Guidestar 08-2009

GuidestarSterrenkunde, klimatologie en ruimtevaart voor iedereen

Het GRATIS e-zine van de Astro Event Group vzw - Jaargang 4 - Augustus 2009

Bezoek ook de Belgische website op www.astronomy2009.be

The guidestar | 03

Dit GRATIS e-zine is een non-profit product van de Astro Event Group vzw en heeft tot doel om sterrenkunde, klimatologie en ruimtevaart te promo-ten naar een zo breed mogelijk publiek.

Verantwoordelijke uitgever

Patrick Jaecques,Astro Event Group vzw,

Prof. J. Vercoulliestraat 38,8400 Oostende. Tel.: 059/51.83.88.

Werkten mee aan dit nummer: Kurt Christiaens, Jean-Pierre Grootaerd, David Vansteelandt en Patrick Jaecques. Ism JWG. Zin om ook een artikel te schrijven of rubriek te onderhouden voor dit e-zine ? Contacteer ons dan via patrick [email protected]

Samenwerking

De redactie van deze publicatie werkt nauw samen met oa de websites www.desterren.net, www.astronomie.be en www.space-page.be en kwam tot stand dankzij de technische onder-steuning van volkssterrenwacht Astro-lab Iris. Door de steun van de diverse auteurs, en natuurlijk de sponsoren, kunnen we deze publicatie GRATIS verspreiden.

Voorpagina

Een Hubble telescoop composietfoto van het hart van de 'Whirlpool galaxy' of M51. Bron: ESA / NASA.

Inhoudelijk

De Astro Event Group vzw noch enige andere persoon die in zijn naam optreedt is verantwoordelijk voor het gebruik dat zou kunnen worden gemaakt van de informatie in deze publicatie of voor eventuele fouten die er, ondanks de uiterste zorg bij de voorbereiding van de teksten, nog in zouden staan. Tevens heeft de redactie alle nodige moeite gedaan om te voldoen aan de wettelijke voorschriften inzake auteursrechten en om contact op te nemen met de rechthebbenden. Elke persoon die benadeeld meent te zijn en zijn rechten wil laten gelden wordt verzocht zich bekend te maken.

Volledig ontworpen met gratis open-source en / of freeware software zijnde Scribus, Gimp, Foxit Reader, Ink-scape, Paint.net en Stellarium.

Deadline artikels

Alle artikels en foto's voor de volgende editie moeten bij de redactie binnen zijn tegen uiterlijk: vrijdag 26 juli.

Meer informatiewww.astro-event-group.be

Inhoudstabel

Editoriaal Redactioneel

Ook een enthousiaste lezer van ons e-zine ? Steun ons dan door lid te worden van onze dynamische vereniging. Het lidgeld, op jaarbasis, bedraagt overigens slechts 15 euro. Kortom, stort het betreffende bedrag op rekening nr.: 380-0195842-70 met vermelding van lidgeld 2009 + je volledige naam en e-mail adres. Zo kunnen we onze diverse GRATIS diensten blijven garanderen. Alvast bedankt !

Dit e-zine kan men het beste raadplegen met de compacte, veelzijdige en stabiele Foxit Reader. De GRATIS PDF lezer die men kan terugvinden en downloaden op:

www.foxitsoftware.com.

Artikel

04 - Het Cosmo Caixa wetenschapsmuseum .................... Patrick Jaecques 06 - Nabij de lancering van Frank De Winne ......................................... Red. 07 - De ERC starting grant ..................................................................... Red. 08 - Moleculen uit de ruimte ................................................................... Red. 09 - Marsmissie... in Moskou ................................................................. Red. 14 - Wat met de Maan ? ........................................................................ Red. 15 - Retourtje Maan ............................................................................... Red. 16 - Op bezoek bij volkssterrenwacht Armand Pien .. Jean-Pierre Grootaerd 18 - Snaartheorie in de praktijk .............................................................. Red. 20 - Een ruimtewandeling, kwart eeuw geleden... ................................. Red. 21 - Astronomische klokken ................................................................... Red. 22 - Water... in de ruimte ........................................................................ Red. 26 - Het spel van de kleintjes .......................................... David Vansteelandt27 - Inslag op Jupiter ............................................................................. Red. 28 - ESA directeur herdenkt de Apollo 11 missie ................................... Red. 29 - Uranium op de Maan ...................................................................... Red. 31 - Nacht van de nacht ......................................................................... Red. 32 - Het B.I.R.A. doet wonderen ............................................................ Red. 32 - The big ask... again ........................................................................ Red. 33 - Biologische zonnecellen ................................................................. Red. 34 - Nieuwe atmosfeerchemie ............................................................... Red. 36 - Bewijzen voor de grote afkoeling .................................................... Red. 40 - Zonsverduistering van de eeuw ...................................................... Red. 41 - Wat met de Space Shuttle ? ........................................................... Red. 42 - Grootste telescoop ter wereld ......................................................... Red. 43 - SpaceShipTwo ................................................................................. Red.43 - Actieve Betelgeuze .......................................................................... Red.

Rubriek

08 - Multimedia: Kosmos (boek) ....................................................... Red. 10 - Cursus: De Zon ............................................................................. JWS 13 - Filmtip: Tron legacy ..................................................... Patrick Jaecques 17 - De AEG kalender ............................................................................ Red. 19 - Het AEG nieuws .............................................................................. Red. 20 - Zoekertjes ....................................................................................... Red. 22 - Diep in ... Augustus ........................................................ Kurt Christiaens24 - Hemelkalender ................................................................................ Red. 30 - Activiteitenkalender ......................................................................... Red. 35 - Wat is... Een nutrino ? .............................................................. Red. 37 38 - Voorstellingen ................................................................................. Red. E

Op 13 mei 2006 droeg directeur Jan Vaessen van het Nederlandse Openluchtmuseum te Arnhem de gekoesterde Europese museum-prijs over aan z'n opvolger, het Cosmos Caixa wetenschaps-museum uit Barcelona. Reden te meer om deze eens te gaan bezoeken...

Het zonnige Barcelona (Spanje) ligt op net geen twee uur vliegen vanuit Brussel. In de praktijk doe je er echter heel wat langer over want het Cosmo Caixa wetenschapsmu-seum ligt aan de rand van de stad. Vanuit het Barcelona Sants treinstation (één van de drie) neem je het best de blauwe L5 metro lijn richting Tibidabo waar je aan het gelijknamige eindstation uitstapt. Vanop het John F. Kennedy plein neem je, in tegenstelling tot wat de meeste gidsen aanbevelen, de bus naar het museum ipv de historische tram. Deze laatste rit is welliswaar stukken leuker maar kost echter vier maal zo veel. Daarenboven stopt de tram niet aan het museum en moet men bij het opstappen duidelijk vragen daar halt te houden. Geen gemakkelijke taak daar zowat niemand in Barcelona enig andere taal dan het Catalaans (of Spaans) machtig blijkt te zijn. Wie verkiest om met de tram te gaan gaat best op zoek naar de uitgestalde duikboot daar er zo goed als nergens wegwijzers terug te vinden zijn. Van daar uit, over de drukke baan, is het nog slechts een kleine honderd meter wandelen tot aan het zeer indrukwekkend uitziende wetenschapsmuseum.

Aan de info-balie wordt je ont-vangen door niemand minder dan Albert Einstein. De toon is dan ook, wat ons betreft, meteen gezet. Het avontuur in het grootste en modern-ste wetenschapsmuseum van Eu-ropa kan beginnen...

Tot onze verbazing kost een toe-ganskaart tot het museum slechts drie euro per persoon. Voor het planetarium moet je drie euro bijbetalen. Dat maakt een totaal van zes euro wat bijzonder weinig is voor een locatie waar je gemak-kelijk een ganse dag in kan rond-kijken.

Foto: De achterzijde van het Cosmo Caixa wetenschapsmuseum met op de achtergrond een waarnemings-koepel op de heuvel.

Dit vijf jaar oude museum is een project van de Catalaanse Caixa banken-groep die, volgens de locale bevolking, heel wat geld steekt in wetenschappelijke en culturele educatieve projecten. Het doel van dit museum is om allerlei wetenschappelijke thema's uit te leggen. En dit niet alleen aan de hand van een resem doe-gerichte activiteiten, zoals hier bij ons in Technopolis, maar ook via een resem indrukwekkende 'displays'. Een combinatie die ervoor zorgt dat vooral ook de ietwat oudere bezoeker er wat aan heeft. Daarnaast hebben ze maar liefst drie grote ruimtes voor tijdelijke tentoonstellingen.

Voorbij de info-balie passeer je langs hun 'science-shop' die zowat de meest diverse en vooral boeiendste is die we sinds jaren hebben gezien. Zowat alles wordt er verkocht. Van leuke pins van Darwin en Einstein tot diverse telescopen. Om nog maar te zwijgen van de uitgebreide selectie boeken, schaalmodellen, posters, gadgets, t-shirts, kits, enz...

Als het je lukt om je los te rukken van al dit moois staat je pas echt een verrassing van formaat te wachten zijnde de indrukwekkende ingang in de vorm van een schier bodemloze put die je meeneemt doorheen de geschiedenis van het heelal. De term 'vertigo' van de gelijknamige Hitchcock film lijkt ons dan ook de perfecte vergelijking. Kortom, een uitdaging voor wie last heeft van grote hoogtes...

04 | The guidestar

Het Cosmo Caixa wetenschapsmuseum

Hoofdartikel

De eerste lancering van een Rus-sische Sojoez-draagraket op de Europese ruimtehaven Kourou is naar een datum in 2010 uitgesteld, meldt de website flightgobal.com. Eerst was gepland dat de eerste Sojoez 2a-1 al in 2007 op Kourou zou vertrekken en daarna was sprake van 28 december 2008. Maar van bronnen bij het Italiaanse en het Europese Ruimte-vaartbureau, ASI en ESA, hoorde flightgobal.com dat de maidenlan-cering nu voor 2010 is voorzien. Nadere details gaf de website niet. Enkele uren voordat Belgisch astronaut Frank De Winne op 27 mei vanop de basis Bajkonoer in Kazachstan naar het Internationaal Ruimtestation ISS vertrok, situeerde directeur-generaal Jean-Jacques Dordain van ESA tegenover Rus-sische en twee Belgische journalisten de eerste Sojoez-start op Kourou "eind dit jaar, begin volgend jaar". Door van op Kourou te lanceren, kan de Sojoez 2-1a 2,7 ton in een geostationaire transfertbaan brengen, tegen 1,7 ton wanneer dit van op Bajkonoer gebeurt, aldus de website. Voor de Sojoez 2-1b zal dat 3,6 ton zijn op Kourou. Nog volgens flightgobal.com is er aanzienlijk uitstel voor de maiden-lancering van de lichte Europese draagraket Vega. In plaats van in november 2009 zal dit pas "ruwweg" in oktober 2010 zijn. De eerste Vega, waarin de Belgische ruimtevaart-industrie een groot aandeel heeft, zal tegen het einde van 2009 wel klaar zijn, net als het lanceercomplex. Maar testen ter plaatse zulle nog veel tijd vragen in 2010, zo tekende de website op uit de mond van Enrico Saggese van het ASI. De Vega moet 1,5 ton in een cirkelvormige baan op 700 km hooge brengen. Bron: Belga / VSV. / 01-07-2009.

Van op de basis Kourou in Frans-Guyana heeft een opgewaardeerde Ariane 5-draagraket succesvol de zwaarste civiele telecommunicatie-satelliet ooit gelanceerd. De derde Europese Ariane van dit jaar vertrok om 19.52 uur Belgische tijd. Ruim 26 minuten later zou de TerreStar 1-satelliet van de nieuwe Amerikaanse operator voor mobiele telecom-municatie TerreStar Networks vrijkomen uit de nok van de 50 meter hoge superraket. De beoogde voorlopige geostationaire baan heeft een perigeum van 250 km, een apogeum van 35.786 km en een inclinatie van 6 graden ten opzichte van de Evenaar. De uiteindelijke geostationaire positie zal 111 graden westerlengte zijn. De door Space Systems/Loral gebouwde kunstmaan weegt 6,9 ton en is daarmee de zwaarste commerciële telecomsatelliet die ooit in de ruimte is gebracht, aldus Arianespace, het bedrijf dat de raket uitbaat. Met een minimale levensduur van 15 jaar zorgt de TerreStar 1 voor beveiligde mobiele communicatie-diensten van de nieuwe generatie ten behoeve van regeringen, rurale gemeenschappen en bedrijven in Noord-Amerika. Bron: Belga / JV / 01-07-2009.

Mail ons uw nieuws [email protected]

De boom die centraal staat, of beter hangt, binnenin de in staal en glas opgetrokken zuil blijkt uit een mangrove afkomstig te zijn en stelt het ontstaan en de vertakking van het leven voor.

Helemaal onderaan

Helemaal onderaan, waar de omgevingstemperatuur is overge-gaan van een broeiende hitte tot een aangename koelte, komen we in het centrale gedeelte van het museum. De visuele prikkel die je hier oploopt zorgt er voor dat je niet direct weet welke richting je uit wil. Want het ziet er werkelijk allemaal zeer indrukwekkend uit. De gigantische duistere zaal is bijzonder sfeervol verlicht en hier en daar zie je reuzegrote animaties geprojecteerd op zowel de vloeren als de muren. Zo zien we het graag.

Daar een brochure met een platte-grond niet voorhanden was is het wat zoeken want alle thema's lijken door elkaar te lopen. Iets wat geen-zins een probleem leek daar werkelijk elk onderdeel bijzonder boeiend wordt voorgesteld. Ook de vele sub-thema's zijn ronduit geniaal gevonden. Zo kan je de evolutie van het mes terugvinden, van stenen pijl tot chirurgisch materiaal, in de ruimte waar de evolutie van de mens wordt besproken. De diverse levensgrote wassen beelden van onze oudste voorvaarderen (van Neanderthaler tot Homo sapien) zijn niet alleen een prachtige bijkomstigheid, maar vooral educatief veel interessanter omdat de anatomische verschillen beter tot hun recht komen. Maar hiervoor zijn we eigenlijk niet gekomen, dus wandelen we ietwat terug naar waar alles begon...

De zaal waar het universum wordt beschreven is nog donkerder dan de rest van het voornamelijk onder-

grondse complex. In heel wat schaalmodellen, aangevuld met prachtige animaties op reuzegrote schermen, wordt het ontstaan van het heelal uit de doeken gedaan. Net zoals alles in dit unieke museum kan men alles terugvinden in het Catalaans, Spaans en... in het Engels. En dat was een verademing nadat we na vier dagen nog zo goed als niemand zijn tegengekomen die deze taal machtig was. Hoedanook, bij som-mige animaties, of beter kortfilms, is het soms even wachten totdat de Engelse versie vertoond wordt. Maar dat leek geen enkel probleem doordat er daarnaast nog heel wat te lezen en bekijken valt.

De zaal van menselijke werktuigen, die hieraan grenst, rond af met de vertoning van een kortfilm over een ruimte-lift die verdacht veel ge-lijkenissen had met een scene uit de kortfilm 'Postcards from the future'. En wat bleek... we hadden gelijk. Onze amerikaanse vriend Alan Chan bleek ook hieraan mee-gewerkt te hebben.

De hoofdattractie is ongetwijfeld het tropische regenwoud die deels onder water staat en waarin een resem exotische en vooral gevaar-lijke vissen zich thuis voelen. Het regenwoud is een écht werkend stukje natuur waar de ene eet en de andere gegeten wordt.

En wie sterft kan wel eens terug-keren als fossiel. En zo zijn er wel een hoop terug te vinden. Van varens, kevers, muizen tot dino-sauriërs.

Als laatste onderdeel bezochten we het gloednieuwe planetarium. Hy-permodern materiaal waar duidelijk een hoop fondsen zijn naartoe gegaan maar... waar men duidelijk nog werk moet maken van een degelijke voorstelling. De vertoning is, in het Engels hoorbaar via kwalitatieve hoofdtelefoons, verwar-rend en af en toe zelfs ronduit fout. Ook is de projectie niet geheel scherp en vaak te lichtzwak. We vermoeden dat de besturing door een vriendelijke maar zeer jonge jobstudent hier voor wat tussen zou kunnen zitten. Klagen mogen we echter niet. Want het geheel is écht meer dan de moeite waard. Een absolute wetenschappelijke aanrader !

Och, en we vergaten het bijna maar dit uitermate boeiende museum heeft ook een Belgische 'link' daar de Europse museum-prijs is overgedragen door niemand minder dan Koningin Fabiola.

Meer informatiewww.fundacio.lacaixa.es

The guidestar | 05

Kortnieuws

06 | The guidestar 06 | The guidestar

Terwijl u misschien uw vakantie doorbrengt aan zee, of in de Provence, ging Gentenaar Kurt Dequick (AEG) even verpozen in Kazachstan. Hij woonde er de lancering van Frank De Winne bij. Zijn volgend reisdoel is Florida, waar hij de laatste lancering van een Space Shuttle wil meemaken. De uitgedunde Shuttle vloot wordt door NASA na bijna 30 jaar dienst immers op rust gesteld. Kurt Dequick is informaticus en gepassioneerd door ruimtevaart en sterrenkunde: 'Het begon allemaal bij de allereerste lancering van een ruimteveer in 1981. Die werd live uitgezonden en ze heeft op mij als 11-jarige een diepe indruk nagelaten.'

Kurt heeft thuis een verzameling schaalmodellen van ruimtetuigen, en een uitgebreide collectie science fiction boeken, ondertussen zo'n zeshonderd stuks groot. Een beetje verwonderlijk genoeg is hij geen Trekkie (een Star Trek fan). Hij kan nog wel de originele reeks appreciëren, de latere series vindt Kurt heel wat minder. Star Wars spreekt hem meer aan.

Vorig jaar ging Kurt Dequick al kijken naar een totale zonsverduis-tering in Siberië. Toen hij nadien hoorde dat Volkssterrenwacht Urania (Hove) een reis organiseerde naar Bajkonoer om de lancering van De Winne mee te maken, was Kurt onmiddellijk kandidaat. 'In je eentje geraak je moeilijk in Bajkonoer, en al zeker niet bij de lancering.", aldus Kurt. Veel kregen ze echter niet te zien van De Winne. Het Urania gezelschap zag wel de R'eady To Go' plechtigheid, waarbij de astronauten in het openbaar verklaren klaar te zijn voor hun missie, net voor de

lancering. Zo konden ze toch een glimp opvangen van Frank De Winne.

Foto: Kurt Dequick met getuigschrift uit Bajkonoer. Bron: Het Nieuwsblad.

Tussen dit plechtig moment en de lancering kregen ze zelf nog ondefinieerbaar vettige frieten als lunch opgediend, in een wat Kurt omschrijft als een uit de vervlogen gloriedagen van de Sovjet-Unie daterende refter. De astronauten moeten het met nog minder stellen. Er is nu eenmaal geen toilet in een Sojoez, en de vlucht naar ISS duurt lang. Uiteindelijk belandden ze nabij het lanceerplatform. Nabij is in dit geval op een goede 1400 meter afstand, omwille van de veiligheid. De lancering zelf was indrukwek-kend: "Je voelt de bodem echt onder je voeten trillen, het geluid van de motoren is oorverdovend, en het licht van de steekvlam zo helder dat je er nauwelijks kan in kijken. Je hoort wel links en rechts wat gejuich tijdens de

lancering, maar applaus op de tribune kwam er pas nadat de raket uit het zicht was verdwenen." Met zijn verrekijker kon Kurt nog de ontkoppeling van de eerste trap zien. Die valt uiteindelijk gewoon terug op aarde, in de steppe. Vroeger lieten de Russen die dingen gewoon liggen, nu worden ze gerecupereerd, vooral omdat ze omwille van giftige stoffen ronduit gevaarlijk zijn voor nietsvermoedende kinderen van nomaden. Tijdens hun verblijf werden ze vanuit België via SMS op de hoogte gehouden van eventuele lanceerproblemen. Vooral het weer durft wel eens roet in het eten gooien, al heeft een Soyouz raket daar wel minder last van dan een Space Shuttle. Dat zal voor de Floridareis van volgend jaar de grootste uitdaging zijn. Je zal maar een vlucht geboekt hebben om dan te horen dat de lancering een paar weken wordt uitgesteld. Bajkonoer omschrijft Kurt Dequick als een levendige stad, met een jonge bevolking, met de traditionele monumenten en heroïsche beelden uit het Sovjet-tijdperk. De stad ligt zeer geïsoleerd in de steppe, en alles moet per vliegtuig worden aangevoerd. Erg groen ook, maar dat is enkel mogelijk via perma-nente irrigatie.

Vindt hij de (dure) missies naar ISS verantwoord? (aarzelend) "Mja, is wel ergens nuttig denk ik. Maar uiteindelijk blijft het natuurlijk wat rondjes draaien. Veel liever zou ik wat grotere uitdagingen zien, een reis naar Mars lijkt me interessanter." En zou hij zelf eens mee willen reizen? "Dat is lang mijn droom geweest. Misschien ooit als ruimtetoerist, als de prijzen wat democratischer worden (lacht)".

Nabij de lancering van Frank De Winne

Artikel

De ERC starting grant

The guidestar | 07

Minister Maria van der Hoeven tekent op 2 juli in Den Haag een overeen-komst met de Europese ruimte-vaartorganisatie ESA voor de bouw van een nieuwe grotendeels Neder-landse satelliet. Onder gezamenlijke leiding van de nieuwe Nederlandse ruimtevaartorganisatie Netherlands Space Office (NSO) en de ESA ontwikkelen Nederlandse bedrijven en instituten het ruimte-instrument TROPOMI. ESA zorgt voor de bouw van de rest van de satelliet. TROPOMI gaat na de lancering in 2014 vanuit de ruimte de mondiale verspreiding van luchtvervuiling en broeikasgassen in kaart brengen. Groen licht voor de bouw van TROPOMI kwam feitelijk tijdens de ESA-conferentie voor ruimtevaartministers in november vorig jaar in Den Haag. Daar besloten de ministers tot de bouw van de satelliet. Eerder had de Nederlandse overheid al 78 miljoen Euro beschikbaar gesteld voor de bouw van het TROPOMI-instrument en de verwerking van de gegevens. TROPOMI is een samenwerking tussen KNMI, SRON, TNO en Dutch Space, in opdracht van het NSO. De wetenschappelijke leiding is in handen van het KNMI. Dutch Space is hoofdaannemer voor de bouw van het instrument. TROPOMI wordt gefinancierd door de ministeries van Economische Zaken, van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, van Verkeer en Waterstaat en van Volkshuis-vesting,Ruimtelijke Ordening en Milieu. Namens ESA zal directeur-generaal Jean-Jacques Dordain de overeenkomst tekenen. Bij de ondertekening zullen verschillende Nederlandse betrokkenen bij het project aanwezig zijn.

Met behulp van het Japanse Aster-instrument aan boord van de Amerikaanse Terra-satelliet is de meest gedetailleerde topografische kaart van de aarde ooit samengesteld. Van 99 procent van het landoppervlak van onze planeet tussen 83 graden noorder- en zuiderbreedte is nu een hoogtekaart beschikbaar, waarbij metingen zijn verricht voor punten op een onderlinge afstand van 30 meter. Met een radarinstrument aan boord van de spaceshuttle was eerder 80 procent van het landoppervlak van de aarde op deze manier in kaart gebracht, tussen 57 graden zuider-breedte en 60 graden noorderbreedte. Het / digital elevation model/ (DEM) dat op basis van de nieuwe Terra-metingen is verkregen, is vrij beschikbaar voor iedereen die er gebruik van wil maken. Uiteindelijk zal de informatie opgeslagen gaan worden in een grote dastabase die beheerd wordt door de World Meteorological Organization: het Global Earth Observation System of Systems. 29-07-2009.


Kortnieuws

De astronomen Prof. dr. Amina Helmi (Rijksuniversiteit Groningen) en Dr. Andrey Baryshev (SRON) hebben van de European Research Council (ERC) een Starting Grant toegekend gekregen van resp. 1,6 en 0,9 miljoen euro.

De ERC is in 2007 door de Europese Unie opgericht voor de financiering van baanbrekend onderzoek. De Starting Grant is bedoeld voor onderzoekers die twee tot negen jaar geleden zijn gepromoveerd en zich willen vestigen als onafhankelijk onder-zoeksleider.

Amina Helmi werkt op het Kapteyn Instituut aan de archeologie van onze Melkweg. Ons melkweg-stelstel is waarschijnlijk geleidelijk aangegroeid met kleinere sterrenstelsels. Helmi spoort die aparte sterrenstelsels ('fossielen') op en bedrijft dus een soort astro-archeologie. Helmi wil de ERC-subsidie inzetten in de voor-bereidingen van de Gaia ruimte-missie. Gaia gaat een miljard sterren in onze Melkweg tot in detail in kaart brengen. Binnen het Aquarius-project voert zij met haar promovendi simulaties uit die aantonen dat de enorme halo van de Melkweg is ontstaan uit een serie botsingen en versmeltingen van miljoenen veel kleinere brokken donkere materie die bij de oerknal zijn gevormd. Sommige hebben het proces overleefd; de grootste herbergen de bekende satelliet-stelsels van de Melkweg, zoals de Grote en Kleine Magelhaense Wolk en het dwergstelsel Sagittarius.

Andrey Baryshev werkt als ‘instrument scientist’ bij ruimte-onderzoeksinstituut SRON aan de ontwikkeling van nieuwe detec-toren, zowel voor ruimtetelescopen als voor telescopen op de grond. Hij werkt onder andere aan de technologie van de band 9-detectoren van ALMA (Atacama Large Millimeter Array), de nieuwe submm-telescoop die in aanbouw is in Noord-Chili. Deze technologie is afgeleid van het HIFI-instrument aan boord van de ruimtetelescoop Herschel. Met de ERC-subsidie gaat Baryshev zogenoemde Microgolf Kinetische Inductie Detectoren (KIDs) ontwikkelen. KIDs zijn supergevoelige stralings-detectoren die functioneren bij extreem lage temperaturen van een tiende graad boven het absolute nulpunt. Bij KID-detectoren is het relatief eenvoudig om meerdere pixels te plaatsen. Het voordeel daarvan is dat het minder tijd kost om een optimaal gedetailleerde afbeelding te maken van astronomisch interessante objecten. Deze detectoren worden specifiek ontwikkeld voor toepas-sing in de volgende generatie ver-infrarood-ruimtetelescopen, waar-van alle optica actief wordt gekoeld. Die zijn zo gevoelig dat straling uit de donkerste hoeken van het heelal gemeten kan worden.

Foto: Gaia (een afkorting van "Global Astrometric Interferometer for Astrophysics") is een in aan-bouw zijnde ruimtesonde van ESA, waarvan de lancering gepland is in 2011. Het doel van deze sonde is een nauwkeurige driedimensionale dynamische kaart van heel onze Melkweg te maken.

Meer informatiehttp://erc.europa.eu

Artikel

Kosmos

Multimedia

08 | The guidestar

Kosmos: De geschiedenis van de sterrenkunde van Stonehenge en Hubble tot verder...

Wie wel eens in een heldere nacht naar boven heeft gestaard, begrijpt waarom de mensheid gefascineerd is door het heelal. Dit rijk geïllustreerde boek voedt die fascinatie. In een toegankelijke stijl schetst Harm Habing de geschiedenis van de sterrenkunde. Een overzichtswerk zoals dat niet eerder in de Nederlandse taal is verschenen. Het behandelt de vroegste astronomie vanaf de zonnewijzers van Stonehenge. In de Griekse tijd was met name Aristoteles invloedrijk. Hij meende dat sterren gaatjes waren in de hemelvloer en dat de planeten om de aarde heen draaiden. Copernicus, Galilei en Newton

zouden dit beeld later corrigeren: de zon staat in het midden van ons stelsel.

Auteur: H. Habing, samengesteld door E. Echternach. Taal: Neder-lands. Uitgever: Veen Magazines. ISBN: 9789085711193. Verschij-ningsdatum: 20-06-2009. Richtprijs: 40 euro. Vanaf het najaar ook te koop via de Eurekashop !

Meer informatiewww.veenmagazines.nl

Tussen de sterren is niet alleen leegte. Er zweven ook stoffen als methanol en koolstofdioxide. De Leidse onderzoeker Fedor Gou-mans wil verklaren hoe die zijn ontstaan onder omstandigheden die dat juist onmogelijk zouden moeten maken. Hij kreeg daarvoor een Veni-beurs van de Neder-landse Organisatie voor Weten-schappelijk Onderzoek.

Het is verbazingwekkend dat er in de ruimte moleculen gevormd worden. De ruimte is biljoenen malen ijler dan lucht. Dat maakt de kans dat twee atomen elkaar tegenkomen en een molecuul kun-nen vormen erg klein. En zelfs als een molecuul gevormd wordt, valt hij meestal weer snel uit elkaar omdat er bijna nooit een ander molecuul in de buurt is om het overschot aan energie weg te vangen.

Dat er toch moleculen in de ruimte worden gevormd, komt waar-schijnlijk door de stofdeeltjes die in bepaalde gebieden zweven en

waarop losse atomen en moleculen blijven plakken. De kans dat atomen een ander atoom op een stofdeeltje tegenkomen is daardoor veel groter dan in de omringende ruimte. Ook kan het stofdeeltje de energie opvangen die vrijkomt als een molecuul gevormd wordt, zodat het nieuwe molecuul kan afkoelen en stabiliseren. Maar daarmee kan nog niet alles verklaard worden.

‘Van koolstofmonoxide weten we hoe het ontstaat, daar hebben we althans een plausibele verklaring voor’, vertelt Fedor Goumans. ‘Maar bij koolstofdioxide en methanol is er een probleem. Voor het vormen van die moleculen is er een reactiebarrière.’

Die barrière is een soort weerstand die de atomen moeten overwinnen, voordat ze met elkaar kunnen reageren, net zoals je bij een klemmende deur eerst veel kracht moet zetten voordat hij opengaat. Normaal wordt die barrière overwonnen omdat de moleculen snel genoeg bewegen (dat wil

zeggen dat de temperatuur hoog genoeg is) en de botsing daardoor voldoende energie oplevert voor de reactie. Maar de gebieden in het heelal waar moleculen ontstaan zijn daar veel te koud voor: de temperatuur ligt daar rond de 260 graden onder nul. Dat betekent dat de atomen niet snel genoeg bewegen om de reactiebarrière te overwinnen.

Hoe kunnen die reacties dan toch plaatsvinden? Goumans: ‘Een mogelijkheid, of eigenlijk dé moge-lijkheid, is dat het waterstofatoom tunnelt door de barrière. Als een deeltje ‘tunnelt’ is het alsof het op een magische manier van de ene kant naar de andere kant van een hindernis wordt getransporteerd, zonder ‘door’ de hindernis heen te gaan. Het is alsof je in je kelder was en ineens op zolder staat, zonder dat de kelderdeur open is gegaan of dat je hebt moeten lopen.

Meer informatiehttp://nl.wikipedia.org/wiki/Molecuul

Moleculen uit de ruimte

Artikel

The guidestar | 09

Zes bemanningsleden hebben van-daag een gesimuleerde Marsmissie afgerond. Ze verlieten na 105 dagen voor het eerst de speciale geïsoleerde basis in Moskou in Rusland. De missie hoort bij het programma Mars500 met behulp waarvan we de psychologische en medische aspecten van langdurige ruimtevluchten kunnen begrijpen.

Onder de bemanning van zes personen waren twee ESA-bemanningsleden: Oliver Knickel, een werktuigbouwkundige van het Duitse leger, en Cyrille Fournier, een vlieger uit Frankrijk. De andere vier kwamen uit Rusland: kosmonauten Sergei Ryazansky (commandant) en Oleg Artemyez, Alexei Baranov, een arts, en Alexei Shpakov, een sportfysioloog. “We hebben onze missie met succes volbracht,” aldus Oliver Knickel, deelnemer aan Mars500 voor ESA. “Dit is een grote prestatie waar ik erg trots op ben. Hopelijk helpen de wetenschap-pelijke gegevens die we de afgelopen maanden hebben verzameld bij het mogelijk maken van een Marsmissie.”

In de geïsoleerde basis op het Russisch Instituut voor Bio-medische Problemen (IBMP) heeft de bemanning een aantal scenario's beleefd alsof ze echt een reis naar de Rode Planeet maakten. De lancering, de reis naar Mars, de aankomst op de planeet, een bezoek aan het Marsoppervlak en uiteindelijk de lange terugreis. De deelnemers zijn ook onder-worpen aan wetenschappelijke experimenten. Daarmee werden de effecten van isolatie op verschil-lende psychologische en fysio-logische parameters beoordeeld. De bemanning heeft voor een deel zelf voedsel gekweekt, zoals sla, radijs en kool, als aanvulling op de

voorverpakte maaltijden in astronautenstijl. In hun vrije tijd konden ze lezen, films kijken en samen muziek maken en spelletjes spelen. “Gedurende de volledige 105 dagen was de teamgeest uitstekend,” aldus Cyrille Fournier, deelnemer aan Mars500 voor ESA. “Je kunt alleen zo lang in een afgesloten omgeving leven als de bemanning het echt goed met elkaar kan vinden. Het is me in die 105 dagen heel duidelijk geworden dat het succes van de missie helemaal van de bemanning afhangt.”

Simonetta Di Pippo, ESA's Directeur Bemande ruimtevaart, was aanwezig toen het luik openging en begroette de bemanning toen deze uit de module kwam. "De bemanning heeft het uitstekend gedaan," aldus Di Pippo. "Ik wil vooral Oliver en Cyrille feliciteren – ik ben trots op de persoonlijke en profes-sionele bijdragen die ze hebben geleverd om van deze 105 dagen lange simulatie een succes te maken. Ik verheug me op de volledige simulatie, volgend jaar, die 520 dagen zal duren. Deze en andere onderzoeken op aarde helpen Europa om verdere stappen te zetten in de bemande ruimtevaart. Bijvoorbeeld om het ISS te gebruiken om naar de maan terug te keren en ooit nog verder te gaan.”

In het begin van 2010 wordt een andere bemanning van zes personen in dezelfde ruimte ingesloten om een volledige Marsmissie van 520 dagen mee te maken. Beide onderzoeken zijn onderdeel van het programma Mars500 dat wordt uitgevoerd door ESA en haar Russische partner IBMP. Bron: ESA.

Marsmissie... in Moskou

Artikel

Na een langdurige 'vlekkenloze' periode, verschenen begin juni de eerste kleine donkere vlekken op de zon. Dat luidde het begin in van zonnecyclus 24, die in 2012 of 2013 zijn hoogtepunt zal bereiken. Dat de activiteit van de zon aan het toenemen is, bewijst de ontwikkeling van een forse nieuwe zonnevlekkengroep het afgelopen weekend. De groep zonnevlekken - gebieden op het zonsoppervlak waar de temperatuur enkele honderden graden lager is dan in de omgeving - heeft bepaald geen recordomvang, maar is wel de grootste van de afgelopen twee jaar. De groep, die het nummer 1024 heeft gekregen, produceert ook redelijk grote uitbarstingen op de zon: zogeheten zonnevlammen. 07-07-2009.

Met de Europese röntgensatelliet XMM-Newton is doorslaggevend bewijs gevonden voor het bestaan van middelzware zwarte gaten. Die zijn enkele honderden keren zo zwaar als de zon - veel zwaarder dan de zwarte gaten die ontstaan bij de supernova-explosies van zware sterren, maar veel minder zwaar dan de kolossale zwarte gaten in de kernen van sterrenstelsels. In november 2004 heeft XMM-Newton een variable bron van röntgenstraling bestudeerd in de buitendelen van het verre sterren-stelsels ESO 243-49, op 290 miljoen lichtjaar afstand. De bron, HLX-1 geheten, produceert een paar honderd miljoen keer zo veel röntgenstraling als de zon. Vervolgwaarnemingen met grote optische telescopen lieten zien dat de röntgenbron niet samenvalt met een bron van zichtbaar licht. De röntgenstraling is dus niet afkomstig van een voorgrondster of een sterrenstelsel op veel grotere afstand. De enige manier om de waargenomen röntgenstraling te verklaren is een zwart gat met een massa van ruim vijfhonderd zonsmassa's, aldus de onderzoekers in een artikel dat deze week in 'Nature' staat. De röntgenstraling wordt opgewekt in materie die op kleine afstand rond het zwarte gat rondcirkelt. Volgens sommige theorieën zijn middelzware zwarte gaten de 'bouwstenen' waaruit via onderlinge versmelting de superzware zwarte gaten in de kernen van sterrenstelsels ontstaan. 01-07-2009.

Met de Europese APEX-telescoop op de 5000 meter hoge Chajnantor-vlakte in Noord-Chili is een extreem gedetailleerde kaart gemaakt van de verdeling van koud stof in het Melkwegstelsel. APEX (Atacama Pathfinder EXperiment) is een schotelantenne waarmee kosmische submillimeterstraling wordt waarge-nomen. Die straling is voor een belangrijk deel afkomstig van koude stofwolken waaruit in de toekomst nieuwe sterren ontstaan. Op de stofkaart van het Melkwegstelsel zijn duizenden verdichtingen zichtbaar - de geboorteplaatsen van nieuwe sterren. Met het internationale ALMA-observatorium (Atacama Large Milli-meter Array), dat momenteel in aanbouw is op de Chajnantor-vlakte, zullen vergelijkbare waarnemingen in de toekomst nog veel nauwkeuriger worden uitgevoerd. De APEX-kaart (ATLASGAL geheten, APEX Telescope Large Area Survey of the GALaxy) beslaat 95 vierkante graden aan de hemel. 01-07-2009.


Kortnieuws

Net als alle andere sterren is de zon ooit ontstaan uit een grote kosmische gaswolk die onder zijn eigen gewicht in elkaar zakte. Zo’n gaswolk begint niet zomaar met samentrekken, maar heeft daarvoor eerst een zetje nodig, bijvoorbeeld van een exploderende reuzenster, een supernova, in de nabije omgeving. In zo’n wolk kunnen honderden sterren tegelijk ont-staan. Zo’n wolk is behoorlijk zwaar – dat moet ook wel, anders kan de zwaartekracht het niet winnen van de naar buiten toe gerichte gasdruk tussen de deeltjes van de wolk. Die gasdruk is het gevolg van botsingen tussen de gasdeeltjes en neemt toe naarmate de wolk verder wordt samengeperst. Sterren ontstaan dus altijd in groepen, zogenaamde sterrenhopen, die pas later grotendeels uit elkaar vallen. Onze zon heeft zijn geboortewolk al lang geleden verlaten.

Protosterren

Tijdens het samentrekken van een gaswolk ontstaan er verdichtingen in de wolk, die uit zullen groeien tot sterren. Door het samentrekken neemt hun inwendige druk en de temperatuur toe, en de ‘proto-sterren’ beginnen hun overtollige warmte uit te stralen. Hierdoor kan de zwaartekracht een protoster steeds verder samenpersen. De protoster wordt steeds heter, en uiteindelijk straalt hij vooral in zichtbaar licht. Intussen zijn de druk en de temperatuur in het centrum zo hoog geworden, dat waterstof begint te fuseren tot helium. Door de naar buiten gerichte energie-stroom stopt het samentrekken en wordt de ster stabiel. Uit het niet gebruikte gas en stof dat in een platte schijf om de ster draait, kunnen planeten ontstaan. Zware sterren trekken heel snel samen: binnen een paar miljoen jaar. Lichte sterren zoals de zon doen er zo’n 30 miljoen jaar over. Toch is dat maar een schijntje vergeleken met de tijd dat de zon kan stralen met zijn voorraad aan waterstof in de kern: ruim 10 miljard jaar. De zon is nu zo’n 4,5 miljard jaar oud, dus ongeveer halverwege.

Rode reus

Als de waterstof in de kern opraakt, komt het einde van de zon in zicht. Zodra er minder energie wordt opgewekt, gaat de zwaartekracht

De Zon (deel 3/4)

Cursus

10 | The guidestar

de kern van de zon weer samenpersen. Die wordt daardoor steeds heter en de druk wordt steeds groter. Door dit samen-trekken wordt zoveel extra energie opgewekt, dat de buitenzijde van de zon zal opzwellen tot een rode reuzenster. Uiteindelijk begint in de kern helium te fuseren tot koolstof, terwijl in een schil daarbuiten nog steeds waterstof tot helium fuseert. Hierdoor kan de ster zijn leven nog enkele miljoenen jaren rekken. De koolstof hoopt zich op in de kern, waardoor de heliumfusie wordt verplaatst naar een schil daar-buiten. De ster is nu zo groot en opgezwollen – wellicht zelfs tot voorbij de huidige baan van de aarde – dat hij zijn ijle buitenlagen niet langer meer kan vasthouden. Een lichte ster als de zon zal in een tijd van enkele tienduizenden jaren zijn buitenlagen wegblazen. Dit gas kan zichtbaar worden als een planetaire nevel. De kale sterkern die overblijft, zal nog heel lang blijven stralen als een hete, witte dwergster, lang nadat de kernfusie is gestopt.

Foto: Sterren worden geboren in dit soort gas- en stofnevels. De zwaarste sterren ontstaan het eerst en zullen met hun felle straling de donkere nevel verdampen. Het verhitte gas gaat vervolgens zelf stralen. Deze foto van NGC 2080 werd gemaakt met de Hubble-ruimtetelescoop. Bron: NASA.

Zonsverduisteringen en de corona

Het is een prachtige, zonnige dag. Maar langzaam wordt het don-kerder. De bijna wolkenloze hemel krijgt een vreemde, staalblauwe kleur. Ook de weinige wolkjes veranderen van witte watten-bolletjes in donkere schimmen.

Wat is er aan de hand? Als je iets van de sterrenhemel weet, heb je het vast al begrepen: er vindt een totale zonsverduistering plaats. Zonsverduisteringen zijn niet echt zeldzaam: bijna elk jaar is er op aarde wel één te zien, soms zelfs twee. Maar jammer genoeg is zo’n verduistering alleen vanaf een smalle strook op aarde zichtbaar. Het kan dus heel lang duren voordat je op een bepaalde plek (weer) een totale zonsverduistering te zien krijgt. Elke plek op aarde krijgt gemiddeld maar eens in de 360 jaar een totale zons-verduistering te zien. De volgende keer dat dit in Nederland of België gebeurt, is in het jaar 2135 – over meer dan een eeuw dus!

The guidestar | 11

De nieuwe Vlaamse regering stopt rond de 515 miljoen euro in een eigen energiemaatschappij met de werk-naam Vl.Energie. De bedoeling is groene energieproductie fors op te trekken. De onderhandelaars van CD&V, sp.a en N-VA bereikten gisterenavond een akkoord over een ontwerp van regeerakkoord. "De eerste lezing", heet dat. Vanaf vandaag begint de tweede lezing met de discussie over "de financiële ruimte". Intussen is de beslissing genomen om een Vlaamse energie-maatschappij op te richten. Voorlopig heeft die de werknaam Vl.Energie. In een eerste fase zal Vlaanderen al zijn huidige participaties in (groene) energiebedrijven bundelen, goed voor zo'n 315 miljoen euro. Via de PMV is Vlaanderen nu al mede-eigenaar van onder meer Thenergo en Biofer (biomassa). Daarnaast komt er een kapitaalinjectie, het cijfer van 200 miljoen circuleert. Daarmee kan VL.Energie dan participeren in onder meer Aspiravi (windenergie) en Enfinity (zonne-energie). "Bedoeling is om zo een speler te creëren die van de schaalvoordelen kan profiteren én het huidige oligopolie van Electrabel en SPE wat kan bevechten", zei een onderhandelaar. "Belangrijk is sneller de Europese doelstellingen over groene stroom te halen. Een andere activiteit wordt de export van groene technologie." Bron: Belga / ADV / 06-07-2009.

Amerikaanse onderzoekers hebben een mogelijk verband ontdekt tussen de activiteitscyclus van de zon en het klimaat op aarde. Uit hun onderzoek blijkt dat als de zon het hoogtepunt van haar activiteit bereikt, en dus iets meer straling produceert, de wolkeloze delen van de Grote Oceaan voldoende opwarmen om meer zeewater te laten verdampen. Hierdoor nemen de neerslag en de passaatwinden in intensiteit toe, en koelt het oostelijke deel van de tropische Grote Oceaan af. Deze keten van gebeurtenissen heeft gevolgen die vergelijkbaar zijn met een zogeheten La Niña-gebeurtenis, maar dan verder oostwaarts en slechts half zo sterk. De afkoeling van het oceaanwater wordt de jaren erna gevolgd door een El Niño-achtig patroon, waarbij het oceaanwater juist warmer is dan normaal. Ook dit effect is twee keer zo zwak als bij een echte El Niño. Echte La Niña's en El Niño's, die op andere wijze ontstaan, zijn van aantoonbare invloed op het wereldklimaat. In hoeverre dat met hun door de zonneactiviteit veroorzaakte tegen-hangers ook het geval is, is nog onduidelijk. Maar het lijkt aannemelijk dat de invloed van de zon, afhankelijk van het moment waarop het activiteitsmaximum optreedt, zowel een versterkend als een verzwakkend effect kan hebben. 16-07-2009.


KortnieuwsWat is een zonsverduistering ?

Zonsverduisteringen, ook wel eclipsen genoemd, ontstaan als de maan bij zijn beweging langs de hemel vóór de zon langs schuift. Op dat moment werpt de maan zijn schaduw op de aarde. Doordat de schaduw van de maan vrij klein is – een paar honderd kilometer in diameter – krijgt lang niet iedereen op aarde op dat moment een totale zonsverduistering te zien. Wel is in een breder gebied, dat net buiten de eigenlijke maanschaduw ligt, een gedeeltelijke zonsverduistering te zien. Dat we niet vaker dan één of twee keer per jaar een zonsverduistering te zien krijgen, heeft te maken met de beweging van de maan om de aarde. Ruwweg één keer per maand komt de maan tussen de zon en de aarde in te staan. Op dat moment wordt alleen de achterkant van de maan door de zon verlicht en is de maan vanaf de aarde niet zichtbaar – we noemen dat moment Nieuwe Maan. Zonsverduisteringen vinden alleen plaats bij Nieuwe Maan, maar niet bij elke Nieuwe Maan. De baan die de maan om de aarde volgt, is namelijk een beetje gekanteld. Hierdoor staat de maan tijdens Nieuwe Maan meestal een stukje ‘boven’ of ‘onder’ de zon aan de hemel. En in dat geval valt de schaduw van de maan niet op de aarde en is er geen verduistering. Zonsverduisteringen komen dus alléén voor als de zon, de maan en de aarde tijdens Nieuwe Maan precies op één lijn staan.

Tijdens de verduistering

Als je ooit het geluk hebt om een totale zonsverduistering mee te maken, zul je merken dat het een hemelverschijnsel is dat vrij traag op gang komt. Tussen het moment dat de donkere maanschijf het eerste stukje zon bedekt en het moment dat de verduistering compleet is, verstrijkt een uur of meer. In de loop van dat uur kun je een steeds groter stuk van de zonneschijf achter de maan zien verdwijnen. Maar desondanks is het schijnsel van de zon bijna al die tijd nauwelijks zwakker dan normaal. Je moet zelfs door een speciaal eclipsbrilletje – een soort superzonnebril – naar de zon kijken, om te kunnen zien dat er een hap uit de zon is. Pas als de maan volledig voor de zon is geschoven, begint het spektakel. Binnen enkele minuten wordt het bijna donker. De zon is ‘verdwenen’ en op zijn plek staat nu een groot zwart ‘gat’ aan de hemel. Langs de randen van dat ‘gat’ – de maan dus – zijn, met een verrekijker en vaak ook met het blote oog, een paar rode uitsteeksels te zien. Dat zijn protuberansen: gloeiende slierten heet gas die uit het zonsoppervlak omhoog schieten.

Foto: Bij een zonsverduistering scheert de schaduw van de maan over de aarde; bij een maans-verduistering beweegt de maan door de schaduw van de aarde.

De Zon (deel 3/4)

Cursus

12 | The guidestar

Rond de inktzwarte maanschijf is echter nóg een bijzonder verschijn-sel te zien: een spookachtige krans van licht. Dat is de corona van de zon. Een totale zonsverduistering is de enige gelegenheid waarbij we deze indrukwekkende lichtkrans met eigen ogen kunnen zien. Op andere momenten is de hemel-achtergrond door verstrooid zonlicht zó helder, dat de corona hierbij volledig verbleekt. (Behalve tijdens totale zonsverduisteringen kan de zon ook vanuit de ruimte worden waargenomen.) De corona bestaat uit heet gas, met een temperatuur van ongeveer één miljoen graden, dat tot de atmosfeer van de zon behoort.

Een gelukkig toeval

Dat we op aarde totale zonsver-duisteringen te zien krijgen, met corona en al die fraaie protu-beransen, is niet meer dan toeval. Vanaf de aarde gezien lijken zon en maan namelijk precies even groot, maar dat zijn ze in werkelijkheid bij lange na niet. De maan is ongeveer vierhonderd keer zo klein als de zon. Tegelijkertijd staat hij echter ook vierhonderd keer zo dichtbij. Als de maan ietsje kleiner zou zijn of iets verder weg stond, zouden we nooit een totale zonsver-duistering te zien krijgen! Soms staat de maan echt wat verder weg en dan krijgen we een ringvormige verduistering. Als de maan juist wat groter was of dichterbij stond, was

het verschijnsel minder spectaculair, omdat dan ook de meeste protuberansen achter de maan zouden verdwijnen. Nu krijgen we echt ‘alles’ te zien, zij het dat dit altijd van korte duur is. Want een totale zonsverduistering duurt nooit langer dan een minuut of zeven.

Meer informatiewww.sterrenkunde.nl/jwg/

Foto: De schaduw van de Maan op het oppervlak van de Aarde. Deze schaduw bewoog voort met zo'n 2000 km / uur. Alleen de waar-nemers in het centrum van deze schaduw konden van de totaliteit genieten. Deze unieke foto is genomen vanuit het MIR ruimte-station tijdens de zonsverduistering van 11 augustus 1999 die ook vanuit België zeer goed te zien was. Bron: Roskosmos.

Invloed op de aarde

De zon heeft gelukkig een zeer constante helderheid. De elfjarige zonnecyclus blijkt maar heel weinig invloed op het aardse weer te hebben. Een groter effect hebben uitbarstingen op de zon. Regelmatig zien we in de buurt van zonnevlekken zogenaamde zonnevlammen optreden: kort durende uitbarstingen die in zichtbaar licht even zichtbaar zijn, maar die hun optreden ook verraden op radio- en röntgengolflengten. De grote lusvormige protuberansen of filamenten kunnen ook tot uitbarsten overgaan, maar de grootste uitbarstingen zijn de zogenaamde coronale massa-ejecties. Deze CME’s zijn pas enkele tientallen jaren geleden ontdekt met satellieten vanuit de ruimte. Het zijn grote uitbarstingen in de corona van de zon, waarbij veel geladen deeltjes extra snel de ruimte in worden geblazen – een extra sterke zonnewind als het ware. Wanneer zo’n CME in de richting van de aarde uitbarst, blijft dit niet zonder gevolgen. De aarde is redelijk goed beschermd door haar magnetische veld en atmosfeer, maar voor astronauten in de ruimte kan een uitbarsting gevaarlijk zijn. En bij krachtige uitbarstingen kunnen elektrisch geladen deeltjes doordingen in de atmosfeer en daar lichtverschijnselen opwekken: het poollicht of noorderlicht. Meestal is dit alleen dicht bij de polen te zien, maar poollicht van krachtige uitbarstingen kan tot in Nederland en België zichtbaar zijn. Hevige uitbarstingen van de zon kunnen allerlei ongewenste gevolgen hebben: uitval van satellieten, storing van radiocommunicatie en overbelasting van hoogspanningsleidingen. Mede daarom wordt de zon nu constant in de gaten gehouden, zodat belanghebbenden tijdig gewaarschuwd kunnen worden.

Meer informatiehttp://nl.wikipedia.org/wiki/Poollicht

The guidestar | 13

Uit 3500 sollocitaties heeft de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA negen kandidaten geselecteerd voor de astronautenopleiding in 2009. In augustus beginnen ze met hun training in het Johnson Space Center in Houston, Texas. In de toekomst zullen ze onder andere vluchten uitvoeren naar het internationale ruimtestation ISS. Onlangs selec-teerde ook de Europese ESA zes nieuwe astronauten voor toekomstige ISS-missies. Mochten NASA en ESA ooit gaan samenwerken aan nieuwe bemande maanvluchten, dan zullen sommige Amerikaanse en Europese astronauten van de nieuwe selecties elkaar wellicht ooit vergezellen op het maanoppervlak. De negen nieuwe Amerikaanse astronauten zijn Serena Aunon, Jeanette Epps, Jack Fischer, Michael Hopkins, Kjell Lindgren, Kate Rubins, Scott Tingle, Mark Vande Hei en Reid Wiseman. 01-07-2009.

De Europees/Amerikaanse ruimte-sonde Ulysses is op dinsdag 30 juni definitief uitgeschakeld door vlucht-leiders op aarde. De ruimtesonde ontdekte onder andere dat de zonnewind - de gestage stroom van elektrisch geladen deeltjes die door de zon de ruimte in wordt geblazen - de afgelopen halve eeuw steeds zwakker is geworden. Vorig jaar begaven de verwarmingselementen van Ulysses het al, waardoor de brandstof voor de stuurraketjes dreigde te bevriezen. Ulysses heeft 18 jaar en 266 dagen in de ruimte doorgebracht - twintig dagen langer dan de International Ultraviolet Explorer, tot nu toe de langst levende wetenschappelijke kunstmaan van de Europese ruimtevaartorganisatie ESA. Toen Ulysses op 6 oktober 1990 gelanceerd werd, gingen weten-schappers en vluchtleiders uit van een operationele levensduur van vijf jaar. Via een scheervlucht langs de reuzenplaneet Jupiter werd Ulysses op 8 februari 1992 in een wijde, steile baan over de noorden de zuidpool van de zon gebracht. Als eerste verrichtte de ruimtesonde metingen aan de elektrisch geladen deeltjes in de zonnewind op grote hoogte boven en onder het vlak waarin de aarde en de andere planeten om de zon draaien. Ulysses heeft de driedimensionale structuur van de zonnewind voor het eerst in kaart gebracht, onderzoek gedaan aan kosmische straling die afkomstig is uit de interstellaire ruimte, drie komeet-staarten bestudeerd en ruim 1800 energierijke kosmische gammaflitsen gedetecteerd. De ruimtesonde voltooide bijna drie volledige banen rond de zon. De belangrijkste ontdekking is wellicht dat de zonnewind in de loop van de tijd steeds kalmer en zwakker is geworden. Momenteel is de zonne-wind zwakker dan hij in de afgelopen halve eeuw ooit is geweest. Onduidelijk is of er een relatie bestaat met het huidige langgerekte activiteitsminimum van de zon en met de opwarming van de aarde. 01-07-2009.


Kortnieuws

Volgend jaar komt, na bijna 30 jaar, eindelijk het vervolg uit op de Walt Disney SF klassieker 'Tron'. Met 'Tron legacy' pikken we gewoon de draad terug op en gaat men op zoek naar Sean Flynn, de hacker die destijds spoorloos verdween (en trecht kwam in een virtuele wereld). Het beloofd alvast een bijzondere ervaring te worden daar deze film ook in het 3D IMAX formaat zal uitgebracht worden. Een allereerste trailer, die zeker gesmaakt zal worden door de (oudere) lezers die de originele film hebben gezien, kan je alvast terugvinden op het internet. Het leuke aan deze sequel is dat acteur Jeff Bridgess opnieuw van de partij is. Wat 'Tron legacy' meteen één van de langst op zich wachtende sequels is ooit geproduceerd (met dezelfde hoofdrolspeler) !

We hebben het meer dan een jaar geleden voorspeld... en zo mogen we midden 2011 de verfilming van het uiterts populaire videospel 'World of Warcraft' verwachten. En laten we eerlijk zijn... de meeste verfilmingen van videospelen zijn ronduit slecht te noemen. Toch is er bij deze een licht aan het eind van de tunnel in de vorm van regisseur Sam Raimi die we vooral kennen van de 'Spiderman' reeks. Ietwat later op het jaar komt de verfilming van de tv-serie 'UFO' uit. Noem het gerust een cult-reeks uit de jaren '70, in de trant van de 'Thunderbirds' en 'Space 1999', waarin een geheime organisatie de Aarde moet beschermen tegen buitenaardse slechterikken. Alsof er hier nog niet genoeg rondlopen... Enfin, het scenario is alvast geschreven door niemand minder dan Ryan Gaudet en Joseph Kanarek. Matthew Gratzner (Iron Man, Hancock, enz...) mag de speciale effecten voor z'n rekening nemen. Een regisseur is er nog niet gevonden.

Trailer v/d maand

Eén van de meest spectaculaire trailers sinds 'Star Trek' is onge-twijfeld deze van 'Daybreakers' waarin het grootste gedeelte van de wereldbevolking, door middel van een virus, is veranderd in vampieren. De resterende mensen worden daardoor gewetenloos opgejaagd zodoende men hun bloed kan oogsten. Totdat de honger toe slaat... In deze erg op 'I

am legend' lijkende film treffen we Ethan Hawke, Sam Neil en Willem Dafoe in de hoofdrollen aan. We zijn alvast benieuwd !

Binnenkort op DVD / BluRay

07/08 - Knowing.07/08 - Push.07/08 - The deep.21/08 - Watchman.21/08 - SG1 - Children of the gods.28/08 - Battlestar Galactica (year 4).

Binnenkort komen de laatste tien 'Battlestar Galactica 2003' afleve-ringen van jaargang vier uit waardoor we meteen, helaas, aan het einde van deze uitermate fantastische reeks zijn gekomen.

Meer nog. Ik mis de spanning van het wachten op een nieuwe aflevering. Van hoe ze opnieuw de vijandelijke cylons kunnen ont-komen of welke plotwendingen er nu weer op stapel staan. Hoe-danook, kopen deze reeks !

Nacht v/d fantastische film

Daar we de 4e editie van ons jaarlijkse Science Fiction film-festival, afgelopen kerstvakantie, deels hebben moeten annuleren wegens de defecte verwarming heeft het bestuur besloten om op de laatste vrijdag van de zomervakantie een 'Nacht v/d fantastische film' te organiseren. Dit naar analogie van het gelijknamige filmfestival dat vroeger in Oostende (Rialto) werd georganiseerd. Dit evenement is uitsluitend bedoeld voor leden en kost slechts 5,00 euro (inclusief ontbijt). Het programma is ondertussen aan alle leden bezorgd. Inschrijven is verplicht (tot uiterlijk 24 augustus). Alvast tot dan !

Meer informatiewww.kinepolis.be

Tron legacy

Rubriek: De filmtip Patrick Jaecques

Wat met de Maan ?

Artikel

Als er één hemellichaam is waar we veel van weten, dan is het onze maan. Deze maand is het precies 40 jaar geleden dat de eerste mens erop wandelde. Hoe bijzonder is deze kleine begeleider van de aarde, en wat kunnen we er in de toekomst van verwachten?

De maan. Wat weten we niet van ons kleine witte zusje? De maan is, samen met de zon, het eerste hemellichaam waarvan de mens zeker weet dat het meer is dan enkel een puntje. Dankzij teles-copen en ruimtevaart hebben we het hele maanoppervlak – zowel aan de zichtbare kant als aan de ‘donkere’ kant – uitgebreid in kaart gebracht, met al haar zeëen en kraters. De schijngestalten en de baan van het kleine hemellichaam hebben geen enkel geheim meer voor ons.

Toch zijn er nog een aantal open vragen waar we tot nu toe enkel over kunnen speculeren. Waar komt de maan vandaan? Is er water op de maan, of is dat er ooit geweest? Zou er leven op aarde mogelijk zijn zonder onze kleine begeleider? En stond ze altijd met dezelfde kant naar ons toe?

Door de bijzondere positie van de maan ten opzichte van zon en aarde zien we haar op veel verschillende manieren. De maand, een van onze meest gebruikelijke tijdseenheden, is gebaseerd op de tijd die de maan nodig heeft om een complete cyclus van schijngestalten te doorlopen. Veel godsdiensten en culturen hebben rituelen die gelieerd zijn aan de maanfasen – denk bijvoorbeeld aan de maankalenders die in veen culturen gebruikt worden, of het vaststellen van de start van de Ramadan. Naast de mystieke waarde die aan de maanfasen wordt toegekend zijn er soms ook hele speciale verschijn-selen te zien: een hele grote, hele rode of geheel verduisterde maan. En op de verduisterde delen van de maan kunnen we zelfs een goede reflectie van de aarde zien: wellicht de sleutel tot de ontdekking van bewoonbare planeten!

Galilei kon 400 jaar geleden met de eerste telescoop vanaf de aarde de kraters op de maan al bestuderen en tekenen. Maar om echt veel te weten te komen over het kleine hemellichaam is het beter om de aardatmosfeer te verlaten, en vanuit de ruimte te kijken. Dat gebeurt al sinds de vroege jaren van de ruimtevaart met satellieten die in een baan om de maan gebracht worden, zoals de Amerikaanse Lunar Orbiters. Zo kan bovendien de donkere kant van de maan, die zich nooit naar de aarde richt, bestudeerd en in kaart gebracht worden. Maansatellieten vonden al een aantal keer aanwijzingen voor water en ijs op de maan, vooral in de diepe, donkere kraters. Tot nu toe is dat nog onbewezen.

De beste manier om informatie over de maan te verzamelen is er zelf naartoe gaan. De reis van de aarde naar de maan kost ongeveer drie dagen, wat prima vol te houden is voor de gemiddelde astronaut. Het is dit jaar precies 40 jaar geleden dat het de Amerikaan-se ruimtevaartorganisatie NASA voor het eerst lukte om een mens op de maan te zetten. De gevleugelde woorden van astronaut Neil Armstrong – one small step for man, one giant leap for mankind – behoren inmiddels tot de wereldgeschiedenis. Tot nu toe hebben 12 mensen op de maan gelopen, allemaal Amerika-nen die deelnamen aan het Apollo-programma. De laatste bemande vlucht naar de maan vond plaats in 1972. Sindsdien hebben verschil-lende landen bemande maanreizen overwogen, maar het is er nooit meer van gekomen. Ook Mars, de planeet die volgens velen de volgende zou zijn, is nog niet echt in zicht voor astronauten.

De maan heeft geen atmosfeer, en de zwaartekracht is er veel minder sterk dan op aarde. Vandaar dat het een goede plaats zou zijn om raketten naar de diepere delen van het zonnestelsel te lanceren. Ook voor een telescoop is de maan een interessante plaats, met name de donkere kant waar je geen last hebt van de invloed van de aarde. Daarom wordt er al jaren gesproken over de bouw van een permanente maanbasis. Dat heeft nogal wat voeten in aarde, want hoe krijg je de bouwmaterialen op de maan, en hoe onderhoud je de bouwers, wetenschappers en astronauten? Bovendien wordt de

14 | The guidestar

The guidestar | 15

In de beroemde Orionnevel, een geboorteplaats van nieuwe sterren op 1300 lichtjaar afstand van de aarde, is een dubbel zonnestelsel-in-wording ontdekt. Het gaat om twee jonge, relatief lichte sterren die eens in de paar duizend jaar om elkaar heen draaien, op een onderlinge afstand van ongeveer zestig miljard kilometer. Rond een van de sterren was door de Hubble Space Telescope al een afgeplatte schijf van gas en stof ontdekt, waaruit in de toekomst een planetenstelsel kan ontstaan. Met de Submillimeter Array, een netwerk van schotelantennes op de 4200 meter hoge vulkaantop Mauna Kea op Hawaii, is nu ontdekt dat de begeleidende ster ook door zo'n protoplanetaire schijf wordt omgeven. Het is voor het eerst dat een dubbelster is gevonden waarvan beide componenten in de toekomst mogelijk door planeten worden vergezeld. De ontdekking is gepubliceerd in 'Astro-physical Journal Letters/'. 01-07-2009.

De krachtige uitbarstingen van extreem energierijke gammastraling van het sterrenstelsel M87 ontstaan in de onmiddellijke omgeving van het superzware zwarte gat in de kern van het stelsel. M87 is een reusachtig elliptisch sterrenstelsel in de Virgo-cluster, op 55 miljoen lichtjaar afstand van de aarde. In de kern bevindt zich een zwart gat dat zes miljard keer zo zwaar is als de zon. Materiaal uit de omgeving van het zwarte gat wordt met hoge snelheid naar buiten geblazen in een duizenden lichtjaren lange straalstroom. De snel bewe-gende elektrisch geladen deeltjes in deze straalstroom zenden energierijke gammastraling uit wanneer ze in wisselwerking treden met de ijle omringende materie. Met verschillende gammatelescopen op aarde, die het zwakke lichtschijnsel detecteren dat ontstaat wanneer gammastraling de aardse dampkring binnendringt, zijn de afgelopen jaren af en toe enorme uitbarstingen van gammastraling in M87 ontdekt. De exacte oorsprong daarvan kon echter niet nauwkeurig gelokaliseerd worden. Dat is nu voor het eerst wel gelukt, dankzij een grote internationale waarneemcampagne waaraan niet alleen drie observatoria voor gammastraling deelnamen (MAGIC, VERITAS en H.E.S.S.), maar ook een uitgestrekt Amerikaans netwerk van radiotelescopen - de Very Large Baseline Array (VLBA). In het voorjaar van 2008 werd op die manier een langdurige 'uitbarsting' van radio-straling ontdekt die samenviel met zo'n krachtige gamma-opleving. De herkomst van de radiostraling kan wél heel nauwkeurig worden vastgesteld. Het blijkt dat die afkomstig is uit het centrum van M87, dus echt uit de onmiddellijke omgeving van het superzware zwarte gat. Hoewel het exacte mechanisme nog niet is achterhaald, biedt deze ontdekking - die op 2 juli gepubliceerd is op de website 'Science Express' - meer inzicht in de energierijke processen die optreden in de omgeving van superzware zwarte gaten. 02-07-2009.


Kortnieuwsmaan dagelijks door grote hoeveel-heden meteorieten bekogeld, die niet door een dampkring worden gestopt. Is het wel veilig om een grote spiegeltelescoop te bouwen op een plaats waar een ruimte-projectiel ieder moment een deuk in de spiegel kan slaan?

De ontdekking van de eerste buitenaardse manen valt samen met de eerste kaarten van onze maan: Galilei vond ze. Hij bekeek Jupiter gedurende een aantal nachten, en vond daar 4 kleinere ‘sterren’ die een vreemd pad aflegden. Zijn conclusie was dat de vier puntjes om Jupiter heen draaiden, en sindsdien hebben we ingezien dat de aarde niet de enige planeet met een begeleider is. Mars heeft Phobos en Deimos, Pluto

heeft Charon, en van de gasreuzen Jupiter, Saturnus en Neptunus weten we nog steeds niet zeker hoeveel manen er precies zijn. Wel weten we dat onze maan bijzonder is: in verhouding tot de planeet waar ze omheen draait is ze erg groot, waardoor je de aarde en de maan eigenlijk als dubbelplaneet kunt zien. Sommige manen van andere planeten, zoals Europa van Jupiter en Titan van Saturnus, lijken qua samenstelling best veel op de aarde. Als er andere bewoonbare plaatsen in het zonnestelsel zijn, zijn dat de beste kandidaten. Bron: NASA / Kennis-link / 08-07-2009.

Meer informatiewww.nasa.org

Precies veertig jaar geleden keek de hele wereld ademloos toe hoe twee astronauten de eerste stappen op de maan zetten. Ze lieten hun voetafdrukken en een vlaggetje achter op maan, maar namen ook iets mee terug: maanstenen van miljarden jaren oud.

Van 8 juli tot 30 augustus zijn in Museum Boerhaave de twee originele monstertjes met maan-gruis van de Apollo-missies te bewonderen. Ook zijn de authentieke Apollo-filmbeelden te bekijken, waarin de herkomst van de maanstenen wordt getoond. Een kleine presentatie toont de bezoeker historische foto’s en filmopnamen die de grote waarde van deze bemande ruimtereizen weerspiegelen.

Amerikaanse ruimtevaarders namen met de zes bemande maanvluchten van het Apollo-programma in totaal 382 kilo maanpuin mee terug naar

Retourtje Maan

Artikel

de aarde. Om het succes uit te dragen heeft de Amerikaanse president Nixon de staatshoofden van andere landen een monstertje maansteen aangeboden. Van zowel de allereerste bemande vlucht, de beroemde Apollo 11 uit 1969, als de laatste missie, de Apollo 17 uit 1972, ontvingen de staatshoofden maanstenen, samen met een vlaggetje van het betreffende land dat met de vluchten is meegestuurd.

Het Nederlandse staatshoofd, koningin Juliana, schonk haar maanstenen aan dit museum. Ter gelegenheid van het veertigjarige jubileum van het eerste bemande ‘retourtje maan’ zijn ze nu voor het publiek tentoongesteld.

Het ene monster is meegekomen met Apollo 11. Deze steentjes zijn afkomstig van de Mare Tranquillitatis (Zee der Rust, de vlakte waar de Apollo landde) en bestaan uit circa 4 miljard jaar oud basalt. Het tweede monster van Apollo 17 is meegenomen uit de maankrater Littrow in het Taurusgebergte.

Vanwege een speciale zomeractie hebben kinderen t/m 12 jaar tot 1 september gratis toegang tot Museum Boerhaave en de andere zes grote musea in Leiden.

Meer informatiewww.museumboerhaave.nl

16 | The guidestar

Op vrijdagavond 10 juli bracht de Astro Event Group vzw samen met JVS Quasar een bezoek aan Volkssterrenwacht Armand Pien in Gent...

Hoewel in de vakantiemaanden op de VSRUG eigenlijk geen rond-leidingen worden gegeven, waren die mensen toch bereid ons te ontvangen én een degelijke rond-leiding te verzorgen. Ikzelf was vragende partij voor dit bezoek en rekende op een vijftal deelemers. Het werden er ten slotte 21 ! EENENTWINTIG..... goed gelezen dus !

De avond startte stipt om 20.00 uur met een verwelkoming van de voorzitter aldaar, de heer Patrick Lonneville. Een zeer degelijke uiteenzetting van de oprichting, groei en bloei van de Volkssterren-wacht Armand Pien, plus een gesmaakte uitleg van de historische Van Monckhoventelescoop date-rend van het eind van de 19de eeuw ! Vervolgens volgde een rondleiding in de grote en kleine koepel én een mooie uiteenzetting in het weerstation. In die grote koepel kon iedereen die befaamde Van Monckhoventelescoop bewon-deren. een prachtig staaltje van techniek uit die tijd. Volledig gemaakt naar de wensen van de heer Van Monckhoven himself ! volledig vervaardigd in messing. Er kon nog worden verpoosd op het grasplein boven op het gebouw van de volkssterrenwacht zo'n 30 meter boven de begane grond. Reken

Op bezoek bij Volkssterrenwacht Armand Pien

Artikel

zonderd feestdagen). Reserveren is niet nodig en de toegang is gratis! Bij helder weer kunt u naar de sterren en planeten kijken door onze telescopen, begeleid door deskundige medewerkers. Bovendien kunt u het weerstation bezoeken, de prachtige historische telescoop bewonderen, genieten van een uniek zicht op Gent vanaf ons dakterras, en nog veel meer... Daarbij voorzien wij elke woensdag-avond ook minstens één 3D voorstelling, die u zeker eens moet gezien hebben. Bron: Jean-Pierre Grootaerd.

Meer informatiewww.rug-a-pien.be

daarbij dat de Rozier zowat het hoogste punt van Gent is en je kan je inbeelden welk prachtig pano-rama te bewonderen viel...

De avond werd afgesloten met de 3D show: '1000 meteoren en kometen'. Om 23.30 uur was het bezoek afgelopen. De Astro Event Group vzw en JVS Quasar beleefden een prachtige avond ! Met dank aan de mensen van de Gentse volkssterrenwacht.

Wie deze locatie zelf eens wil bezoeken, graag nog deze info... De kijkavonden op de volkssterren-wacht vinden elke woensdagavond plaats vanaf 20.00 uur (uitge-

Kijkerbouw en spiegelslijpen

Op zaterdagavond 22 augustus verzorgen Guy Wauters en Jean-Pierre Grootaerd om 20.00 uur, op Starnights, een voordracht over kijkerbouw en spiegelslijpen. Deze keer geen doodgewone voordracht over hoe en waarom, maar wél over een spraakmakend nieuw project waar Guy sinds kort mee bezig is.

Daartoe heeft hij zich een oven aangeschaft met als doel glas te laten 'doorzakken' tot op de gewenste curve... tot een diameter van zomaar eventjes 80 cm ! Het 'Fusen' van glas wordt met die oven ook mogelijk. De oven is toegekomen op de S9 in Gent nét voor de vakantie, en tegen Starnights moet hij operationeel zijn. Een eerste test wordt het in vorm krijgen van een 48 cm tot een f5. Resultaat ervan kan er dus zijn tegen de voordracht. Verder wordt een scholenproject voorgesteld voor een 20cm f6 telescoop.


The guidestar | 17

Met de Amerikaanse Fermi-ruimte-telescoop is een nieuwe klasse van pulsars ontdekt. Pulsars zijn de snel roterende, compacte overblijfselen van geëxplodeerde sterren. Er zijn er ongeveer 1800 bekend; de meeste zijn ontdekt met behulp van radio-telescopen. De gammatelescoop aan boord van de Fermi-kunstmaan heeft nu echter gammapulsars ontdekt, die geen waarneembare radiostraling uitzenden. In korte tijd werden er zestien gevonden in het Melkweg-stelsel. Ook van acht zeer snel roterende 'millisecondepulsars' is gepulste gammastraling gedetecteerd. De ontdekking, die op 2 juli gepubliceerd is op 'Science Express' , doet vermoeden dat er vele honderden tot nu toe onbekende gammapulsars in het Melkwegstelsel moeten zijn. Dertien van de zestien gammapulsars blijken inderdaad samen te vallen met ongeïdentificeerde bronnen van gammastraling die in de jaren negentig gevonden werden door het EGRET-instrument aan boord van NASA's Compton Gamma Ray Observatory. Mogelijk zijn de meeste ongeïdenti-ficeerde EGRET-bronnen gamma-pulsars. Hoewel de uitgezonden gammastraling extreem energierijk is, worden op aarde toch slechts af en toe gammafotonen opgevangen van deze snel roterende sterren. Alleen dankzij uitgebreide computeranalyse van de Fermi-metingen slaagden astronomen erin om het pulsgedrag van de gammastraling te achterhalen. 02-07-2009.

De Amerikaanse ruimtevaart-organisatie NASA heeft de eerste foto's vrijgegeven die door de hogeresolutie-camera van de Lunar Reconnaissance Orbiter (LRO) gemaakt zijn van het maanoppervlak. LRO werd op 18 juni gelanceerd en kwam vijf dagen later aan in een elliptische baan om de maan. De komende weken wordt de maanverkenner in zijn definitieve baan gemanoeuvreerd, op slechts 50 kilometer hoogte over de polen van de maan. Uiteindelijk zullen foto's gemaakt worden waarop details van slechts een meter groot te zien zijn. LRO scant het maanoppervlak in langgerekte strips. De vrijgegeven detailopnamen tonen een klein gebied in Mare Nubium (de 'Zee der Wolken'). Op deze eerste foto's zijn details van ongeveer drie meter groot zichtbaar. 02-07-2009.

Een team van Duitse, Nederlandse en Belgische onderzoekers is er in geslaagd om met behulp van de spectrometer SCIAMACHY naar de atmosfeer van Venus te kijken. Het instrument SCIAMACHY (Scanning Imaging Absorption Spectrometer for Atmospheric Cartography) bevindt zich aan boord van Envisat, een Europese milieusatelliet ontwikkeld door ESA. SCIAMACHY vangt het zonlicht op dat weerkaatst wordt door deeltjes in de aardatmosfeer. Op basis daarvan kan vastgesteld worden wat er in de atmosfeer aanwezig is. Normaliter kijkt SCIAMACHY dus naar de aarde, maar in maart 2009 richtten de onderzoekers de spectrometer op de planeet Venus. Deze waarnemingen waren bedoeld om de werking van SCIAMACHY te testen, maar leveren ook unieke informatie over de atmosfeer van Venus. Bovendien bieden ze nieuwe inzichten voor onderzoek aan exoplaneten, planeten buiten ons zonnestelsel. 06-07-2009.


Kortnieuws

Al de AEG activiteiten vinden, tenzij anders aangegeven, plaats in het lokaal gelegen in de Ooststraat 29 te 8400 Oostende. Dit steeds vanaf 20.30 uur t/m 22.30 uur of later. Deelname is steeds GRATIS !

Vrijdag 07 augustusAstro Event Group vzw

Workshop: Mindstorms

Workshop: Bouwen en program-meren met de LEGO Mindstorms NXT kits. Deze avond leggen we de eerste stappen voor het bouwen van een eigen Mars rover !


Voordracht: astro software

Voordracht door de heer Steven Cuylle met als thema: 'Astrono-mische software'. We hebben één van de meest uitgebreide verzame-lingen sterrenkundige software, dus is het logisch dat we de beste er even uit pikken...

Zaterdag 15 augustusAstro Event Group vzw

Bestuursvergadering (3/4)

Bestuursvergadering (3/4). De activiteiten voor de komende maan-den zullen er besproken worden, alsook de huishoudige taken. Wie punten heeft stuurt deze gewoon op. Vanaf dit jaar worden de bestuursvergaderingen ook gehou-den op zaterdag, zodoende we de vrijdagavond activiteiten niet ver-storen. Alle leden zijn welkom !

Van 21 t/m 23 augustusAstro Event Group vzw

Starnights

Starnights ! Daar een groot deel van onze leden elk jaar deelneemt aan het uitstekende Starnights hebben we besloten om géén vrijdagavond activiteit te houden en gewoon naar Ieper af te zakken...


Nacht v/d fantastische film

Daar tijdens de traditionele SF filmdagen (kerstvakantie) de ver-warming het helaas niet afweten

heeft het bestuur besloten om dit alternatief te voorzien. De deuren gaan open vanaf 20.00 uur en we trekken de nacht door tot 08.00 uur waar we afronden met een ontbijt. Inschrijven is verplicht !

Vrijdag 04 septemberAstro Event Group vzw

Geschiedenis v/d sterrenkunde

Deel 1: De geschiedenis van de sterrenkunde. Een vierdelige reeks over de oudste wetenschap op Aarde: sterrenkunde ! Deelname is gratis !



Deel 2: Het zonnestelsel. Een vierdelige reeks over de oudste wetenschap op Aarde: sterren-kunde ! Deelname is gratis !

Zaterdag 05 septemberAstro Event Group vzw

Daguitstap Urania

Vandaag bezoeken we, na Beis-broek (Brugge), Armand Pien (Gent) en AstroLAB IRIS (Ieper), volkssterrenwacht Urania (Hove). Meer details volgen nog...



Deel 3: Het heelal. Een vierdelige reeks over de oudste wetenschap op Aarde: sterrenkunde ! Deelname is gratis !



Deel 4: De toekomst van de sterren-kunde. Een vierdelige reeks over de oudste wetenschap op Aarde: sterrenkunde ! Deelname is gratis !


Augustus & September

De AEG kalender

Artikel

Dat de snaartheorie interessant is, vooral op wiskundig vlak, wisten we natuurlijk allang. Nu hebben Nederlandse theoreten voor het eerst laten zien dat de exotische theorie ook toepasbaar is. Met behulp van snaren, zwarte gaten en een heleboel wiskunde beschreven ze een raadsel uit de wereld van de supergeleiding.

Het grote doel van de snaartheorie is het beschrijven van de meest exotische stukjes van de natuur die we kunnen verzinnen: microsco-pisch kleine maar heel erg snelle of zware voorwerpen. Die situaties komen niet vaak voor, en de grote aandacht voor snaartheorie lijkt dan misschien ook wat vreemd. Maar als je bedenkt dat de geboorte van het heelal – de Big Bang – een prachtig voorbeeld moet zijn geweest van een oneindig klein verschijnsel met een onvoorstel-baar grote massa, dan is het niet meer moeilijk in te denken dat een theorie die dat kan beschrijven nuttig zou zijn.

Theoretische natuurkundigen en praktisch ingestelde wiskundigen buigen zich al jaren over de snaartheorie, en komen steeds weer met grotere en uitgebreidere voorspellingen: tientallen extra dimensies, piepkleine zwarte gaten, en noem maar op. Maar hoe langer ze daarmee bezig zijn, hoe meer kritiek ze moeten verduren. Hun theorie steekt wiskundig dan wel prachtig in elkaar – maar waar blijven de experimenten, en het bewijs?

Promovendus Mihailo Cubrovic en zijn begeleiders Koenraad Schalm en Jan Zaanen zijn er nu in

Snaartheorie in de praktijkgeslaagd om met behulp van snaartheorie een natuurkundig pro-bleem op te lossen. Ze lieten de theorie daarvoor los op een stukje koperroest – een bijzondere toe-stand van materiaal, waarin elektro-nen zich eigenaardig gedragen.

Foto: In de snaartheorie spelen veel meer dimensies een rol dan de drie dimensies die we in het dagelijks leven tegenkomen. De manier waarop die dimensies ‘in elkaar vouwen’ is een belangrijk onder-werp binnen de theorie.

De gedragingen die we op basis van de kwantumfysica (de natuurkunde die zich met de kleinste deeltjes bezighoudt) voorspellen, zijn ook op grote schaal te zien. We noemen dit een kwantumkritische toestand, en daar snappen we nog niet alles van. Zo lijkt het bijvoorbeeld nauwelijks uit te maken in wat voor soort kristalstructuur de atomen (en dus de elektronen) zich bevinden – iets wat normaal gesproken heel belangrijk is voor het elektronisch gedrag van een vaste stof.

De wetenschappers gebruikten een wiskundig hoogstandje uit de snaartheorie om meer te weten te komen over de kwantumkritische toestand van een metaal. De AdS / CFT-correspondentie (Anti-de Sitter / conformal field theory) beschrijft deze kwantummecha-nische elektronenwereld als een wereld die veel meer lijkt op de onze: het is een klassieke wereld die in de greep is van zwaartekracht en lichtstralen, met een vreemde ’anti de Sitter‘ kromming (genoemd naar de Leidse fysicus de Sitter), terwijl het nodig blijkt dat zich in het middelpunt van deze wereld een elektrisch geladen zwart gat bevindt. Met die machinerie berekenden de Leidse onder-zoekers dat de vibraties van zo’n zwart gat tot een collectieve ordening van elektronen leiden: precies het gedrag in de kwantumkritische toestand. Deze ontdekking kan heel belangrijk gaan worden als de vermoedens kloppen dat de kwantumkritische toestand ten grondslag ligt aan hoge-temperatuur supergeleiding. Die supergeleidingstoestand geldt als een van de grootste raadsels in de moderne natuurkunde, en degene die een verklaring ervoor vindt kan alvast plaats vrijmaken op zijn nachtkastje voor een Nobelprijs. Maar zelfs als het niet daartoe leidt mogen de Leidse wetenschappers trots zijn: de prachtige wiskunde van de snaartheorie heeft dankzij hen voor het eerst zijn nut bewezen. Bron: Kennislink.

Meer informatiehttp://nl.wikipedia.org/

wiki/Snaartheorie

18 | The guidestar

The guidestar | 19

De Omeganevel is een oogverblin-dende kraamkamer van sterren op een afstand van ongeveer 5500 lichtjaar. In deze ruwweg 15 lichtjaar metende wolk van gas en stof zijn de afgelopen paar miljoen jaar talrijke zware, hete sterren geboren. Door de intense straling en sterrenwind van deze sterren is een opmerkelijk streperige structuur in het gas ontstaan. Die structuur is nu in al haar glorie vastgelegd met het EMMI-instrument (een gecombineerde camera/spectrograaf) dat aan de 3,58-meter New Technology Telescope (NTT) in Chili is gekoppeld. De pasteltinten op de foto zijn het gevolg van de aanwezigheid van verschillende soorten gas (grotendeels waterstof, maar ook zuurstof, stikstof en zwavel) die door de intense uv-straling van de jonge, hete sterren aan het gloeien worden gebracht. 07-07-2009.

Op infraroodfoto's van de Helixnevel, gemaakt met de Japanse Subaru-telescoop op Mauna Kea, Hawaii, zijn talloze relatief kleine condensaties van moleculair gas en stof gevonden die op het eerste gezicht doen denken aan aards vuurwerkspektakel. De Helixnevel, op 710 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Waterman, is de dichtstbijzijnde planetaire nevel - de langzaam uitdijende gasschil die de ruimte in is geblazen door een zonachtige ster die aan het eind van zijn leven is gekomen. Met de Hubble Space Telescope werden eerder al kleine condensaties ('knopen') in de nevel ontdekt, die een opmerkelijk komeet-achtig uiterlijk vertoonden. Op de nieuwe infraroodopnamen zijn er veel meer te zien. Ze blijken overal in de nevel voor te komen, en bovendien tot op veel grotere afstand van de centrale ster dan tot dusver werd aangenomen. De 'knopen' bevatten onder andere waterstofmoleculen (H2), die intact blijven doordat ze in de condensaties van gas en stof afgeschermd worden voor de energierijke ultraviolette straling van de centrale ster. Naar schatting komen er in de Helixnevel in totaal zo'n veertigduizend 'knopen' voor, met een gezamelijke massa gelijk aan dertigduizend aardmassa's. Hoe ze ontstaan is overigens nog steeds niet opgehelderd. Met echt explosief vuurwerk heeeft het in elk geval niets te maken: de vorming van een planetaire nevel neemt vele tienduizenden of honderdduizenden jaren in beslag. 07-07-2009.

In de atmosfeer van de planeet Jupiter is een donkere vlek verschenen. Deze vertoont treffende overeenkomsten met de inslagen van brokstukken van de komeet Shoemaker-Levy 9, zoals die in 1994 hebben plaatsgevonden. De vlek is afgelopen zaterdag ontdekt door een ervaren Australische amateurastronoom die Jupiter met grote regelmaat fotografeert. Of er ook echt een kleine komeet of planetoïde op de planeet is ingeslagen, of dat het een atmosferisch verschijnsel betreft, is nog onduidelijk. Ook het moment van de vermeende inslag staat nog niet vast: op opnamen van 17 juli was het 'litteken' nog niet te zien, maar twee dagen later wel. Ongeacht de ontstaanswijze zal de vlek, die zich dichtbij de zuidpool van de planeet bevindt, onder invloed van de hevige winden in de Jupiteratmosfeer steeds verder uitwaaieren en uiteindelijk verdwijnen. 20-07-2009.


Kortnieuws

Het bestuur zou graag willen weten van de leden of er interesse is in een mid-week herfstkamp in de Ardennen van maandag 2 t/m vrijdag 6 november 2009. Doel is, enerzijds, om te waarnemen indien het weer het toelaat en, anderzijds, om zowel de streek op sterren-kundig en cultureel vlak te verkennen en enkele workshops ter plaatse te organiseren (micro-raketten ed). De prijs hangt sterk af van het aantal deelnemers maar ligt meestal tussen de 75 en 100 euro (inclusief overnachtingen en maal-tijden). Graag een tegenreactie voor eind augustus zodoende we voldoende op tijd op zoek kunnen naar een geschikte locatie !

Ook maken we reeds plannen om volgend jaar opnieuw naar het zuiden van Frankrijk te trekken. Dit voor 14 dagen. Een ideale periode lijkt ons van 3 t/m 18 juli of 31 juli t/m 14 augustus 2010. Ook hier is de kostprijs variabel al naar gelang het aantal deelnemers. Hoe meer, hoe goedkoper. Je mag echter rekenen op een minimumprijs van 600 euro per persoon. Ook zouden we, net zoals bij het herfstkamp, voor het einde van augustus reeds willen weten wie hierin interesse heeft. Want de voorbereidingen hiervoor zijn niet te onderschatten !

Het weerstation is eindelijk operationeel. We hebben er dan ook werk van gemaakt om de opstelling zo goed mogelijk uit te werken. Dat moet ook, wegens de sterke erosie hier aan de kust. Daarnaast is er plaats voorzien voor bijkomende apparatuur. De draadloze ontvangst in ons lokaal werk perfect en de nodige bedrading is reeds getrokken tot aan de server. Nu is het enkel nog wachten tot onze nieuwe website

online komt te staan zodoende we de binnengekomen gegevens kun-nen delen met iedereen die het wenst. Bedoeling is om na Starnights (die dit jaar georgani-seerd wordt door onze vereniging) hieraan te beginnen. Tegen het eind van dit jaar zou al een groot deel van de website operationeel moeten zijn.

Ons nieuwe subsidiedossier (we beginnen hierin goed te worden) is binnen en reeds door de eerste fase geraakt. Als alles zo verder gaat zullen we tegen begin volgend jaar beschikken over een uitstekende zonnetelescoop bestaan-de uit een 8 of 9 cm lenzenkijker met daarop een hoogwaardge Lunt zonnefilter om de Zon in het waterstofspectrum te kunnen waar-nemen.

Nadat we de afgelopen maanden reeds volkssterrenwacht Beisbroek (Brugge) en armand Pien (Gent) hebben bezocht maken we reeds plannen om, in het najaar, het Koninklijk planetarium in Brussel te bezoeken. De reden hiervoor is dat tegen dan hun uitrusting volledig vernieuwd zal zijn. Een digitale projectie in de reusachtige zaal zien we dan ook goed zitten. We houden jullie alvast op de hoogte !

Hersft- en zomerkamp

Het AEG nieuws

Uw steun aan de sterrenkunde !

Geboeid door sterrenkunde ? Dan moet u beslist lid worden van de Astro Event Group vzw uit Oostende. Ook al kan u misschien niet steeds aanwezig zijn op onze activiteiten, toch maakt uw lidmaatschap een wereld van verschil. Want dankzij uw steun kunnen we onze diverse gratis diensten, zoals oa dit e-zine, blijven verwezenlijken en zelfs uitbreiden. Kortom, stort vandaag nog 15 euro op onze rekening en u krijgt van ons meteen ook het lidmaatschap bij volkssterrenwacht AstroLAB Iris er GRATIS bovenop (ter waarde van 30 euro) ! Storten kan op rekening nr.: 380-0195842-70 met vermelding van 'Lidgeld 2009' + je volledige naam en e-mail adres. Zeker doen !

Van occulairs tot telescopen...

Zoekertjes

20 | The guidestar

en 3 jaar op electronica. Dit is een buitenkans voor wie er eentje wil (stukken goedoper tov Baaderprijs) zonder een jaar of langer te moeten wachten en deze is sprankelend nieuw !!!

Wat is er te koop ? Mach 1 met een fotografische capaciteit van 20kg (van de nieuwste productierun) met alles wat er standaard bij is in zijn originele verpakking. Extra's die bijbesteld werden... en die niet afzonderklijk verkocht worden; Pasill 4 poolzoeker (reeds enkele maanden in backorder - verwacht in september), 8" Losmandy receiver adapter van AP, Adatri adapter voor statief, 2 AP gewichten +/- 4kg en

8kg, Dikkere AP 900/1200 gewicht-stang met een verlengstuk (wegen op zich ook al 4kg elk), Deze opties kosten samen ongeveer 1000 euro. Optioneel het AP / Baader houten statief.Indien ernstig geïnteresseerd (dus geen lowballers) mag je een bod doen rekening houdend met de geïmporteerde nieuwprijs en de opties die bij deze montering horen. Reserveren en enkele weken later betalen is mogelijk mits betaling van een voorschot. Meer info: [email protected].


Te koop

Enkele weken geleden heb ik een nieuwe AP Mach 1 montering ontvangen van bij Astrophysics maar heb ondertussen besloten ze te koop te zetten wegens overstap naar een ander caliber van montering met dubbele capaciteit zoals eigenlijk initieel gepland maar door omstandigheden niet kon doorgevoerd worden. Heb deze Mach 1 nog niet écht gebruikt, enkel wat teleskopen op gezet, een zonnewaarneming gedaan en gekeken of alles naar behoren werkt en zo is het ook. Qua garantie geen probleem, eigenlijk mechanisch levenslang garantie,

Een ruimtewandeling, kwart eeuw geleden...

Artikel

Morgen zal het een kwart eeuw geleden zijn dat voor het eerst een vrouw in de ruimte heeft gewandeld, zegt het Russische ruimtevaartbureau Roskosmos. De primeur was weggelegd voor Svetlana Savitskaja, die in totaal twee ruimtevluchten heeft gemaakt. Pas zeven maanden na de missie van Savitskaja werd Sally Ride de eerste Amerikaanse vrouw die de ruimte inging.

Savitskaja werd in 1980 opgeno-men in het Russische kosmonauten-korps. Op 19 augustus 1982 werd ze, 19 jaar na de Sovjet-Russin

Valentina Teresjkova, in de Sojoez T-7 de tweede vrouw in de ruimte. De Sojoez koppelde aan het Sovjet-Russische ruimtestation Saljoet-7, Savitskaja keerde op 27 augustus 1982 met de Sojoez T-5 naar de Aarde terug.

Savitskaja's tweede missie van bijna twaalf dagen werd historisch. Vertrokken op 17 juli 1984 met de Sojoez T-12, die eveneens aan de Saljoet-7 koppelde, werd zij op 25 augustus 1984 de eerste vrouw om een ruimtewandeling te maken. Samen met haar collega Vladimir Dzhanibekov voerde ze experimen-

ten uit op het ruimtestation. Het uitje duurde 3,35 uur. Na haar vlucht stond het in de sterren geschreven dat zij gezagvoerster zou worden van een missie waaraan alleen vrouwen zouden deelnemen. Maar door een combinatie van een reeks factoren is dit plan nooit gereali-seerd. In 1993 zei Savitskaja de Russische ruimtevaart vaarwel na in totaal 19,71 dagen in de ruimte te hebben vertoefd. In 1989 ging ze zetelen in de Doema, het lagerhuis van het Russische parlement. In december 2007 werd ze herkozen. Bron: Belga / SAM / 24-07-2009.

The guidestar | 21

Ieder jaar eisen natuurrampen ergens in de wereld duizenden slachtoffers. Daardoor is het moeilijk om te bepalen hoeveel mensen al stierven aan de gevolgen van global warming. Wat we wel zeker weten, is dat we nu al kunnen spreken over de eerste klimaatvluchtelingen. Vooral in kust-gebieden zal het stijgende zeeniveau mensen dwingen om te verhuizen. In Bangladesh wonen miljoenen mensen op land dat tegen het einde van de eeuw onbewoonbaar kan zijn. Neerslag is een andere reden tot bezorgdheid. In sommige streken regent het op korte tijd veel meer dan vroeger waardoor overstromingen ontstaan. Elders regent het te weinig en maken lange droge periodes het moeilijk om te overleven. Ook de neerslagpatronen veranderen waar-door regenseizoenen op sommige plaatsen lijken te verschuiven. Dat is een probleem voor de lokale inwoners die al eeuwen van de neerslag afhankelijk zijn. Bron: GB.

Op zaterdag 29 augustus hoopt Nic Balthazar weer duizenden mensen te verzamelen op het Klein Strand van Oostende. Samen met weervrouwen Jill Peeters en Sabine Hagedoren wil hij er één groot dansspektakel van maken. Dans mee en zend een boodschap naar onze wereldleiders die in december in Kopenhagen voor een belangrijke beslissing staan. Er komen ook veel artiesten als Peter Van de Veire, Buscemi, Muriëlle Scherre, Lieven Verstraeten, Lady Linn, Yevgueni en Luc Devos. Nadien wordt er feest gevierd tot zons-ondergang. Planet Watch steunt het initiatief en dagelijks brengen we u een weetje over global warming. Voor meer informatie: www.thebigask again.be.

Een onderzoeksteam van de K.U. Leuven, onder leiding van Prof. emeritus Jozef Peeters van het departement chemie, heeft het chemisch mechanisme opgehelderd dat verklaart waarom tropische wouden meehelpen het zelfreinigend vermogen van de atmosfeer in stand te houden. De onderzoeksresultaten werden recent gepubliceerd in de vaktijdschriften PhysChemChemPhys en Chemical Science. Wetenschap-pers deelden tot voor kort de volkswijsheid niet dat planten en bomen de lucht zuiveren. Deze stoten immers isopreen uit en dit breekt hydroxylradicalen af. Dit zijn natuurlijk voorkomende stoffen die de atmosfeer reinigen. Peeters en zijn team ontdekten echter dat de volkswijsheid het toch bij het rechte einde heeft. De oxidatie van het uitgestoten isopreen zorgt immers voor recyclage van hydroxylradicalen. Uit recente metingen van verschillende teams blijkt inderdaad dat beboste steden waar de isopreenuitstoot hoog is tevens bijzonder rijk zijn aan hydroxylradicalen. Dat is bijvoorbeeld het geval met het Amazonewoud. Verder onderzoek is evenwel nog nodig. Exacte kennis van deze chemische mechanismen is volgens Peeters immers de voorwaarde "om op termijn efficiënte maatregelen te kunnen treffen voor het behoud van het zelfreinigend vermogen van onze kwetsbare atmosfeer". Bron: Belga / SPS / 17-07-2009.


Kortnieuws

Het Museum van het Nederlandse Uurwerk (MNU) in Zaandam viert het Internationaal Jaar van de Sterrenkunde met een speciale tentoonstelling van klokken met astronomische mechanieken. In deze tentoonstelling zijn naast instrumenten uit de eigen collectie een aantal bruiklenen opgenomen.

Onze aardse tijd is geijkt aan de schijnbare beweging van de sterren, en de bewegingen van de hemellichamen zijn een bron van inspiratie geweest voor uurwerk-makers. Te zien zijn een wereldtijdklok met de tijden van alle plekken op de aarde, die ook de tijden van zonsopkomst en -ondergang weergeeft, en daarnaast onder meer klokken met een planisferium (de bewegende sterrenhemel), een planetarium (het bewegende zonnestelsel) en een tellurium (de bewegende aarde). Ook veel van de andere uurwerken in de collectie van het museum hebben soms fraai uitgevoerde astronomische aanduidingen: kalen-ders, schijngestalten van de maan en dergelijke.

Het vroegst bekende voorbeeld van een kalendermechaniek is het Antikythera-mechaniek, dat dateert uit de tweede eeuw voor Christus. Het museum organiseert naast de

tentoonstelling op 30 oktober 2009 een symposium over de nieuwste inzichten over het Antikythera-mechaniek. Hieraan wordt deel-genomen door: Vincent Icke, hoogleraar sterrenkunde in Leiden, Rien van de Weygaert, hoogleraar sterrenkunde in Groningen, Niels Bos, sterrenkundige in Groningen, Kees Grimbergen, hoogleraar medische technologie in Amster-dam (UvA), Teun Koetsier, lector historische wiskunde in Amsterdam (VU) en Tatjana van Vark, instru-mentenmaker in Ede.

In eerste instantie staat bij de astronomische mechanieken de kalenderfunctie voorop. Na de Renaissance krijgen astronomische mechanieken meer de functie van het zichtbaar maken van weten-schappelijke inzichten. In aanvul-ling op de getoonde instrumenten worden films en animaties vertoond over de beweging van de hemellichamen en hun invloed op de aarde. Ook hierbij krijgt het Antikythera-mechaniek speciale aandacht.

De tentoonstelling is te zien van 15 september tot 1 november 2009.

Meer informatiewww.mnuurwerk.nl

Astronomische klokken

Artikel

Aarde en maan stonden bijna vier miljard jaar geleden bloot aan een groot 'bombardement' van ruimte-puin. Op aarde zijn de sporen daarvan allang uitgewist door erosie en de bewegingen van de aardkorst. Maar de maan vertoont nog duidelijke sporen van dit bombardement: het oppervlak is bezaaid met inslagkraters. Maar waardoor zijn deze kraters veroorzaakt? Nieuw onderzoek door Deense onderzoekers wijst erop dat de inslaande objecten geen rotsachtige planetoïden waren, maar hun ijzige tegen-hangers: kometen. Dat leiden zij af uit de samenstelling van gesteente op Groenland, dat al bestond toen

Water... uit de ruimte !

Artikel

het grote bombardement op zijn eind liep. De onderzoekers hadden vooraf berekend dat inslaande planetoïden aanzienlijke hoeveel-heden van het op aarde zeldzame element iridium zouden hebben achtergelaten. Maar het Groen-landse gesteente bevat ongeveer net zo weinig iridium als de maanstenen die de Apollo-astronauten van de maan hebben meegenomen. Een intrigerend nevenresultaat van het onderzoek is dat de hoeveelheid water in de aardse oceanen in redelijke overeenstemming is met de hoeveelheid water die de inslaande kometen destijds zouden hebben achtergelaten.

22 | The guidestar

The guidestar | 23

Augustus staat om verschillende redenen in mijn geheugen gegrift als de sterrenkijkmaand bij uitstek. Mijn interesse voor de astronomie is ergens begonnen tijdens de maand: als prille twaalfjarige lag ik op de garage bij mijn ouders uren te turen naar de zomerdriehoek. Toen ik wat ouder werd schoot ik me ’s avonds op de fiets om met enkele vrienden naar het zomerspektakel bij uitstek te kijken, de Perseïden. De prachtige zwerm van vallende sterren is rond 12 augustus het meest actief. Zeker bekijken!

Bij het vallen van de avond staat de reeds vermelde zomerdriehoek bijna recht boven ons. Deze opvallende hemelse driehoek bestaat uit de sterrenbeelden ‘de Lier’, ‘de Zwaan’ en het iets meer zuidelijk gelegen ‘de Arend’. Maak u als waarnemer de komende tijd geen zorgen over het observeren van deze groep sterrenbeelden, ze blijft zichtbaar tot bijna het einde van het jaar.

Vorige maand hadden we het al over de Ringnevel, het klassieke voorbeeld van een planetaire nevel. Toen vertelden we ook al iets over het levenseinde van zware sterren: heel explosief! En deze maand nodigt de Zwaan ons uit om de Sluiernevel te observeren, naast de Krabnevel hét object dat ons de kracht van een supernova heel duidelijk toont.

Er zijn boeken en er zijn bestsellers, er zijn films en er zijn kaskrakers, zo is het niet anders bij de deep-sky objecten: er zijn objecten die in je netvlies gebrand staan, die zo spectaculair zijn dat je in complete verwondering door het oculair staat te turen en de aanblik nooit meer vergeet. Voorbeelden van zulke objecten hebben we in vorige artikels reeds beschreven, denk maar aan de Orionnevel (Messier 42) of de bolhoop Messier 13.

Een object dat sinds de introductie van nevelfilters definitief het label ‘uitermate moelijk’ kwijtgespeeld heeft, is de Sluiernevel in het sterrenbeeld de Zwaan (Cygnus). Dit uitzonderlijke object werd op 5 september 1784 door de onvermoeibare William Herschel ontdekt en zonder het te beseffen ontdekte hij de restanten van een

cataclysmisch spectakel dat 15.000 jaren geleden plaatsvond, een supernova explosie (van het type II). Waar lichtere sterren met een zucht aan hun einde komen, als planetaire nevel, gebeurt dit bij zwaardere sterren met iets meer kracht namelijk met een gigatisch ontploffing.

Het opzoeken van dit object start vrij makkelijk bij de heldere ster ε Cygni en iets ten zuiden daarvan bij de ster 52 Cygni, een voorgrondster zonder binding met het object. Deze laatste is meteen de lokatie om het meest westelijke deel van de Sluiernevel (NGC 6960) op te zoeken. Dit is zonder filter niet het meest eenvoudige deel en dat vooral door de complete overstraling door deze ster. Toch lukt het zonder filter en onder een goed donkere nevel om dit delicate stukje nevel op te merken: het is ruwweg noord-zuid georienteerd en start bijna messcherp ten noorden van 52 Cygni om dan langzaam te verbreden en te splitsen en vervolgens zacht uitwaaierend te eindigen ten noorden van deze ster. Met een nevelfilter van het type OIII of UHC wordt het echt mogelijk details te zien in deze strook zoals fijne lijntjes en kleine verhelderingen, de bekende filamentaire structuur.

Diep in... Augustus

Rubriek

En het wordt alleen maar beter wanneer we met een tussenstopje langs ‘Pickerings Triangular Wisp’, dat overigens door Herschel werd gemist, terecht te komen bij het oostelijke deel, NGC 6992-5. Alhoewel dit stukje zonder filter heel wat moeilijker is, is dit met de filter een waar festijn voor het oog. Dit moet je gezien hebben om het voor mogelijk te houden: Het noordelijke deel is vrij breed en toont een opeenvolging van schuine verhelderingen. Het zuidelijke deel is breder en heeft de vorm van een rechthoek of van een grijpende hand die we van opzij bekijken. Wat u er ook in ziet, de object zal je lang bij blijven.

Foto: De zwaan is een sterren-beeld aan de noorderhemel tussen rechte klimming 19u07m en 22u01m en tussen declinatie +28º en +61º. De Sluiernevel vindt men hier, bestaande uit wazige slierten, waarvan men aanneemt, dat ze de overblijfselen zijn van een vroegere supernova-uitbarsting.

Neem dit schitterende object zeker eens waar en stuur me een verslagje, foto of tekening. Tot volgende maand.

Meer informatiewww.deepsky.be

Kurt Christiaens

Hemelkalender

Rubriek

24 | The guidestar

Perseïden (vallende sterren) met een theoretische maximum activiteit voorzien voor 12 augustus omstreeks 18 h.

12: Nauwe conjunctie tussen de satellieten J II (Europa) en J III (Ganymedes) van Jupiter om 2 h 11 m (Waar te nemen met een voldoende sterke kijker, korte tijd tevoren, van 1 h 46 m tot 2 h 01 m, overgang van de schaduw van J III op J II met, gedurende 62 seconden, een totale verduistering van J II). Overgang van de schaduwen van de twee satellieten J II (Europa) en J III (Ganymedes) op Jupiter van 21 h 11 m tot 22 h 18 m (Waar te nemen met een voldoende sterke kijker).

13: Rakende bedekking van de ster 26 Arietis (+6,1) aan de donkere maanrand in de onmiddellijke nabijheid van een lijn lopende door Valenciennes (F), Mechelen en Poppel rond 1 h 55 m. Laatste Kwartier van de Maan om 18 h 55 m

14 : De Maan 4° ten westen van de Plejaden om 3 h. Jupiter (-2,9) in (gunstige) oppositie met de Zon – dus de hele nacht zichtbaar – om 18 h (Voor Ukkel met een maximale hoogte van 24° boven de zuidelijke horizon in het midden van de nacht).

15: De Maan 9° ten noorden van de ster Aldebaran (+1,1) om 5 h. Jupiter (-2,9) op het dichtst bij de Aarde op 4,0278 astronomische eenheden AE of 602,550 miljoen kilometer.

16: Een dunne maansikkel halfweg tussen Mars (+1,0) en de ster Bêta Tauri (+1,6) om 1 h en overigens op 2 ½ graden ten noorden van Mars (+1,0) om 2 h. De satellieten van Jupiter J I (Io) en J III (Ganymedes) dicht bij elkaar ten oosten en de satellieten J II (Europa) en J IV (Callisto) dicht bij elkaar ten westen van Jupiter : een « dubbele-dubbele ». (Waar te nemen ‘s avonds met

een kijkertje : een nauwe – 3’’- conjunctie tussen J I en J III om 20 h 14 m en een conjunctie tussen J II en J IV om 21 h 00 m).

17: De Maan 2° ten noorden van Venus (-4,0) om 21 h. Neptunus (+7,8) in oppositie met de Zon om 21 h – dus met een kleine kijker de hele nacht waarneembaar - tussen de sterren van het sterrenbeeld Capricornus, in de buurt van de ster Delta Capricorni, op een maximum van slechts 26° boven de zuidelijke horizon. Neptunus (+7,8) op het dichtst bij de Aarde op 29,0158 AE of 4340,702 miljoen kilometer.

18: Mercurius in niet waarneem-bare conjunctie met Saturnus om 21 h.

19: Smalle maansikkel, laag boven de oostnoordoostelijke horizon, 30 h voor het tijdstip van de Nieuwe Maan, rond 3 h 45 m. De Maan in het perigeum (op 359 639 km van de Aarde – Schijnbare diameter : 33’14’’) om 5 h. Gelijktijdige schaduwovergangen van de satellieten J II (Europa) en J III (Ganymedes) op Jupiter van (de 19) 23 h 46 m tot (de 20) 2 h 20 m (en meer, omstreeks 2 h 19 m op 20 augustus, gedeeltelijke bedekking van de schaduw van J III door J II op het moment waarop beide op het punt zijn de Jupiterschijf te verlaten – Waar te nemen met een sterke kijker).

20 : J IV (Callisto) enige zichtbare satelliet van Jupiter (-2,8) van 0 h 14 m tot 1 h 45 m (Overgangen van J II en J III voor en bedekking van J I achter de planeet). Mars (+1,0) door de klimmende knoop van zijn baan om 9 h. Nieuwe Maan om 10 h 02 m.

22: In het sterrenbeeld Cancer vanaf de 22 juli en in het sterrenbeeld Leo vanaf ongeveer de 12 augustus, treedt de Zon in

3: Jupiter (-2,8) in conjunctie met de ster 45 Capricorni (+5,9) om 24 h (Waar te nemen met een kijker gedurende de nacht van 3 op 4 augustus : verdwijning van de ster op 3 augustus omstreeks 22 h 56 m en wederverschijning op 4 augus-tus rond 0 h 53 m).

4: De Maan in het apogeum (op 406 028 km van de Aarde – Schijnbare diameter : 29’26’’) om 1 h.

6 : Maansverduistering door de bijschaduw, zichtbaar in België [Gegevens voor Ukkel - Grootte : 0,428 – Intrede in de bijschaduw : (de 5) 23 h 01 m / hoogte : +22° - Maan in de meridiaan : 23 h 45 m - Maximum van de verduistering : (de 6) 0 h 39 m / +22° - Uittrede uit de bijschaduw : 2 h 17 m / +16°]. Volle Maan om 0 h 55 m. De kleine planeet (16) Psyche (+9,4) in oppositie met de Zon om 1 h. De Maan 2° ten noorden van Jupiter (-2,8) om 21 h.

9: De twee satellieten van Jupiter J II (Europa) en J IV (Callisto) dicht bij elkaar ten westen van de planeet en in een fase van gelijktijdige verwijdering van Jupiter met ongeveer dezelfde snelheid ‘s avonds (Zo urenlang waarneem-baar en op het dichtst bij elkaar – 8 ‘’ – rond 22 h 37 m).

10 : De Zon door het ringvlak van Saturnus (Ringen op hun zijkant gezien – Sinds 18 november 1995 was de zuidzijde van de ring door de Zon verlicht; vanaf nu en tot 6 mei 2025 is het de beurt aan de noordzijde).

11: De komeet C/2006 W3 Christensen (+11,4) in oppositie om 3 h. Van 17 juli tot 24 augustus, waarnemingsperiode - optimale van 11 tot 14 augustus maar met een betrekkelijk storend maanlicht (Laatste Kwartier op 13 augustus) - gedurende de tweede deel van de nacht van de meteorenzwerm

The guidestar | 25

het teken de Maagd om 23 h 39 m.

24: De kleine planeet (88) Thisbe (+9,8) in oppositie met de Zon om 3 h. Mercurius (+0,3) op zijn grootste oostelijke elongatie – 27°22’ E – om 16 h en overigens in het aphelium van zijn elliptische baan op 21 augustus (met als gevolg dat zijn elongatie vandaag bijzonder groot is, dichtbij van zijn maximale waarde : 28 graden).

26: Venus (-4,0) in “rechte lijn” met de sterren Pollux (+1,2) en Castor (+1,6) om 2 h.

27: J IV (Callisto) enige zichtbare satelliet van Jupiter (-2,8) tussen 1 h 58 m en 4 h 35 m (Overgangen van J II en J III voor en bedekking van J I achter de planeet). Eerste Kwartier van de Maan om 11 h 42 mDe Maan in conjunctie met de ster Antares (+1,2) om 23 h.

28: Kort na zonsondergang, de satellieten J I (Io) en J II (Europa) dicht bij elkaar ten westen van de planeet Jupiter (-2,8) in geleidelijke nadering van de planeet tot hun verdwijning kort na elkaar achter de planeetrand om 20 h 16 m voor J II en 20 h 24 m voor J I (Waar te nemen met een kijker).

31: Mars (+1,0) op zijn grootste noordelijke declinatie (+23°34’). De Maan in het apogeum (op 405 269 km van de Aarde – Schijnbare diameter : 29’29’’) om 11 h.

Zichtbaarheid van de planeten

Zichtbaar met het blote oog: Venus, Mars, Jupiter en Saturnus. Met telescoop of binoculair: Uranus en Neptunus. Onzichtbaar Mercurius.

Mercurius (-0,5/+0,6), ondanks zijn grootste praktisch maximum oostelijke elongatie op 24 augustus, gaat de 1 om 20 h 14 m, de 16 om 19 h 43 m en de 31 om 18 h 53 m of respectievelijk slechts 46 min, 42

min en 23 min na de Zon onder, dus praktisch niet waarneembaar.

Venus (-4,0/-4,0), ‘s morgens boven de oostelijke horizon, komt de 1 om 1 h 01 m, de 16 om 1 h 19 m en de 31 om 1 h 52 m of respectievelijk 3 h 08 m, 3 h 13 m en 3 h 03 m voor de Zon op.

Mars (+1,1/+1,0), in de tweede helft van de nacht boven de oostelijke horizon en rond 17 augustus ten noorden van Orion, komt de 1 om 23 h 48 m, de 16 om 23 h 24 m en de 31 om 23 h 05 m op.

Jupiter (-2,8/-2,8), in oppositie met de Zon op 14 augustus en dus de gehele nacht zichtbaar in het sterrenbeeld Capricornus, komt de 1 om 19 h 57 m, de 16 om 18 h 54 m en de 31 om 17 h 51 m op.

Saturnus (+1,1/+1,1), in de avond-schemering boven de westelijke horizon in het sterrenbeeld Leo, gaat de 1 om 20 h 58 m, de 16 om 20 h 02 m en de 31 om 19 h 06 m of respectievelijk 1 h 30 m, 1 h 01 m en 0 h 36 m na de Zon onder.

Uranus (+5,8/+5,7), een groot deel van de nacht in het sterrenbeeld Pisces, komt de 1 om 20 h 55 m, de 16 om 19 h 55 m en de 31 om 18 h 55 m op.

Neptunus (+7,8/+7,8), een groot deel van de nacht in het sterrenbeeld Capricornus, komt de 1 om 19 h 56 m, de 16 om 18 h 56 m en de 31 om 17 h 57 m op . Bron: Koninklijke Sterrenwacht.

Meer informatiewww.astro.oma.be

Met onze telescopen is te zien hoe rond Saturnus en Jupiter maantjes draaien. Alle maantjes draaien nagenoeg in een vlak rond de planeet. De helling van dit vlak is identiek aan de schuine stand van de as van de planeet. En voor Saturnus is dit identiek aan de schuine stand van de ringen. Elke planeet-as behoudt wel deze richting wanneer de planeet een volledige toer om de zon beweegt. Zelfs rekening houdende dat ook wij om de zon draaien, zijn er momenten waarbij zo'n vlak onze kijkrichting kruist. Dit zorgt ervoor dat wij opeens het ene maantje voorlangs het andere kunnen zien schuiven. Of een maantje zien we voorlangs de planeet bewegen. Of we zien een maantje zich achter de planeet verstoppen. Moesten we de Aarde kunnen verlaten, en we begeven ons naar een andere positie in de ruimte, dan zullen deze verschijnselen helemaal niet optreden, en komen er misschien andere maantjes in het spel, en op andere tijdstippen.

Dat zelfde planeetvlak kan ook de richting van de planeet tot de zon kruisen. Voor zo'n planeet zouden we kunnen zeggen dat zijn tijdstip voor een equinox is aangebroken. Voor een fictieve waarnemer op de zon bewegen de maantjes dan ook voorlangs de planeet, of achter de planeet, of voor elkander langs. Het zorgt er echter voor dat de schaduw van een maantje op de planeet valt. Of de schaduw valt op een ander maantje. Of het maantje wordt verduisterd door de schaduw van de planeet. Gelukkig kunnen wij op Aarde dit spektakel van opzij bekijken, en zien we de schaduw van het maantje op de planeet net naast het maantje zelf, of zien we het maantje net naast de planeet in een verduistering kruipen. Het is duidelijk, dat als we opnieuw de Aarde zouden verlaten, en ons begeven naar een andere locatie, dit schaduwspel nog steeds te zien zal zijn! Deze verschijnselen zijn niet afhankelijk van onze plaats om de zon.

Zo weten we nu dat er twee momenten van verschijnselen bestaan. De bedekkingen en over-gangen gebeuren enkel wanneer het vlak van de maantjes onze kijkrichting kruist. De schaduw-overgangen en verduisteringen gebeuren enkel wanneer het

Het spel van de kleintjes

artikel

26 | The guidestar

maantjesvlak de richting planeet-zon kruist. Beide momenten vallen op een ander tijdstip. Toch maakt de Aarde een kleine ronde om de zon in vergelijking met de veel grotere baan van de ver staande en trager bewegende Jupiter en Saturnus. Zo zullen beide momenten toch steeds redelijk dicht bij elkaar liggen.

Een periode met zulke momenten gebeurt twee keer per omloop om de zon. Voor Jupiter betekent dit om de 6 jaar, voor Saturnus om de 15 jaar.

Het vlak van de maantjes van Jupiter is niet overdreven gekanteld en de planeetschijf van Jupiter is groot genoeg. Overgangen en schaduwovergangen over Jupiter alsook bedekkingen en verduis-teringen door Jupiter, zijn zoals we weten de hele tijd te zien. (Enkel Callisto kan boven of onder Jupiter staan). Hetgeen slechts om de 6 jaar gebeurt, zijn de bedekkingen en de verduisteringen van de maantjes onderling.

Het toeval wil dat een periode van de verschijnselen van de Saturnus-maantjes en van de Jupiter-maantjes onderling dit jaar bijna samenvallen.

Er moet ook gezegd dat Saturnus slechts 1 grote maan heeft, Titan. De andere maantjes zijn te klein om goed te zien in onze telescopen. Laten we ons dus enkel op Titan concentreren. Verder zijn niet alle gebeurtenissen goed te zien. Enkel de schaduwovergangen over de planeet en de bedekkingen en verduisteringen achter de planeet zijn meteen het meest interessant.

Wel is het eveneens leuk om Titan net boven of net onder de ringen van Saturnus te zien. De ringen zelf tonen zich natuurlijk ook plat dit jaar. Wanneer Titan een bedekking of een overgang toesnelt of verlaat,

kan je het maantje zeer dicht langsheen de ringen zien schuiven!

Voor Jupiter doen alle 4 de maantjes mee. De speciale gebeur-tenissen hier zijn de verduis-teringen en de overgangen van de maantjes onderling. Toch is een overgang van het ene maantje over het andere niet gemakkelijk waar te nemen. De maantjes zijn niet veel meer dan kleine stipjes. Blijft nog 1 gebeurtenis over die heel goed waargenomen kan worden, namelijk de verduistering van het ene maantje door het andere, op voorwaarde dat er genoeg schaduw op het andere valt. Een maantje dat slechts voor 10% in het donker gestopt wordt, zal je als stipje niet veel in helderheid zien dalen.

Dan rest er nog een laatste voorwaarde. Jupiter of Saturnus moeten op het moment van het verschijnsel boven onze horizon staan en het liefst tijdens onze nacht. Voor Jupiter valt dit aardig mee, zodat we genoeg gebeurtenis-sen kunnen meegraaien. Saturnus is in conjunctie met de zon in september.

Je kunt het al raden voor Saturnus! Europeanen zijn zeer ongunstig geplaatst om de verschijnselen van Titan te zien. Titan heeft toevallig een omlooptijd rond Saturnus die nagenoeg een perfect veelvoud is van onze dagen van 24 uur. Niet zoveel later na het einde van een overgang of een bedekking (denk aan Titan schuivend langsheen de ringen), is het nog net te doen voor ons, en met Saturnus zowat 20 graden hoog. Voor een verduistering kunnen we nog het laatste moment meepikken, waar we echter maar een paar keer de kans toe krijgen, en met Saturnus nauwelijks enkele graden boven de horizon. Een schaduwovergang mogen we helemaal vergeten!

Laten we nu toch proberen zo'n maantje waar te nemen. Voor België was het moment van de bedekkingen en overgangen van Titan vooral in december 2008 en januari 2009. Nu komt echter het moment voor gunstige verduis-teringen. In de tabel hieronder is ook de hoogte van Saturnus opgegeven, en de positie van Titan ten opzichte van de planeetschijf. Alle tijden in UT.

The guidestar | 27

De opwarming van oceaanwater leidt tot het oplossen van bewolking. Hierdoor loopt de temperatuur van de oceanen nog verder op. Tot deze ontdekking kwamen onderzoekers van de universiteit van Miami. Deze publiceerden hun bevindingen vrijdag in het tijdschrift Science. Weten-schappers vragen zich al decennia-lang af welke rol de bewolking speelt bij de opwarming van de aarde. Tot nog toe was het zelfs onduidelijk of er door die opwarming meer of juist minder wolken zouden ontstaan. Amerikaanse onderzoekers hebben nu ontdekt dat het laatste het geval is. De wetenschappers hebben op basis van gegevens van de laatste vijftig jaar en modelberekeningen vastgesteld dat de opwarming van oceaanwater leidt tot het oplossen van lage stratiforme (gelaagde) bewolking. Dat is opmerkelijk, omdat de meeste geavanceerde computermodellen die gebruikt worden om de ontwikkeling van ons klimaat te voorspellen dit wolkengedrag niet reproduceren. Alleen het model van het Britse Hadley Centre slaagt daarin. Het oplossen van de wolkenlagen boven de oceanen wordt overigens niet uitsluitend veroorzaakt door het warmer worden van het oceaanwater: ook het afzwakken van de passaat-winden speelt een belangrijke rol. Voor de opwarming van de aarde is dat geen goed nieuws, want minder bewolking betekent dat meer zonnestraling het aardoppervlak kan bereiken, waardoor de temperatuur van het oceaanwater nog verder oploopt. Bron: NU / 24-07-2009.

Een grote stofwolk, veroorzaakt door een krachtige zandstorm in de Chinese Taklamakanwoestijn, heeft in slechts 13 dagen meer dan een volledige cirkel om de Aarde gemaakt, zeggen Japanse onderzoekers. De wolk was tijdens de volledige omwenteling ongeveer 3 kilometer dik en bijna 2.000 kilometer lang. Toen deze voor de tweede keer de Grote Oceaan bereikte viel de wolk pas uit elkaar en sloegen de opgewaaide sedimenten in het water neer. Het is zeldzaam dat het woestijnstof zo lang in de lucht blijft, zeggen de onderzoekers. “Het Aziatische stof belandt meestal in de Gele Zee, rondom Japan, zoals het meeste stof uit de Sahara langs de Afrikaanse westkust neerslaat”, zegt Itsushi Uno, van de Japanse Kyushu Universiteit. “Maar deze studie laat zien dat Chinees woestijnstof ver in de Grote Oceaan terecht kan komen.” Onder invloed van klimaatverandering wordt het gebied rond de Taklamakan en de Gobi-woestijn naar verwachting steeds droger. Dit kan verdere verwoestijning en een toename van de zandstormen tot gevolg hebben. Het grote bereik van het stof heeft mogelijk ook ecologische gevolgen. Stof uit de Taklamakan bestaat voor ongeveer 5 procent uit ijzer. Sommige klimaat-onderzoekers hopen met ijzer-bemesting in de oceanen algenbloei en daarmee een grotere CO2-opslag te kunnen creëren. Tests hiermee zijn echter teleurstellend verlopen. De onderzoekers gebruikten NASA-satellietbeelden om de stofwolk te volgen, die ontstond tijdens een ongewoon grote zandstorm in mei 2007. De resultaten zijn gepubliceerd in Nature Geoscience.


Kortnieuws2009

Oct 14, 05h45 bedekking-einde h=16 (NO)

Oct 30, 04h26 verduistering-einde h=12 (NW)

Nov 15, 03h25 verduistering-einde h=11 (NW)

Dec 01, 02h20 verduistering-einde h=10 (NW)

Dec 17, 01h08 verduistering-einde h=8 (NW)

2010

Jan 01, 23h44 verduistering-einde h=4 (NW)

De tabel hieronder geldt voor de verduisteringen van de Jupiter-maantjes onderling. Enkel deze met voldoende % verduisterd zijn geselecteerd. De hoogte van Jupiter is aangegeven, of beide maantjes zich ten westen of ten oosten van Jupiter bevinden, en of het westelijk of oostelijk maantje verduisterd wordt. Alle tijden in UT.

Aug 04, 21h47 Ganym. verd. Europa 74%. h=14 (O van Jup, maan W)

Aug 12, 01h46 Ganym. verd. Europa 100%. h=20 (O van Jup, maan W)

Aug 17, 21h11 Io verd. Europa 48%. h=16 (W van Jup, maan O)

Aug 25, 00h08 Io verd. Europa 44%, h=22 (W van Jup, maan O)

Sep 08, 23h39 Io verd. Europa 53%, h=19 (O van Jup, maan O)

Oct 03, 20h20 Io verd. Europa 54%, h=22 (O van Jup, maan O)

Bron: David Vansteelandt. N.v.d.r.: Een bijzonder handig programma om de maantjes van Jupiter te bestuderen is JupSat Pro die je, via de link hieronder, kan terugvinden.

Meer informatiewww.nightskyobserver.com

Een inslag van een object op Jupiter heeft een "krater" zo groot als de aarde achtergelaten. Moge-lijk zorgde een gigantisch ijsblok of een verdwaalde komeet voor de inslag, die vorige donderdag plaats had. Dat meldden wetenschappers van het Amerikaanse ruimtevaart-centrum NASA.

De ontstane krater is zo groot als de aarde, ook al had het object zelf een doorsnee van 80 tot 160 kilometer. Het mysterieuze object verplaatste zich waarschijnlijk met een snelheid van 50 tot 100

Inslag op Jupiter

Artikel

kilometer per seconde, toen het in de buurt van Jupiters zuidpool crashte. Het is pas de tweede keer dat wetenschappers de gevolgen van een inslag bij Jupiter hebben kunnen zien. Vijftien jaar geleden brak een komeet in 21 stukken voordat het littekens veroorzaakte die twee tot drie weken bleven zitten. De krater zal ditmaal één tot twee weken zichtbaar zijn, aldus experts. Jupiter bestaat voor-namelijk uit gassen, waardoor het geen vast oppervlak heeft.

De grootste planeet van ons zonnestelsel is elfmaal groter dan de aarde. Volgens een van de wetenschappers functioneert Jupiter als een soort "hemelse stofzuiger", die rondvliegende objecten aanzuigt die een gevaar vormen voor de aarde en andere nabijgelegen planeten. Bron: ANP / MVL / 22-07-2009.

Meer informatiehttp://nl.wikipedia.org/wiki/Jupiter_(planeet)

28 | The guidestar

ESA directeur generaal Jean-Jacques Dordain vertelt over het belang van de Apollo-11 missie voor toekomstige maanverken-ningen.

Jean-Jacques Dordain, directeur-generaal van ESA, veertig jaar geleden zette de mens voor het eerst voet op de maan. Wat betekende dat?

Wat dat toen betekende? Het betekende toen dat de Ameri-kaanse technologie beter was dan die van de Sovjet-Unie, omdat de Amerikaanse vlag op de maan werd geplant. Tegenwoordig kun-nen we deze gebeurtenis echter in een heel ander licht zien. Dat de Amerikaanse vlag als eerste op de maan werd geplant, is niet meer het belangrijkste. Wat volgens mij het belangrijkste is, en wat veel langer in de herinnering zal voortleven, is dat astronauten de aarde ontdekten; ze zagen de aarde als een kleine golfbal die in het heelal zweefde. Ze namen het idee naar de aarde terug dat we een gezamenlijke toekomst hebben en dat we de toekomst van de aarde wereldwijd moeten bekijken, niet individueel. Dat betekent het nu,

Artikel

initiatieven nemen. We kunnen slechts bijdragen aan een door Amerika geleid verkenningspro-gramma. Europa kan zeker bijdragen met interessante techno-logie op gebieden waarop we volgens mij de beste ter wereld zijn, maar zelf initiatieven nemen is er niet bij. Dat is dus het eerste scenario: een Europese bijdrage aan een door Amerikanen geleid verkenningsprogramma.

Er is nog een tweede scenario, waarin Europa het vermogen ontwikkelt om initiatieven te kunnen nemen. Dat is echter een heel ander scenario omdat we daar allereerst nieuwe vaardigheden voor moeten ontwikkelen, in het bijzonder de vaardigheid om een transportsysteem voor de beman-ning te kunnen maken. Daarvoor is een politieke beslissing op hoog niveau nodig, evenals discussies op politiek niveau over de positie van Europa in een programma voor verkenning van de maan.

Wanneer? In mijn ogen is dat vooral afhankelijk van het huidige Amerikaanse plan. Voorlopig is dat plan om tegen 2020 weer een bemanning op de maan te zetten. Ik zou echter willen zeggen dat de datum niet de belangrijkste factor is. Het gaat niet meer om een race en dat betekent dat we de tijd hebben. Als het niet 2020 wordt, dan misschien 2025 – het maakt niet zoveel uit. Over honderd jaar maakt het niemand meer wat uit of we in 2020 of 2025 naar de maan zijn teruggekeerd. Daarom geven we bij ESA meer prioriteit aan wetenschap en kortetermijn-services aan burgers. Ik ben er echter zeker van dat de mens naar

ESA directeur herdenkt de Apollo 11 missiedat is dus iets heel anders dan wat het 40 jaar geleden betekende.

Gaat de mens nog eens terug naar de maan? Zo ja, wanneer dan, en hoe?

Ja, ik weet zeker dat de mens weer naar de maan terugkeert. De maan is maar drie dagen van de aarde verwijderd. Iets meer dan honderd jaar geleden kostte het drie dagen om van Parijs naar Marseille te reizen, dus ik zie niet in waarom we niet naar de maan zouden terugkeren. Het zou echter niet meer het doel zijn om een vlag te planten. We zouden de maan gebruiken als uitbreiding van onze omgeving, om wetenschappelijke vooruitgang te boeken of een waarschuwingssysteem tegen astroiden of andere bedreigingen van de aarde in te stellen. Misschien wordt het een bron van hulpstoffen die we meenemen naar de aarde. Volgens mij is de maan gewoon een deel van onze omgeving en ik weet zeker dat de mens er terug zal keren; maar we gaan gezamenlijk, niet binnen de context van twee rivaliserende landen.

Gaat Europa weer naar de maan, en op welke manier?

Ik denk dat Europa zeker een rol zal spelen in een zo'n internationale expeditie naar de maan; maar we weten nog niet op welke manier. Die keuze moet worden gemaakt door de politiek, niet door een organisatie. Het is namelijk zo dat Europa volledig afhankelijk is van anderen om met astronauten naar de maan te kunnen. Vanwege die afhankelijkheid kunnen we geen

The guidestar | 29

De originele opnames van de maanlanding van veertig jaar geleden zijn gewist. Maar de kopieën van de uitzending zijn nog wel beschikbaar. En die zijn beter dan al het eerder bekende materiaal, aldus de NASA donderdag. Van de beelden die in opdracht van het Amerikaanse ruimtevaartorganisatie zijn opgepoetst, is donderdag de eerste selectie naar buiten gebracht. Te zien is hoe astronauten op de maan rondlopen in hun ruimtepakken. De volledige opname is pas in september te zien. De NASA was de banden van de maanlanding sinds 2006 kwijt. Toen bleek dat ze gewist en hergebruikt waren, werd verder gezocht. Uiteindelijk doken beelden van de landing op in het archief van nieuwszender CBS en in de kluis van het Johnson Space Center. De Apollo 11 werd op 16 juli 1969 gelanceerd. Vier dagen later schreef Neil Armstrong geschiedenis door als eerste mens voet op de maan zetten. Bron: ANP / MVL / 16-07-2009.

Foto's uit veertig verschillende landen zijn gecombineerd tot een uniek maanmozaïek dat door astronomen op Malta vervaardigd is in het kader van het Internationaal Jaar van de Sterrenkunde. Eind november is het vierhonderd jaar geleden dat de Italiaanse astronoom Galileo Galilei de eerste gedetailleerde telescopische schetsen van de maan maakte. Bovendien is het dit jaar vijftig jaar geleden dat de eerste (harde) landing op de maan werd uitgevoerd, door de Russische Loena 2 op 14 september 1959, en veertig jaar geleden dat Neil Armstrong als eerste mens voet op de maan zette, in de nacht van 20 op 21 juli 1969 (Nederlandse tijd). Het Maltezer project 'Moon for all mankind' wil het internationale aspect van de astronomie benadrukken, in de vorm van een maanmozaïek met bijdragen uit veertig landen. Ter gelegenheid van het Apollo 11-jubileum zijn overigens tal van activiteiten georganiseerd, websites opgezet en boeken gepubliceerd. 16-07-2009.

Het onderstel van de Apollo 11-maanlander Eagle, waarmee Neil Armstrong en Buzz Aldrin veertig jaar geleden hun historische eerste bemande maanlanding maakten, is gefotografeerd door de onbemande Amerikaanse maanverkenner Lunar Reconnaissance Orbiter (LRO). LRO fotografeerde ook de maanlanders van Apollo 14, 15, 16 en 17. De landingsplaats van Apollo 12 wordt binnen hooguit enkele weken gefotografeerd. LRO werd op 18 juni gelanceerd en kwam op 23 juni in een voorlopige baan om de maan aan. De foto's van de Apollo-landingsplaatsen zijn gemaakt tussen 11 en 15 juli. Wanneer de ruimtesonde eenmaal zijn definitieve, lage cirkelbaan heeft bereikt, zal hij nog aanzienlijk scherpere foto's kunnen maken. De maanlanders beslaan ongeveer drie bij drie pixels op de LRO-foto's, maar omdat ze bij lage zonnestand gefotografeerd zijn, werpen ze lange, duidelijk zichtbare schaduwen op het maanoppervlak. In de omgeving van de Apollo 14-lander zijn ook wetenschappelijke instrumenten zichtbaar die door de astronauten op het maanoppervlak zijn achtergelaten, en zijn 'voetsporen' van de astronauten te zien. 17-07-2009.


Kortnieuwsde maan zal terugkeren - misschien over tien jaar of misschien over twintig jaar, maar dat is niet het belangrijkste.

We zitten echter in een situatie waarin het moeilijk is om fondsen te werven. Waarom moeten we dat geld aan de maan uitgeven?

Daar zijn een aantal redenen voor. Ten eerste kunnen we de toekomst van de aarde op de lange termijn niet los zien van onze omgeving, en de maan en Mars maken deel uit van die omgeving. Onze planeet is niet geïsoleerd en onze toekomst kan niet in een volledig isolement bestaan. De eerste reden is dus voorbereiding op de lange termijn. Ten tweede moeten we innovatieve technologie ontwikkelen; als we naar de maan willen moeten we een heleboel technologie ontwik-kelen die nog niet beschikbaar is, bijvoorbeeld voor het recyclen van hulpstoffen. Als de astronauten op de maan moeten leven, kunnen ze niet elke liter water, elke liter zuurstof en elke kilo voedsel meenemen die ze nodig hebben. Dat betekent dat we zoveel mogelijk hulpstoffen op de maan moeten recyclen om water en zuurstof te produceren en planten te kweken. Die soorten technologie, waar we nu aan werken en die voor een maanbasis nodig zijn, hebben veel gevolgen voor de manier waarop we op aarde hulpstoffen gebruiken. De derde en laatste reden: we moeten jongere

generaties uitdagende projecten bieden om de beste talenten voor wetenschap en techniek aan te trekken. Helaas tonen begaafde jonge mensen in de meeste ontwikkelde landen weinig belangstelling voor deze gebieden. Maar ik weet zeker dat dit soort projecten hun aandacht op wetenschap en techniek kunnen helpen vestigen..

Waar was u, de directeur-generaal van ESA, veertig jaar geleden toen de eerste mens voet op de maan zette en wat dacht u toen?

Ik weet nog heel goed waar ik was, ik zat de hele nacht voor de televisie. Ik weet ook nog dat ik op 20 juli om twaalf uur 's middags mijn ingenieursbul kreeg. Om te vieren dat ik ingenieur was geworden ging ik op vakantie. Die nacht zat ik in Zuidwest-Frankrijk in een heel klein dorpje tv te kijken. Op dat moment leek het wel een droom, een technologische prestatie. Ik weet niet zeker of ik wel besefte wat voor enorme gevolgen dit zou hebben. Volgens mij genoot ik er gewoon van zonder er al te veel lering uit te trekken. Maar tegelijkertijd werd ik een ingenieur die in de ruimtevaart aan de slag kon, en de ruimte heeft me nooit meer losgelaten! Bron: ESA.

Meer informatiewww.esa.int

Op de maan komt uranium voor. Het radioactieve element was nog niet eerder gevonden op de maan.

De aanwezigheid van uranium is nu vastgesteld door de gamma-spectrometer van de Japanse maanverkenner Kaguya. Die werd in september 2007 gelanceerd, heeft de maan op verschillende manieren in kaart gebracht, en

Uranium op de Maan

Artikel

maakte op 10 juni 2009 een gecontroleerde crash. De meet-gegevens van de gammaspectro-meter, die heel nauwkeurig de aanwezigheid van verschillende scheikundige elementen kan vaststellen, zijn geanalyseerd door de Japanse onderzoekers Naoyuki Yamashita en Nobuyuki Hasebe en de Amerikaan Robert Reedy van het Planetary Science Institute. Behalve uranium heeft Kaguya ook de aanwezigheid van thorium, kalium, zuurstof, magnesium, silicium, calcium, titanium en ijzer vastgesteld. Van veel van die elementen was al langer bekend dat ze op de maan voorkomen.

Meer informatiewww.kaguya.jaxa.jp/index_e.htm

30 | The guidestar

Activiteitenkalender

Rubriek

Naar aanleiding van het interna-tionale jaar v/d sterrenkunde heb-ben we deze rubriek uitgebreid met activiteiten uit het ganse land zoals...

7 & 8 AugustusDiversen

Nuits de Perseïdes

Séances d’observations grand public. Entrée libre. Date : du 07 au 09 août dès 22h. Lieu : parking du Foriest, chemin du Foriest, Braine-l’Alleud. Plus d’informations: 02/387.16.42. E-mail: michel_vde_ [email protected].

8 AugustusProvence de Liège

NNocturnes du lieu astronomique convival

Séances d'observations du ciel profond, avec un télescope automatique de 45 cm d'ouverture sous coupole, et depuis un "observatoire flottant" avec des jumelles étanches. Gratuit, boissons offertes, distribution de matériel astronomique. Programme détaillé sur demande. Date : du 08 au 23 août, sur rendez-vous. Lieu: Chemin du Point de Vue 32, 4845 Nivezé-Jalhay. Plus d’informations: Jean-Luc DIGHAYE, 0049 89 23992823 jusqu'au 7 août. E-mail: [email protected]. Internet: http://eurastro.de.

10 AugustusGroup Astronomie de Spa

Astronomie au coin du bois

Stage d'initiation pour les enfants de 10 à 12 ans. Prix : 75 € Date : du 10 au 14 août de 9h à 16h Lieu : SPA - Domaine de Bérinzenne à Spa. Internet: www.groupeastrono miespa.be. E-mail:[email protected]

11 AugustusVolkssterrenwacht Mira

Waarnemingsavond

Waarnemingsavond + bezoek ten-toonstellingsruimten. Multimedia-voorstelling: Perseïden in actie. Toegang: € 5,00 euro. Wanneer: Dinsdag 11 augustus 2009 - Doorlopend van 22 tot 01 uur. Waar: Volkssterrenwacht MIRA – Abdijstraat 22 – 1850 Grimbergen. Meer informatie: 02/269.12.80 of www.mira.be.

14 AugustusDiversen

Nuit des étoiles filantes

Soirée d'observation du ciel ouverte au public : Perséïdes, Jupiter, Lune. Gratuit. Date : vendredi 14 août à partir de 21h. Lieu: Rue de Mariembourg, 45 - 5670 Dourbes. Plus d’informations: Roland BONINSEGNA – T. 060/399925 -

[email protected]. Internet: http://users.skynet.be/ boninsegna/index.htm. Nota: deze activiteit vindt ook plaats op andere locaties in Walonië !

21 t/m 23 AugustusAstro Event Group vzw

Starnights

Jaarlijkse star party waar samen waarnemen centraal staat, overdag aangevuld met boeiende voor-drachten en zonnewaarnemingen. Een aanrader voor zowel begin-nende als gevorderde amateur astronomen! www.starnights.be.

24 AugustusVereniging Voor Sterrenkunde

Zomerschool sterrenkunde

De Zomerschool Sterrenkunde richt zich tot jongeren in de derde graad van het secundair onderwijs, alhoewel oudere deelnemers eveneens welkom zijn. Er is geen bijzondere voorkennis vereist. Een goede kennis van de natuurkunde van het secundair is wel een voordeel, je kan je fysica-kennis in de praktijk omzetten! Wanneer: 24 -27 augustus. Waar: Groep T, Leuven. Overnachting: Jeugdher-berg Leuven. Prijs: 110 half-intern/165 intern, 20 euro korting voor VVS-leden. Meer info: 050/35 88 72.

Space dinner

Met het project “De wereld aan je voeten!” willen we niet enkel leerlingen maar ook leerkrachten de kans geven om in contact te komen met ingenieurs en wetenschappers. Voor leerkrachten doet zich een uitzonderlijke gelegenheid voor. In de Space week van 13 tot 19 september zullen er 10 astronauten / kosmonauten in Vlaanderen aanwezig zijn. Op dinsdag 15 september verwelkomen we van elke school die volgend schooljaar voor de tweede keer deelneemt aan het volledige traject van “De wereld aan je voeten!” één leerkracht voor een uitgebreid diner in Technopolis waarbij één van de tafelgasten aan hun groepstafel een astronaut / kosmonaut is. De betrokken scholen zullen voor deze unieke gelegenheid nog de officiële uitnodiging ontvangen. Enkele van de bezoekende astronauten en kosmonauten zijn:

NASA astronaut John M Fabian (Kolonel, USAF, gepensioneerd) nam deel aan twee ruimtevluchten en is meer dan 316 uren in de ruimte geweest. Kosmonaut Yuri Usachev Alles samen was Usachev meer dan 670 dagen in de ruimte en nam hij deel aan zes EVA’s. Sheikh Muszaphar Shukor uit Maleisië. Hij vertrok op 10 oktober 2007 samen met de Expeditie 16-bemanning naar het internationale ruimtestation. Sheikh Muszaphar, een Maleisische orthopedische chirurg vertrok dankzij een akkoord met Rusland. Sheikh Muszaphar was de eerste moslim in de ruimte. NASA-astronaute Catherine Grace ‘Cady’ Coleman was in 1995 een lid van de STS-73 bemanning op de wetenschappelijke missie USML-1 dat experimenten rond biotechnologie uitvoerde.

Meer informatiewww.dewereldaanjevoeten.be

The guidestar | 31

De koudst bekende plek in het heelal? Die moet gezocht worden in het hart van het HFI-instrument van de Europese ruimtesonde Planck. De detectors van HFI (High Frequency Instrument) hebben hun operationele temperatuur van 273,05 graden onder nul bereikt. Dat is slechts een tiende graad boven het absolute nulpunt. De extreem lage temperatuur - verkregen met behulp van een aantal passieve en actieve koelers - is nodig om de zwakke kosmische achtergrondstraling gedetailleerd waar te nemen. Plancks onderzoek aan deze achtergrond-straling (het afgekoelde overblijfsel van de energie die vrijkwam bij de oerknal) moet informatie opleveren over geboorte en vroege evolutie van het heelal. Planck werd op 14 mei gelanceerd, tegelijk met de infrarood-ruimtetelescoop Herschel. Op 2 juli is een belangrijke baanmanoeuvre uitgevoerd, waardoor de ruimtesonde in een wijde baan rond het tweede Lagrangepunt van het zon-aardestelsel is aangekomen: een punt dat zich op ca. anderhalf miljoen kilometer afstand van de aarde bevindt, tegenover de zon. Vanuit deze positie zal vanaf half augustus de achtergrondstraling in kaart worden gebracht. 13-07-2009.

Venus was vroeger een natte planeet, met veel vulkanische activiteit. Dat blijkt uit infraroodmetingen van het oppervlak, verricht door de Europese planeetverkenner Venus Express. Hoewel de VIRTIS-infraroodcamera van Venus Express geen precisie-metingen kan verrichten aan de samenstelling van het oppervlak, is wel duidelijk dat de hooglanden van Venus een lichtere kleur en een andere samenstelling hebben dan de laagvlaktes. Die laatste bestaan uit bazalt (dat werd vastgesteld door Russische landers); de hooglanden zouden uit graniet opgebouwd kunnen zijn. Graniet ontstaat door de inwerking van water op bazalt dat via plaattektoniek in de mantel van een planeet terecht komt. Via vulkanische activiteit komt het lichtere graniet vervolgens weer aan het oppervlak. De Venus Express-metingen zijn gepubliceerd in Journal of Geo-physical Research. 14-07-2009.

De ESO heeft een nieuwe overzichtsopname gepresenteerd van het hemelgebied rond de Adelaar-nevel. Dat is het stervormingsgebied rond de stofzuilen die prominent op de overbekende Hubble-opname te zien zijn. De Adelaarnevel bevindt zich op een afstand van 7000 lichtjaar in de richting van het sterrenbeeld Slang. In het gebied bevindt zich een sterrenhoop van jonge, hete sterren - NGC 6611 - die met hun intense straling het gas en stof uit hun omgeving verdrijven. Alleen in de stofzuilen is de gasdichtheid groot genoeg om deze 'stralingserosie' te weerstaan. Binnen enkele miljoenen jaren zullen ook hier nieuwe sterren ontstaan. De nieuwe ESO-foto, gemaakt met de 2,2-meter telescoop op La Silla (Chili), toont een veel groter gebied rond de stofzuilen dan eerdere opnamen van de Adelaar-nevel. 16-07-2009.


Kortnieuws

Op zaterdag 24 oktober vindt voor de vijfde maal de Nacht van de Nacht plaats. Duizenden lichten gaan uit en er zijn nachtactiviteiten voor publiek in alle provincies. Met de Nacht van de Nacht vragen Stichting Natuur en Milieu en de Provinciale Milieufederaties aan-dacht voor de schoonheid én de functie van de duisternis, die steeds meer onder druk staan door de alsmaar toenemende verlichting. Omdat het dit jaar het Inter-nationaal Jaar van de Sterrenkunde is, zullen op 24 oktober ook veel publieksactiviteiten met een astro-nomisch tintje plaatsvinden. De Nacht van de Nacht valt samen met een nieuw IYA2009-project, de Galilean Nights.

De Nederlandse nacht wordt elk jaar drie tot vijf procent lichter. Echte duisternis is bijna niet meer te vinden in Nederland. Licht-vervuiling ontneemt bijna de helft van de Nederlanders het zicht op de sterrenhemel en nachtdieren raken in de war van de lichte nachten. Nederland is inmiddels één van de meest verlichte landen ter wereld.

Tijdens de Nacht van de Nacht worden in heel Nederland lichten gedoofd en nachtelijke activiteiten georganiseerd. Er zijn workshops nachten astrofotografie, nacht-speurtochten, theatervoorstellingen in de nacht, verhalen bij kaarslicht, avondexcursies per boot, nacht-wandelingen met uilen, glim-wormpjes en vleermuizen; sterren-wachten en dierenparken verwel-komen bezoekers.

Cabaretier Vincent Bijlo is ambassadeur van de Nacht van de Nacht en vindt lichtvervuiling een belangrijk thema, hoewel hij zelf blind is. “Ik zie het zelf niet, maar ik weet dat er verschrikkelijk veel lichtvervuiling is. Het voornaamste doel van de Nacht van de Nacht is dat mensen zich bedenken hoeveel lampen er branden terwijl dat eigenlijk niet nodig is, zoals neonreclames."

Op 25 oktober 2008 werd de vierde Nacht van de Nacht gehouden. Deze Nacht kende een record-aantal bezoekers en deelnemende gemeenten en bedrijven. Ruim twintigduizend mensen trokken er in het donker op uit. Tijdens de Nacht vonden zo’n 250 ‘duistere’ evenementen plaats in alle provincies. Ook doofden 120 gemeenten en tientallen bedrijven samen duizenden lampen. De Dom, Euromast en alle vestigingen van IKEA stonden in het donker, samen met honderden kantoren, kerken, bruggen, torens en monumenten.

De Nacht van de Nacht is na vier jaar een gevestigd evenement geworden en lichtvervuiling staat inmiddels op de agenda van veel gemeenten en bedrijven die maatregelen nemen om lichthinder aan te pakken en over te stappen naar gerichtere en energiezuinige verlichting.

Meer informatiewww.laathetdonkerdonker.nl

Nacht van de nacht

Artikel

32 | The guidestar

Sinds 2008 heeft de NASA een lander (Phoenix) in het hoge noorden van de planeet Mars. Wetenschapper Frank Daerden van het Belgisch Instituut voor Ruimte-Aëronomie (BIRA) helpt als enige Europeaan bij het analyseren van de nieuwste gegevens over wolken en neerslag in de Marsatmosfeer. Dr. Daerden bepaalt de grootte van nooit eerder waargenomen vallen-de ijskristallen. Science magazine publiceert het volledige verhaal op 3 juli.

De NASA-Phoenix-missie landde op Mars op 25 mei 2008 en was de eerste missie naar het hoge noorden van de rode planeet. Aan boord bevond zich een Canadees meteorologisch station voor het meten van de lokale weers-omstandigheden. Een van de instrumenten op dit weerstation is het LIDAR-instrument dat met een laserstraal zeer nauwkeurig wolken

in de Marsatmosfeer kan detec-teren. De Phoenix-LIDAR ontdekte dat er zich tijdens de lokale zomer en herfst een nachtelijke wolken-laag vormt op een hoogte van 4 km. Deze wolken bleken te zijn samengesteld uit waterijs. Deze nieuw ontdekte soort wolken op Mars is erg vergelijkbaar met de welbekende cirrus-wolken op Aarde. Foto’s van de Marswolken afkomstig van de camera’s op de lander konden dit bevestigden.

De meest opmerkelijke ontdekking was deze van neerslag van ijskristallen komende uit deze wolken. In vele gevallen bereikte deze neerslag het Marsoppervlak. Dit fenomeen was nooit eerder waargenomen op een andere planeet. Men kan spreken van ijsregen of eventueel sneeuw.

BIRA-wetenschapper Frank Daer-den heeft een jarenlange expertise

in de studie van ijswolken op Aarde en Mars. Het Phoenix-team nodigde hem uit om mee de metingen van wolken en neerslag te analyseren. Gebaseerd op de LIDAR-metingen kon dr. Daerden de grootte van de vallende ijskristallen bepalen. Gemiddeld zijn deze ijskristallen 127 µm (micrometer) lang. Ijsdeeltjes van deze afmetingen zijn nooit eerder waargenomen op Mars. Deze ijskristallen zijn ook erg vergelijk-baar met deeltjes in ijsneerslag op Aarde.

Onder leiding van dr. Daerden heeft BIRA ook een computer-model ontwikkeld voor de studie van ijswolken op Mars, dat zeer nuttig zal zijn bij de verdere analyse van de Phoenix-metingen.

Meer informatiewww.aeronomie.be

Het B.I.R.A. doet wonderen...

Artikel

Na een jarenlange discussie lijkt de meerderheid van de wereldbe-volking intussen overtuigd dat global warming geen fabeltje is en echt aan het gebeuren is.

Hieronder zetten we de feiten en voorspellingen in de vorm van enkele harde cijfers op een rij:

0,8 - Het aantal graden dat de gemiddelde temperatuur in de wereld sinds 1880 gestegen is. Het lijkt misschien niet veel, maar het grootste deel van deze stijging dateert van de laatste decennia. En één graad kan op sommige plaatsen een groot verschil maken.

2040 - Tegen 2040 zou rond de noordpool de eerste ijsvrije zomer kunnen plaatsvinden. Vooral voor dieren zoals ijsberen, die afhankelijk zijn van ijs, is dit een ernstig probleem.

50 - Het aantal jaren dat we de prachtige koraalriffen nog kunnen bewonderen. Koralen zijn heel gevoelig aan kleine temperatuur-schommelingen in de oceaan. In 1998 maakten de koralen hun ergste verblekingsproces ooit door.

59 - Het aantal centimeter dat het zeeniveau volgens het IPCC tegen het einde van de eeuw zou kunnen stijgen. Er is slechts tien centimeter nodig om delen van het zuidoosten van Azië te overspoelen.

100.000.000 - Het aantal mensen dat op één meter boven de zeespiegel leeft. Er bevinden zich ook enorme steden in de risicogebieden. Denk maar aan de Amerikaanse staten Louisiana en Florida.

1.000.000 - Het aantal diersoorten dat door global warming met uitsterven bedreigd wordt.

Op zaterdag 29 augustus hoopt Nic Balthazar weer duizenden mensen te verzamelen op het Klein Strand van Oostende. Samen met weervrouwen Jill Peeters en Sabine Hagedoren wil hij er één groot dansspektakel van maken. Dans mee en zend een boodschap naar onze wereldleiders die in december in Kopenhagen voor een belangrijke beslissing staan. Er komen ook veel artiesten als Peter Van de Veire, Buscemi, Muriëlle Scherre, Lieven Verstraeten, Lady Linn, Yevgueni en Luc Devos. Nadien wordt er feest gevierd tot zonsondergang. Planet Watch steunt het initiatief en dagelijks brengen we u een weetje over global warming.

Meer informatiewww.thebigaskagain.be

The big ask... again

Artikel

The guidestar | 33

Biologische zonnecellen

Artikel

Het bestuderen van de atmosferen van andere hemellichamen is een belangrijke manier om kennis te verwerven over de evolutie van de aardatmosfeer. Bijvoorbeeld, Venus zou de toekomst van de aarde kunnen weergeven.Venus is een zogenaamde tellurische planeet, de tweede vanaf de zon. Ze is het derde helderste object aan de hemel, na de zon en de maan. Qua grootte is ze vergelijkbaar met de Aarde en volgens de waarnemingen heeft ze geen magnetisch veld. De rotatie van Venus is zeer traag en teruglopend... reden te meer, zo dacht het BIRA, om er een gehele website aan te besteden. Zie http://venus.aeronomie.be.

In Syon Park, in West-Londen, wordt op zondag 26 juli het publieks-evenement Telescope 400 georganiseerd, ter gelegenheid van de vierhonderdste verjaardag van de vroegst bekende telescopische waar-neming. De telescoop werd begin zeventiende eeuw in Middelburg uitgevonden, en vanaf eind 1609 door Galileo Galilei gebruikt in een reeks revolutionaire waarnemingen van maan, zon, planeten en sterren. Galilei publiceerde zijn waarnemingen begin 1610 in het boek Sidereus Nuncius ('De Sterrenbode'). Hij is daardoor de geschiedenis ingegaan als de eerste die astronomische observaties verricht-te met een telescoop. Later is echter ontdekt dat de Engelse geleerde Thomas Harriot al op 26 juli 1609 maanwaarnemingen heeft verricht met een eenvoudige 'Hollandse kijker'. Hij maakte daar simpele schetsjes van die echter niet gepubliceerd werden en waarvan het bestaan lange tijd onbekend bleef. Harriot woonde en werkte in Syon Park; in de onmiddellijke omgeving van zijn huis worden zijn eerste maanwaar-nemingen vierhonderd jaar na dato herdacht met een publieksevenement in het kader van het Internationaal Jaar van de Sterrenkunde. 14-07-2009.

Het zwaarst bekende scheikundige element, met atoomgetal 112, wordt naar alle waarschijnlijkheid 'coper-nicum' genoemd, naar de beroemde Poolse astronoom Nicolaus Coper-nicus (1473-1543), die met zijn ideeën over de centrale plaats van de zon in het zonnestelsel een revolutie in de wetenschap ontketende. Element 112 (met 112 protonen en 165 neutronen in de kern) werd in 1996 voor het eerst geproduceerd door een onderzoeks-team uit Darmstadt onder leiding van Sigurd Hofmann. Het heeft echter een zeer korte levensduur: in een fractie van een seconde vallen de extreem zware atoomkernen weer uiteen. Pas enkele weken geleden kon de ontdekking van Hofmanns team door een andere onderzoeksgroep worden bevestigd. Het bestaan van element 112 wordt nu officieel erkend door de International Union of Pure and Applied Chemistry (IUPAC), en binnen een half jaar zal het een definitieve naam krijgen. De groep uit Darmstadt stelt unaniem de naam 'copernicum' voor (met symbool Cp); het is zeer onwaarschijnlijk dat dit voorstel niet wordt overgenomen door de IUPAC. Eerder vernoemde het Duitse team al elementen naar de natuurkundigen Bohr, Meitner en Röntgen. 14-07-2009.


Kortnieuws

butanol, een alcohol vorm dat als biobrandstof kan dienen, produ-ceren.

3) Het combineren van natuurlijke en technische onderdelen (sub-cellulair niveau). Het resultaat is een zonnecollector die brandstof levert in plaats van elektriciteit.

Bij het programma zijn zes universiteiten (Wageningen UR, Rijksuniversiteit Groningen, VU Amsterdam, Universiteit van Amsterdam, TU Delft en de Universiteit Leiden), drie topinsti-tuten, dertig bedrijven, een hbo-instelling en de Nederlandse organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) betrokken. NWO neemt financieel en organisatorisch deel aan het programma in het kader van het NWO-thema Energie.

De universiteiten en topinsituten bundelen hun hoogstaande kennis op het gebied van fotosynthese, biofysica, biochemie, bionano-technologie, genomics en fysio-logie. De bedrijven vormen bij elkaar een innovatief gezelschap van startende bedrijven, midden- en kleinbedrijf en grote bedrijven zowel uit de energie-, algenpro-ductie- en plantenveredelingshoek.

Naast het onderzoeksprogramma is er een deelprogramma ingericht om het onderwijs in de foto-synthese te versterken. Behalve op universitair en hbo-niveau worden er projecten opgezet om middel-bare scholieren enthousiast te maken voor de ontwikkelingen in de wetenschap van de foto-synthese.

Het is een wetenschappelijke uitdaging met een groot maatschap-pelijke en economische impact in een nieuw innovatief domein. Door dit onderzoeksprogramma kan Nederland een leidende rol spelen. Ook wereldwijd groeit de aandacht voor het onderzoeksgebied. In de Verenigde Staten heeft president Obama kunstmatige fotosynthese als expliciet voorbeeld genoemd voor een extra impulsprogramma voor duurzame energie. En binnen Europa roept de European Science Foundation op tot meer aandacht voor dit gebied.

Meer informatiewww.biosolar.com

Het Nederlandse onderzoekpro-gramma ’Towards Biosolar Cells’ krijgt van het kabinet een budget van 25 miljoen euro. Het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedsel-kwaliteit (LNV) heeft het program-ma voorgedragen omdat het onderzoek een bijdrage gaat leveren aan duurzame energie, verbetering van de voedselvoor-ziening en duurzame biomassa. Het onderzoek richt zich op een verhoogde efficiëntie van de omzetting van zonlicht in energie en bouwstoffen door planten en algen, de zogenaamde fotosyn-these. Ook wordt er een deel van het programma ingezet voor de ontwikkeling van kunstmatige bladeren.

Als olie, kolen en gas schaars worden op aarde, hebben we alternatieven nodig voor energie én voor producten uit aardolie, zoals plastic. Onze economie moet minder afhankelijk worden van fossiele brandstoffen, vandaar dat het kabinet inzet op alternatieven op weg naar de zogenaamde ‘biobased economy’.

De zon geeft de aarde elk uur evenveel energie als we met zijn allen in een heel jaar gebruiken. Planten hebben een geraffineerd systeem om zonne-energie vast te leggen in bijvoorbeeld vezels en voedingsstoffen. Als we dat proces beter begrijpen, dan kunnen we zelf energie maken, of het omzetten van zonlicht verbeteren én nieuwe producten maken.

BioSolar Cells zijn natuurlijke of op natuurlijke processen gebaseerde systemen die met behulp van fotosynthese zonlicht omzetten in bruikbare energie. Dat kan op veel verschillende manieren. Het programma Towards Biosolar Cells volgt een drietal sporen:

1) Het verhogen van de foto-synthetische efficiëntie van planten (plant-niveau). Het resultaat is dat er meer biomassa per hectare wordt geproduceerd voor energie of voedsel. Bijvoorbeeld meer, grotere of zwaardere planten.

2) De directe productie van biobrandstoffen zonder dat de biomassa (planten) geoogst hoeft te worden (cel-niveau). Resultaten zijn bijvoorbeeld fotosynthestische cyanobacteriën of algen die

346 | The guidestar

Artikel

De aanwezigheid van gasvormig zoutzuur in de atmosfeer, in combinatie met stikstofoxiden, kan leiden tot een reeks onverwachte chemische reacties die uiteindelijk vrije chlooratomen opleveren. Die zijn dermate reactief dat ze wel eens een serieus milieuprobleem zouden kunnen vormen, zelfs al heb je het over concentraties op ppt-niveau, zo suggereren Ameri-kaanse onderzoekers op de website van PNAS.

Het verhaal draait om de stikstofoxiden NO2 en N2O5. Bekend was al dat die zich kunnen binden aan een vast oppervlak om vervolgens te reageren met waterdamp tot onder meer HNO3. Maar komt er HCl bij, dan blijken respectievelijk ClNO (nitrosyl-chloride) en ClNO2 (nitrylchloride) te worden gevormd. Uit die gassen splitsen zich onder invloed van licht gemakkelijk Cl-atomen af, waarvan bekend is dat ze bijvoorbeeld de vorming van ozon (O3) in de atmosfeer versnellen. De onder-zoekers hebben het uitgeprobeerd in een speciale reactor van

Nieuwe atmosfeerchemie

Artikel

borosilicaatglas, waarin ze de betrokken gassen gecontroleerd lieten stromen over SiO2-korrels als vast substraat. Achter de reactor zat een FTIR-spectrometer die inder-daad de vorming van ClNO aantoonde.

Gek genoeg bleken de reacties met water en met HCL niet met elkaar te concurreren. De aanwezigheid van waterdamp bevorderde de vorming van de chlorides juist. De reden

hiervoor hebben de onderzoekers nog niet kunnen achterhalen. De onderzoekers stellen dat deze reacties algemeen kunnen voorkomen, zonder dat iemand het ooit gemerkt heeft. Geassorteerde stikstofoxiden zijn een algemeen voorkomende vorm van lucht-verontreiniging. En ook HCl komt soms op ppb-niveau in de amosfeer voor door oorzaken die variëren van vuilverbranding tot de nabijheid van NaCl-houdend zeewater. Zelfs binnenshuis loop je kans op de aanwezigheid van HCl, bijvoorbeeld uit sigarettenrook of schoonmaakmiddelen.

De PNAS-redactie is alvast zó geschrokken dat ze het artikel op 'open access' heeft gezet. De onderzoekers houden het er op dat het hoog tijd is voor een vervolgonderzoek. Bron: PNAS / 17-07-2009.

Meer informatiewww.pnas.org

Verschillende Amerikaanse oud-astronauten pleiten voor een missie naar Mars. De rode planeet, met sporen van water en mogelijk ook van leven, is "het ultieme doel van de ruimtevaart", zeggen ze op NASA-TV naar aanleiding van het veertigjarige jubileum van de eerste mens op de maan.

Apollo-astronauten Edwin 'Buzz' Aldrin en Michael Collins zien de tijd rijp voor een nieuwe fase in de ruimtevaart. "De beste manier om al wie deel uitmaakte van het Apollo-programma te eren en te herinneren, is om in onze voetsporen te treden; om dapper een nieuwe ontdekkingsmissie te beginnen", zo verwoordde Aldrin het. En met nieuw bedoelen ze: mensen op Mars. "Yes we can", zo recycleerde Aldrin de overbekende slogan.

Yes we can...Hij ziet niet in waarom een bemande basis om de maan voorrang krijgt op een Mars-missie. "Op de maan is er geen leven!", argumenteerde de 79-jarige Aldrin. De NASA zou tegen 2020 naar de maan willen terugkeren en er een blijvende, bemande basis neerpoten. Pas rond 2037 zou een vlucht naar Mars op het programma staan. Het is ook nog onduidelijk of president Obama die plannen zal steunen.

De astronauten bekritiseerden niet enkel de toekomstplannen, ze waren ook niet mals voor de NASA-politiek van de voorbije veertig jaar en spraken van een gemiste kans. "We hadden zoveel meer kunnen doen", zei Aldrin, maar de NASA vond het niet nodig om de mensen blijvend voor de ruimtevaart te begeesteren.

Ook voor het ISS waren ze niet mals. Ze omschreven het Internationaal Ruimtestation, waarin momenteel onze landgenoot Frank De Winne huist, als een "witte olifant" die het onderzoek en de ruimtevaart niet bevorderd heeft. "Het ISS was de grootste vergissing", verwoordde ex-astronaut David Scott het.

De herdenking van 20 juli 1969 krijgt in de VS vanzelfsprekend ook een officieel luik. Om 20.00 uur Belgische tijd ontvangt president Obama in het Witte Huis de drie astronauten die de historische Apollo 11-missie bemanden: Neil Armstrong en Michael Collins, beiden 78, en Buzz Aldrin. Bron: Belga / SAM / 20-07-2009.

Meer informatiewww.sea-launch.com

The guidestar | 35

In het Internationaal Ruimtestation ISS heeft de Belgische vluchtingenieur Frank De Winne samen met de Russische gezagvoerder Gennadi Padalka het kapotte toilet hersteld. Dat was gisteren verstopt geraakt. Het bewuste toilet bevindt zich in de Amerikaanse Destiny-module, en is één van de drie toiletten binnen de combinatie Endeavour-ISS waar sinds vrijdag voor het eerst in de geschiedenis dertien mensen tegelijk wonen en werken. Daarnaast zijn vanavond twee astronauten van het ruimteveer Endeavour begonnen aan de tweede van vijf ruimtewandelingen van deze missie. Dave Wolf en Tom Marshburn, beiden artsen, begonnen om 17.27 uur Belgische tijd aan een ruimtewandeling van in principe 6,5 uur. Zij moeten een pallet uitladen met reservestukken voor het ISS en een televisiecamera installeren op de gisterochtend vroeg aan het Japanse lab Kibo geïnstalleerde 'veranda'. Bron: Belga / SAM / 20-07-2009.

Dankzij de succesvolle ruimtewan-deling van twee astronauten is vannacht een extern platform bevestigd aan het Japanse ruimtelab Kibo dat zelf een onderdeel is van het Internationaal Ruimtestation ISS. Dat heeft de NASA meegedeeld. Gisteren maakten de astronauten Dave Wolf en Tim Kopra een ruimtewandeling van 5 uur 32 minuten waarbij de hoofdopdracht erin bestond het externe platform JEF voor te bereiden op aanhechting aan de Kibo. De "Japanese Exposed Facility" (JEF) laat toe tot negen experimenten in het absolute luchtledige te voeren en staat beter bekend als de "veranda". Na het werk van de twee ruimtewandelaars volgde een ballet van drie robotarmen om de "veranda" van uit de vrachtruimte van de shuttle over te brengen naar de Kibo en die daar vast te hechten. Het betrof de robotarm van het ruimteveer, van het ISS en van de Kibo zelf. Deze module, die de belangrijkste inbreng van Japan in het ISS vormt, is nu compleet. Later in de missie, die nog vier ruimtewan-delingen omvat, worden al enkele experimenten op de 4,1 ton wegende "veranda" geplaatst. Bron: Belga / EDP / 20-07-2009.

De Amerikaanse ruimtevaartorgani-satie Nasa gaat de baan van het internationale ruimtestation ISS waaraan het ruimteveer Endeavour is gekoppeld uit voorzorg verhogen met ongeveer 1,6 kilometer. De actie wordt uit voorzorg genomen om een botsing met een stuk ruimtepuin te vermijden. Het ruimtevaartcontrolecentrum volgt het stuk puin al meerdere dagen. "Het bezorgt geen enkele ongerustheid en de maatregel is puur preventief", meldt de organisatie op Twitter. "Door de baan te verhogen zal het stuk niet te dicht passeren." Wat de aard van het puin is, wordt door de Nasa niet gepreciseerd. Het gaat om het stuk gekend onder het nummer 84.180. De operatie zal gebeuren met de motoren van het ruimteveer Het is niet uitzonderlijk dat de baan van het ISS wordt aangepast. Er zweven enkele duizenden stukken puin in de ruimte nabij de Aarde. Op 12 maart moesten de drie bewoners van het ruimte-station volgens de veiligheidsproce-dures preventief plaatsnemen in een Soyouz omdat er een risico was op een botsing met een stuk motor van een satelliet. 18-07-2009.


Kortnieuws

Neutrino's behoren tot de elektronenfamilie. Ze hebben geen lading en wellicht ook geen massa. Als ze toch (een zeer kleine) massa zouden blijken te hebben, kunnen ze een deel van de ontbrekende materie in het heelal bevatten. Ze komen namelijk massaal voor. Per seconde vliegen er wel een miljard door ons lichaam.

Neutrino's ontstaan bij radioactief verval, bij elke kernfusiereactie in de sterren en in enorme hoeveel-heden bij supernova-explosies. Meer dan negentig procent van de energie die vrijkomt bij een supernova-explosie gaat in neutrino-uitstoot zitten.

Neutrino's zijn spookdeeltjes. Ze reageren bijna nergens mee en vliegen vrijwel ongehinderd door materie of magnetische- en elektrische velden heen. Zo ook door de aarde. Maar een enkele keer zal een van die neutrino's toch een botsing ondergaan. In zo'n botsing ontstaat een geladen deeltje en daar maken de onderzoekers gebruik van.

Nederland heeft samen met andere Europese landen een grote neutrinotelescoop op de bodem van de Middellandse Zee gebouwd. Deze telescoop heeft de naam Antares en gaat zeer energetische neutrino's uit het heelal meten. De telescoop ligt op 2.5 km diepte, ongeveer veertig kilometer uit de kust van Toulon. De telescoop bestaat uit ruim duizend lichtgevoelige detectoren die op onderling gelijke afstanden zowel in de breedte als in de hoogte met lijnen aan de zeebodem zijn

verankerd. Als een neutrino in de buurt van de telescoop botst, ontstaat een geladen deeltje dat een lichtspoor in het zeewater veroorzaakt. Door met de gevoelige lichtdetectoren de lengte en de richting van het lichtspoor te meten kan de energie en de richting van het oorspronkelijke neutrino bepaald worden. Omdat neutrino's nergens door afgebogen worden, wijst die richting naar de bron waar het neutrino vandaan komt.

Signalen van kosmische deeltjes, die ontstaan in de atmosfeer boven de Middellandse Zee, zouden de metingen kunnen verstoren. Dat geldt ook voor licht van zee-organismes, die in deze inktzwarte diepte leven. Antares kijkt daarom alleen naar signalen die van onderaf komen. Alleen neutrino's zijn in staat om dwars door de Aarde te vliegen. Antares is dus een telescoop met de Aarde als voorzetfilter.

Met Antares wordt een geheel nieuw waarnemingsvenster op het heelal geopend. Men hoopt gegevens te verzamelen over supernova explosies, zwarte gaten en mogelijk zelf de geboortekreten van het heelal tijdens de Oerknal. Andere neutrino-detectoren zijn er in Japan (de Super-Kamiokande) en op de zuidpool (het AMANDA II project).

De Super-Kamiokande is een grote koepel die men vol kan laten lopen met zwaar water (water met deuteriumatomen i.p.v. waterstof-atomen). Aan de binnenkant van de koepel zitten de lichtsensoren (zie hier en hier).

AMANDA bestaat uit lange kettingen van lichtdetectoren die in het ijs op de zuidpool zitten. Eerst was er de AMANDA-A, die nu samen met de AMANDA-B10 draden AMANDA-II vormt. Op dit plaatje zie je onder andere hoe groot de Eiffeltoren is in vergelijking met AMANDA.

Meer informatiehttp://antares.in2p3.fr/

Wat is... een nutrino ?

Rubriek: Wat is...

36 | The guidestar

Global warming is hot. Toch is het nog relatief koud op aarde. In het Eoceen (56-34 miljoen jaar geleden) was het veel warmer. Dat was ook de periode toen de aarde langzaamaan ging afkoelen. De eerste bewijzen zijn daarvoor letterlijk naar boven gehaald in het Noordpoolgebied. Boorkernen genomen in 2004 laten zien dat zeeijs daar al 47,5 miljoen jaar geleden vormde. Eerder dan gedacht.

Vanaf 65 miljoen jaar geleden is het klimaat op aarde flink verandert. Vijftig miljoen jaar geleden was het nog warm op aarde, maar daarna is de aarde afgekoeld. Soms met sprongen en soms geleidelijk. Al 47,5 miljoen jaar geleden was het raak, toen er al zeeijs in het Noordpoolgebied te vinden was in de winterperiode. Hiermee hebben Catherine Stickley (Universiteit van Tromsø, Noorwegen) en collega’s de oudste bewijzen van begin van de grote afkoeling te pakken. Ze berichten hierover in het Britse Nature.

In de late zomer van 2004 voer een Europees onderzoeksschip naar de Noordpool. Expeditienummer 302. De bestemming was de Lomonosov Ridge, ongeveer 250 km vanaf de geografische Noordpool. Twee ijsbrekers hielden de weg vrij voor het boorschip. Vele meters zee-bodem zijn aangeboord, vooral van de laatste 65 miljoen jaar. Vijf jaar later komen er nog steeds nieuwe resultaten. Bijvoorbeeld over het eerste ijs in die periode.

Bewijs voor zeeijs 46 miljoen jaar geleden (het midden Eoceen) was er nog niet. Alleen de suggestie.

Artikel

Bewijzen voor de grote afkoelingOm dit echt hard te maken onderzochten Stickley en collega’s een boorkern van 36 meter lang. Hierin zit sediment opgeslagen van een tijdsperiode van twee miljoen jaar. In dat sediment vonden ze veel microfossielen.

Foto: Met hulp van zuurstofisotopen (zuurstofatomen met een verschil-lend aantal neutronen) is de afkoeling vanaf 50 miljoen jaar geleden zichtbaar gemaakt. De temperatuursschaal rechtsonder geldt voor de periode voor 35 miljoen jaar geleden. © Catherine E. Stickley (University of Tromsø, Noorwegen)

De eencellige diatomeeën (of kiezelalgen) zijn eruit gepikt voor onderzoek, klimaatgevoelig als ze zijn. Van belang is vooral Synedropsis. “De aanwezigheid van Synedropsis is sterk bewijs voor

zeeijs in het midden Eoceen, omdat ze in de winter in het zeeijs leefden”, vertelt Stickley. “Ze waren gespecialiseerd in het overleven in de extreme omstandigheden van de donkere en koude winter op de polen. Mogelijk vertoefden de algen in de winter in een ruststadium en maakten gebruik van antivriesmiddel.”

Toen de lente aanbrak smolt het ijs en werden de algen it het ijs bevrijd. Het resultaat was een algenbloei. Vervolgens plakte een groot deel van deze diatomeeën samen en zonk naar de bodem. Klaar om begraven te worden en 47 miljoen jaar later teruggevonden te worden.

Synedropsis is niet de enige clou voor het de aanwezigheid van zeeijs in het midden Eoceen. In de boorkernen kwamen ook kleine zandkorreltjes voor. Volgens het onderzoeksteam zijn deze vervoerd door zeeijs. De zandkorreltjes trof Stickley en haar team vanaf 47,5 miljoen jaar geleden aan, terwijl de diatomeeën pas later werden aangetroffen. Dit heeft te maken met de hoeveelheid zeeijs. Stickley vertelt hierover: “Ongeveer 47,5 miljoen jaar geleden begon zich af en toe zeeijs te vormen dichtbij de continenten in het Noordpoolgebied. Een half miljoen jaar later spreidde het zeeijs zich uit naar het centrum van de Noordpool toen zeeijs ook een seizoenaal optrad.” Blijkbaar was toen het klimaat voldoende afgekoeld voor Synedropsis.

Rond 46 miljoen jaar geleden vonden de onderzoekers zelfs bewijzen voor ijsbergen. Die

The guidestar | 37

De Amerikaanse senaat heeft bij stemming de gewezen astronaut Charles Bolden bevestigd als nieuwe baas van de NASA. Eerder was Bolden door president Barack Obama voorgedragen. De stemming was unaniem en volgde kort na de lancering van het ruimteveer Endeavour naar het Internationaal Ruimtestation ISS. De 62-jarige Bolden wordt de twaalfde directeur sinds de oprichting van de NASA in 1958. Hij volgt Mike Griffin op, die na de machtswissel in het Witte Huis ontslag moest nemen. Bolden, de gezagvoerder tijdens de ruimtemissie van de Belgische astronaut Dirk Frimout, is de eerste zwarte die de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie leidt. Bron: Belga / GB / 16)07-2009.

Chandrayaan-1, India's eerste ruimtemissie naar de maan, kampt met een technisch probleem. De 'stersensor', een cruciaal onderdeel van het standregelsysteem, raakte medio mei oververhit en is uitgevallen. Sindsdien wordt de sonde gericht met behulp van gyroscopen, maar dat gaat enigszins ten koste van de richtnauwkeurigheid. Chandrayaan-1 werd in oktober 2008 gelanceerd en zou twee jaar in bedrijf blijven. Naar verwachting zal de ruimtesonde zijn hele wetenschappelijke missie (het maken van een driedimensionale atlas van het maanoppervlak en het in kaart brengen van de mineralogische samenstelling ervan) kunnen vol-tooien. Later deze zomer zal worden besloten of de sonde ook na afronding van die hoofdmissie nog in bedrijf wordt gehouden. 17-07-2009.

De Amerikaanse ruimtevaartorgani-satie NASA voert voorlopig geen vluchten met spaceshuttles uit. Dat heeft de NASA donderdag (plaatselijke tijd) bekendgemaakt. Het besluit volgt op problemen bij de lancering van het ruimteveer Endeavour woensdag. Op camerabeelden was te zien dat stukken isolatiemateriaal afbraken en het hitteschild van de spaceshuttle raakten. ''We maken ons hier geen zorgen over, maar we moeten weten wat er aan de hand is met het oog op de volgende vlucht'', zei John Shannon van de NASA. In de loop van 2010 gaan de drie spaceshuttles van de NASA met pensioen. Tot die tijd staan nog zeven vluchten gepland. De eerstvolgende lancering is ver-moedelijk op 18 augustus. Bron: ANP.

Astronauten hebben met behulp van de Japanse robotarm, die voor het eerst in de ruim tienjarige geschie-denis van het Internationaal Ruimte-station ISS is gebruikt, experimenten geplaatst op de zogenaamde 'veranda' van het complex. Die 'veranda' dient om experimenten te doen in het luchtledige. Om 16.00 uur Belgische tijd is ook de vierde ruimtewandeling van de bemanning van de Endeavour begonnen. Twee astronauten wisselen vier van de zes oudste zonnebatterijen van het ISS om, een klus van maar liefst 7,5 uur. Volgens de planning hadden tijdens de vorige ruimtewandeling al vier batterijen moeten vervangen zijn. Het uitje werd echter vroegtijdig afgebroken omdat er een te hoog gehalte aan stikstofdioxide werd gemeten in het ruimtepak van één van de twee ruimtewandelaars. Bron: Belga / SAM / 24-07-2009.


Kortnieuwsbewijzen bestaan ook uit korreltjes. In dit geval zijn de korreltjes een stuk hoekiger. IJsbergen komen vanaf het land. Waarschijnlijk zijn er in die tijd dus al kleine gletsjers geweest op Groenland.

Het resultaat van deze studie is bijzonder. Stickley: “Deze studie is belangrijk omdat we aantonen zeeijs zich in het Noordpoolgebied vormde aan het begin van de overgang van een broeikaswereld naar een wereld met ijs. Wij tonen de eerste stap aan. Eigenlijk kijken we naar het omgekeerde broeikaseffect.”

De echte grote uitbreiding van ijs op het noordelijk halfrond zal pas 24 miljoen jaar later plaatsvinden. De studie laat zien dat de gevolgen

van de afkoeling vanaf 50 miljoen jaar geleden eerder te zien dan aangenomen werd. Zelfs eerder dan op Antarctica.

Het resultaat van het onder-zoeksteam kan gebruikt worden in klimaatmodellen. Bovendien heeft de studie ook een boodschap in zich voor de toekomst. “Als de voorspellingen over het opwar-mende klimaat waarheid worden, dan is de Noordelijke IJszee binnen dertig jaar ijsvrij in de zomer. Dit betekent dat de deze zee waarschijnlijk gaat lijken op die in het midden Eoceeen.” Bron: Kennislink.

Meer informatiehttp://nl.wikipedia.org/wiki/Eoceen

Ter voorbereiding van onze tweede beurs, de AE-2009 (afgelopen krokusvakantie), hebben we hemel en aarde verzet om niet alleen dit evenement mogelijk te maken maar ook om enkele mooie prijzen weg te kunnen geven. Alle CD's, DVD's, boeken en posters zijn de deur uit maar we bleven, tot onze eigen verbazing, zitten met onze hoofdprijs zijnde een Meade ETX telescoop. Deelnemen was nog-thans eenvoudig, maar het heeft niet mogen baten. Daarom hebben we, met de steun van Spacepage, een gloednieuwe wedstrijd uitge-schreven waarbij men een sterrenkundig of ruimtevaartgericht artikel moest schrijven. Maar ook deze keer hebben we helaas niet het minimaal vereiste aantal deelnemers verkregen... En dat doet ons nog meer verbazen.

Een derde wedstrijd organiseren rond dezelfde prijs leek ons eerder lachwekkend. En zomaar weg-geven aan de een of andere school leek ons ook niet gepast daar dit geen enkele garantie gaf dat de telescoop echt gebruikt zou gaan worden. Daarom hebben we, na heel wat discussies, besloten om de telescoop dan toch niet weg te schenken maar wel ter beschikking te stellen van de eigen leden alsook de diverse scholen in onze regio. Want alleen zo zijn we er zeker van deze dat deze effectief gebruikt zal worden en dat er zo veel mogelijk mensen plezier aan beleven. Dat

En de winnaar is...

Artikel

kunnen we alvast garanderen dank-zij al onze publieke activiteiten. We denken maar aan onze jaarlijkse deelname aan de Sterrenkijkdagen, Nacht van de duisternis, starnights en de vele workshops verspreid gedurende het ganse jaar.

Daarnaast zijn we plannen aan het maken om een eigen degelijke waarnemingspost (met koepel) uit te werken die zou moeten komen te staan aan de rand van Oostende (nabij het dorp snaaskerke). Ook daar zou deze telescoop goed gebruikt kunnen worden door de bezoekers die er, vanzelfsprekend, steeds welkom zullen zijn. Want we voorzien op deze locatie ook een bijkomende ruimte specifiek voor workshops (water- en microraket-ten). Kortom, we hadden deze even graag, of liever zelfs, wegge-schonken maar blijkbaar kan deze prijs op minder interesse rekenen dan we hebben gedacht. En dat doet ons blijven verbazen...

De enkele personen die deelge-nomen hebben aan deze wedstrijd krijgen niet alleen, zoals de vorige lichting, een degelijke troostprijs toegestuurd maar zullen volgende maand ook hun ingestuurde artikel zien verschijnen in dit magazine.


38 | The guidestar

Origins of life - Deze film toont met behulp van spectaculaire beelden het ontstaan van het leven op Aarde. Beginnende bij het ontstaan van het Heelal, via de ontwikkeling van het leven op Aarde en het einde van het rijk der dinosauriërs zetten we onze speurtocht verder naar leven op andere plaatsen in het universum. Deze 3D animatiefilm is door middel van High Definition projectie een lust voor het oog.

Speelduur: 25 minuten / Nederlandstalig. Videovertoning. Vertoningen: wo. en zo. telkens om 15.15 uur. Extra voorstellingen tijdens de schoolvakanties.

Meer informatiewww.europlanetarium.com

Rubriek

Voorstellingen

Dawn of the space age - Dit is een High Definition hommage aan de vroegere tijden van ruimte-exploratie, van de lancering van de eerste satelliet, over de legendarische landing op de maan, tot bemande ruimtevluchten. Je herbeleeft deze prachtige momenten en geraakt in de ban van deze historisch accurate reconstructie van ’s mans eerste stappen in de ruimte.

Speelduur: 40 minuten / Nederlandstalig. Videovertoning. Vertoningen: wo. en zo. telkens om 14.15 uur. Extra voorstellingen tijdens de schoolvakanties.


Geheimen van de zuidelijke sterrenhemel - In één van de droogste gebieden ter wereld, in het noorden van de Chileense Andes, in het hartje van de Atacamawoestijn ligt een blauwe berg: de Cerro Paranal. Hier, op 2650 meter hoogte, ligt de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO). In deze planetariumshow verkennen we de geheimen van de zuidelijke sterrenhemel. Ook in deze regio staan er wonderlijke objecten aan de hemel die bewonderd kunnen worden. Komt u ook mee op deze reis door tijd en ruimte naar de verten van ons universum.

Speelduur: 35 minuten / Nederlandstalige uitleg / Planetariumvoorstelling.Vertoningen: zo. telkens om 16.00 uur (1) / elke 4e zondag van de maand om 14.00 uur (2)

Meer informatiewww.europlanetarium.com (1) of www.planetarium.be (2)

De aarde, planeet met duizend gezichten - Deze voorstelling werpt een blik op de Aarde en haar eigenschappen en beschrijft de invloeden waaraan ze onderhevig is. De klimaten en klimaatwisselingen (El Niño), de levende wezens en hun invloed op elkaar en op de gehele Aarde komen aan bod. Een mooie voorstelling waarbij het respect en de liefde dat we onze planeet verschuldigd zijn, benadrukt worden.

Speelduur: 26 minuten / Nederlandstalige uitleg / Planetariumvoorstelling. Vertoningen: wo. en zo. telkens om 15.00 uur. Extra voorstellingen tijdens de schoolvakanties.


Eyes on the skies - De uitvinding van de telescoop behoort ongetwijfeld tot een van de meest revolutionaire uitvindingen in de geschiedenis van de astronomie. De telescoop onthulde een enorme hoeveelheid aan astronomische schatten en leidde tot een dramatische toename in onze kennis en begrip van onze wereld en de onmetelijke ruimte daar rond. De film, gepresenteerd door Joe Liske van ESO, belicht verschillende facetten van de telescoop: haar geschiedenis, wetenschappelijk belang, technologische ontwikkelingen maar ook de mensen die de telescopen gebruiken, hun successen en hun mislukkingen.

Speelduur: 60 minuten / Engelstalig met Nederlandstalige ondertitels. Videovertoning.Vertoningen: wo. en zo. telkens om 16.15 uur. Extra voorstellingen tijdens de schoolvakanties.


Welke weersomstandigheden er ook heersen, in een planetarium of sterrenwacht kan je steeds terecht om de wonderen van het heelal aan te schouwen. Een greep uit hun voorstellingen kan je alvast hieronder terugvinden...

The guidestar | 39

Galilei’s Bril - Deze 3D show laat ons kennis maken met de planeten in ons zonnestelsel, en is dan ook zeer geschikt als eerste kennismaking met sterrenkunde.

Speelduur: ? minuten / Nederlandstalige uitleg / 3D planetariumvoorstelling. Vertoningen: elke eerste wo. telkens om 20.00.


Venus en de planetenjagers - De planeet Venus kan, vanop aarde gezien, voor de Zon passeren. Een venusovergang heet dat, een uitzonderlijk evenement waar astronomen naar uitkijken! Met Astro, de planetenjager, reizen we ook naar andere sterren waarrond soms exoplaneten draaien.

Speelduur: 45 minuten / Planetariumvoorstelling. Vertoningen: woe. en elke 3e zo. van de maand telkens om 14.00 uur.

Meer informatiewww.planetarium.be

DAarde onder invloed - Als bewoners van planeet AARDE neemt onze buur "de ZON" een toch wel speciale plaats in. Alleen al voor het dagelijks verschijnsel van dag en nacht en voor het jaarlijks terugkeren van de seizoenen moeten we de bewegingen van dit duo onder de loep nemen. Willen we bovendien ook het spel van de getijden en de verduisteringen begrijpen dan kunnen we niet rond de MAAN! AARDE, MAAN en ZON, een onafscheidelijk trio voor een aardse waarnemer.

Speelduur: 45 minuten / Planetariumvoorstelling. Vertoningen: enkel na reservatie. Extra voorstellingen tijdens de schoolvakanties.


Schijn en werkelijkheid - We zien de zon opkomen en ondergaan, maar weten beter: niet de zon draait rond de aarde maar de aarde draait rond de zon. Vanwaar dit verschil tussen schijn en werkelijkheid? We scheren door ons zonnestelsel, leggen lichtjaren af en stranden bij nevels, bolhopen en galaxieën.

Speelduur: 45 minuten / Planetariumvoorstelling. Vertoningen: enkel na reservatie. Extra voorstellingen tijdens de schoolvakanties.


De Tharsis codex - In de Tharsis Codex beleven we opnieuw een fantastisch Spike avontuur ! Het vorige avontuur, dat verteld wordt in de Spike Codex, heeft Captain Spike Speed geen windeieren gelegd: hij is een gevierde held op Spike Planet en... hij is er stinkend rijk van geworden! Met dit geld heeft onze dappere kapitein een kantoor opgericht: Speed Space-Races. Wij wensen je alvast een leuke reis!

Speelduur: 25 minuten / Nederlandstalige uitleg / Planetariumvoorstelling. Vertoningen: wo. en zo. telkens om 14.00 uur. Extra voorstellingen tijdens de schoolvakanties.


1000 Meteoren & Kometen - Dit is een documentaire over de zogenaamde 'kleine objecten' in ons zonnestelstel: planetoïden, kometen en ander kosmisch puin. Deze rotsblokken vormen een klein maar reëel risico voor het leven op Aarde. De documentaire gaat dieper in op de ontstaansgeschiedenis van deze objecten, geeft een vooruitblik op wat de gevolgen zouden kunnen zijn indien zo een object inslaat op Aarde, en toont hoe de mensheid zich hiertegen kan beschermen.

Speelduur: ? minuten / Nederlandstalige uitleg / 3D planetariumvoorstelling. Vertoningen: wo. telkens om 20.00 en 21.10 uur.


Het had de zonsverduistering van de eeuw moeten worden. Het was met 6 minuten en 39 seconden de langste in jaren: pas in 2132 is er een grotere verduistering. Het natuurfenomeen zou door de meeste mensen ooit gezien kunnen worden omdat het boven dicht-bevolkt gebied plaatshad. Maar op de meeste plaatsen gooide bewolking roet in het eten.

In China waren acht locaties aangewezen waar de eclips het beste te zien zou zijn. Slechts ter hoogte van de bovenloop van de rivier de Yangtze hadden mensen geluk: tienduizenden konden daar genieten van het bijzondere verschijnsel. Op de rest van de plekken had een dik wolkendek zich samengepakt of regende het zelfs.

In India kregen meer mensen de kans om te aanschouwen hoe de maan het licht van de zon tegenhield. Onder meer in de stad Varanasi in de deelstaat Utter Pradesh was het genieten voor tienduizenden kijkers. Veel man-nen, vrouwen en kinderen waadden met gevouwen handen de rivier de Ganges in.

Het dorp Taregna, door veel wetenschappers beschouwd als het epicentrum van de eclips, had pech. Een dik pak wolken zorgde ervoor dat de tienduizenden mensen, waaronder veel weten-schappers, niets konden zien van het fenomeen.

Een groep rijke zakenlui had in India het zekere voor het onzekere genomen en een speciale vlucht

geboekt. Zij konden dus boven het wolkendek komen om de eclips gade te slaan. De Indiërs betaalden maar liefst 1.200 euro voor een raamplaatsje aan de kant van de zon.

In het noorden van Bangladesh hadden duizenden mensen zich verzameld in een stadion. "Iedereen in het stadion begon te klappen toen de zon weer ver-scheen", aldus een overheids-functionaris, die verder vertelde dat veel mensen huilden van angst tijdens de verduistering. Ook in Nepal, Bhutan en Myanmar konden mensen genieten van de eclips, als

Zonsverduistering van de eeuw

Artikel

40 | The guidestar

het weer dat toeliet. Volgens grove schattingen hebben tientallen miljoenen mensen toch een glimp van het fenomeen op weten te vangen. Bron: ANP / MVL.

Foto: Op 5 augustus 2008 hadden ze meer geluk in China (Xinjiang) waar de totale zonsverduistering prachtig te zien was. Bron: Bill Buckingham.

Meer informatieeclipse.gsfc.nasa.gov

The guidestar | 41

De Leidse hoogleraar Simon Portegies Zwart gaat met behulp van een parallel computernetwerk theoretisch onderzoek doen aan de botsingen van sterrenstelsels. Portegies Zwart voert het onderzoek uit met behulp van een Vici-beurs van de Nederlandse organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek NWO. Dat sterrenstelsels af en toe met elkaar in botsing komen staat vast, en het lijkt erop dat de superzware zwarte gaten in hun kernen daarbij versmelten tot grotere, zwaardere zwarte gaten. Hoe dat precies gebeurt is echter onduidelijk: volgens Portegies Zwart kun je met relatief eenvoudige natuurkunde uitrekenen dat ze elkaar wel naderen tot een afstand van een paar lichtjaar, maar dat ze vervolgens op die afstand om elkaar heen blijven cirkelen. Pas als de afstand veel kleiner is (minder dan een honderdste lichtjaar) beginnen relativistische effecten een rol te spelen en spiralen de zwarte gaten naar elkaar toe onder uitzending van zwaaretkrachtsgolven. Met behulp van aaneengeschakelde computers, voorzien van supersnelle grafische processoren die omgeprogrammeerd worden om zwaartekrachts-berekeningen uit te voeren, wil Portegies Zwart nu grootschalige simulaties uitvoeren om te ontdekken hoe zwarte gaten elkaar tot op afstanden van minder dan een paar lichtjaar kunnen naderen. 14-07-2009.

Turbulente bewegingen in gigantische straalstromen verhinderen de vorming van grote hoeveelheden sterren in de kernen van clusters van sterrenstelsels. Dat concluderen Evan Scannapieco van de Arizona State University en Marcus Brüggen van de Jacobs-universiteit in Bremen in een artikel in Monthly Notices of the Royal Astronomical Society op basis van computersimulaties. In de kernen van grote clusters van sterrenstelsels bevinden zich meestal reusachtige elliptische stelsels met superzware zwarte gaten in het middelpunt. In veel clusters zijn ook zogeheten 'cooling flows' ontdekt: heet gas koelt af terwijl het naar het centrum van de cluster zakt. Je zou verwachten dat uit dat relatief koele gas gemakkelijk grote hoeveelheden nieuwe sterren ontstaan. Dat is echter niet het geval. Scannapieco en Brüggen hebben met behulp van simulaties op krachtige supercomputers nu aannemelijk gemaakt dat grootschalige ster-vorming wordt afgeremd door turbulentie in de energierijke straalstromen van het centrale superzware zwarte gat. Door die turbulentie raakt het hete gas in de straalstroom vermengd met het relatief koele gas uit de 'cooling flows'. Een ander gevolg van die vermenging is dat de gastoevoer van het zwarte gat wordt afgeremd. na verloop van tijd komt de straalstroomactiviteit hierdoor tot rust. Het centrale deel van de 'cooling flow' komt dan weer op gang, waardoor ook weer meer gas in de omgeving van het zwarte gat terecht komt, en de straalstroomactiviteit weer begint toe te nemen. Op deze manier is de cyclische activiteit van superzware zwarte gaten te verklaren. 14-07-2009.


Kortnieuws

Wat met de Space Shuttle ?

Artikel

Het panel dat op last van het Witte Huis de toekomst van de bemande ruimtevaart onder de loep houdt, heeft gesuggereerd de space shuttle tot 2014 in plaats van 2010 te laten vliegen om het "gat" met het nieuwe bemande lanceer-systeem niet te groot te laten worden, zo heeft de gezag-hebbende krant Florida Today gemeld.

In de nasleep van het dodelijke ongeval met de space shuttle Columbia op 1 februari 2003 had de toenmalige Republikeinse regering Bush het Amerikaanse ruimtevaartbeleid geheroriënteerd. Een van de beslissingen was dat de space shuttle in 2010 op stal zou gaan en dat er een nieuw lanceersysteem (de Ares-raket en Orion-capsule) zou komen. Tegelijk dient in 2010 het Internationaal Ruimtestation ISS af te zijn.

Maar de ontwikkeling van dat nieuwe systeem loopt veel vertraging op, zowel om techno-logische als budgettaire redenen. Tevens is het de laatste maanden duidelijk geworden dat de deadline van 2010 niet zo dwingend is geworden als aanvankelijk bedoeld en dat missies ter afwerking van het ISS in 2011 nog zouden kunnen. Tegelijk dienen de Amerikanen de Russen te betalen voor het transport van hun astronauten van zodra de shuttle op stal staat.

Enkele maanden nadat ze aan de macht kwam, heeft de Demo-

cratische regering Obama een panel opdracht gegeven de toekomst van de bemande ruimtevaart nog eens binnenste-buiten te keren. Dat panel legt nu drie opties voor: het shuttleplan laten zoals het nu is, toevoeging van een extra missie en de ruimtependel tot 2012 laten vliegen, en ten derde de shuttle tot 2014 in dienst te houden.

Namens het panel zei Sally Ride, de eerste Amerikaanse vrouw in de ruimte, dat de derde optie "de meest realistische manier is om op een significante manier het gat (in de tijd) te verkleinen" met het nieuwe systeem, terwijl de VS ondertussen voordeel halen uit alle mogelijkheden die het ISS biedt. Bovendien kan een groep zeer ervaren werknemers aan de slag blijven, waar het decennia kost om zo een werkkracht op de been te brengen.

Het panel vond ook dat de laatste shuttlevlucht wellicht pas in maart 2011 in plaats van september 2010 zal kunnen doorgaan en dat de regering dit budgettair moet voorzien. Volgens Ride moet Barack Obama dan zowat 1,5 miljard dollar uit zijn mouw schudden. De tweede optie zou 4,2 miljard dollar kosten, de derde (met twee shuttles per jaar tot 2014) is niet becijferd, aldus Florida Today. Bron: Belga / SPS / 29-07-2009.

Meer informatiewww.nasa.gov

42 | The guidestar

Artikel

Belgisch astronaut Frank De Winne heeft in het Internationaal Ruimte-station ISS afscheid genomen van zijn Japanse collega Koichi Wakata. Dat was rechtstreeks op NASA TV te zien. Na een officiële ceremonie gingen de luiken dicht tussen de spacemeccano en het ruimteveer Endeavour dat even later terugreis naar de Aarde aanvatte. Om 19.26 uur Belgische tijd heeft de Endeavour zich boven de Indische Oceaan losgemaakt van het ISS. Na het ontkoppelen maakt de shuttle nog een heel rondje rond de spacemeccano die zowat twee voetbalvelden groot is. Bij een passage tijdens de nacht zijn de zonnepanelen van het ISS met het blote oog duidelijk te zien.

Vandaag kwam een eind aan de toestand dat voor het eerst sinds de bouw van het ISS in 1998 startte, er 13 mensen tijdelijk tegelijk in hebben gewoond en gewerkt. Traditiegetrouw namen de achter-blijvers en vertrekkers ceremonieel afscheid van elkaar, na een geslaagde assemblagemissie van de Endeavour. "Het waren

Aflossing van de wacht...

Artikel

geweldige gast(her)en en wij hebben echt van ons verblijf genoten", zei Endeavour-gezag-voerder Mark Polansky tegen ISS-gezagvoerder Gennadi Padalka en zijn vijf medebewoners van het ISS, onder wie De Winne.

Tijdens vijf ruimtewandelingen van in totaal 30 uur 30 minuten door

drie astronauten werd een extern wetenschappelijk platform, de "veranda", vastgehecht aan het Japanse ruimtelab, en werd onderhoudswerk aan het ISS verricht zoals de omwisseling van de zes oudste zonnebatterijen. De Endeavour bracht ook de Ameri-kaan Timothy Kopra naar boven die de Japanner Koichi Wakata in het ISS heeft afgelost. De eerste Japanse beroepsastronaut heeft op 29 mei Frank De Winne verwel-komd toen die samen met de Rus Roman Romanenko en de Cana-dees Robert Thirsk is aangekomen.

Het ruimteveer met zijn zeven opvarenden maakt zich normaal om 19.26 uur Belgische tijd van het ISS los, om normaal vrijdag neer te strijken op het Kennedy Space Center in Florida. Daar zijn er landingsmogelijkheden om 16.47 en 18.22 uur Belgische tijd. Bron: Belga / KH / 28-07-2009.

Meer informatiewww.nasa.gov

Op het Canarische eiland La Palma hebben de Spaanse koning Carlos en koningin Sofia de grootste telescoop ter wereld, de Gran Telescopio Canarias (GTC), officieel in gebruik genomen.

De ultramoderne telescoop kostte zowat 130 miljoen euro en is gevestigd op de Roque de los Muchachos, op 2.400 meter hoogte, het hoogste punt van het kleine eiland. De kijker beschikt over een spiegel van 10,4 meter die moet toelaten te turen naar ver verwijderde sterrenstelsels, zwarte gaten, supernova's, de geboorte van sterren en om planeten buiten ons zonnestelsel te vinden.

Volgens het Canarische Astro-fysisch Instituut (IAC) dat de telescoop uitbaat, heeft het zicht van de telescoop het equivalent

Grootste telescoop ter wereldvan vier miljoen menselijke pupillen. Vergelijkenderwijs moet het moge-lijk zijn van op La Palma een brandende kaars in Moskou te zien of de twee koplampen van een auto in Australië van elkaar te kunnen onderscheiden.

'Het is vandaag een grote dag voor het wetenschappelijk onderzoek in Spanje', zei de Spaanse minister

van Wetenschapsbeleid Cristina Garmendia. De GTC is het grootste wetenschappelijke project ooit in Spanje. Als grootste telescoop in het zichtbare en het infrarode licht onttroont de GTC onder meer de Amerikaanse Keck op Hawaï, de reusachtige Europese VLT en andere kijkers in Chili en op Hawaï. De volgende generatie telescopen zal spiegels hebben met een diameter van 30 tot 40 meter, aldus directeur Pedro Alvarez van de GTC. Spanje betaalde 90 procent van de investering. De rest is gedragen door de UNAM-Universiteit in Mexico en de Universiteit van Florida. De kijker heeft al twee jaar proefgedraaid. De bouw vergde zeven jaar.

Meer informatiewww.gtc.iac.es

The guidestar | 43

Met behulp van gegevens van de Cluster-missie hebben wetenschap-pers ontdekt door welk mechanisme de zogeheten zonnewind wordt verhit (Physical Review Letters, 12 juni). De zonnewind is de stroom van protonen en elektronen die onze zon voortdurend uitzendt. Het ontstaan van deze deeltjesstroom hangt samen met de extreem hoge temperatuur in zijn brongebied: de corona van de zon. De corona is een ijl omhulsel van gas dat zich tot op miljoenen kilometers van het zonsoppervlak uitstrekt. Hoewel dat zonsoppervlak een temperatuur van 'slechts' 6000 graden heeft, is de corona meer dan een miljoen graden heet. En zelfs op miljarden kilometers van de zon blijkt de zonnewind op de een of andere manier nog aan warmte te kunnen winnen. De meest voor de hand liggende verklaring voor deze verhitting-op-afstand zijn de elektro-magnetische turbulenties, zoals die zowel in de corona als de zonnewind optreden. Maar hoe die turbulenties de deeltjes van de zonnewind verhitten, was tot nog toe onduidelijk. Metingen met de vier Europese Cluster-satellieten hebben nu inzicht gegeven in de energiestroom binnen de zonnewind. Daarbij is gebleken dat slechts een klein deel van de energie van de elektromagnetische turbulenties bij de protonen terechtkomt: het zijn de elektronen die het leeuwendeel opnemen. En dat lijkt te gebeuren via een ander fysisch mechanisme (Landau-resonantie) dan het mechanisme dat de hitte van de zonnecorona veroorzaakt (cyclotron-resonantie). 24-07-2009.

Een team van ASTRON-astronomen en -technici heeft met succes signalen van de hemel ontvangen met de eerste drie complete stations van de nieuwe LOFAR-radiotelescoop. Hier-mee toont ASTRON dat de nieuwe telescoop werkt zoals hij moet werken. De antennes van deze eerste LOFAR-stations waren gericht op Cygnus A, een radiostelsel met een groot zwart gat in het midden. De signalen van deze radiobron hebben een lange weg afgelegd voor ze in Dwingeloo aankwamen: door de ruimte, door de dampkring van de aarde, via de LOFAR-antennes en via het glas-vezelnetwerk waarmee ze verbonden zijn met de IBM BlueGene supercomputer van de Rijksuniversiteit Groningen, kwamen ze na een reis van 600 miljoen jaar aan in Dwingeloo. Ondanks dat de signalen maar door een paar LOFAR-stations zijn opgevangen, waren de beelden die de astronomen in Dwingeloo ontvingen goed. 24-07-2009.

Sterrenkundigen hebben, met hulp van de vrijwilligers van het online Galaxy Zoo-project, een klasse van merkwaardige sterrenstelsels ontdekt, die de bijnaam 'Groene Erwten' hebben gekregen. Bij het Galaxy Zoo-project bekijken enkele honderd-duizenden gebruikers de beelden van evenzovele sterrenstelsels die in het kader van de Sloan Digital Sky Survey zijn gemaakt. Daarbij stuitte men op een aantal objecten die opvielen door hun kleine afmetingen en heldergroene kleur. De groene stelsels zijn schaars: slechts ongeveer 1 op de 4000 sterrenstelsels in de Sloan-survey is een Groene Erwt. Vervolg-onderzoek heeft uitgewezen dat het kleine, compacte sterrenstelsels zijn die in enorm hoog tempo nieuwe sterren produceren. Ze bevinden zich op afstanden van 1,5 tot 5 miljard lichtjaar. 25-07-2009.

Kortnieuws

Aabar Investments, een overheids-fonds in Abu Dhabi, neemt een belang van 32 procent in Virgin Galactic, het bedrijf voor ruimtoerisme dat in handen is van de Virgingroep van de Britse miljardair Richard Branson.

In een communiqué liet Aabar Investments weten dat het op grond van een vandaag ondertekende overeenkomst 280 miljoen dollar (196 miljoen euro) investeert in Virgin Galactic, dat op ruime schaal ruimtetoerisme met een eigen ruimtetuig op de markt brengt. Het ruimtetuig is een afgeleide van het in 2004 succesvol uitgeteste Amerikaanse SpaceShipOne, dat klanten tijdens een korte suborbitale vlucht laat kennismaken met gewichtloosheid, en een uitzonderlijk zicht op onze planeet biedt.

Het SpaceShipTwo moet nog voor het eind van het jaar eerste testvluchten maken. Kandidaat-ruimtetoeristen moeten voor een vlucht van twee uur 200.000 dollar neertellen. Virgin Galactic zegt dat

de voorschotten van 300 kandi-daten al 40 miljoen dollar in het laatje hebben gebracht.

Voorzitter Khaled al-Koebaïsi van Aabar Investment zegt dat Virgin Galactic aan de top staat van het ruimtetoerisme en de investeerder uit het olierijke emiritaat Abu Dhabi "nieuwe opportuniteiten biedt". In maart nam het fonds een belang van 9,5 procent in de Duitse autobouwer Daimler.

Virgin Galactic is niet alleen op de markt. Er is bijvoordbeeld ook nog het Amerikaanse Space Adven-tures dat in samenwerking met Moskou zitjes naar en in het Internationaal Ruimtestation ISS aanbiedt. Het bedrijf mikt voor de toekomst ook op onder meer suborbitale ruimtevluchten. Bron: Belga / SAM / 28-07-2009.

Meer informatiewww.virgingalactic.com

SpaceShipTwo

Artikel

Twee teams van sterrenkundigen hebben, met behulp van de Europese Very Large Telescope (VLT), ontdekt dat de heldere ster Betelgeuze enorme hoeveelheden gas uitstoot.

Op de tot nu toe scherpste opnamen van de ster is een gaspluim te zien die bijna zo groot is als ons zonnestelsel. De rode 'superreus' Betelgeuze is een van de grootste en helderste sterren die we kennen: hij is bijna duizend keer zo groot als de zon en straalt 100.000 keer zo veel licht uit. Deze cijfers wijzen erop dat de ster het einde van zijn bestaan nadert. Sterren als Betelgeuze 'leven' slechts enkele miljoenen jaren en exploderen dan als supernova. Maar voor het zo ver is, stoten de

Actieve betelgeuze

Artikel

rode superreuzen al grote hoeveelheden materie uit: onge-veer één zonsmassa in slechts 10.000 jaar. De VLT-beelden laten zien dat deze uitstoot van materie niet gelijkmatig alle kanten op gaat. Uit nader onderzoek blijkt dat de oorzaak van deze ongelijkmatige uitstoot gezocht moet worden in de ster zelf. In de atmosfeer van Betelgeuze gaan reusachtige gasbellen hevig op en neer. Volgens de sterrenkundigen staan deze grootschalige gasverplaat-singen aan de basis van de waargenomen uitstoot van materie.

Meer informatiewww.eso.org/projects/vlt/

Guidestar 08-2009

Documents

Transcript of Guidestar 08-2009