aan de afdalingnaar het Maanoppervlak zou de Lunniy Korabldezelfde N1 rakettrap gebruiken (Block D) die deSojoez 7K-LOK tot in een baan om de Maanbracht. De Amerikaanse Lunar Module hadhiervoor een eigen propulsiesysteem. Al dezeverschillen zorgden ervoor dat de Lunniy Korabluiteindelijk een gewicht had van ongeveer 5,5ton ten opzichte van de 14 ton zwareAmerikaanse Lunar Module. Elke Lunniy Korablzou ook uitgerust worden met een 100 kilogramzwaar pakket aan wetenschappelijke experi-menten. Eén van de belangrijkste wetenschap-pelijke instrumenten aan boord van de Sovjet-Maanlander was wellicht de 59 kilogram zware

Guide

star|

10-201

2

Info - Vandaag de dag kan je nogsteeds enkele Lunniy Korabl Maan-landers bewonderen. Zo bevinden erzich enkele exemplaren in het MoscowAviation Institute, in de Orevo Researchand Educational Facil ity of BaumanUniversity in Moscow, in de RKKEnergia Plant in Korolev en in de A. F.Mozhayskogo Academy in St. Peters-burg.

Meer informatie :http://intstudy.mai.ru/

LLuunnnniiyy KKoorraabbll -- DDee RRuussssiisscchhee MMaaaannllaannddeerr

051

Guidestar|10-2012

boor waarmee de kosmonaut bodemstalenterug naar de Aarde zou brengen.Reis naar de Maan

Het plan van Chief Designer Sergei Korolev omeen kosmonaut tot op de Maan te brengen, wasniet zo heel verschillend als het plan dat deVerenigde Staten hadden tijdens het ApolloMaanprogramma. De Sojoez 7K-LOK ruimte-capsule zou twee kosmonauten in de ruimtebrengen en was de tegenhanger van deAmerikaanse Apollo ruimtecapsule. Dezeaangepaste Sojoez ruimtecapsule zou in deruimte gebracht worden door een krachtige N1draagraket en zou zich in een lage baan om deAarde vasthechten aan de Lunniy KorablMaanlander. De vierde rakettrap van de N1(Block G) zou uiteindelijk de Lunniy Korablsamen met de Sojoez 7K-LOK en een vijfde N1-rakettrap (Block D) op weg naar de Maanbrengen. Eenmaal aangekomen bij de Maan zoude vierde N1-rakettrap de snelheid van het helegevaarte minderen waarna één kosmonaut zichdoor middel van een ruimtewandeling naar deLunniy Korabl Maanlander zou begeven.Samen met de Block D rakettrap zou de LunniyKorabl vervolgens beginnen aan zijn afdalingnaar het Maanoppervlak. Eenmaal aangekomenop de Maan zou de kosmonaut er maximaal ééndag verblijven. De kosmonaut zou de Maan-wandeling uitvoeren met een Krechet-94ruimtepak dat speciaal ontwikkeld werd voorhet Sovjet-Maanprogramma. Uiteindelijk zou deraketmotor van de Lunniy Korabl op het eindevan het verblijf op de Maan opnieuw totontbranding gebracht worden zodat deMaanlander zich terug tot in een baan om deMaan zou brengen. Aangekomen bij de Sojoez7K-LOK ruimtecapsule zou de kosmonaut zichdoor middel van een ruimtewandeling opnieuwtot in de Sojoez begeven waarna de LunniyKorabl het hele gevaarte op weg moest zettennaar de Aarde. Op het einde van de missie zoude Sojoez terugkeercapsule de twee kosmo-nauten uiteindelijk terugbrengen naar de Aardezoals tijdens een klassieke Sojoez-missie.

TestvluchtenDe Russische Lunniy Korabl Maanlander werddriemaal gelanceerd in het kader van test- enevaluatievluchten. Zo werd de Maanlander,onder de benamingen 'Cosmos 379', 'Cosmos398' en 'Cosmos 434', op 24 november 1970, 26februari 1971 en 12 augustus 1971 in de ruimtegebracht vanop de Bajkonoer lanceerbasis doormiddel van Sojoez-L draagraketten. In een lagebaan om de Aarde werden de drie Lunniy KorablMaanlanders, die zonder landingsgestel uitge-rust werden, uiteindelijk onderworpen aan eenhele reeks tests en werden er verschillendemogelijke problemen gesimuleerd. De drietestvluchten verliepen uiteindelijk succesvolwaardoor de Lunniy Korabl officieel klaar werdbevonden door de ingenieurs en projectleidersvoor een eerste bemande Sovjet-Maanmissie.Stopzetten van het Sovjet-MaanprogrammaOndanks het feit dat de Verenigde Staten in juli1969 als eersten een mens op de Maan brachtenen hierdoor de ruimtewedloop haddengewonnen, stopte het Sovjet-Maanprogrammanog steeds niet. Tussen februari 1969 ennovember 1972 lanceerden de Sovjet-Unie vierkrachtige N1 Maanraketten. Helaas faalden zijalle vier tijdens hun lancering. Aanpassingen inhet ontwerp van de raket konden er echter nietvoor zorgen dat de N1 zowel de Maanlanderalsook en Sojoez 7K-LOK ruimtecapsule tot ineen lage baan om de Aarde kon brengen.Tijdens de tweede N1 lancering op 3 juli 1969,slechts dertien dagen voor de lancering vanApollo 11, explodeerde de krachtige Maanraketzelfs alvorens deze opsteeg waardoor ook hetlanceercomplex zware schade opliep. Uiteindelijkwerd een vijfde N1 raket met aan boord deLunniy Korabl Maanlander en Sojoez 7K-LOKruimtecapsule in 1974 klaargemaakt voorlancering maar de Sovjet-Unie besloot in mei1974 hun Maanprogramma definitief testoppen. De Sovjet-Unie liet de Maan achter zichen zou zich nu gaan toeleggen op deontwikkeling en de bouw van ruimtestations.

Info - De Europese Ruim-tevaartorganisatie (Euro-pean Space Agency, ESA)houdt zich in Europeesverband bezig met projecten op hetgebied van ruimtevaart, onderzoekvan de Aarde, ruimteonderzoek,ontwikkeling van op satellietsys-temen gebaseerde technologieën ende bevordering van de Europeseeconomie. De ESA is onder andereverantwoordelijk voor de ontwik-keling van de Arianeraketten waar-mee kunstmanen in de ruimteworden gebracht.Meer informatie :www.esa.int

ESA

HHeett pprrooggrraammmmaa vvaann ddee EESSTTEECC ooppeenn--ddaagg iiss bbeekkeenndd !!

052

Rubriek

-Europ

eanSpa

ceAg

ency

Hoe observeren satellieten de aarde? Hoeworden satellieten en raketten getest? Enwaarom staat ESA's technologiecentrum ESTECeigenlijk in Nederland? Het programma vanESTEC's open-dag op zondag 7 oktober isbekend!

De open dag van ESTEC -het technische hart vande Europese ruimtevaartorganisatie ESA- vindtplaats op zondag 7 oktober en duurt van 10.00tot 16.00 uur. Het is de eerste keer in bijnatwintig jaar dat ESTEC zijn deuren opent voorhet publiek.Het programma

Restaurant - Even uitblazen en de inwendigemens verwennen? Haal wat te eten en tedrinken bij het zelfbedieningsrestaurant.Newton en Einstein Conference Rooms -Gedurende de hele dag worden in deze tweevergaderzalen inspirerende presentaties gegevendoor ESA-deskundigen. Ook worden er filmsvertoond over Europese ruimtemissies en demysteries van het universum.Tentoonstellingen in de wintertuin - Waar benje? Galileo, Europa's eigen satellietnavigatie-systeem, moet deze vraag in de toekomstpreciezer dan ooit kunnen beantwoorden. De

eerste onderdelen van het ambitieuze Galileo-project zweven inmiddels al in een baan om deaarde. Bij deze tentoonstelling leer je wat zedaar aan het doen zijn. Naast het bekijken vande tentoonstelling kun je hier ook een praatjeaanknopen met een van ESA's industriëlepartners of met het Netherlands Space Office(NSO).Tentoonstellingen bij de receptie - Dé plek waarje het meeste leert over onze planeet bevindtzich niet op aarde zelf, maar juist ver erboven.Bij deze tentoonstelling leer je alles over ESA'ssatellieten, de manier waarop zij de aardeobserveren en waarom aardobservatie steedscrucialer wordt voor de mensheid.Tentoonstellingen in hoofdgangen A, B en C -Tijdens een wandeling door de hoofdgangenvan ESTEC maak je een rondje langs alle ESA-programma's van het verleden, het heden en detoekomst. Onderweg kom je unieke ruimte-vaartrelikwieën tegen, waaronder een terug-gevonden onderdeel van de zonnevleugel vande Hubble Space Telescope en een fragment vande Cluster-raket die in 1996 bij de lanceringontplofte. Daarnaast leer je alles over het nieuweop de ruimtevaart gebaseerde communicatie-systeem voor luchtverkeersleiders.Geschiedenistentoonstelling in gang Ef -Waarom ligt ESTEC in Nederland? Dit jaar is hetprecies vijftig jaar geleden dat de beslissinggenomen werd het European Space Researchand Technology Centre (ESTEC) in Nederland tehuisvesten. Ontdek hoe deze keuze gemaaktwerd en leer meer over de geschiedenis achterde ruimtevaartactiviteiten van Nederland.De laboratoria in gang Ef - Alle materialen,onderdelen en technieken die in de ruimtegebruikt moeten gaan worden, worden bijESTEC uitvoerig getest. Maar wanneer dezekritieke tests anders uitvallen dan gehoopt, danmoet er goed gekeken wordt naar wat er misging. Dat wordt gedaan in deze laboratoria.Vanuit gang Ef kun je dit detective-werk op devoeten volgen.

Guide

star|

10-201

2

Foto - Het European Space Researchand Technology Centre (ESTEC) is hettechnische en administratieve "hart" vande Europese Ruimtevaartorganisatie(ESA).ESTEC bevindt zich in Noordwijk,hoewel het enkele kilometers van hetdorp af l igt, maar pal tegen Katwijk aan.Vri jwel al le ruimtevaartprojecten vanESA worden hier bedacht en begeleidti jdens hun verschil lende ontwikkelings-fases. Het management van alle ESA-projecten (behalve raketontwikkeling)gebeurt ook vanuit ESTEC. Teams vanspecial isten werken er aan wetenschap-peli jke missies, bemande ruimtevaart,telecommunicatie- en navigatiemissiesen aardobservatiesatel l ieten.

HHeett pprrooggrraammmmaa vvaann ddee EESSTTEECC ooppeenn--ddaagg iiss bbeekkeenndd !!

053

Guidestar|10-2012

Test Centre - Satellieten behoren tot de meestingewikkelde machines die ooit door mensenontworpen zijn. Zijn ze eenmaal in de ruimte,dan kunnen ze ook niet zomaar evengerepareerd worden. Daarom worden zeuitvoerig getest voordat ze worden gelanceerd.Binnen het testcentrum worden alle aspectenvan een vlucht naar de ruimte gesimuleerd.ESTEC's Test Centre is het grootste testcentrumin zijn soort binnen Europa en daarmee een vande grootsten ter wereld. Momenteel wordtBepiColombo er getest voor zijn geplanderuimtevlucht van 2015.Erasmus Human Spaceflight Centre - Dit is deplek waar onderzoekers hun ruimte-experi-menten voorbereiden. Bekijk het schaalmodelvan het complete internationale ruimtestationISS en het op ware grootte nagemaakteColumbus-laboratorium van ESA. Leer hoetelerobotica -het besturen van robots over langeafstand- de ruimtevaart zal veranderen en bekijkprachtige beelden van bemande ruimtevluchten.Kinderactiviteiten - Ook voor de jongste bezoe-kers is er genoeg te doen. Het Amsterdamsewetenschapsmuseum NEMO en het Space Expo-bezoekerscentrum hebben de handen ineengeslagen en talloze leuke en leerzameactiviteiten voor kinderen op poten gezet. InESTEC's recreatiecentrum vlakbij de ingang vanhet terrein kunnen de kinderen bijvoorbeeldwaterraketten lanceren, eigen raketten bouwenof luisteren naar André Kuipers die tijdenslunchtijd live het podium zal betreden.Space Expo - Bij ESTEC's bezoekerscentrum ga jeop reis door de Melkweg, richting ver weggelegen sterren. Ervaar de gesimuleerdelancering van de Ariane 1-raket, wandel dooreen module van het internationale ruimtestationISS of klamp je stevig vast tijdens een ritje aanboord van een Russische Sojoez-capsule.

Over de open dagESTEC is tijdens de open-dag op zondag 7oktober vanaf 10.00 uur toegankelijk voor

iedereen met interesse in de ruimtevaart. Delaatste bezoekers worden om 15.00 uurtoegelaten en om 16.00 uur eindigt de opendag. Ook ESTEC's bezoekerscentrum Space Expois op deze zondag geopend.Geïnteresseerden die langs willen komen op deopen dag moeten zich vooraf registreren. Datkan per persoon of in groepen. Personen die zichlos willen registreren, doen dat via de ESAwebsite Ook groepen kunnen zich registreren.Beide registratieformulieren zijn in het Engels.

De IPC conferentieHoe staat Nederland ervoor en wat moet hetland doen om zichzelf internationaal nog beterop de kaart te zetten? Over deze en anderevragen gingen zo'n vijftig hoge functionarissenuit de politiek en het bedrijfsleven op 28september in gesprek bij de Europese ruimte-vaartorganisatie ESA.De bijeenkomst in Noordwijk werd georgani-seerd door het International CommunityPlatform (ICP): een platform van internationalebedrijven en organisaties die gevestigd zijn in deregio Zuid-Holland. Het doel van het platformwas om het investeringsklimaat voor interna-tionale werknemers en gezinnen te optimali-seren. Daardoor zou ook het investeringsklimaatvoor werkgevers beter van worden.Tijdens de bijeenkomst spraken onder andereFranco Ongaro (Head ESTEC), Rob de Wijk(HCSS), Chris Goto Jones (Universiteit Leiden) enJeroen Drost (Voorzitter ICP en CEO NIBC).

KrisChr

istiaen

s

054

Info - Ondernemers met een inno-vatief idee waarmee men ruimte-vaarttechnologie kan gebruiken voorcommerciële toepassingen en die inaanmerking willen komen voorsteun van ESA kunnen contact opne-men met Wim Dams, coordinatorESA BIC Flanders via :wd@innotek.be

Artike

l

De exploratie van de ruimte gaat gepaard metgrote technologische uitdagingen. Niet zeldenleiden nieuwe technologische ontwikkelingenvoor de ruimtevaart ook tot commerciëletoepassingen op aarde. Helaas verloopt ditproces niet altijd vlekkeloos door problemenbij de opstart van spin-off bedrijven, bij hetvinden van de geschikte ondernemer, bij hetbijeenbrengen van kapitaal, bij het aanborenvan nieuwe markten enz.

Om deze problemen aan te pakken richtte hetEuropese ruimtevaartagentschap in 1990 hetTechnology Transfer Progamme Office (TPPO)op met als doel de beschikbare ruimtevaart-technologie om te zetten naar commerciëletoepassingen op aarde. Een zeer goede manierom ruimtevaarttechnologie te transfererennaar commerciële toepassingen is via zoge-naamde ‘Business Incubation Centres’ (BIC)waarbij de competenties van het Europeseruimtevaartagentschap en van een localeincubatiepartner worden samenvoegd. Dankzijdeze Business Incubation Centres kunnenondernemers en / of jonge bedrijven dieruimtevaarttechnologie willen gebruiken,rekenen op subsidies, technische expertise ensteun bij het ondernemen. Vandaag de dagzijn er zeven ESA Business Incubation Centresin Europa actief waarvan sinds kort ook één inGeel (Vlaanderen) dat de naam ‘ESA BICFlanders’ kreeg.Door het succes van de verschillende ESA BIC’swerd er beslist om in samenwerking met ESAen locale partners zoals het Federaal Weten-schapsbeleid (BELSPO), het DepartementInnovatie van de Vlaamse Overheid (IWT), hetAgentschap Ondernemen van de VlaamseOverheid, de Vlaamse instelling voortechnologisch onderzoek (VITO), IMEC en hetStudiecentrum voor Kernenergie (SCK-CEN)een zevende ESA Business Incubation Centreop te richten in Vlaanderen. Het hoofddoelGu

idesta

r|10-

2012

van het oprichten van dit zevende BIC is omde kloof te dichten tussen een innovatief idee(op vlak van ruimtevaart-technologie) en decommerciële toepassing ervan. De incubatie-partner voor het managen van dit nieuwsteBIC is de vzw Innotek die sinds 1987 actief isop het gebied van ondernemerschap,innovatie en incubatie. Met ESA BIC Flanderswil men in een periode van 4 jaar tien nieuwebedrijfsactiviteiten realiseren in Vlaanderen dieruimtevaart-technologie gebruiken en/ofverder ontwikkelen voor commerciële toepas-singen. Ondertussen lopen er ook algesprekken om een achtste ESA BIC op terichten in Barcelona, Spanje.Overzicht ESA Business Incubation Centres:• ESA BIC Noordwijk (Nederland)• ESA BIC Darmstad (Duitsland)• ESA BIC Bavaria (Duitsland)• ESA BIC Rome (Italië)• ESA BIC Harwell (UK)• ESA BIC Redu (België)• ESA BIC Flanders (België)

OproepOm in een periode van vier jaar tien nieuwebedrijfsactiviteiten te realiseren, lanceert BICFlanders een oproep die gecoördineerd wordtdoor Innotek. Via deze oproep kan menprojecten indienen en richt men zich vooralnaar ondernemers en jonge bedrijven,bestaande ruimtevaartbedrijven en onder-zoekscentra. Zo kan je ESA BIC Flanderscontacteren wanneer je een innovatief idee ofbusiness plan hebt in verband met het gebruikvan ruimtevaart-technologie of wanneer je eeneigen bedrijf wil oprichten waarmee jespitstechnologie uit de ruimtevaart wilcommercialiseren. Elk goedgekeurd projectkan beschikken over minstens 100 000 euroaan financiële middelen en kan daarnaast ookgebruik maken van gemiddeld vijftig dagentechnische expertise en steun bij hetondernemen.

SelectieprocedureDe ingediende projecten worden beoordeeldin drie fases. Een eerste vereiste is dat hetingediende project reeds een IWT steun genietvan minstens 25.000 €. Indien dit nog niet hetgeval is, wordt het project eerst voorgelegdaan het IWT alvorens aan de eerste fase van deselectieprocedure deel te nemen.Fase 1: Tender Opening Board (TOB) - Tijdens deeerste fase wordt gecontroleerd of het inge-diende project voldoet aan de vorm-vereisten.

EESSAA BBIICC FFllaannddeerrss ddooeett eeeenn oopprrooeepp

Een initiatief met de steun van :

055

Guidestar|10-2012

Fase 2: Tender Evaluation Board (TEB) - Detweede fase gebeurt met vertegenwoordigersvan ESA, Innotek, IWT, en de anderestakeholders zoals bv. de financiële partner. DeTEB kan aangevuld worden met experten diede technologische inhoud mee evalueren.Tijdens de TEB krijgt de techno- starter demogelijkheid om zijn project te presenteren eneventuele vragen van de jury- leden verder teverduidelijken.Fase 3: ESA Award Board (AB) - Bij eenpositieve evaluatie in fase 2 wordt het projectaanbevolen bij de ESA award board die definale beslissing neemt.

Ondersteuning van geselecteerdeprojecten (per project)Goedgekeurde projecten kunnen rekenen opeen intensieve ondersteuning volgens volgendeprincipes:• Minimum 50.000 EURO subsidie / incentivedoor ESA/BELSPO (25.000 €) en door IWT(minimum 25.000 €);• 50.000 EURO achtergestelde lening door PMV;• 80 uren technische ondersteuning door detechnologiepartners (IMEC, VITO en SCK-CEN);• 40 dagen business development onder-steuning door Innotek;• Incubatie in een van de technologiehuizen(Geel of Mol);• Toegang tot ESA expertise en apparatuur;• Toegang tot de netwerken van de partnersin het ESA BIC Flanders;• Internationale exposure o.a. via ESA (websiteen activiteiten);• In een verdere fase mogelijkheid tot toegangtot Open Sky Technologies Fund (OSTF) vanESA (na positieve due diligence).

Interesse?Ondernemers met een innovatief ideewaarmee men ruimtevaart-technologie kangebruiken voor commerciële toepassingen endie in aanmerking willen komen voor steunvan ESA kunnen contact opnemen met WimDams (Coordinator ESA BIC Flanders):wd@innotek.be

EESSAA BBIICC FFllaannddeerrss ddooeett eeeenn oopprrooeepp

Redact

ioneel

HHeett AAEEGG wwaaaarrnneeeemmwweekkeenndd iinn ddee AArrddeennnneenn ((LLiibbiinn))

056

Foto - Een sfeerfoto van ons herfst-kamp in de Ardennen (Libin) waarbijKurt en Mike de keuze hadden om teschommelen of verder te werkenaan hun eigen telescoop besturing...Meer informatie :www.aegvzw.be

Rubriek

-HetA

EGnie

uws

KortnieuwsOnze eerste publieke voordracht, na hettypische zomerreces, bleek opnieuw een grootsucces. Zowel naar opkomst (28 bezoekers)alsook naar inhoud. Wat we te danken haddenaan gastspreker Gino van Lommel die kwamspreken over V2's in België. Boeiend, leerzaamen zelfs bij momenten grappig. Ook deaanwezigheid van een dame die de V2 bom-bardementen in Antwerpen persoonlijk hadmeegemaakt bleek een extra dimensie tegeven aan de voordracht. Wie er niet bij was,heeft dus zeker (opnieuw) wat gemist...We hebben geïnvesteerd in een A5 flyer, in eenoplage van 5.000 exemplaren, met op de voor-zijde de 'Nacht van de duisternis' affiche en, opde achterzijde, de 'Space Night' affiche. Dit isoverigens onze bijdrage aan de onkosten voorde organisatie van de 'Nacht van de duisternis'die we samen organiseren met het VOC(vogelopvangcentrum) en de Provincie West-Vlaanderen domein Walraversijde. Alle drie deorganisaties zullen in staan voor de vlotteverspreiding van deze flyers.Een bijkomende investering, met de steun vande Stad Oostende in de vorm van een project-subsidiedossier, is de realisatie van een fraaietentoonstelling over 50 jaar ESO. Volledigverwerkt op 25 uiterst handige, fraaie engemakkelijk transporteerbare roll-up banners(85 x 205 cm). Deze tentoonstelling zal voorhet eerst te zien zijn tijdens ons 'Space Night'evenement en zal vanaf volgend jaar uitleen-baar zijn voor andere sterrenkundige verenig-ingen en organisaties.Het weekend waarnemingskamp in de Arden-nen (Libin) was een groot succes. Alhoewelvrijdag behoorlijk bewolkt was stonden we opzaterdag op onder een stralende hemel diegans het weekend zou aanhouden. Naast hetwaarnemen met een 60 cm telescoop, in zeergoede omstandigheden, hebben we diversetoeristische en wetenschappelijke locatiesbezocht, lekker gegeten en gedronken, een

paar boeiende discussies gehad en zelf eventijd vrijgemaakt om aan onze eigen push-tobesturing te werken (zie foto). Kortom, eenmet sterrenkunde overladen weekend datzeker voor herhaling vatbaar is. En misschienwordt dit, net zoals vroeger, opnieuw eenjaarlijkse traditie ? Bekijk alvast de vele foto'svia het fotoboek op onze website en kom devolgende keer gewoon ook mee !Eind deze maand wordt het projectsubsidie-dossier, althans het financiële verslag, rond deESO tentoonstelling afgewerkt en ingediend.Het nieuwe projectsubsidiedossier voor volgendjaar is ondertussen ook al aangekomen in hetstadhuis. Deze keer vragen we subsidies voorde aankoop van twee volledig uitgeruste PSTtelescopen (inclusief zonnescherm, statief enelk twee oculairs). Ideaal voor onze diversepublieke activiteiten. En een mooie aanvullingvan onze Lunt H-alpha zonnetelescoop. Indiendit dossier goedgekeurd wordt hebben webegin volgend jaar deze nieuwe aanwinsten !Het dak van het pand waarin ons lokaal is inondergebracht wordt eindelijk hersteld. Deafgelopen jaren stond er geregeld, tijdens dewintermaanden, water in de gangen. En ookde muren hebben flink geleden onder hetinsijpelende water. We zullen zien of dehuidige werken dit probleem zullen oplossen.We hopen het althans...We merken geregeld dat bepaalde leden nietgoed op de hoogte zijn van wat er allemaalvoor- als achter de schermen afspeelt in onzevereniging. Daarom willen we nogmaals ieder-een aanraden om regelmatig de website metz'n forum te bezoeken. Daarin kunnen, naastde e-mail ledenlijst, ook discussies wordengehouden. Het voordeel van een forum is datalle informatie mooi behouden blijft. Encronologisch wordt weergegeven. Ideaal voorwie halverwege de discussie mee wil doen.Ook kan men er de banners van de voor-drachten terugvinden, bestuurlijk nieuws,astro-foto's, enz... Kortom, bezoek regelmatigons forum. Het loont zeker de moeite !

Guide

star|

10-201

2

HHeett AAEEGG wwaaaarrnneeeemmwweekkeenndd iinn ddee AArrddeennnneenn ((LLiibbiinn))

057

Guidestar|10-2012

ActiviteitenkalenderVR 05-10 - Voordracht : " Ruimteweer voordummy's " door Sander Vancanneyt. Info : Hetruimteweer is voor vele bedrijven in detelecommunicatiesector een dagelijkse bezig-heid maar voor de gewone burger eenonbekend gegeven. Dankzij uitgebreidestudies van onze ster, de zonnewind, demagnetiseer en de ionosfeer hebben weten-schappers vandaag de dag een zeer mooibeeld over de relatie Aarde-Zon. Toch geeftonze ster vandaag de dag nog steeds niet alhaar geheimen prijs gegeven en worden wenog vaak geconfronteerd met de gevaarlijkegevolgen van 'ruimteweer'. Met deze voor-dracht zal je het ruimteweer ontdekken vanafde Zon tot aan de Aarde en zal je zelf dekansen op het prachtige poollicht kunneninschatten. Locatie : Forum zaal in de Open-bare bibliotheek Kris Lambert, Wellington-straat 7 te 8400 Oostende (B). Van 20.30 uurt/m 22.30 uur (of later). Gratis toegang !VR 12-10 - Project & practica : Tijdens dezemaandelijkse thema-avond werken we geza-menlijk aan een specifiek project ter onder-steuning van de werking zijnde : Astropolis.Locatie: Astro Event Group vzw, Ooststraat 29te 8400 Oostende (B). Van 20.30 uur tot 22.30uur (of later). Gratis toegang !VR 19-10 - Uitzonderlijk géén activiteit !ZA 20-10 - Evenement : Nacht van de duister-nis ! De Astro Event Group vzw (AEG) uitOostende neemt ook dit jaar, op zaterdag 20oktober 2012, deel aan de 'Nacht van deDuisternis'. Traditioneel is dit de donkerstenacht van het jaar en kan men op diverseplaatsen de prachtige sterrenhemelbewonderen met verschillende telescopen. Ditjaar stelt de Astro Event Group vzw haartelescopen op in het provinciedomeinRaversijde in Oostende en in Het Jagershof inMaldegem. In Oostende verloopt deorganisatie samen met het Vogelopvang-centrum en de Provincie West-Vlaanderen en

in Maldegem is de organisatie in handen vanNatuurpunt. Bezoekers zullen kennis kunnenmaken met de fascinerende wereld van desterren en planeten onder begeleiding vangedreven amateur-astronomen. Naast hetaanschouwen van de sterrenhemel kan mentijdens de Nacht van de Duisternis ookuitgebreid kennis maken met de wonderewereld van nachtdieren.VR 26-10 - Uitzonderlijk géén activiteit !ZA 27-10 (herfstvakantie) - Evenement : SpaceNight II - De jaarlijkse publieke hoogdagwaarbij we twee prominente gastsprekersuitnodigen die, afwisselend per jaar, komenspreken rond sterrenkunde of ruimtevaart.Met dit jaar het sterrenkundige thema :Sterrenkunde voor iedereen. Met gastsprekersHannie van Arkel en Christoffel Waelkens. Eenorganisatie van de AEG ism de stad Oostende.Locatie : Stadhuis Oostende, Vindictievelaan 1te 8400 Oostende. Van 18.30 uur tot 22.30uur. Gratis toegang !VR 02-11 (herfstvakantie) - Voordracht :"Exoplaneten - Stand van zaken na 20 jaar"door Philip Corneille. Info : .Sinds de oudheidspeculeerden filosofen en astronomen overhet bestaan van andere werelden, of planetenrond andere sterren. Deze werelden wordenexoplaneten genoemd. Twintig jaar geledenbevestigden radio astronomen AleksanderWolzczcan en Dale Frail het bestaan van eenexoplaneet rond de pulsar PSR B1257 +12 inhet sterrenbeeld Maagd. Aangezien het omdode werelden rond een uitgedoofde ster metdodelijke straling ging, kwam de ontdekkingniet in de actualiteit en moest het grotepubliek wachten tot 1995 om het bestaan vanexoplaneten te vernemen. In oktober 1995kondigde het Zwitserse astronomen team vanMichel Mayor en Didier Queloz de allereersteontdekking aan van een exoplaneet rond eennormale ster; Pegasi 51b in het sterrenbeeldPegasus. Locatie : Forum zaal in de Openbarebibliotheek Kris Lambert, Wellingtonstraat 7 te8400 Oostende (B). Gratis toegang !

Info - Wilt u meer te weten komenover onze boeiende vereniging ?Raadpleeg dan onze website waar ueveneens, in beknopte vorm, alleinformatie kan terugvinden in onzedownloadbare PDF kleurenfolder.Meer informatie :www.aegvzw.be

Kortnieuws

De donkere energie, de mysterieuze kracht die hetheelal steeds sneller doet uitdijen, bestaat echt. Datconcluderen astronomen uit Engeland en Duitsland natwee jaar onderzoek. Dat het heelal versneld uitdijt, isontdekt in 1998. Sindsdien is duidelijk geworden datbijna driekwart van de totale hoeveelheid massa enenergie in het heelal voor rekening komt van 'iets' datbij gebrek aan beter maar donkere energie is genoemd.Dat de donkere energie echt bestaat, volgt nu uitonderzoek van het zogeheten Sachs-Wolfe-effect. Dateffect, in 1967 voorspeld door Rainer Sachs en ArthurWolfe, zorgt ervoor dat de kosmische achter-grondstraling - de overgebleven warmtestraling van deoerknal - een beetje 'blauwer' oftewel energierijkerwordt als zij het zwaartekrachtsveld van een grotematerieconcentratie passeert. Deze kleine verande-ringen in de energie van het licht zouden meetbaar zijndoor de temperatuurverdeling van de achtergrond-straling nauwkeurig te vergelijken met de verdelingvan sterrenstelsels in het lokale heelal. In een heelalzonder donkere energie zouden deze verdelingen geenenkele overeenkomst moeten vertonen. Maar al in2003 bleek er wel degelijk een kleine correlatie tussenhen te bestaan. Toen kon echter nog niet met zekerheidworden vastgesteld dat het waargenomen effect geenandere oorzaak had. Het nieuwe onderzoek, waarvande resultaten in het tijdschrift Monthly Notices of theRoyal Astronomical Society zijn gepubliceerd, laatechter weinig ruimte meer voor twijfel. Volgens deastronomen is het voor meer dan 99,99 procent zekerdat de warmere plekken in de kosmische achter-grondstraling door donkere energie wordenveroorzaakt. 12-09-2012.Sterrenstelsels in het vroege heelal maakten in hoogtempo nieuwe sterren aan. Het aanflitsen van felstralende sterren ging geregeld samen met veelvuurwerk in de vorm van heftige energie-uitbarstingenin de kernen van de stelsels en sterke radiostraling. Datheeft een internationaal team van astronomen ontdekt,dat onder leiding van de Groningse astronoom PeterBarthel met de Herschel-satelliet zeventig quasars enradiostelsels - zogeheten actieve sterrenstelsels - in hetvroege heelal heeft onderzocht (Astrophysical JournalLetters, 14 september). Verre actieve stelsels verradenhun aanwezigheid door heldere radio-, ultraviolet-, ofröntgenstraling, afkomstig van het 'hongerige', gestaagconsumerende zwarte gat in hun kern. Het licht vanhun gewone sterren is op deze afstand uiterst zwak.Herschel maakt het echter mogelijk deze quasars enradiostelsels ook op infraroodgolflengten waar tenemen. Uit de eerste ruwe data van Barthelsonderzoeksprogramma blijkt dat deze stelselsonverwacht sterke infraroodstralers zijn, wat betekentdat er op grote schaal stervorming plaatsvindt.Gedurende een periode van miljoenen jaren komen erhonderden sterren per jaar bij. Ter vergelijking: in onzeMelkweg ontstaat gemiddeld één ster per jaar. Dat ookde radiostraling sterk is, houdt in dat de activiteit in dekern hoog is. Het daar aanwezige zwarte gat groeit dussnel, maar door de stervorming neemt ook hetsterrenstelsel als geheel in omvang toe. VolgensBarthel kunnen de Herschel-waarnemingen dusverklaren waarom zware sterrenstelsels zware zwartegaten hebben, en lichte stelsels lichte. Bron: NU / 14-09-2012.De Japanse Subaru-telescoop op Hawaï heeft sindsvorige maand een nieuwe ccd-camera: de HyperSuprime-Cam (HSC). Dit drie meter lange, drie ton

wegende gevaarte is voorzien van 116 hooggevoeligebeeldchips die alles bij elkaar 870 miljoen pixelshebben. Het beeldveld van de telescoop / camera-combinatie is naar astronomische maatstaven reus-achtig: anderhalve graad oftewel drie keer demiddellijn van de volle maan. De HSC-camera zalworden vooral worden gebruikt voor het opsporen enonderzoeken van extreem verre sterrenstelsels. Hetuiteindelijke doel is om meer te weten te komen overde eigenschappen van de donkere materie en dedonkere energie in het heelal. Bron: NU / 14-09-2012.Wanneer twee sterrenstelsels met elkaar in botsingkomen en versmelten tot één reuzenstelsel, kunnenook de superzware zwarte gaten in hun kernen metelkaar versmelten. Vlak daarvoor draaien die tweezwarte gaten met steeds hogere snelheid en op steedskleinere onderlinge afstand om elkaar heen, en volgensEinsteins algemene relativiteitstheorie worden daarbijzwaartekrachtsgolven geproduceerd - miniemevervormingen in de structuur van de ruimtetijd die zichmet de lichtsnelheid in alle richtingen uitbreiden.Zwaartekrachtsgolven zijn nog nooit direct gemeten,maar er wordt wel naar gezocht met verschillendegevoelige detectoren, onder andere in de VerenigdeStaten, Duitsland en Italië. Uit modelberekeningen vantheoretici van Cardiff University blijkt nu dat uitnauwkeurige waarnemingen van zwaartekrachtsgolvenook informatie af te leiden is over o.a. de massa's vande twee versmeltende zwarte gaten. Op die manier kanonderzoek aan zwaartekrachtsgolven meer inzichtopleveren in de manier waarop zwarte gaten vaninvloed zijn op de evolutie van sterrenstelsels, aldus deonderzoekers. Bron: NU / 18-09-2012.De Dark Energy Camera op de 4-meter Blanco-telescoop op het Cerro Tololo Inter-americanObservatory in Chili heeft de eerste opnamen van desterrenhemel gemaakt. De 570 megapixel-camera, zogroot als een telefooncel, gaat vanaf december 2012gebruikt worden voor het vervaardigen van eendriedimensionale kaart van de verdeling v an ca. 300miljoen sterrenstelsels en 100.000 clusters vansterrenstelsels. Tevens zullen tijdens deze Dark EnergySurvey naar verwachting zo'n 4000 supernova-explosies worden gedetecteerd. Uit de meetresultatenhopen sterrenkundigen meer inzicht te verkrijgen in deware aard van de mysterieuze donkere energie, die deoorzaak is van de versnellende uitdijing van het heelal.De Dark Energy Camera is een Amerikaans-Britsproject, geleid door het natuurkundelaboratoriumFermilab in Chicago. Bron: NU / 18-09-2012.Ron Fugelseth is een handige Harry. Hij slaagde erinhet favoriete speelgoedtreintje van zijn vier jaar oudezoontje 30 kilometer hoog de stratosfeer in te sturen.Hij maakte het treintje vast aan een weerballon meteen HD-camera en een gsm voor gps. Ron en zijn zoonmaakten er deze schattige video van (zie youtube).Bron: YouTube / 24-09-2012

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Cursus : WeerkundeDeze cursus loopt gedurende acht donderdagavonden van 20.00 uur tot 22.00 uur, vanaf 6september 2012. Naast een meer theoretisch gedeelte, waarin u kennismaakt met de fysischeprincipes achter het weer en de factoren die het weer op Aarde tot stand doen komen, is er eenpraktijkgericht gedeelte. Hier gaan we dieper in op het herkennen van wolken, interpreteren vanweerkaarten, satellietbeelden, beschrijving van specifieke weersituaties zoals storm, onweer,sneeuw.

Datum - Donderdag 6 september 2012. 20.00 uur t/m 22.00 uur. Toegang: 39,00 euro.Locatie - Volkssterrenwacht Armand Pien. Rozier 44 te 9000 Gent. Info@armandpien.be. 059

Guidestar|10-2012

Marcv

ander

Sluys

DDeezzee mmaaaanndd ttee zziieenn......

060

Foto - De Galileïsche manen zijn devier grootste manen van Jupiter. Zezijn ontdekt door Galileo Galilei op 7januari 1610. Deze manen zijnzichtbaar zonder een krachtigetelescoop. Onder perfecteomstandigheden is het zelfsmogelijk om Callisto met het bloteoog te zien.

Rubriek

-Heme

lkalen

der

Ma. 01 okt. (15.50 uur) - Mercurius staat 1.6°ten noordoosten van Spica, de helderste stervan het sterrenbeeld Maagd (+1,0m). Dedichtste nadering vindt in de Lage Landenplaats op 25° hoogte, maar bij daglicht. Desamenstand is vanuit de Benelux niet ofnauwelijks zichtbaar. De helderheid vanMercurius is nu -0,3m.Di. 02 okt. (01.13 uur) - Vannacht zijn over-gangen van Io en haar schaduw over deplaneetschijf van Jupiter in zijn geheel waar tenemen. De schaduwovergang begint om 1:13uur, wanneer Io's schaduw op het oppervlakvan Jupiter verschijnt, en duurt tot 4:38 uur,op het moment dat Io de schijf van Jupiterweer verlaat. In de tussentijd is te zien hoe Iovoor de Jupiterschijf verschijnt (om 02:28 uur)en Io's schaduw de Jupiterschijf weer achterzich laat (om 03:23 uur). Voor het waarnemenvan een overgang of een schaduwovergang iseen telescoop met redelijk grote openingnodig.Di. 02 okt. (22.32 uur) - In de nacht van 2 op3 oktober zijn een bedekking door deplaneetschijf van Jupiter en verduistering vanIo in zijn geheel waar te nemen. Deverduistering begint om 22:32 uur, op hetmoment dat Io in de schaduw van Jupiterverdwijnt, en duurt tot 1:57 uur, op hetmoment dat Io weer van achter Jupitertevoorschijn komt.Wo. 03 okt. (09.13 uur) - Venus staat 7,1' tenzuiden van Regulus, de helderste ster van hetsterrenbeeld Leeuw (+1,4m). De dichtstenadering vindt in de Lage Landen plaats opeen hoogte van 44°, maar bij daglicht. Desamenstand is te zien rond 7:15 uur, of op 4oktober rond 4:45 uur. Het tweetal staat in heteerste geval in het oostzuidoosten, circa 30°boven de horizon, 9' van elkaar verwijderd. Inhet tweede geval staan de tweehemellichamen in het oosten, op zo'n 7° bovende horizon, zo'n 57' van elkaar vandaan. DeZon staat slechts 5° onder de horizon. Dehelderheid van Venus is nu -3,6m.Do. 04 okt. (01.00 uur) - Vannacht is eenovergang van de Jupitermaan Europa en vanEuropa's schaduw over de planeetschijf vanJupiter volledig te zien. Om 1:00 uur zien wehet begin van de schaduwovergang op hetmoment dat Europa's schaduw de schijf vanJupiter betreedt, en eindigt om 5:52 uur,wanneer Europa de schijf van Jupiter weerverlaat. In de tussentijd is waar te nemen hoeEuropa's schaduw de het oppervlak van Jupiterverlaat (03:24 uur) en Europa voor hetoppervlak van Jupiter verschijnt (om 03:31uur).Do. 04 okt. (15.18 uur) - Jupiter is stationairin ecliptische lengte. De planeet keert zijnbewegingsrichting ten opzichte van de sterren

Guide

star|

10-201

2

om en gaat tegen de gangbare richting inbewegen. Dit is het begin van de oppositielusvan Jupiter; de planeet wordt de komende tijdalsmaar beter zichtbaar. Het hemellichaam isnu vooral in de late nacht en ochtend te zienen de opkomst van de planeet vindt elke dagiets vroeger plaats. Tijdens de oppositie zalJupiter rond zonsondergang opkomen en rondzonsopkomst weer ondergaan, en daarmeevrijwel de gehele nacht zichtbaar zijn. Jupiteris met het blote oog als een opvallend heldere“ster” aan de hemel zichtbaar. Al met eenverrekijker (op statief) zijn de vier groteGalileïsche manen te zien. Met behulp van eentelescoop kunnen de bandenstructuur en deGrote Rode Vlek van de reuzenplaneet wordenwaargenomen. Ook zijn dan overgangen,verduisteringen en bedekkingen van dejupitermanen te zien. Jupiter staat in hetsterrenbeeld Stier. De planeet heeft eenhelderheid van -2,1m en zijn schijnbare dia-meter meet 43,6”. Gebruik deze hemelkaartom de planeet te vinden. Voor meerinformatie over de positie en zichtbaarheidvan de planeet, zie het hoofdstuk Jupiter.Do. 04 okt. (21.09 uur) - De Maan bedekt ω1 Tauri, een ster van magnitude +5,5 in hetsterrenbeeld Stier. De ster verdwijnt om 21:09achter de verlichte maanrand en komt om21:59 uur weer tevoorschijn aan deonverlichte kant van de Maan. Een waarnemerin Utrecht ziet de Maan aan het begin op eenhoogte van 0° staan, aan het einde van debedekking op 7°. De Maan is voor 81%verlicht.Vr. 05 okt. (02.43 uur) - De Maan is in hetpunt van zijn baan dat het verst van de Aardeligt: het apogeum. De afstand tot de Maanbedraagt op dit moment 405160 km. Deschijnbare diameter van de Maan is kleinerdan gemiddeld (29’29,6”), door de grotereafstand. De Maan is krimpend, voor 76%verlicht en is met name in de late nacht envroeg in de ochtend goed te zien, in het(zuid)oosten, respectievelijk zuiden. Hetkaartje toont de Maan om 05:06 uur in hetsterrenbeeld Stier, op 58° boven de zuidelijkehorizon. Al met een verrekijker, het liefst opstatief, zijn, vooral op de grens tussen licht endonker op de Maan, de maankraters goed tezien.Vr. 05 okt. (06.59 uur) - Mercurius staat 3.1°ten zuidwesten van Saturnus (+0.9m). Dedichtste nadering gebeurt onder de horizonvoor een waarnemer in de Lage Landen en inde schemering. Bij ons is de samenstand nietof nauwelijks zichtbaar. Mercurius heeft op ditmoment een helderheid van -0,2m.Vr. 05 okt. (12.40 uur) - De Maan staat 3,6°ten noorden van Aldebaran, de helderste stervan het sterrenbeeld Stier (+0,9m). Dedichtste nadering gebeurt in onze streken op

Info - Marc van der Sluysis postdoctoraal onder-zoeker aan de RadboudUniversiteit in Nijmegen.Zijn werk richt zich op de evolutievan compacte dubbelsterren en hetwaarnemen van gravitatiegolven vanwitte dwergen, neutronensterren enzwarte gaten met LIGO / Virgo enLISA. Hij geeft regel-matig populairelezingen en maakt daarnaast depopulair wetenschappelijke website.Meer informatie :http://hemel.waarnemen.com

061

Guidestar|10-2012een hoogte van 3°, maar bij daglicht. Desamenstand is te zien rond 7:15 uur. Hettweetal staat dan in het zuidwesten, circa 49°boven de horizon, 4,3° van elkaar verwijderd.De Maan is voor 78% verlicht.Vr. 05 okt. (22.14 uur) - De Maan staat 1,7°ten zuiden van Jupiter (-2,1m). De dichtstenadering gebeurt bij ons op 4° hoogte bovende oostnoordoostelijke horizon. Bekijk desamenstand rond 22:15 uur. De twee objectenstaan dan in het oostnoordoosten, op eenhoogte van ongeveer 4°, op een afstand van1,7° van elkaar. De Maan is voor 73% verlicht.Za. 06 okt. (00.53 uur) - De ster 106 Tauri,een ster met een helderheid van +5,3m in hetsterrenbeeld Stier, wordt bedekt door deMaan. De ster wordt bedekt door de verlichterand van de Maan om 00:53 uur. Om 02:00uur wordt deze weer zichtbaar aan deonverlichte maanrand. In Utrecht staat deMaan dan 26°, respectievelijk 36° boven dehorizon. De Maan is voor 72% verlicht.Za. 06 okt. (21.57 uur) - Van 21:57 tot 7:17uur (07/10) staan alle Galileïsche manen tenoosten van Jupiter. In toenemende afstand vande planeet staan Io, Ganymedes, Europa enCallisto. Jupiter staat op een hoogte van 44°boven de oostzuidoostelijke horizon en deplaneet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat41° onder de horizon en het is goed donker.Om de Galileïsche manen van Jupiter tebekijken is een stabiele verrekijker voldoende.Za. 06 okt. (22.56 uur) - De ster SAO 94942,een ster met een helderheid van +6,0m in hetsterrenbeeld Orion, wordt bedekt door deMaan. Alleen het einde van de bedekking iszichtbaar vanuit Utrecht; om 22:56 komt dester tevoorschijn van achter de onverlichtemaanrand, op een hoogte van 2°. De Maan isvoor 64% verlicht.Za. 06 okt. (23.20 uur) - De Galileïsche maanIo staat 15,5” ten zuiden van Ganymedes.Voor het waarnemen van de Galileïschemanen is een verrekijker op statief alvoldoende.Za. 06 okt. (23.30 uur) - De ster 57 Orionis,een ster van magnitude +5,9 in hetsterrenbeeld Orion, wordt bedekt door deMaan. De ster wordt bedekt door de verlichterand van de Maan om 23:30 uur. Om 23:46uur wordt deze weer zichtbaar aan deonverlichte maanrand. Bij het begin van debedekking staat de Maan te Utrecht 7° bovende horizon, bij het einde 9°. De Maan is voor64% verlicht. De bedekking is rakend; in hetzuidoosten van Vlaanderen en Nederland vindtgeen bedekking plaats.Zo. 07 okt. (03.45 uur) - De ster χ 2 Orionis,een ster van magnitude +4,6 in hetsterrenbeeld Orion, wordt bedekt door deMaan. Om 03:45 uur verdwijnt de ster achterde verlichte rand van de Maan en om 04:54komt deze weer tevoorschijn, nu aan deonverlichte maanrand. Een waarnemer inUtrecht ziet de Maan aan het begin op eenhoogte van 44° staan, aan het einde van debedekking op 52°. De Maan is voor 62%verlicht.Ma. 08 okt. (01.29 uur) - De Galileïsche maanIo staat op 14,7” ten noorden van Europa.Ma. 08 okt. (05.42 uur) - Mercurius is in hetaphelium van zijn baan. De afstand tot de Zonis nu groot en bedraagt 0,467AE, ofwel69,817 miljoen km. Een waarnemer opMercurius ziet de schijnbare diameter van deZon ongeveer 2,1 maal zo groot als eenwaarnemer op Aarde, en de planeet ontvangtcirca 4,6 maal meer licht en warmte van deZon dan de Aarde.Ma. 08 okt. (09.33 uur) - De Maan is in defase van Laatste Kwartier. De linker helft vande Maan is nu verlicht en de Maan is metname 's ochtends vroeg zichtbaar. Om deMaan te zien door een verrekijker of telescoopis de tijd rond (en met name na) LaatsteKwartier zeer geschikt. Op de grens tussen hetverlichte en het donkere deel van de Maangaat de Zon net onder. De lange schaduwen

van de bergen en kraterranden brengen eenextra diepte-effect met zich mee en hetoppervlak van de Maan krijgt daarmee eendriedimensionaal karakter, gezien door eenkijker.Di. 09 okt. (02.05 uur) - Callisto is inbenedenconjunctie met Jupiter. De satellietbeweegt tussen de Aarde en Jupiter door,maar er vindt geen overgang over Jupiterplaats. We zien Callisto 7,8” ten zuiden vanJupiter's zuidpool staan.Di. 09 okt. (03.07 uur) - Vannacht zijn over-gangen van Io en haar schaduw over deplaneetschijf van Jupiter in zijn geheel waar tenemen. Om 3:07 uur zien we het begin van deschaduwovergang wanneer Io's schaduw ophet oppervlak van Jupiter verschijnt, en eindigtom 6:27 uur, op het moment dat Io de schijfvan Jupiter weer verlaat. Tussen beidegebeurtenissen in is te zien hoe Io de schijfvan Jupiter betreedt (04:17 uur) en Io'sschaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat(om 05:17 uur).Di. 09 okt. (22.40 uur) - In de nacht van 9 op10 oktober zijn overgangen van Ganymedesen zijn schaduw over de planeetschijf vanJupiter voor een groot deel waar te nemen. Deverschijnselen beginnen om 22:40 uur met heteinde van de schaduwovergang, op hetmoment dat Ganymedes' schaduw de hetoppervlak van Jupiter verlaat, en duurt tot3:16 uur, op het moment dat Ganymedes deschijf van Jupiter weer verlaat. Tussen beidegebeurtenissen in is te zien hoe Ganymedes deschijf van Jupiter betreedt (om 01:27 uur).Voor het waarnemen van een overgang of eenschaduwovergang is een redelijk grotetelescoop nodig.Wo. 10 okt. (00.26 uur) - Vannacht is eenbedekking door de Jupiterschijf en eenverduistering door de Jupiterschaduw van Ioin zijn geheel waar te nemen. Om 0:26 uurzien het begin van de verduistering, wanneerIo in de schaduw van Jupiter verdwijnt, eneindigt om 3:46 uur, wanneer Io weer vanachter Jupiter verschijnt.Wo. 10 okt. (22.44 uur) - In de nacht van 10op 11 oktober is een overgang van deJupitermaan Io en van Io's schaduw over deplaneetschijf van Jupiter voor een groot deelwaar te nemen. De overgang begint om 22:44uur, op het moment dat Io de schijf vanJupiter betreedt, en eindigt om 0:54 uur,wanneer Io de schijf van Jupiter weer verlaat.In de tussentijd is waar te nemen hoe Io'sschaduw de Jupiterschijf verlaat (23:45 uur).Do. 11 okt. (03.37 uur) - Vannacht is eenovergang van Europa's schaduw en van demaan zelf over de planeetschijf van Jupitervoor een groot deel waar te nemen. Deschaduwovergang begint om 3:37 uur,wanneer Europa's schaduw de schijf vanJupiter betreedt, en duurt tot 6:00 uur,wanneer Europa's schaduw de Jupiterschijfweer achter zich laat. Tussen beidegebeurtenissen in is waar te nemen hoeEuropa voor de Jupiterschijf verschijnt (05:58uur).Do. 11 okt. (04.40 uur) - De Maan bedekt ωLeonis, een ster van magnitude +5,5 in hetsterrenbeeld Leeuw. Om 04:40 uur verdwijntde ster achter de verlichte rand van de Maanen om 05:37 komt deze weer tevoorschijn, nuaan de onverlichte maanrand. In Utrecht staatde Maan dan 15°, respectievelijk 23° boven dehorizon. De Maan is voor 23% verlicht.Vr. 12 okt. (17.25 uur) - De Maan staat 6,8°ten zuiden van Venus (-3,6m). De dichtstenadering vindt in de Lage Landen plaats op 0°hoogte, maar bij daglicht. De samenstand is tezien rond 7:30 uur, of op 13 oktober rond6:15 uur. Het tweetal staat in het eerste gevalin het oostzuidoosten, op een hoogte vanongeveer 28°, 7,7° van elkaar verwijderd. Inhet tweede geval staan de twee hemel-lichamen op circa 12° boven de oostelijkehorizon, 10,2° van elkaar verwijderd. De Zonstaat slechts 5° onder de horizon. De Maan isvoor ongeveer 11% verlicht.

Foto - Een occultatie of bedekking iseen astronomische gebeurtenis diemen kan waarnemen wanneer eenniet-lichtend hemellichaam tussende waarnemer en een verdergelegenlichaam – lichtend door ofwelstraling ofwel weerkaatsing van licht– passeert. Als dit verdergelegenlichaam slechts gedeeltelijk of perio-diek wordt verborgen, noemt mendit rakelingse of scherende occul-tatie (Engels: grazing occultation).Men spreekt van het verschijnsel(immersie) bij het verdwijnen vaneen ster bij bedekking door demaan, of van een satelliet bijbedekking door de planeet.

062

kaartje toont de Maan om 18:55 uur in hetsterrenbeeld Weegschaal, op slechts 4,4°boven de horizon, in het zuidwesten.Wo. 17 okt. (03.41 uur) - De Maan staat 45'ten noorden van Mercurius (-0.0m). Dedichtste nadering gebeurt onder de horizonvoor een waarnemer in de Lage Landen. Bijons is de samenstand niet of nauwelijkszichtbaar.Wo. 17 okt. (23.29 uur) - In de nacht van 17op 18 oktober zijn overgangen van Io en haarschaduw over de planeetschijf van Jupiter inzijn geheel waar te nemen. Deschaduwovergang begint om 23:29 uur,wanneer Io's schaduw op het oppervlak vanJupiter verschijnt, en duurt tot 2:42 uur,wanneer Io de schijf van Jupiter weer verlaat.In de tussentijd is te zien hoe Io voor deJupiterschijf verschijnt (om 00:32 uur) en Io'sschaduw de Jupiterschijf weer achter zich laat(01:39 uur).Do. 18 okt. (15.03 uur) - De Maan staat 1,1°ten noorden van Mars (+1,4m). De dichtstenadering gebeurt bij ons op een hoogte van14°, maar bij daglicht. De samenstand is metveel moeite te zien rond 19 uur. De tweeobjecten staan dan in het zuidwesten, circa 8°boven de horizon, op een afstand van 2,1° vanelkaar. De Zon staat slechts 4° onder dehorizon. De Maan is voor 14% verlicht.Do. 18 okt. (17.48 uur) - De Maan staat 4,8°ten noorden van Antares, de helderste ster vanhet sterrenbeeld Schorpioen (+1,0m). Dedichtste nadering gebeurt bij ons op 11°hoogte, maar bij daglicht. De samenstand ismet veel moeite te zien rond 18:45 uur. Hettweetal staat dan in het zuidzuidwesten, opeen hoogte van ongeveer 8°, op een afstandvan 4,9° van elkaar. De Zon staat slechts 2°onder de horizon. De Maan is voor 14%verlicht.Do. 18 okt. (19.14 uur) - De ster ω Ophiuchi,een ster van magnitude +4,5 in hetsterrenbeeld Slangendrager, wordt bedektdoor de Maan. Vanuit Utrecht is alleen heteinde van de bedekking zichtbaar; om 19:14komt de ster van achter de dunne verlichtemaanrand tevoorschijn, 7° boven de horizon.De Maan is voor 14% verlicht.Vr. 19 okt. (23.00 uur) - De meteorenzwermε-Geminiden bereikt zijn maximum. De radiantvan de zwerm staat rond 06:30 uur in hethoogste punt aan de hemel, op 66° boven dehorizon. Zelfs onder ideale omstandighedenzijn er van deze zwerm slechts zo'n 3meteoren per uur te verwachten. Rond 07:45uur gaat het schemeren en om 08:12 uurkomt de Zon op. De Maan stoort niet. De piekvan deze zwerm is relatief laag, maar de duurvan het maximum is met 22 dagen vrij lang,zodat in totaal toch nog een redelijk aantalmeteoren te zien is.

Za. 20 okt. (00.26 uur) - Vannacht zijn eenbedekking door de planeetschijf van Jupiter enverduistering van Europa in zijn geheel waarte nemen. De verduistering begint om 0:26uur, op het moment dat Europa in de schaduwvan Jupiter verdwijnt, en duurt tot 4:49 uur,wanneer Europa weer van achter Jupiterverschijnt.Za. 20 okt. (21.00 uur) - Tussen 21:00 en7:40 uur (21/10) nemen we alle groteJupitermanen ten oosten van de planeetschijfwaar. Van binnen naar buiten: Ganymedes, Io,

Guide

star|

10-201

2Vr. 12 okt. (21.33 uur) - Tussen 21:33 en21:52 uur nemen we alle grote Jupitermanenten westen van de planeetschijf waar. Intoenemende afstand van de planeet staanEuropa, Io, Ganymedes en Callisto. Jupiterstaat in het oostnoordoosten op een hoogtevan 4° boven de horizon, dus kies eenwaarneemplaats met een vrije blik op dehorizon. De Zon staat 27° onder de horizon enhet is goed donker.Vr. 12 okt. (21.52 uur) - In de nacht van 12op 13 oktober zijn een bedekking door deplaneetschijf van Jupiter en verduistering vanEuropa volledig te zien. Om 21:52 uur zien hetbegin van de verduistering, wanneer Europa inJupiter's schaduw verdwijnt, en eindigt om2:27 uur, op het moment dat Europa weer vanachter Jupiter verschijnt.Za. 13 okt. (04.55 uur) - Jupiter's satelliet Iostaat op 16,3” ten zuiden van Ganymedes.Ma. 15 okt. (03.37 uur) - Jupiter's satelliet Iostaat 15,5” ten noorden van Europa.Ma. 15 okt. (14.03 uur) - Het is NieuweMaan. De Maan staat vanaf de Aarde gezien inde richting van de Zon, zodat de donkere kantvan de Maan naar de Aarde gekeerd is en deverre zijde van de Maan wordt verlicht.Daarnaast staat de Nieuwe Maan alleen bijdaglicht boven de horizon. Vanwege dezetwee oorzaken kunnen we de Maan op ditmoment niet waarnemen. Doordat de Maanzowel minimaal verlicht is, als 's nachts onderde horizon staat, zijn de dagen rond NieuweMaan een goed moment om deepsky-objectenwaar te nemen. De Maan beweegt 3,8° tenzuiden langs de Zon, en er vindt bij ons geeneclips plaats.Ma. 15 okt. (16.50 uur) - De Maan staat 1.7°ten zuiden van Spica, de helderste ster van hetsterrenbeeld Maagd (+1,0m). De dichtstenadering vindt bij ons plaats op 12° hoogte,maar bij daglicht. De samenstand is vanuit deBenelux niet of nauwelijks zichtbaar.Di. 16 okt. (04.03 uur) - De Maan staat 5.0°ten zuiden van Saturnus (+0.8m). De dichtstenadering vindt onder de horizon plaats vooreen waarnemer in de Benelux. De samenstandis vanuit de Benelux niet of nauwelijkszichtbaar.Di. 16 okt. (05.01 uur) - Vannacht is eenovergang van Io's schaduw en van de maanzelf over de planeetschijf van Jupiter bijnahelemaal waar te nemen. Om 5:01 uur zienwe het begin van de schaduwovergangwanneer Io's schaduw op het oppervlak vanJupiter verschijnt, en eindigt om 7:11 uur,wanneer Io's schaduw de Jupiterschijf weerachter zich laat. In de tussentijd is waar tenemen hoe Io voor de Jupiterschijf verschijnt(om 06:05 uur).Wo. 17 okt. (00.40 uur) - Vannacht zijnovergangen van Ganymedes en zijn schaduwover de planeetschijf van Jupiter in zijn geheelwaar te nemen. De schaduwovergang begintom 0:40 uur, op het moment dat Ganymedes'schaduw de schijf van Jupiter betreedt, eneindigt om 6:50 uur, op het moment datGanymedes de schijf van Jupiter weer verlaat.Tussen beide gebeurtenissen in is te zien hoeGanymedes' schaduw de Jupiterschijf verlaat(om 02:40 uur) en Ganymedes de schijf vanJupiter betreedt (om 05:02 uur).Wo. 17 okt. (02.20 uur) - Vannacht zijn eenbedekking door de planeetschijf van Jupiter enverduistering van Io in zijn geheel te zien. Deverduistering begint om 2:20 uur, wanneer Ioin Jupiter's schaduw verdwijnt, en duurt tot5:34 uur, wanneer Io weer van achter Jupiterverschijnt.Wo. 17 okt. (03.00 uur) - De Maan staat inhet perigeum; het punt van zijn baan om deAarde dat het dichtst bij de Aarde ligt. Deafstand tot de Maan bedraagt op dit moment360672 km. De schijnbare diameter van deMaan is groter dan gemiddeld (33’07,9”),door de kleinere afstand. De Maan is wassend,voor 7% verlicht en is aan het begin van deavond te zien, kort na zonsondergang. Het

Foto - De bovenstaande hemelkaarttoont de sterrenhemel, met planeten,voor de huidige maand. Met dankaan Orion Optics voor het gebruikvan deze kaart. Bron: Orion.

063

Guidestar|10-2012Europa en Callisto. Jupiter staat op een hoogtevan 50° boven de zuidoostelijke horizon en deplaneet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat47° onder de horizon en het is goed donker.Zo. 21 okt. (03.22 uur) - Mars staat 3,6° tennoorden van Antares, de helderste ster van hetsterrenbeeld Schorpioen (+1,0m). De dichtstenadering gebeurt voor een waarnemer in onzestreken onder de horizon. De samenstand ismet veel moeite te zien op 20 oktober rond19:15 uur, of op 21 oktober rond 18:45 uur.Het tweetal staat in het eerste geval zo'n 3°boven de zuidwestelijke horizon, op eenonderlinge afstand van 3,6°. In het anderegeval is de samenstand te zien op een hoogtevan ongeveer 6° in het zuidwesten, zo'n 3,6°

van elkaar vandaan. De Zon staat slechts 3° onderde horizon. De helderheid van Mars is nu +1,4m.Zo. 21 okt. (21.00 uur) - De meteorenzwermOrioniden bereikt zijn maximum. De radiantvan de zwerm staat rond 06:00 uur in hethoogste punt aan de hemel, op 54° boven dehorizon. Onder ideale omstandigheden zijn ervan deze zwerm zo'n 25 meteoren per uur teverwachten. De meteoren zijn snel en hebbennalichtende sporen. Rond 07:45 uur gaat hetschemeren en om 08:15 uur komt de Zon op.De Maan stoort niet. De piek van deze zwermis relatief hoog, maar de duur van hetmaximum is met 15 dagen vrij kort, waardoorhet totaal aantal meteoren in deze zwermtoch niet al te groot is. Er is geen specialeapparatuur nodig om meteoren waar tekunnen nemen. Wanneer het helder is,

volstaat het blote oog, terwijl een ligstoel enwarme kleding voor extra comfort kunnenzorgen.Zo. 21 okt. (19.48 uur) - De Maan bedektSAO 162816, een ster van magnitude +5,7 inhet sterrenbeeld Boogschutter. Vanuit Utrechtis alleen het einde van de bedekking zichtbaar;om 19:48 komt de ster van achter de verlichtemaanrand tevoorschijn, 20° boven de horizon.De Maan is voor 45% verlicht.Zo. 21 okt. (21.33 uur) - Vanavond is eenovergang van de Jupitermaan Europa en vanEuropa's schaduw over de planeetschijf vanJupiter voor een groot deel te zien. Deovergang begint om 21:33 uur, wanneer

Europa voor de Jupiterschijf verschijnt, eneindigt om 23:53 uur, wanneer Europa deschijf van Jupiter weer verlaat. In de tussentijdis waar te nemen hoe Europa's schaduw deJupiterschijf verlaat (21:56 uur).Ma. 22 okt. (05.32 uur) - De Maan is in defase van Eerste Kwartier. De rechter helft vande Maan is nu verlicht en de Maan is metname 's avonds zichtbaar. Om de Maan waarte nemen door een verrekijker of telescoop isde tijd rond (en met name voor) EersteKwartier zeer geschikt. Op de grens tussen hetverlichte en het donkere deel van de Maankomt de Zon net op. Hierdoor werpen bergenen kraterranden lange schaduwen, wat eenextra diepte-effect veroorzaakt, en de Maan isdaarmee duidelijk meer dan een gladde schijf,gezien door een verrekijker of telescoop.

064

Foto - Een bedekking van een sterdoor een planetoïde die waarge-nomen wordt vanaf verschillendeplaatsen kan helpen de vorm endiameter van de planetoïde tebepalen. Bij dergelijke gebeurtenis-sen zal de nauwkeurigheid toe-nemen naarmate er meer waar-nemers op verschillende plekkenzijn, hiervoor worden dan ook vaakamateurastronomen ingezet. Bij eenbedekking van een ster door deplanetoïde Pallas op 29 mei 1979deden de waarnemingen vermoedendat Pallas een begeleider heeft, ditis later echter niet bevestigd.Aan de andere kant kan een ster-bedekking door een goed bekendhemellichaam ook informatie gevenover de ster, bij de meervoudige sterGraffias zijn op die manier metingengedaan over de componenten. In ditgeval ging de ster bij een bedekkingdoor de donkere kant van de maanin meerdere stappen "uit", hettijdsverschil geeft dan een aan-wijzing over de afstand tussen desterren, en het helderheidsverschilwordt veroorzaak door de helder-heden van de sterren.

Ma. 22 okt. (05.43 uur) - De Galileïsche maanIo staat op 16,1” ten noorden van Europa.Voor het waarnemen van de Galileïschemanen is een verrekijker op statief alvoldoende.Ma. 22 okt. (23.00 uur) - De meteorenzwermLeo Minoriden bereikt zijn maximum. Deradiant van de zwerm staat rond 10:30 uur inhet hoogste punt aan de hemel, op 75° bovende horizon. Zelfs onder ideale omstandig-heden zijn er van deze zwerm slechts zo'n 2meteoren per uur te verwachten. Rond 07:45uur gaat het schemeren en om 08:17 uurkomt de Zon op. Het beste moment om LeoMinoriden waar te nemen is hierdoor rond07:30 (zie het kaartje). De radiant staat op datmoment zo'n 56° boven de horizon, in hetoosten. De Maan gaat al voor middernachtonder en stoort nauwelijks. De piek van dezezwerm is relatief laag en de duur van hetmaximum is met 13 dagen vrij kort, waardoorer ook in totaal maar weinig meteoren te zienzijn.Wo. 24 okt. (04.14 uur) - Vannacht is eenbedekking door de Jupiterschijf en eenverduistering door de Jupiterschaduw van Ioin zijn geheel waar te nemen. De verduisteringbegint om 4:14 uur, wanneer Io in de schaduwvan Jupiter verdwijnt, en eindigt om 7:21 uur,wanneer Io weer van achter Jupitertevoorschijn komt.Wo. 24 okt. (07.21 uur) - Tussen 7:21 en 7:45uur nemen we alle grote Jupitermanen tenoosten van de planeetschijf waar. Van binnennaar buiten: Io, Ganymedes, Europa enCallisto. Jupiter staat op een hoogte van 43°boven de westzuidwestelijke horizon en deplaneet is goed zichtbaar. De Zon staat 8°onder de horizon en het schemert.Do. 25 okt. (01.23 uur) - Vannacht is eenovergang van de Jupitermaan Io en van Io'sschaduw over de planeetschijf van Jupitervolledig waar te nemen. Om 1:23 uur zien wehet begin van de schaduwovergang op hetmoment dat Io's schaduw op het oppervlakvan Jupiter verschijnt, en eindigt om 4:28 uur,wanneer Io de schijf van Jupiter weer verlaat.Tussen beide gebeurtenissen in is waar tenemen hoe Io voor de Jupiterschijf verschijnt(02:19 uur) en Io's schaduw de Jupiterschijfweer achter zich laat (03:33 uur).Do. 25 okt. (01.30 uur) - De Maan bedekt 51Aquarii, een ster van magnitude +5,8 in hetsterrenbeeld Waterman. Om 01:30 wordt dester bedekt door de onverlichte maanrand enom 02:19 komt deze weer tevoorschijn vanachter de verlichte rand. De Maan staat bij deintrede 16° boven de horizon, bij de uittrede isdat 10°, voor een waarnemer in Utrecht. DeMaan is voor 79% verlicht.

Do. 25 okt. (10.32 uur) - Saturnus is inconjunctie met de Zon en beweegt vanaf deAarde gezien er achterlangs. De planeet ishierdoor op dit moment onzichtbaar.Saturnus, de Zon en de Aarde staan nu op éénlijn. De planeet wordt niet bedekt door dezonneschijf, maar beweegt er vanaf de Aardegezien langs, 2,2° ten noorden ervan. Dit iseen moment waarop een buitenplaneet ver(10,8 AE, ofwel 1611 miljoen km) van deAarde staat en een kleine schijnbare diameterheeft (15,4”).Do. 25 okt. (20.40 uur) - Tussen 20:40 en22:43 uur nemen we alle grote Jupitermanenten westen van de planeetschijf waar. Vanaf

Jupiter gezien zijn dat Callisto, Io, Europa enGanymedes. Jupiter staat op een hoogte van12° boven de oostnoordoostelijke horizon, duskies een waarneemplaats met een vrije blik opde horizon. De Zon staat 31° onder de horizonen het is goed donker. Om de Galileïschemanen van Jupiter te bekijken is eenverrekijker op statief al genoeg.Vr. 26 okt. (19.55 uur) - De ster 22 Piscium,een ster met een helderheid van +5,6m in hetsterrenbeeld Vissen, wordt bedekt door deMaan. Om 19:55 uur verdwijnt de ster achterde dunne onverlichte rand van de Maan enom 20:59 komt deze weer tevoorschijn, nuaan de verlichte maanrand. In Utrecht staat deMaan dan 27°, respectievelijk 34° boven dehorizon. De Maan is voor 91% verlicht, wathet niet gemakkelijker maakt om de bedekkingwaar te nemen.Vr. 26 okt. (20.45 uur) - Vanavond zijnovergangen van Io en haar schaduw over deplaneetschijf van Jupiter bijna helemaal tezien. De overgang begint om 20:45 uur,wanneer Io voor de Jupiterschijf verschijnt, enduurt tot 22:55 uur, wanneer Io deJupiterschijf weer achter zich laat. Tussenbeide gebeurtenissen in is te zien hoe Io'sschaduw de het oppervlak van Jupiter verlaat(22:02 uur).Za. 27 okt. (00.12 uur) - Mercurius bereiktzijn grootste oostelijke elongatie en isavondster. De hoekafstand van Mercurius totde Zon bedraagt 24°05’. De planeet staat tenoosten van de Zon en gaat na de Zon onder.De helderheid van de binnenplaneet is +0,1m,hij is voor 61% verlicht en zijn schijnbarediameter is 6,6”. Aan het einde van deburgerlijke schemering, rond 18:57 uur, staatMercurius nog 1° onder de horizon, in hetzuidwesten. Deze avondverschijning is duszeer ongunstig (zie Waardoor zijn Mercuriusen Venus soms ver van de Zon slechtzichtbaar? in de veelgestelde vragen voormeer informatie over de wisselendezichtbaarheid van de binnenplaneten met deseizoenen). Mercurius gaat 00:31 uur na deZon onder (om 18:53 uur).Zo. 28 okt. (03.00 uur) - Einde van de zomer-tijd. Om 3 uur Midden-Europese zomertijd(MEZT) wordt de klok een uur terug gezet enis het 2 uur wintertijd (MET). Daarmeebevinden we ons weer in onze standaardtijdzone.Ma. 29 okt. (02.13 uur) - De Maan bedekt πPiscium, een ster van magnitude +5,5 in hetsterrenbeeld Vissen. De ster verdwijnt om02:13 achter de zeer dunne onverlichtemaanrand en komt om 03:07 uur weertevoorschijn aan de verlichte kant van deMaan. De Maan staat bij de intrede 40° bovende horizon, bij de uittrede is dat 34°, voor eenwaarnemer in Utrecht. De Maan is voor 99%verlicht, wat het moeilijk maakt om debedekking waar te nemen.Ma. 29 okt. (20.49 uur) - Het is Volle Maan.De Maan staat vrijwel precies tegenover deZon aan de hemel. We zien hierdoor de Maanvrijwel de hele nacht, en de verlichte kant vande Maan is naar de Aarde gekeerd. Hoewel deVolle Maan veel opvallender is dan iedereandere maanfase, is dit niet het beste momentom de Maan waar te nemen. Voor eenwaarnemer in het midden van het deel van deMaan dat naar de Aarde toe gekeerd is staatde Zon in het zenit, en doordat het zonlichtvanuit de richting van de Aarde komt zien wevanaf de Aarde geen schaduwen, zodat ernauwelijks contrast is. Daar komt nog bij datde Volle Maan andere, zwakkere hemel-objecten overstraalt, zodat deze niet ofnauwelijks zichtbaar zijn.Op zoek naar meer efemiriden, sterrenkaarten,baangegevens, deep-sky objecten, enz...Raadpleeg dan de uitgebreide Deep-sky inter-actief rubriek op de welbekende Spacepagewebsite...

Guide

star|

10-201

2

WWaaaarrnneeeemmccaammppaaggnneeaassttrroossppeeccttrroossccooppiiee 22001133

Foto - Waarnemingen van CIR inWR134 (Morel er al. 1999, Apj, 518,428 fig. 4 voor HeII 4686). De figuurtoont het profiel van HeII 4686,terwijl de gegevens onderaan hettijdelijke variabele spectrumweergeven.Meer informatie :www.veranderlijkesterren.info

065

Guidestar|10-2012Artikel

MarcTrypsteen

Wolf-Rayet sterren zijn massieve sterren (bijaanvang groter dan 25 à 40 zonmassa’s), diein hun Supernova-voorstadium een intensehelium (He) verbrandingsfase doormaken. Hetopbranden van de helium reserves veroorzaakteen sterke sterrenwind, die op zijn beurtsterke en brede emissielijnen in hetsterrenspectrum doet verschijnen.Wolf-Rayet sterren worden ingedeeld in WNen WC/O types. WN types hebben voor-namelijk He en stikstof (N) emissielijnen engaan naarmate de stermaterie vermindert overin WC/O types met He, koolstof (C) en zuurstof(O) emissielijnen. Daarbij wordt nog naar-gelang de temperatuur afneemt een stijgendenummering in de klassering opgenomen: bvWN2 –WN9;WC4-WC9.Wolf-Rayet sterren blijken nu door hun sterketurbulente sterrenwind co-roterende inter-actieve zones te induceren., zogenaamde CIR(Corotating Interaction Regions). Op dezewijze ontstaan spiraalvormige structuren inhet stelsel. Veel over dit gedrag is niet gekend,vandaar deze wereldwijde waarneemcam-pagne.In het sterrenbeeld Cygnus (de Zwaan) bevin-den zich Wolf-Rayet sterren die de bijzondereaandacht van een waarneemcampagne voorde periode van 17 mei tot en met 17september 2013 naar voor brengt.

Het betreft volgende sterren:

Waarbij voor WR134 de He II lijn op 451,1 nmen voor WR135 en 137 de CIII op 569,6 nm deemissielijnen van spectroscopisch belang zijn.De bedoeling van de campagne is over eenwereldwijd netwerk van waarneemposten tebeschikken en spectrs te laten registreren doorzowel professionele als amateurastronomenwaarbij de spectrale lijnen gedurende voor-noemde periode worden geregistreerd.

De publieke oproep voor de waarneem-campagne startte op 15 september 2012 enwordt afgesloten op 1 november 2012.Iedereen die beschikt over minstens een 20 cmteleskoop, een spectrograaf en ccd camerakan zich inschrijven voor deze campagne op :www.stsci.de/wr134/index.htm

Willie

Buning

AATTMM -- ZZeellffbboouuww OOAAGG ((11//22))

066

Artike

l

Ik ben al enige jaren bezig met astrofoto-grafie. Doordat de kwaliteit van mijn foto'sprogressief is, worden mijn eisen aande foto's ook zwaarder. Waar ik een jaargeleden “trots” op was durf ik nu niet meer tepubliceren...Steeds vaker is lichthinder een grote faktor inhet verstoren van het maken van goede enmooie astrofoto’s. Hoe nu verder? Al gauwkomt de term narrow band imaging tersprake. Ja narrow band, maar euh, dan moetje toch heel lange belichten? En een enormgoede montering hebben? Met mijn huidigesysteem = volgkijker kan ik maximaal15 minuten volgen. Dan treed parralaxwerking op. Off Axis Guiding? Hmmm, dan ishet zo moeilijk een volgster te vinden.Van een astromaatje kon ik een OAG lenenom er eens me te spelen en testen. Wachtenop goed weer. Eindelijk. Het vinden van eenvolgster is niet gemakkelijk, vooral als je eengroot object in beeld heb. Mijn “scepsis”wordt bewaarheid. Hoe nu verder? Eenandere test. Ik zoek een volgster en gaguiden. Hoe lang kan ik nu belichten zonderdat de sterren streepjes worden. Eerste test,twee minuten. Ik kan de Canon en de webcambeide niet in focus krijgen. Niet zo belangerijk.Ik kies ervoor om de volgster te focuseren.Guide ON.

Mijn oude EQ6 (gekregen als onderdelensloper van Sjoerd Dufoer) moet maar eenslaten zien wat hij kan. 15 minuten, scherpe enonscherpe opname. Dat ziet er goed uit.Volgende opname. 30 minuten, dat ziet er ookgoed scherp / onscherp uit. Volgende opname60 minuten op 100 asa. Wachten, wachten, ...Aha, klaar ! Resultaat, een goede opname. Datwil zeggen : er zijn geen stersporen, rondeonscherpe sterren en geen strepen. Ik benverrukt, dat had ik niet gedacht. Toeval? Nogdrie opnamen van 60 minuten belichtinggemaakt, en allemaal hetzelde resultaat. Hetziet er naar uit dat een deel van de langebelichting problematiek lijkt opgelost.

Guide

star|

10-201

2

MogelijkhedenHet is dus mogelijk dat ik met Off Axis guidinglangere belichtingen kan maken. OK, wat hebik dan allemaal nodig ? Tijd voor een marktonderzoek. Ik herlees verschillende artikelenover Off Axis guiding opnieuw, maar nu metde wetenschap dat het er voor mij, technischgezien, ook inzit. Verschillende websites vanleveranciers, men kent dat...Het is al snel duidelijk dat voor 'Narrow band'de OAG voor het filterwiel moet zitten. Dussuper dunne OAG units zijn prefereerbaar.Tijdens zowat elke astrofotografie dag neemtRobtics steeds zo’n supper dunne OAG mee,zodat ik die kon bekijken. Hmm... welkwetsbaar en erg dun. Moet daar ook eenfilterwiel aan ? En alweer zo'n zielig kleinprisma formaat. Dit is niet echt wat ik zoek.Langzaam begint het bij mij door te dringen.Wat als het prisma verschuifbaar is op zowelde X als Y as ? Zou ik dan niet een groteremogelijkheid hebben om een volgster tepakken krijgen ?Thuis open ik de astro rommel-lade maar eens.Want op de ATT Messe in Essen had ik ooitzoiets gekocht. Gevonden ! Een onbekendoptisch onderdeel met een 3 cm breed prisma.Ik krijg inspiratie, dat de gehele avond blijftduren. Wat als ik de kleine webcam chip overhet prisma heen beweeg ? Krijg ik dan eenbehoorlijk beeldveld ? Inderdaad ! Met 1,5graden als resultaat. Heftig !Vervolgens plaats ik de camera op detelescoop. Hoe diep kan de camera in deoptische as zakken voordat de chip van decamera geen volledig beeld meer krijgt ?Oftewel het prisma de lichtweg naar de chipblokkeert ? Veel geknoei en gepruts maar hetresultaat bleek acceptabel. En was verwon-derd dat de prisma zo diep in de optische askon zakken. Positief ! Nu maar eens flinknadenken hoe we zoiets concreet in elkaarzouden zetten.Op naar de stimulerende middelen (whiskeyen sigaren) en dan wat ontwerpen, schuifmaatopgezocht, proef-model in karton gemaakt enmaterialenlijst samengesteld. Welke mate-rialen heb ik nog liggen ? Welk gereedschapheb ik nodig ? Misschien AutoCAD ?Conclussie : De dikte van de OAG speeltnatuurlijk van belang. Maar met mijn refractorheb ik ruimte genoeg. Toch beslis ik de diktezo smal mogelijk te houden.

De bouwHet bedrijf waar ik m'n dagelijkse boterhamverdien beschikt over een aantal CAD-CAMmachines waarvan de bedieners zeer aardigemensen zijn. En waar ik wel eens durf bij aan

Foto - Opname van 3600 secondenmet OAG guiding. De bovenste fotois een uitvergroting uit deze opnameen toont de volgfout.

Foto - De 2 inch tube kon zelfaangepast worden, want eendraaibank is tijdens de middagpauzeop m'n werk vaak beschikbaar. Hetgat waar het prisma in het framedoorheen moest zakken bleek tekrap. Terug naar de schoolbankenwaar ik leerde vijvel. Na 2,5 uurvijlen, en vooral zweten, bleek hetgeheel eindelijk te passen.

067

Guidestar|10-2012te kloppen. Gelukkig, anders was dit projectnooit gelukt !In m'n rommellade vond ik een stukaluminium waar oorspronkelijk een grootlager aan was bevestigd. Het was net iets bre-der dan de 3 cm prisma wat ideaal bleek. Methet Visio programma heb ik dan de detailsuitgetekend waarna de CAD-CAM mensen aande slag konden. "Het kan wel effe duren Willie,want het is momenteel razend druk" rea-geerde de collega. "Geeft niet. Ik kom morgenwel terug. Haha...". Uiteindelijk duurde hettoch even voor m'n karwei tijdens de middag-pauze kon worden gerealiseerd worden. Maaruiteindelijk is het toch mooi gelukt !

Het bevestigen van de prisma bleek een pro-bleem. De nogthans sterke twee-componentenlijm wou de ijzer houder niet kleven aan hetglas. Tal van andere lijmsoorten geprobeerd eneindelijk succes. Het haaks overbuigen van deijzeren prisma-houder bleek een heikel punt.Want het moest precies op de juiste plaatsbuigen. Anders kon het lijmen opnieuw begin-nen. Dus heb ik de late avonduren omgeruildvoor een zonnige zondagmiddag. Met succes !

Om de OAG aan de camera te bevestigen hadik een extra aluminium plaat bedacht die iksamen met een kollega heb samengesteld.

Want het draaien van een T42 schroefdraadbleek een uitdaging. Schroeven, boren,snijden... heel wat zwaar werk dus !Nu kwam het moeilijkste onderdeel. Eenverschuifbaar systeem voorzien dat de web-cam over het prisma heen kon bewegen.Hiervoor had ik een constructie ontworpen diede CAD-CAM mensen helaas niet kondenproduceren. Lang nagedacht... hoe dan wel ?Tenslotte heb ik maar een houder latendraaien die de 1,25 inch buis, waar de camerain komt, kon dragen. Testen, passen, meten enbijstellen bleek een continue proces. Ook hierweer. Uiteindelijk kon ik het systeem voor deeerste keer op m'n telescoop plaatsen. Ietwatbijstellen, maar het concept bleek te werken !

Wordt vervolgd...

Kortnieuws

De laatste vlucht van het niet langer gebruikteruimteveer Endeavour is omwille van het slechte weeropnieuw met een dag uitgesteld. De space shuttle zalnu woensdag op de rug van een omgebouwde Boeing747 van Cape Canaveral in Florida naar Los Angelesvliegen. Dat heeft het ruimtevaartagentschap Nasamaandagavond meegedeeld. Oospronkelijk stond dereis maandag op de agenda. Dat werd als gevolg vande weersvoorspellingen dinsdag, maar is nu dusalweer met een dag opgeschoven. Na tussenstopsstaat de laatste landing van de Endeavour in LosAngeles voor vrijdag geprogrammeerd. Nadien gaathet ruimteveer met een speciaal transport naar hetCalifornia Science Centre om er te wordententoongesteld. Bron: Belga / 18-09-2012.Het internationaal ruimtestation (ISS) zal binnenkortfoto's van de aarde aanbieden met behulp van tweehd-camera's, die aan de buitenkant van het ISSvastgemaakt zullen worden. Aangezien het ISS vijftienkeer per dag rond de aarde cirkelt, zullen er dagelijksmeerdere kiekjes van je huis te zien zijn. Sterker nog: jekan opvragen wanneer het ISS boven je hangt en dusgewoon even gaan wuiven. Het bedrijf RAL Space, inde buurt van de Britse stad Oxford, zal één van decamera's bouwen. "Eén meter zal ongeveer gelijk zijnaan één pixel, vergelijkbaar met de beelden van je huisop Google Earth", vertelt Ian Tosh van RAL Space. "Jezal de tegels van je dak niet kunnen tellen, maar dedetails van je tuin wel herkennen." Wat dit projectverschillend maakt van Google Earth is dat ze meerderekeren per dag geüpdatet worden. De basisservice vanhet project zal gratis zijn. Gebruikers kunnen daninloggen op de website en live of gearchiveerdebeelden zien van waar ook op aarde. Het ISS zweeftdagelijks 15 keer rond aarde, dus vroeg of laat zal erwel iets zijn wat je wilt zien. "Je kan je adres ingevenen te weten komen wanneer het ISS de laatste keerboven je huis hing", vertelt Scott Larson, directeur vanhet Canadese bedrijf UrtheCast dat het project in levenriep. "Je kan ook te weten komen wanneer het devolgende keer boven je hangt. Dus je kan naar buitengaan, een evenement organiseren, je huwelijk,sportactiviteit, ... en dat de klok rond wanneer jevastgelegd wordt vanuit de ruimte." Vergeet echter nietdat de camera's van het ISS niet door wolken kunnenfilmen. UrtheCast is van plan softwareontwikkelaarsgratis toegang te geven tot het beeldmateriaal, wathen toelaat nieuwe applicaties, spelletjes enhandigheden te ontwikkelen. "Het doel van dit projectis niet om hopen geld te verdienen, maar om gewoonuit de kosten te raken", zegt Larson. De camera'szouden binnen enkele maanden klaar moeten zijn enzullen naar het ISS vervoerd worden in een onbemandeRussische raket in het begin van volgend jaar.Momenteel worden er astronauten getraind om hetmateriaal in het ruimtestation te verplaatsen en buitente installeren. Bron: BBC / 18-09-2012.Vanaf 2015 zullen bemanningen niet zoals nu enkelemaanden in het Internationaal Ruimtestation ISSwonen en werken, maar zullen ze een missie van eenjaar hebben. Dat heeft directeur-generaal VladimirPopovkin van het Russische ruimtevaartbureauRoscosmos vandaag gezegd na de succesvolle ladingvan de Sojoez TMA-04M. "De kwestie van deverlenging van de vluchtduur naar een jaar is zijnlaatste fase ingegaan. Wij praten met onze partners, inde eerste plaats met de NASA. Ik denk dat de eerstedergelijke vlucht (van een jaar) in 2015 kan

plaatsvinden", zei de topman van de Russischeruimtevaart. Volgens Popovkin zijn er hiervoor geenhinderpalen. "Het plan voor de opleiding vanbemanningen van het ISS voor 2015 en daarna krijgtbinnen het jaar goedkeuring. Wij hebben overeen-stemming bereikt dat er zo'n vlucht zal plaatsvinden",aldus het hoofd van Roscosmos. Bron: TASS / 18-09-2012.Drie bemanningsleden van het internationaleruimtestation ISS zijn vanochtend vroeg teruggekeerdop aarde. Hun Sojoezcapsule landde veilig op desteppe van Kazachstan. De capsule werd even om01.09 uur Belgische tijd afgekoppeld van het ISS terwijlhet station zich ruim 400 km boven Kenia bevond. Aanboord van de capsule waren de Russen GennadiPadalka en Sergej Revin en de Amerikaan Joe Acaba.Padalka, Revin en Acaba waren op 17 mei in hetruimtestation aangekomen en bleven er 123 dagen. Deoverige twee dagen van hun trip waren voor deheenreis. Het trio heeft 2.000 banen rondom onzeplaneet getrokken. Met een totaaltijd, gerealiseerdtijdens vier vluchten, staat Padalka nu als vierde op deranglijst van mensen die het langst in de ruimtehebben verbleven. Na het vertrek van de drie zittennog drie mensen in het ISS. Dat zijn de AmerikaanseSunita Williams, de Rus Joeri Malentsjenko en deJapanner Akihido Hoshide. In oktober gaan drie nieuwebemanningsleden de ruimte in. Sunita Williams namvoorlopig het gezag over de spacemeccano over. Zij isde tweede vrouw die het voor het zeggen heeft in hetruimtestation. Op 20 oktober moeten drie nieuwebemanningsleden met de Sojoez TMA-06M naar hetISS vertrekken, zo heeft directeurgeneraal VladimirPopovkin van het Russische ruimtevaartbureauRoscosmos gezegd. Bron: AD / 18-09-2012.De as van de Amerikaanse astronaut Neil Armstrong isverspreid in zee. Tijdens een ceremonie aan boord vaneen Amerikaans vliegdekschip werd afscheid genomenvan de eerste man op de maan. Dat maakte deAmerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA afgelopennacht bekend. Amerikaanse mariniers lieten de as vanArmstrong in de Atlantische Oceaan verdwijnen. Eendag eerder hadden de Verenigde Staten met een groteceremonie in de kathedraal van Washington afscheidgenomen van Armstrong. Hij is vorige maand op 82-jarige leeftijd overleden. 19-09-2012.Op een paar honderd meter van zijn landingsplek heeftCuriosity een merkwaardig gevormde steen aange-troffen. Deze steen wordt het eerste onderzoeksobjectvan de robotarm van het Marsvoertuig. De steen heeftde naam Jake Matijevic gekregen, naar een onlangsoverleden NASA-ingenieur. Curiosity zal de steen vanheel dichtbij fotograferen en met een spectrometer zalde chemische samenstelling worden gemeten. Na ditkleine oponthoud rijdt Curiosity verder naar het gebiedGlenelg, waar de eerste boorproeven zullen wordengedaan. Glenelg lijkt geologisch interessant, ondermeer omdat het terrein ’s nachts maar langzaamafkoelt, wat erop wijst dat het gesteente ter plaatseeen bijzondere samenstelling heeft. Bron: NU / 20-09-2012.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Evenement : Neem een kijkje bij ESTECESTEC, de Nederlandse vestiging van de Europese ruimtevaartorganisatie ESA, opent op zondag 7oktober haar deuren tijdens een grootse open dag. Bezoekers van het in Noordwijk gelegenEuropese ruimtevaartcentrum kunnen op die dag uitgebreid rondkijken bij het technisch centrumvan ESA, wat ook de werkplek is van ESA-astronaut André Kuipers.De open dag bij ESTEC geeft bezoekers een kijkje in de keuken van de Europese ruimtevaart.Naast de al eerder genoemde tour door ESTEC zelf kunnen bezoekers een driedimensionalevideorondleiding door het internationale ruimtestation ISS maken en astronauten ontmoeten. Deopen dag zal ook gedeeltelijk in het kader staan van André Kuipers' PromISSe-missie. Kuiperskwam op 1 juli dit jaar terug van deze zes maanden durende missie naar het ISS.Datum - Zondag 7 oktober 2012. 10.00 uur t/m 18.00 uur. Toegang: Onbekend.Locatie - Keplerlaan 3 te 2201 AZ Noordwijk (NL). www.spaceexpo.nl. Tel.: 0900 87654321. 069

Guidestar|10-2012

FilipFey

s

IInnaa CCaallddeerraa,, eeeenn ssttrruuccttuuuurrddiiee hheeeell jjoonngg iiss ooff ttoocchh nniieett

070

Rubriek

-Saste

riaond

erdest

erren

Ina of Ina Caldera is een D-vormig gebied datgelokaliseerd is op de maan. Het is eeneigenaardig geologisch gevormde structuur inLacus Felicitatis, coördinaten: Lat 18.6° / Long5.3° E. Het is ook vermeld in de “Lunar 100”op nummer 99 en in de Rükl maanatlas oppagina 22.Het is een kleine formatie van 2.9 km met eendiepte van maar 30 meter. Dit kleine gebiedwas eerst ontdekt door de Apollo astronauten.Visueel voor hen was deze formatiewaarneembaar als een D-vormig figuur metbinnenin vlakken in grijsschakeringen. Doorhet gebruik van een filter konden ze op hetoppervlak van Ina, dit fotografisch in visueellicht een blauwachtige kleur waarnemen. Ditverwees naar titanium rijk basalt. Wanneervulkanisch basalt verouderd over miljoenenjaren, wordt de blauwachtige kleur minder enminder en toch hier is deze sterk aanwezig.Het merendeel van de vulkanische uitbar-stingen op de maan eindigden 3 biljoen jaarterug. Sommige gebieden tot zelf 1 biljoenjaar terug! Waarom toont het gebied rondIna, dan nog zo een typische heldere titaniumrijke basalt afzetting die heel jong is? Het is alsof er verse grond is omgewoeld en opnieuwblootgesteld aan de ruimte. Is dit gebeurddoor vulkanische activiteit of is dit heteindproduct van dieper gelegen gassen dieontsnappen. Misschien hebben die gassen hetbasalt mee gestuwd naar het oppervlak en zedaar verspreidt. Dit bewijst natuurlijk niet dater nog vulkanische activiteit is op de maan.Misschien zijn deze gassen die miljoenen ofbiljoenen jaren gevangen zaten onder degrond, vrijgekomen door een maanbeving.Daar Ina gelokaliseerd ligt aan een kruisingvan twee valleien, zou dit wel eens eenmogelijke oplossing kunnen zijn.Zou de maan toch nog recent actief geweestzijn? De kans op een inslag is klein, dus deoorzaak om de opwelling van het basalt daaraan toe te schrijven is onzeker. Het gebeid ismaar 2.9 km, het verzamelen van kratertjesom deze later te tellen en van daaruit deouderdom te bepalen ligt niet voor de hand.Toch de aanwezigheid van maar tweeduidelijke kraterinslagen groter dan 30 meterop een gebied van 8 vierkante kilometerverwijst opnieuw naar een jonge Ina!Misschien brengt het gebruik van een anderfilter meer aan het licht. Een filter dat kijktnaar ijzer dragende mineralen. Opnieuwverwijst deze techniek in de Ferrous band(Fe2+) naar een heel jonge Ina en dit tevergelijken met een jonge krater. Zoals tweemiljoen jaar oude South Ray krater. Anderekenmerken steunen deze theorie, zoals demysterieuze scherpe randen die het gebiedvertoont. Deze zouden normaal moeten

Guide

star|

09-201

2

verdwijnen of verweerd zijn binnen het 50miljoen jaar! Door een constante regen vankleine meteorieten worden deze scherpestructuren gaande weg afgebroken.Wat is er nu eigenlijk aan de hand ? Zoudende foto’s van de (lunar reconnaissance orbiter)LRO Narrow-Angle-Camera meer detailsvrijgeven. Het voordeel is dat de resolutie vande genomen foto’s veel hoger is dan vroegertijdens het Apollo project. Het tellen van kleinekratertjes kan nu veel exacter gebeuren. Metals resultaat! De hoger gelegen gladde tot opeen schaal van enkele meters en over hetalgemeen vlakke delen in Ina, bezitten evenveel kleine kratertjes zoals de omliggendeMare lava’s. Meer dan 3000 leden werden ergeteld wat wijst op een ouderdom groter dan1 biljoen jaar. De lager gelegen ruwergedeelten van Ina vertonen meer rechtlijnigebreuken en cirkelvormig segmentdelen diehoger uitsteken dan de bodem. Dit kanverwijzen op verweerde of verzonkenkraterdelen. Het aantal bewaarde kratertjes ishier veel minder dan op het hoger gelegengedeelde. Hoewel er meer kraterledenaanwezig zijn dan voorgaan gedacht, is hetonwaarschijnlijk dat dit gebied op zijn geheelgevormd werd in het laatste 10 miljoen jaar.Niemand is natuurlijk zeker hoe Ina ontstonden dan nog de twee verschillende terreinen inIna zelf! De scherpe randen en de rondachtigelijnpatronen van de gladde plateaus zijn danwel hints voor een oplossing maar huninterpretatie is onzeker. Wat kan men nuverwachten van Ina door de telescoop ?Het is niet gemakkelijk om vanaf de aarde Inate bestuderen. De kleine omvang en degrijsachtige structuur zonder al veelschaduwafwerping zijn een test voor oog entelescoop. Toch kan men er in slagen mits eengoede seeing om dit fenomeen te ontwaren.Meerdere malen heb ik het kleine D-vormigefiguurtje kunnen waarnemen door de 20”Newton en de C11 Sct. De volgende maal is de15cm Maksutov aan de beurt, ik ben albenieuwd als dit haalbaar zal zijn? Wat heb jenu nodig om met zekerheid dit kleine D-vormpje waar te nemen. Eerst en vooral eengedetailleerde foto met de locatie van Ina.Zonder dit is slagen zo goed als onmogelijk.Een goede seeing is een must en filter gebruikzal zeker het contrast opvoeren. Hoewel bijgrote verhouding vind ik filtergebruik mindernodig, daar het licht reeds verzwakt wordtdoor het inzoomen op een klein gebied.Natuurlijk is alles afhankelijk van dekijkerdiameter en de F-verhouding alsook degroothoek van het oculair. Een ding is zekerhet contrast met het omliggende gebied isniet groot dus een te donkere filter zal nadeligwerken. Ga eerst en vooral op zoek naar de

Info - Geboren in het jaar1961 te Tielt en opge-groeid in Meulebeke benik een West Vlamink inhart en ziel. Mijn schoolperiode hebik dan ook doorgebracht in omstre-ken en later ook mijn beroep alshooggeschoold houtbewerker enlater als leerkracht aan het VTI teIzegem. Ik ben getrouwd in 1981met Chantal en samen hebben weeen dochter. Sharon is afgestudeerdals Bachelor in Elektro-Mechanica enChantal is professioneel kunstena-res. Reeds meer dan 30 jaar isastronomie een ver doorgedrevenhobby voor mij. Gestart met een 50mm kijkertje en lid van de VVS enlater van de werkgroep Deep-Sky enzonwaarneming is mijn hobbyveranderd in dagelijkse bezigheid.Bepaalde dromen om iets op testarten en mensen een kans tegeven om de sterrenhemel tebewonderen heb ik al tijd in mijgehad. Griekenland lag ons beidennauw aan het hart en de keuze wasvlug gemaakt voor een locatie waarsterren kijken vele nachten verze-kerd was. Nu voel ik mij thuis hierop Kreta en ben ik één van degelukkigen die van mijn hobby eenberoep heb kunnen maken.Meer informatie :www.sasteria.com

071

Guidestar|10-2012

072

Foto - Het grootste deel van hetmaanoppervlak is bedekt metinslagkraters. De meeste hiervan zijngelegen in de zogenaamde hoog-landen van de Maan. Deze kratersstammen uit de tijd van het groteoerbombardement, waarin restantenvan het ontstaan van het Zonne-stelsel op de planeten en hunmanen terecht kwamen. Slechts eenminderheid van de kraters, zoalsCopernicus en Tycho, is vanrecentere datum. Het ontbreken vaneen atmosfeer op de Maan laat toedat de kraters na 4 miljard jaar ermeestal nog 'vers' uitzien.

krater Conon (21km) en Manilius (39km).Verbind beide kraters met een lijn en ongeveerhalfweg vind je iets ten zuiden de kraterYangel. Dit is al de eerste test, als je ditkratertje van 9 km niet ziet dan is dezoektocht afgelopen. Voor wie het kratertjekan spotten moet zich nu concentreren op detegenoverliggende vier kratertjes tennoordoosten. Kratertjes die schommelentussen 5 a 7 km en in een gebogen lijn liggen.

Dit is het tweede opstakel die je moetoverwinnen. Een van die kratertjes is dubbel,als je dit kunt onderscheiden zit je op degoede weg om Ina te zien. (Zie foto’s). Trek nueen denkbeeldige lijn tussen de krater Yangelen het laatst vernoemde dubbelkratertje. Deeldeze lijn in het midden en u bent praktisch opIna beland. Focusseer je aandacht nu op dithoger gelegen gebied. Je vindt ten noordentwee kleine uitstekende pieken die onderbepaalde licht omstandigheden heel helderkunnen zijn. Vorm nu een gelijkbenigedriehoek naar het zuiden en de tip is waar Ina

zich bevindt. Kijk voor een iets licht grijzergebied met wat hoger albedo. Wanneer deseeing heel goed is zal je ook de D-vorm tezien zijn, indien je kijker opening grootgenoeg is. De beste dagen zijn wanneer demaan ofwel 8-21-22 dagen oud is. Dus haaldie kijkers boven en laat het mij weten metwelke kijkeropening je Ina hebt kunnenlokaliseren. Wie de mogelijkheid bezit om tefotograferen moet dit zeker proberen. Dit iswerkelijk een uitdaging van de bovensteplank. Met de C11 Sct en de Canon D40 in hetbrandpunt heb ik het als eens geprobeerd.

Verschillende opnames vertonen Inaduidelijker dan weer niet. Dus zoals gewoon-lijk, seeing gebonden. Toch is de D-vormigeformatie op verschillende afbeeldingen te zienna sterk uitvergroten en het na het contrastwat bij te werken. Het resultaat moet zekerbeter kunnen nu ik weet dat dit haalbaar is.Dus wachten op een hoge maanstand en liefstperfecte seeing. Volgende maal probeer ik hetmet Eos Movierec (software programma).Zeker een aanrader voor degenen die met eenEos-camera werken voorzien van de “Liveview” functie. Dit programma geeft je demogelijkheid om de afbeelding te filmen, ookwanneer het object in het camera venster isingezoomd. Dus heel handig voor planeten enalles wat daar omheen draait. Een Pc aan detelescoop is dan wel een must, daar de cameravolledig gestuurd word via het softwarepakket. Ik laat het nu over aan jullie om deuitdaging aan te gaan, om dit kleinemysterieuze plaatsje op de maan telokaliseren. Ik ben benieuwd naar de eerstewaarnemingen en hopelijk ook opnames.Groeten, en wie weet ontmoeten weelkaar hier op het mooie Kreta !

Guide

star|

10-201

2

073

Guidestar|10-2012