Guidestar 04-2013

74
Het GRATIS digitale magazine van de Astro Event Group vzw - [email protected] - www.aegvzw.be - Jaargang 8 - April 2013

description

Sterrenkunde, klimatologie en ruimtevaart voor iedereen !

Transcript of Guidestar 04-2013

Page 1: Guidestar 04-2013

Het

GR

ATI

Sdi

gita

lem

agaz

ine

van

deA

stro

Even

tG

roup

vzw

-Re

dact

ie@

aegv

zw.b

e-

ww

w.a

egvz

w.b

e-

Jaar

gang

8-

Apr

il20

13

Page 2: Guidestar 04-2013

Info - Patrick Jaecques is,naast grafisch vormgeveren hoofdredacteur van ditmagazine, ook oprichter

en voorzitter van de Astro EventGroup vzw uit Oostende. Een doorpassie gedreven levensgenieter dieal meer dan een kwart eeuw langhet brede publiek informeert over dediverse hemelse wonderen...

Patr

ick

Jaec

ques

002

Edito

riaal

Gui

dest

ar|

04-2

013

DDee zzooeekkttoocchhtt nnaaaarr kkeennnniissSinds de opkomst van de allereerste bescha-ving is er altijd al een rol weggelegd geweestvoor geleerden. Denk maar aan de oud Baby-lonische en Egyptische priesters, meet- ensterrenkundigen. De grote Griekse artsen,wiskundigen en filosofen. De eerste universi-teiten en de opkomst van de renaissance. Alsheropleving van de verworvenheden van deklassieke oudheid. Met als resultaat deontdekking van nieuwe continenten, hetCopernicaanse stelsel, de drukpers, kompas enbuskruit. Een evolutie die zich niet alleen uittein het denken maar ook het handelen. Waar-door economie een enorme groei kende, en deeerste banken ontstonden. Alsook de midden-klasse. En voor het eerst toegang kreeg totkunst en cultuur. En een boek in regel hetmeest kostbare bezit was.

Zoals in elke menselijke handeling zit echterook in deze revolutie een negatieve evolutie.In de zin dat wetenschappersheden vaak te afhankelijk zijnvan hun geldschieters. Zijndebanken, universiteiten of over-heidsdiensten. En de druk omte slagen in die mate istoegenomen dat fraude bijeen blijkbaar steeds groterwordend deel van de weten-schappers als normaal ofacceptabel wordt bevonden.Zo blijkt althans uit het in EOSgepubliceerde artikel. Waarinacht procent van de medischeonderzoekers in België toegeeft gegevens te verzinnen ofte 'masseren' om een hypo-these te doen kloppen. En bijna de helft zulkefrauduleuze praktijken om zich heen zietgebeuren. Naast frauderen blijkt plagiaattrouwens ook gewoon ingeburgerd te zijn. Enlaat tot 26% van de onderzoekers data,verkregen bij observaties, gewoon weg omdatze volgens hun intuïtie niet juist zouden zijn.Daar bovenop ziet 20% van de collega'sgebrekkige data door de vingers en voegt 69%co-auteurs toe die zelfs geen enkele bijdrage

hebben geleverd. En snap hoe langer hoemeer waarom de term wetenschappervervangen wordt door onderzoeker. Net zoalswij burgers ook al eerder consumenten zijngeworden.

Het valt me ook op dat in de media de weten-schappers vaker de mist in gaan. Of twijfel-achtige uitspraken doen. Voor bijkomendefondsen, roem of ego.

Zo is het me al meermaals opgevallen dat hetAmerikaanse ruimtevaartagenschap NASAoverhaaste conclusies trekt, en wereldwijdpubliceert, uit half onderzochte gegevens.Zoals de zogenaamde bewijzen voor hetvroegere leven op Mars teruggevonden in deALH84001 meteoriet of het bacterologischeleven gevonden in de giftige vulkanischeCalifornische Mono poelen. Beiden zaken diedoor andere, onafhankelijke wetenschappers,

naar de prullemand zijn door-verwezen. En je aldus de vraagkan stellen of zo'n vermaardeorganisatie dergelijke blunderseigenlijk wel kan veroorloven.Want wat met de geloofwaar-digheid op de lange duur ?

Ook rond het klimaatvraag-stuk, dat nu al enkele decen-nia duurt, blijven bewijzenopstapelen dat beide kampen,zowel de harde 'believers' als'non-believers' gegevens ver-zwijgen en / of manipuleren.

Ook zien we alsmaar meer datpersberichten vaak klakkeloos worden overge-nomen. Zonder de inhoud of bron na te zien.Waardoor foutieve gegevens vrij verspreidworden. Met alle gevolgen vandien. Erger nogis dat, wanneer een bewezen fout wordt aan-gekaart, de media hierop vaak niet reageert.En wanneer ze dat wel doen meestal bits engeërgerd zijn. En we ons afvragen wat weeigenlijk nog mogen geloven. Zelfs in weten-schappelijke bladen...

“Never be afraid toraise your voice forhonesty and truth andcompassion against in-justice and lying andgreed. If people all overthe world... would dothis, it would changethe earth."

William Faulkner

Voorpagina - De in België gemaakteProba V (vegitation) satelliet in eenbaan om de Aarde. Bron: ESA /QinetiQ.

Page 3: Guidestar 04-2013

Dit digitale magazine, beschikbaar als PDF en Flashbestand, is een non-profit product van de Astro EventGroup vzw uit Oostende en heeft tot doel sterren-kunde, klimatologie en ruimtevaart te promoten bij eenzo breed mogelijk publiek.

De redactie bestaat uit: Patrick Jaecques (hoofd-redacteur en grafisch vormgever), Hendrik De Rycke,Kris Christiaens, Sander Vancanneyt en Joeri De Ro. Devaste rubrieken worden onderhouden door DirkDevlies, Kris Christiaens, Marc van der Sluys, Filip Feysen Rolf Jansen. Zin om ook een artikel te schrijven en /of rubriek te onderhouden. Contacteer ons dan [email protected].

De Astro Event Group vzw, noch enige andere persoondie in zijn naam optreedt, is verantwoordelijk voor hetgebruik dat zou kunnen worden gemaakt van deinformatie in deze digitale publicatie of voor eventuelefouten die er, ondanks de uiterste zorg bij de voor-bereiding van de teksten, nog in zouden staan. Tevensheeft de redactie alle nodige moeite gedaan om te

voldoen aan de wettelijke voorschriften inzake auteurs-rechten en om contact op te nemen met de rechtheb-benden. Elke persoon die benadeeld meent te zijn enzijn rechten wil laten gelden wordt verzocht zichbekend te maken. De redactie heeft het recht inge-zonden artikels en / of rubrieken te weigeren die nietrelevant en / of discriminerend zijn tegen een individu,groep of organisatie. Ook zaken die indruisen tegen dedoelstellingen van de vereniging kunnen verwijderdworden. De redactie, onder leiding van de hoofd-redacteur, heeft hierbij steeds het laatste woord !

Er is een samenwerkingsverband met diverse websites.Dankzij de steun van de diverse auteurs, de leden ennatuurlijk de diverse sponsoren kunnen we dezedigitale publicatie gratis verspreiden.

Deze digitale publicatie is volledig ontworpen metgratis open-source en / of freeware software zijndeScribus, Gimp, Foxit Reader, Ink-scape en Paint.net.

De 'deadline' ligt steeds vast op de 25e van de maand !

Informatief

Inhoudelijk

04 - Voyager 1 lijkt bijna het zonnestelsel te verlaten...06 - Verslag : Space Night III.09 - Kortnieuws - Sterrenkunde.10 - Klimatologische gevolgen.11 - Drie nieuwe bewoners voor het ISS.12 - Rubriek - European Southern Observatory (ESO).15 - Rubriek - Nieuw in de boekenkast - Higgs.16 - Rubriek - Astrofoto van de maand.19 - Kortnieuws - Sterrenkunde.20 - Rubriek - Lancering in de kijker - Amerika lanceert ...22 - ALMA luidt nieuw tijdperk van ontdekkingen in24 - Serie - Inleiding in de astronomie (deel 2).29 - Kortnieuws - Ruimtevaart.30 - Rubriek - Gadget(s) v/d maand.31 - Rubriek - Lanceeroverzicht van de maand.32 - Verslag : Central European Deepsky Imaging Conference.34 - Rubriek - Woord van de maand - George Lecointe.37 - Zonnecyclus update : komt er een tweede piek ?39 - Kortnieuws - Klimatologie.40 - Rubriek - Space History - Eugene Shoemaker.42 - Schooltelescoop KTA Brugge Vlaanderens mooiste.44 - Rubriek - European Space Agency (ESA).47 - Astronomen ontdekken gigantisch sterrenstelsel.49 - Kortnieuws - Sterrenkunde.50 - Massa extincties en (buiten)aards leven.53 - ESA's Planck satelliet bevestigd standaardmodel.54 - Belgische bedrijven gaan meewerken aan Zwitserse ruimtependel.56 - Rubriek - Het AEG nieuws.59 - Kortnieuws - Sterrenkunde.60 - Rubriek - Hemelkalender.65 - Geen sex in de ruimte ?66 - Rubriek - APOD - Komeet PanSTARRS.69 - Kortnieuws - Ruimtevaart.70 - Rubriek - Sateria onder de sterren.72 - Rubriek - Kennislink - Opgelost : Kosmische straling komt uit ...

Patrick JaecquesStijn VanderheidenDiv. / RedactioneelIPS / Red.Kris ChristiaensESO / Rodrigo AlvarezRedactioneelKoen van GorpDiv. /RedactioneelKris ChristiaensESOAndré van der HoevenDiv. /RedactioneelPatrick JaecquesKris ChristiaensAndre van der HoevenDirk DevliesTim De BlankRedactioneelRedactioneelJean-Pierre GrootaerdRedactioneelASTRONDiv. / RedactioneelErwin LouagieESA / Red.Kris ChristiaensRedactioneelMarc van der SluysRedactioneelDaily Mail / Red.Rolf JansenDiv. / RedactioneelFilip FeysRoel van der Heijden

003

Foto - Op deze foto zie je sterren-stelsel NGC 4535, in het sterren-beeld Virgo (Maagd), met eenprachtige achtergrond vol vaagzichtbare verafgelegen sterrenstel-sels. Door de cirkelvorm is te ziendat we er vrijwel recht bovenopkijken. In het centrum van het ster-renstelsel is een duidelijke balk-structuur zichtbaar met stofbandendie een scherpe bocht maken vlakvoordat ze aan het uiteinde van debalk afbuigen. De blauwe kleur vande spiraalarmen wijst op deaanwezigheid van een groot aantalhete jonge sterren. De oudere enkoelere sterren geven het geboldecentrum een meer gele kleur. Bron:ESO.

De Astro Event Group vzw, kortweg AEG, is een non-profit sterrenkundige vereniging voorvolwassenen uit Oostende die geïnteresseerd zijn in sterrenkunde, klimatologie en / ofruimtevaart. Iedereen met passie voor deze boeiende wetenschappelijke takken is er van hartewelkom. Van absolute beginner tot ervaren amateursterrenkundige en dit voor een boeiende,leerrijke en vooral gezellige beleving van z'n hobby.

Ook wie niet in de ruime omgeving van Oostende woont heeft baat om lid te worden. Want devereniging staat ook in voor een resem andere realisaties. Van de diverse boeiende websites,tentoonstellingen, voordrachten, uitstappen, de jaarlijkse StarNights en Space Night evene-menten tot dit uitvoerige magazine. Kortom, steun onze vereniging en stort vandaag nog 15,00euro (of meer) op rekening nummer IBAN: BE84 9730 0675 3759 / BIC: ARSPBE22 met vermeldingvan "lidgeld" alsook uw naam, adres en e-mail. Wij danken u alvast voor uw steun !

Guidestar

|04-2013

Page 4: Guidestar 04-2013

Patr

ick

Jaec

ques

Voyager 1 lijkt bijna hetzonnestelsel te verlaten...

004

Foto - De interstellaire ruimte is alleruimte in een sterrenstelsel die nietbezet wordt door sterren en hunplanetenstelsels. De materie enstraling in de interstellaire ruimtewordt interstellair medium genoemd.Het enige door mensen gemaakteobject dat wellicht de interstellaireruimte heeft bereikt is de ruimte-sonde Voyager 1. Bron: NASA.

Hoo

fdar

tike

l

In 1961 ontdekte de toen 25 jarige wiskunde-student Michael Minovicth, als jobstudent bijhet Jet Propulsion Laboratory, dat de passagenabij het zwaartekrachtveld van een planeetdienst kon doen om een ruimtetuig zowel tevertragen als te versnellen. Wat de mogelijk-heid bood om ruimtetuigen te sturen naar debuitenste regionen van het zonnestelsel. Zekerwanneer men gebruik zou gaan maken vanhet gigantische zwaartekrachtveld van dereuzenplaneet Jupiter.

Eens deze stelling nauwkeuriger werdonderzocht bleek men al snel tot de conclussiete komen dat in 1977 de buitenplanetenJupiter, Saturnus, Uranus en Neptunus in eenzodanige configuratie aan de hemel stondendat een gemeenschappelijk bezoek realistischleek. Een configuratie dat zich overigensslechts om de 176 jaar voor doet.

Een buitenkans die men meteen greep en dePioneer 11 sonde naar Jupiter alsook dePioneer 12 sonde naar Saturnus lanceerde. Enmet succes. Zo was de Pioneer 10 sonde deeerste die zich doorheen de toen nog zo goedals onbekende asteroïdengordel vloog en alseerste sonde, op 3 december 1973, de planeetJupiter bezocht. En waarbij de Pioneer 11sonde, op 1 september 1979, als eerste sondede planeet Saturnus bezocht. Toch blekenbeide sondes al snel te verdwijnen uit hetcollectieve geheugen. En herinnert men zichvooral de twee daarop volgende Voyagersondes.

Dit is vooral te wijten aan Prof. Dr. Carl Sagandie midden jaren '70 bijzonder populair werddankzij z'n gedrevenheid waarmee hij sterren-kunde en ruimtevaart bekender maakte bij hetbrede publiek. Via talloze boeken en natuurlijkhet indrukwekkende ' Cosmos ' televisiepro-gramma. Daarnaast was hij betrokken bij hetontwerp van van zowel de Pioneer, Viking,Mariner en Voyager sondes en introduceerdehij de bekende gouden plaat met daarop talvan gegevens, foto's en geluidsfragmenten.

Als postkaart moesten de sondes ooit inhanden vallen van een buitenaardsebeschaving.

Uiteindelijk werden de beide Voyager sondesin '77 kort na elkaar gelanceerd door middelvan een Titan III draagraket. En bereikten zebeiden, twee jaar later, de reuzeplaneet Jupiterwaar ze elk zo'n drietal maanden lang tal vanontdekkingen deden. Zoals de zwavelvulkanenop de maan Io, het immense magneetveld vanJupiter en z'n intigerende wolkenformaties.Daarna zette beide sondes hun tocht voort totaan Saturnus. Waar vele tientallen nieuwemaantjes werden ontdekt en Titan, degrootste van hen, wetenschappers deedverbazen over de dichtheid en samenstellingvan z'n atmosfeer. De indrukwekkende prachtvan de complexe ringenstructuur van Saturnuswas vanzelfsprekend de kers op de taart.

Na het bezoek aan Saturnus door beidesondes vloog Voyager 2 door tot Uranus ('86)en Neptunus ('89) terwijl Voyager 1 zich steedsverder af bewoog van het eclipticavlak in denoordelijke richting. Waar deze, in '90, op zo'nzes miljard kilometer afstand de allereerstecomposietfoto maakte van het gehelezonnestelsel. Een foto waarop slechts zesplaneten te zien zijn daar de binnenplanetenMercurius en Venus te klein en te verafstonden om opgemerkt te worden. Zelfs deAarde staat er slechts op als kleineblauwkleurige pixel.

Op 12 augustus '06 overschreed Voyager 1 degrens van 100 AE of Astronomische Eenheden.En werd bekendgemaakt dat de sonde zich inde grens tussen het zonnestelsel en deinterstellaire ruimte zou bevinden. Wat in '10werd bevestigd door het aantonen van hetstagnatiegebied. Een zone waarin dezonnewind terugloopt tot nul en het aantalelektronen dat van buiten het zonnestelselkomt toe neemt met een factor 100. In '13kwam men uiteindelijk tot de conclusie datVoyager 1 vermoedelijk in augustus '12 hetzonnestelsel had verlaten. Als eerste sonde inonze geschiedenis.

En toch blijft er twijfel bestaan. Wantrecentelijk heeft de sonde opnieuw deeltjesopgevangen die van de Zon zouden komen.En heeft men meer en meer twijfels als zou dezone tussen de invloedsfeer van de Zon en deinterstellaire ruimte vast liggen te staan. En ermogelijks een nog niet nader genoemde regiodaartussen zou bestaan. Concreet gezien heeftde NASA uiteindelijk beslist dat de Voyager 1zich dan toch nog niet in de interstellaireruimte zou bevinden. Maar dit ook zeermoeilijk valt te staven daar dit de enige sondeis die ons gegevens van deze regio kan leverenen daarenboven al bijna de pensioenleeftijdheeft bereikt. En het op deze leeftijd eigenlijkallemaal niet zo veel meer uit maakt...

Gui

dest

ar|

04-2

013

Page 5: Guidestar 04-2013

005

Guidestar

|04-2013

Page 6: Guidestar 04-2013

Stijn

Vand

erhe

iden

VVeerrssllaagg :: SSppaaccee NNiigghhtt IIIIII

006

Foto - Alex z'n zelfbouw telescoopkon op heel wat aandacht rekenendoor zowel de eigen leden als debezoekers. Het is dan ook een fraaistaaltje zelfbouw. Bron: AEG.

Meer informatie :www.kijkerbouw.be

Art

ikel

De derde editie van ons Space Nightevenement kondigde zich aan als een ‘Belgiumin Space’-avond. De drie lezingen brachteneen mooi beeld van wat België zoal presteertin de ruimtevaartsector. De Astro Event Groupvzw (AEG) had mooie namen kunnen strikkenvoor het evenement.

Zo kwam Jo Bermyn van QinetiQ Spacespreken over de Proba V en andere projectenbinnen QinetiQ. Johan Stessens van het VITO(het Vlaams Instituut voor TechnologischeOntwikkeling) kwam toelichten hoe het VITOmeewerkt aan aardobservatietoepassingen bin-nen de (Europese) ruimtevaartprogramma’s.Kris Capelle is dan weer Lead Mission Directorbij de ESA (Europees Ruimtevaartagentschap)voor de ATV’s. Hij kwam ons zowaar vertellendat er binnenkort een Belgische ATV zalworden gelanceerd.

Niet alleen door de gastsprekers beloofde heteen boeiende avond te worden. Dankzij deESA, VITO en QinetiQ Space konden we debezoekers ook mooie zaken aanbieden. Zostond er een model opgesteld op ware groottevan de te lanceren Proba V en hadden VITO enESA heel wat promotiemateriaal geleverdzoals posters, infobrochures, dvd’s, …

Vanaf 17u45 kwamen de eerste geïnteres-seerden de zaal binnen. Naast de Proba V, hadde organisatie ook nog een zelfbouwtelescoopopgesteld (gemaakt door Alex, een AEG-lid,binnen de werkgroep Kijkerbouw van devolkssterrenwacht Armand Pien en AEG vzw)en had de Eurekashop een promohoekingericht.

Gui

dest

ar|

04-2

013

Om 18u40 staken we van wal met Jo Bermyn.Als Marketing Director bij QinetiQ Space washij nauw betrokken bij de bouw van de drieProba-satellieten. Hij schetste de werking bijQinetiQ en de know-how die daar werdopgebouwd in het samenstellen van kleinesatellieten. Deze kennis wordt door groteruimtevaartspelers als de ESA erkent en zorgtervoor dat het bedrijf steeds nieuweopdrachten krijgt voor het bouwen van kleinesatellieten.

De laatste opdracht was de bouw van deProba V. Deze satelliet is een ‘gap-filler’.Tussen twee grote ESA-missies met de SPOT-satellieten zou er enkele jaren geen dataverzameld worden met een Vegetation-instrument. Dankzij de technologische ontwik-keling kan op relatief korte termijn een kleinesatelliet ontwikkeld worden met een dergelijkinstrument. Deze satelliet moet nu dezelfdegegevens aanleveren zoals de Spot4 met hetVegetation-instrument tot een nieuwe grotesatelliet het werk opnieuw opneemt. HetVegetation-instrument op de SPOT 4 was zogroot en zo zwaar als de volledige Proba V nu.Proba V wordt in april vanop Kourou gelan-ceerd. De vorige Proba-satellieten werden inIndia (Proba 1) en Rusland (Proba 2) gelan-ceerd. Jo Bermyn kon zo de verschillendeomstandigheden en werking vergelijken tus-sen Russische, Indiaase en Europese lanceer-campagnes.

Page 7: Guidestar 04-2013

007

Guidestar

|04-2013

Op het eind eind keek Jo Bermyn nog naar detoekomst. Een volgend project is de Proba 4,een testvlucht voor formatievliegen met tweesatellieten. Het project wordt nu voorbereid,maar heeft nog geen goedkeuring gekregenom uitgevoerd te worden. Wij duimen alvastmee met QinectiQ Space.

Johan Stessens van het VITO kwam onsuitleggen hoe dit Vlaamse onderzoeksinstituutwerkt met aardobser-vatiegegevens en hoehet VITO de gegevens ontvangt, verwerkt endoorspeelt aan andere partners. Het VITObouwde ook toepassingen voor dezegegevens, onder meer in de landbouwsector.Zo wordt met tijdsreeksen van het Vegetation-instrument van de SPOT 4 (en later de ProbaV) gekeken naar de landbouwopbrengst enworden abnormale waarden in de groei vande landbouwteelten opgevolgd. Zo kunnenoverheden hun landbouwers gaan inlichtenover het gebruik van extra middelen om degroei te gaan bevorderen (bij abnormaledroogte of veel neerslag) of kan vanuit de(landbouw )verzekeringssector hier meegewerkt worden om landbouwers met slechteoogsten te vergoeden.

Na de pauze stelde Kris Christiaens een nieuwe-boek voor. Het ruimtevaartjaaroverzicht voor2012 kan perfect dienen als naslagwerk. In hetruimtevaartjaaroverzicht werd een maandelijksoverzicht van alle lanceringen opgenomen,met daarnaast ook info over alle bemanderuimtemissies en ruimtewandelingen. Hetdocument wordt gestoffeerd met tientallenspectaculaire foto’s. Een dergelijk overzichtwerd nog niet opgemaakt in de lage landen.Het e-boek is te downloaden van onze websitewww.spacepage.be.

Kris Capelle van kwam speciaal uit Toulouseovergevlogen voor een toelichting van de ATV.Het ‘Automated Transfer Vehicle’ van de ESA.De ATV is het grootste ruimtetuig datmomenteel het internationaal ruimtestationISS kan bevoorraden. De ESA heeft deze ATVontwikkeld om kennis op te doen voor laterebemande ruimtevluchten richting de maan ofMars. Kris Capelle gaf uitleg over de tocht vande ATV naar het ISS, de procedure voor hetaankoppelen (dat automatisch kan gebeuren)

en ook over de functies die de ATV vervult alsdeze gekoppeld is aan het ISS.

Zo brengt een ATV veel voedsel, water, lucht(zuurstof), brandstof en wetenschappelijkmateriaal naar het ISS. Eenmaal aangekoppeldzorgt een ATV ook voor bijkomende ‘sturing’voor het ISS. Zo kan de ATV het ISS hogerbrengen boven de aarde of het ISS verplaatsenwanneer er een kans is op een botsing metruimtepuin. Na een zestal maand wordt het deATV vol afval gestouwd en afgekoppeld.Daarna brandt deze bijna volledig op in deatmosfeer. Enkel de grootste stukken (van demotor) komen in de Stille Zuidzee terecht.

Momenteel worden de voorbereidingengetroffen om de 4e ATV te lanceren. Deze ATVwerd ‘Albert Einstein’ gedoopt. Elke ATV werdgenoemd door een lidstaat van de ESA meteen grote budgetaire inbreng. Zo hebbenFrankrijk (Jules Verne), Duitsland (JohannesKepler) en Italië (Edoardo Almadi) reeds eennaam kunnen kiezen. Zwitserland koos voor‘Albert Einstein’ en de voorlopig laatste ATVwerd door België gedoopt als ‘GeorgeLemaître’, de Belgische geestelijke ennatuurkundige die voor het eerst de theorievan de oerknal opperde. De lancering van deBelgische ATV wordt voorzien in april 2014.Daarna eindigt het ATV programma bij deESA. Voorlopig wordt bij de Europeseruimtevaartorganisatie niet verder gewerktaan een vrachtcapsule. Zo zal het ISSbinnenkort alleen nog door de RussischeSoyuz- en Progress-capsules en privateAmerikaanse capsules bevoorraad worden.Ruimtevaarders zijn sinds het pensioen van deSpace Shuttle aangewezen op de Soyuz.

Foto - ATV vluchtleider Kris Capellezorgde voor een uitstekende voor-dracht over de lancering, koppelingen uiteindelijke opbranding vanESA's indrukwekkende ATV ruimte-tuig. Met heel wat boeiend beeld-en videomateriaal. Tot groot genoe-gen van de aanwezigen. Die tevensmet heel wat vragen zaten. Bron:AEG.

Meer informatie :www.esa.int

Page 8: Guidestar 04-2013
Page 9: Guidestar 04-2013

De planeet Venus vertoont af en toe een soort'gasstaart', vergelijkbaar met de staart van een komeet.Dat blijkt uit waarnemingen van de Europeseplaneetverkenner Venus Express in de zomer van 2010.De resultaten zijn vandaag bekendgemaakt. Venusheeft geen magnetisch veld zoals de aarde. Debeweging van elektrisch geladen deeltjes in dezogeheten ionosfeer van de planeet wordt dan ookvrijwel volledig bepaald door de wisselwerking met deeveneens elektrisch geladen zonnewind - een continuestroom van geladen deeltjes van de zon. In augustus2010 nam de Amerikaanse ruimtesonde Stereo-B eensterke afname in de zonnewind waar: gedurende 18uur was die ongeveer vijftig maal minder krachtig dannormaal. Metingen van Venus Express hebben nu latenzien dat de ionosfeer van de planeet tijdens die periodesterk opzwelde, vooral aan de nachtzijde van deplaneet. Zo ontstond een langgerekte 'staart' vanelektrisch geladen deeltjes, enigszins vergelijkbaar metde gasstaart van een komeet. Bron: GS / 01-03-2013.

Wetenschappers zijn bijna zover dat ze kunnenconcluderen dat het deeltje dat vorig jaar werdgevonden met de deeltjesversneller van het Europeseonderzoekscentrum CERN in Genève daadwerkelijk hetillustere Higgs-boson is. Dat hebben de wetenschap-pers woensdag gezegd op een persconferentie in deItaliaanse Alpen, waar de vorderingen van het onder-zoek werden toegelicht. Het Higgs-boson is zobelangrijk, dat het ook wel het God-deeltje wordtgenoemd. Massa beïnvloedt hoe deeltjes zichgedragen. Higgs-bosonen bepalen dus uiteindelijk watwij om ons heen zien, van de kleinste levende wezenstot de grootste sterrenstelsels. Vorig jaar juli maaktenwetenschappers bekend dat ze met behulp van dedeeltjesversneller, de Large Hadron Collider, een deeltjehadden aangetroffen dat erg leek op het Higgs-deeltje.Sindsdien is de wetenschap op zoek naar debevestiging van de vondst. Het deeltje is vernoemdnaar de Britse natuurkundige Peter Higgs, die in 1964met de theorie kwam dat een dergelijk deeltje moetbestaan. Bron: Novum / 06-03-2013.

Astronomen hebben vermoedelijk een nog nietvolgroeide planeet ontdekt. Dat staat in hetwetenschappelijk tijdschrift Astrophysical Journal. Deplaneet verzamelt nog materiaal van zijn moederster.Als de ontdekking klopt, is het voor het eerst dat eenplaneet wordt ontdekt die nog niet compleet is. Dankzijde ontdekking kunnen wetenschappers beter begrijpenhoe een planeet zich vormt. Tot dusver konden daaralleen computerberekeningen over worden gedaan. Debabyplaneet staat 335 lichtjaar ver bij de aardevandaan en is ongeveer zo groot als Jupiter. De planeetdraait rond in het zonnestelsel van HD 100546, eennog jonge ster in het sterrenbeeld Vlieg. Bron: ANP /03-03-2013.

Amerikaanse wetenschappers hebben berekend dat ereen minieme kans is dat de planetoïde Apophis in2068 in botsing komt met de aarde. De 325 meterbrede planetoïde die in 2029 en 2036 vlak langs deaarde zal scheren, kan onze planeet in theorie in 2068wel raken. De kans daarop is ongeveer 2,3 op eenmiljoen. Dat meldt de Italiaanse astronoom DavideFarnocchia in een nieuwe studie. Pas bij een kans diekleiner is dan 1 op een miljoen, kan een inslag volgensastronomen helemaal worden uitgesloten. De nieuwekansberekening is gebaseerd op een analyse vanzogenaamde sleutelgaten, oftewel 'keyholes'. Dat zijn

gebieden in de ruimte waarbinnen de zwaartekrachtvan een nabijgelegen planeet de baan langs de aardevan een object (zoals een planetoïde) kan veranderen.In de mogelijke baan van Apophis bevinden zich twaalfvan deze sleutelgaten. Tot nu toe werd aangenomendat een eventuele inslag van Apophis waarschijnlijkerwas in 2029 of 2036. Maar uit de nieuwe analyse blijktdat de kans alleen in 2068 boven de 1 op een miljoenuitkomt. "Er is een 2 meter breed sleutelgat dat kanleiden tot een botsing met een kans van ongeveer 2,3op een miljoen", verklaart hoofdonderzoeker Farnoc-chia. Bron: NU / 03-03-2013.

Vier net ontdekte brieven van de natuurkundige AlbertEinstein hebben op een Britse veiling omgerekendbijna 9.000 euro opgebracht. Dat is meer dan hetdubbele dan waarop was gerekend. Dat schreef deBritse krant The Guardian. De brieven, die dateren van1954, gingen naar drie verschillende bieders, een uitde Verenigde Staten en twee uit Groot-Brittannië. DeNobelprijswinnaar prijst in zijn brieven de socialistischefilosoof Corliss Lamont, die werd belaagd vanwege zijnvolgens senator Joseph McCarthy "on-Amerikaanse"uitspraken. Lamont had gezegd dat de VS in contactmoesten blijven met de Sovjet-Unie. McCarthy voerdeeen kruistocht tegen communisten en vermeende linksefiguren in de jaren 50. Lamont verscheen voor decommissie van McCarthy en weigerde daar antwoordte geven op de vragen. In een van de geveilde brievenzei Einstein dat Lamont "het land een belangrijke diensthad bewezen". Bron: The Guardian / 03-03-2013.

Een team Belgische wetenschappers dat werkzaamwas op de Princess Elisabeth-basis, heeft een meteorietvan 18 kilogram ontdekt. Het gevaarte zat ingebed inde ijskap van de Zuidpool. Volgens de InternationalPolar Foundation gaat het om de grootste meteorietgevonden in de regio sinds 1988. De vondst werdgedaan door vijf wetenschappers van de ULB en VUB,de Franstalige en Nederlandstalige vrije universiteitenvan Brussel. De vijf, die inmiddels weergekeerd zijn,maken deel uit van het Samba-project, de Belgischebijdrage tot het verzamelingsproject van Antarctischemeteorieten onder leiding van de VS en Japan. Hetteam zocht meteorieten op het Nansen Ice Field. Op 28januari vonden ze de 18 kilogram zware chondriet, eentype meteoriet. Alles samen vonden ze 425 meteo-rieten met een totaal gewicht van 75 kg. De expeditieduurde 40 dagen en vond plaats op 2.900 meterhoogte, 140 kilometer ten zuiden van de Belgischepoolbasis. "Deze meteoriet was een zeer onverwachtevondst voor ons, niet alleen omwille van zijn gewichtmaar ook omdat we normaal niet zo'n grotemeteorieten vinden op Antarctica", zegt ULB-geoloogen teamleider Vincent Debaille in een persbericht. "Ditis de grootste meteoriet die in 25 jaar gevonden is inoostelijk Antarctica." De chondriet is momenteel inJapan voor onderzoek, waar hij aan een speciaalontdooiingsproces onderworpen wordt. Dat moetervoor zorgen dat er geen water in het gesteentedringt. "In de toekomst" wordt de steenklomp naarBelgië gebracht. Bron: Belga / 03-03-2013.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Voordracht : Vier jaar ononderbroken waarnemingen met de Kepler satelliet door S. Bloemen

"Vier jaar ononderbroken waarnemingen met de Kepler satelliet – Een goudmijn voor onderzoeknaar exoplaneten, dubbelsterren en astero-seismologie " door gastspreker Steven Bloemen(KULeuven). Info: NASA's Kepler satelliet speurt al sinds begin 2009 naar planeten rond verresterren. Kepler meet hiervoor quasi continu de helderheid van ongeveer 150.000 sterren. Intussenzijn meer dan 2000 kandidaatplaneten geïdentificeerd, waaronder onverwachte exemplaren zoalsplaneten rond dubbelsterren. We bekijken enkele belangrijke ontdekkingen en bespreken deimplicaties van het Kepler-onderzoek op ons inzicht in het aantal planeten dat er in onzeMelkweg voorkomt.

Datum - Vrijdag 5 april 2013. 20.30 uur t/m 22.30 uur. Toegang: GRATIS.Locatie - Forum zaal in de Openbare Bibliotheek Kris Lambert. Wellingtonstraat 7 te 8400 Oostende. 009

Guidestar

|04-2013

Page 10: Guidestar 04-2013

IPS

/Red

acti

onee

l

KKlliimmaattoollooggiisscchhee ggeevvoollggeenn

010

Art

ikel

Hoge militairen, veiligheidsmensen en Congres-leden in de Verenigde Staten maken zichzorgen over de gevolgen van de klimaat-verandering voor de veiligheid. In een openbrief roepen ze de politiek op tot actie.

De klimaatverandering kan onder meer leidentot gedwongen migratie, ontheemding engevaren voor de voedselproductie, schrijvenze. "Veel mensen zijn gefrustreerd omdat depolitiek kennelijk geen antwoord heeft op deklimaatverandering. Het staat niet op deagenda", zegt Lee Hamilton, voormaligCongreslid en oprichter van Partnership for aSecure America (PSA), die het initiatief namdoor de brief.

De ondertekenaars zijn zowel Republikeinenals Democraten, onder wie twee voormaligeministers van Buitenlandse Zaken (GeorgeSchultz en Madeleine Albright), een voor-malige directeur van de inlichtingendienst (R.James Woolsey) en zeven generaals.

"Zelfs als je sceptisch bent over sommigeonderdelen van de klimaatverandering, moetje constateren dat de combinatie vanbevolkingsgroei en toename van de consump-tie zal leiden tot een aantal veiligheids-problemen", zegt Woolsey. Hij doelt daarmeeop "miljoenen hongerige en dorstige buren inhet Zuiden." Als er geen actie ondernomenwordt, kan de klimaatverandering leiden totmassamigratie, conflicten veroorzaken enuitmonden in een meer onvoorspelbarewereld, waarschuwt de brief.

De veiligheidsaspecten van de klimaat-verandering kregen in december al veelaandacht, toen een rapport van de NationaleVeiligheidsraad (NIC) uitkwam. Klimaatveran-dering werd daarin genoemd als één van de

vier "megatrends" die de wereld in dekomende twintig jaar gaan bepalen.

Andere megatrends waren grotere macht enwelvaart voor het individu, groeiende politiekeen economische macht van de ontwikkelings-landen en dramatische veranderingen indemografische patronen, zoals snelle verstede-lijking.

In het rapport werd benadrukt dat het klimaatgrote invloed zal krijgen op de voedsel-productie en de wereldwijd groeiende vraagnaar voedsel, water en energie. Eenwereldwijd groeiende middenklasse zorgt nogvoor een versnelling van de consumptie.

Al deze dingen worden beïnvloed doorverstoorde weerpatronen als gevolg van dewereldwijde klimaatverandering. Wetenschap-pers voorspellen dat natte gebieden nognatter zullen worden, en dat droge regio'sdroger zullen worden. Afname van neerslagzal vooral plaatsvinden in het Midden-Oostenen Noord-Afrika, en ook in Centraal-Azië, Zuid-Europa, zuidelijk Afrika en het zuidwesten vande Verenigde Staten.

"We zullen meer bewijs zien van deklimaatverandering dan alleen maar hogeretemperaturen", zegt Jack Goldstone, hoog-leraar openbaar beleid aan George MasonUniversity. "Als er meer thermische energie inhet klimaatsysteem komt, zullen er meerextreme gebeurtenissen zoals ongewonesneeuwval, overstromingen in Thailand enPakistan en branden bij Moskou plaatsvinden.Het is vreemd om te zien dat dingen dievroeger eens in de honderd jaar gebeurden,nu elke vijf jaar plaatsvinden."

Gui

dest

ar|

04-2

013 Foto - De toename van de sneeuw-

val in gans de noordelijke hemisfeerkan gemakkelijk vergeleken wordenmet versnelling van het afsmeltenvan de noordpool. Bron: IPCC.

Page 11: Guidestar 04-2013

DDrriiee nniieeuuwweebbeewwoonneerrss vvoooorr hheett IISSSS

Foto - De nieuwe ' crew ' die dekomende zes maanden zal leven inhet internationale ruimtestation ISS.Bron: NASA / Roscosmos.

Meer informatie :www.roscosmos.ru

011

Guidestar

|04-2013

Artikel

KrisC

hristiaens

Op donderdag 28 maart 2013 zijn drie ruimte-vaarders, vanop de Bajkonoer lanceerbasis inKazachstan, vertrokken voor een historischereis naar het internationale ruimtestation ISS.Dit was de eerste maal in de geschiedenis vanhet ISS dat een bemand Sojoez ruimtetuig inminder dan zes uur naar het ruimtestationvloog en er zich vervolgens aan vasthechtte.

De meer dan zeven ton zware Sojoez TMA-08M ruimtecapsule vertrok om 21u43Belgische tijd vanop de Bajkonoer lanceerbasisen werd in de ruimte gebracht door middelvan een bijhorende Sojoez draagraket. Zoalssteeds werd het ruimtetuig negen minuten nade start van de lancering uitgezet in een lagebaan om de Aarde. Uiteindelijk koppelde deSojoez TMA-08M zich al om 03u28 Belgischetijd vast aan de Poisk module van hetinternationale ruimtestation ISS toen beidetuigen met een snelheid van ongeveer 28 000kilometer per uur boven de kust van Peruvlogen. Enkele uren later werden detoegangsluiken tussen de Sojoez en het ISSgeopend waarna de drie ruimtevaardersverwelkomd werden door de huidige ISS-bewoners.

Aan boord van het Sojoez TMA-08Mbevonden zich de twee Russische kosmo-nauten Pavel Vinogradov en AlexanderMisurkin en de Amerikaanse astronautChristopher Cassidy. Voor Pavel Vinogradov isdit al zijn derde ruimtereis. In 1997 vloogVinogradov naar het Mir ruimtestation waarhij 195 dagen in leefde en werkte. PavelVinogradov ging vervolgens in maart 2006een tweede maal de ruimte in en verbleef toen180 dagen aan boord van het internationaleruimtestation ISS. Voor de tweede Russischekosmonaut aan boord van de Sojoez TMA-08M, Alexander Misurkin, is dit zijn eersteruimtevlucht nadat hij in 2006 geselecteerdwerd als kosmonaut. De Amerikaanseruimtevaarder en gewezen lid van de NavySEAL’s Christopher Cassidy werd in 2004 doorNASA geselecteerd als astronaut en ging in2009 een eerste maal de ruimte in aan boordvan de Space Shuttle Endeavour. Tijdens dezemissie bracht het ruimteveer een bezoek aanhet ISS en voerde Christopher Cassidy drieruimtewandelingen uit.

Nu de drie ruimtevaarders zich aan boord vanhet internationale ruimtestation ISS bevinden,gaan zij er deel uitmaken van de Expedition 35crew. Samen met de huidige ISS-bewonersChris Hadfield, Roman Romanenko en TomMarshburn zullen zij de volgende maanden talvan wetenschappelijke experimenten uitvoerenen verschillende bevoorradingstuigen ontvan-gen. Daarnaast staan er ook zes ruimtewan-delingen op het programma. Alles samenzullen Vinogradov, Misurkin en Cassidy zesmaanden lang leven en werken aan boord vanhet ISS.

Korte reis naar ISS

Deze lancering naar het ISS was uniek enhistorisch ten opzichte van alle andere Sojoezlanceringen aangezien het ruimtetuig zich alna 5 uur en 45 minuten vasthechtte aan hetRussische gedeelte van het internationaleruimtetstation ISS. In het verleden duurde devlucht van een Sojoez ruimtetuig naar het ISSsteeds twee dagen. Ook de AmerikaanseSpace Shuttles deden er steeds twee dagenover om het ISS te bereiken. Gedurende devoorgaande reizen van Sojoez ruimtetuigennaar het ISS werd de baan van het ruimtetuiggeleidelijk opgetrokken aangezien het ISS ineen baan om de Aarde draait op een hoogtevan ongeveer 400 kilometer.

De nieuwe, verkorte reis naar hetruimtestation duurt nu vier omwentelingenom de Aarde en is voor de ruimtevaarders aanboord van de Sojoez veel aangenameraangezien zij geen twee dagen moeten levenin een piepkleine ruimte. Ook voor hetRussische vluchtleidingscentrum biedt eenkorte reis naar het ISS meer voordelenaangezien er veel minder vluchtleiders nodigzijn en men op die manier kosten kanbesparen. Tijdens de eerste 90 minuten na delancering moet de Sojoez wel enkele crucialebaanmanoeuvres uitvoeren zodat hetbemande ruimtetuig het ISS snel kan inhalen.Om een snellere bemande reis naar naar hetISS mogelijk te maken, heeft Rusland dit eerstenkele malen getest met onbemande Progressruimtetuigen.

Page 12: Guidestar 04-2013

Info - De Europese Zuide-lijke Sterrenwacht is eenEuropese organisatie diezich bezighoudt met astro-

nomisch onderzoek. Het hoofdkan-toor is gevestigd in Garching, nabijMünchen. De ESO beheert tweesterrenwachten in Chili, een op LaSilla, ten oosten van La Serena, deander op Paranal, ten zuiden vanAntofagasta. Op Paranal bevindtzich de Very Large Telescope (VLT).Op dit moment wordt een derdefaciliteit gebouwd op de hoogvlaktevan Chajnantor, op 5000 m hoogte,in de buurt van San Pedro deAtacama, waar de Atacama LargeMillimeter Array (ALMA) zal verrijzen.

Meer informatie :

[email protected]

Rodr

igo

Alv

arez

DDee ggeebboooorrttee vvaann eeeenn rreeuuzzeennppllaanneeeett

012

Rubr

iek

-Eu

rope

anSo

uthe

rnO

bser

vato

ry

Waarschijnlijk hebben astronomen met ESO’sVery Large Telescope voor het eerst eenplaneet-in-wording waargenomen die nog ineen dikke schijf van gas en stof genesteld zit.Indien bevestigd, zal deze ontdekking onzekennis van de vorming van planeten sterkdoen toenemen en astronomen in staat stellenom de huidige theorieën aan eenwaarneembaar object te toetsen.

Een internationaal team onder leiding vanSascha Quanz (ETH Zürich, Zwitserland) heeftonderzoek gedaan aan de schijf van gas enstof rond de jonge ster HD 100546, eenrelatief nabije ster op 335 lichtjaar van deaarde. Tot hun verrassing ontdekten deastronomen daarbij iets wat op een planeet-in-wording lijkt. De kandidaat-planeet, die nogingebed is in de materieschijf rond de jongester, zou een gasplaneet van het kaliber Jupiterzijn.

'Tot nu toe is planeetvorming een vraagstukdat vooral met computersimulaties wordtaangepakt,' zegt Quanz. 'Als onze ontdekkinginderdaad een planeet-in-wording is, zullenwetenschappers voor het eerst in degelegenheid zijn om het planeetvormings-proces, en de interactie tussen een planeet-in-wording en zijn kraamkamer in een zeer vroegstadium te onderzoeken.'

HD 100546 is een veelvuldig onderzochte ster.Eerder waren al aanwijzingen gevonden dat ereen gasplaneet omheen cirkelt op een afstanddie zes keer zo groot is als de afstand zon-aarde. De nu ontdekte kandidaat-planeetbevindt zich in het buitengebied van hetstelsel, op een afstand die ruim tien keer zogroot is [1].

De detectie van de kandidaat-planeet – eenzwak vlekje in de circumstellaire schijf van HD100546 – is te danken aan het NACO-instrument van ESO's VLT en geavanceerdedata-analysetechnieken. De waarnemingenzijn gedaan met behulp van NACO'scoronagraaf, die op nabij-infrarode golf-

lengten opereert en het felle licht dat van dester afkomstig is op de plek van de mogelijkeprotoplaneet onderdrukt [2].

Volgens de huidige inzichten groeiengasplaneten aan door een deel van het gas enstof op te nemen dat na de vorming van eenster is overgebleven [3]. De astronomenhebben op de nieuwe opname van de schijfrond HD 100546 verschillende details ontdektdie de protoplaneet-hypothese ondersteunen.In de buurt van de gedetecteerde proto-planeet zijn structuren in de stofrijkecircumstellaire schijf te zien, die het gevolgkunnen zijn van interacties tussen de planeeten de schijf. Ook zijn er aanwijzingen dat deomgeving van de protoplaneet is opgewarmddoor het planeetvormingsproces.

Adam Amara, een ander lid van het team,toont zich enthousiast over de ontdekking:'Het exoplanetenonderzoek is een van demeest opwindende nieuwe onderzoeks-terreinen in de astronomie, en het maken vandirecte opnamen van planeten profiteert sterkvan recente verbeteringen van instrumentenen data-analysemethoden. Bij dit onderzoekhebben we data-analysetechnieken gebruiktdie zijn ontwikkeld voor kosmologischonderzoek, wat aantoont dat kruisbestuivingtussen verschillende onderzoeksterreinen totopmerkelijke vooruitgang kan leiden.'

Hoewel de protoplaneet de meest waar-schijnlijke verklaring voor de waarnemingen is,vragen de resultaten van dit onderzoek omvervolgwaarnemingen die het bestaan van deplaneet kunnen bevestigen en andereplausibele scenario's uitsluiten. Zo is hetdenkbaar (maar onwaarschijnlijk) dat hetgedetecteerde signaal afkomstig is van eenachtergrondobject. Het is ook mogelijk dat hetrecent ontdekte object geen protoplaneet is,maar een volledig ontwikkelde planeet die uitzijn oorspronkelijke omloopbaan, dichter bijde ster, is geslingerd. Maar wanneer het objectbij HD 100546 inderdaad een planeet-in-wording blijkt te zijn, wordt het een uniek

Gui

dest

ar|

04-2

013

Page 13: Guidestar 04-2013

DDee ggeebboooorrttee vvaann eeeenn rreeuuzzeennppllaanneeeett

013

Foto - Deze artist's impression toontde vorming van een grotegasplaneet in de gordel van stofrond de jonge ster HD 10054.Dichter bij de ster bevindt zichwaarschijnlijk nog een tweede'gasreus'. De afstand van de pasontdekte protoplaneet tot zijn ster isongeveer zeventig keer zo groot alsde afstand aarde-zon. De planeet-in-wording is gehuld in een dichtewolk van materiaal die zijn ster bijnaaan het zicht onttrekt. Bron: ESO / L.Calçada.

Guidestar

|04-2013

laboratorium voor het onderzoek van hetplaneetvormingsproces.

Noten

[1] De kandidaat-protoplaneet cirkelt om zijnster op een afstand die ongeveer 70 keer zogroot is als de afstand zon-aarde. Dezeafstand is vergelijkbaar met de straal van deomloopbanen van de verre dwergplaneten vanons zonnestelsel, zoals Eris en Makemake. Datmaakt zijn positie omstreden, omdat deze nietstrookt met de bestaande theorieën over hetplaneetvormingsproces. Het is op dit momentonduidelijk of de kandidaat-planeet altijd dezepositie heeft gehad of dat hij daar vanuit debinnenste regionen naartoe is gemigreerd.

[2] Het team heeft gebruik gemaakt van eenspeciaal onderdeel dat een geapodiseerdefaseplaat wordt genoemd. Deze wordtgebruikt om het contrast van de opname in debuurt van de ster te verbeteren.

[3] Om het planeetvormingsproces teonderzoeken, kunnen astronomen niet naarhet zonnestelsel kijken, omdat alle planeten inonze omgeving al meer dan vier miljard jaar

geleden zijn ontstaan. Toch werden detheorieën over planeetvorming vele jaren langsterk beïnvloed door wat astronomen in onzeomgeving konden zien – er waren nu eenmaalgeen andere planeten bekend. Sinds in 1995de eerste exoplaneet werd ontdekt, zijnhonderden planetenstelsels opgespoord, watwetenschappers nieuwe mogelijkheden biedtom de planeetvorming te bestuderen. Tot nutoe was echter geen enkele planeet-in-wording 'op heterdaad betrapt' terwijl dezenog is ingebed in de schijf van materie rondzijn jonge moederster.

Meer informatie

De resultaten van dit onderzoek zijn te vindenin het artikel 'A Young Protoplanet CandidateEmbedded in the Circumstellar disc of HD100546' van S. P. Quanz et al., dat op 28februari 2013 online verschijnt in Astro-physical Journal Letters. Het onderzoeksteambestaat uit Sascha P. Quanz (ETH Zürich,Zwitserland), Adam Amara (ETH), Michael R.Meyer (ETH), Matthew A. Kenworthy(Sterrewacht Leiden, Nederland), MarkusKasper (ESO, Garching, Duitsland) en Julien H.Girard (ESO, Santiago, Chili).

Foto - Deze afbeelding bestaat uiteen foto van de Hubble-ruimte-telescoop van NASA en ESA (links)en een foto van het NACO-systeemvan ESO's Very Large Telescope(rechts). De Hubble-opname toontde schijf van gas en stof rond de sterHD 100546 in zichtbaar licht; denieuwe infraroodopname van de VLTtoont een kandidaat-protoplaneet inde schijf. Beide opnamen zijn ge-maakt met een speciale coronagraafdie het felle licht van de stertempert. De positie van de ster isaangegeven met een rood kruisje;de oranje stip op de Hubble-fotogeeft de positie van de protoplaneetaan. Bron: ESO / NASA / ESA / Ardilaet al.

Page 14: Guidestar 04-2013
Page 15: Guidestar 04-2013

NNiieeuuww iinn ddee bbooeekkeennkkaasstt......

Info - Zin om een door ons aange-leverd sterrenkundig en / of ruimte-vaartgericht boek te lezen en kort tebespreken ? Neem dan contact opmet onze reactie...

Meer informatie :[email protected]

015

Guidestar

|04-2013

RubriekRedactioneel

Elke maand stellen wij u een digitaal of tradi-tioneel klassiek papieren boek voor dat beslistuw aandacht verdiend zoals...

Higgs

Door Jim Baggott

Het relaas van de belangrijkste ontdekking vande 21ste eeuw. In 1964 al voorspelde onzelandgenoot François Englert het bestaan vanhet higgspartikel. Toch duurde het nog bijna50 jaar vooraleer het godsdeeltje daad-werkelijk werd gevonden. De 'ontdekking'ervan op 4 juli 2012 was wereldwijd voor-paginanieuws. Maar wat is het higgspartikel,cruciaal voor het standaardmodel van dedeeltjesfysica, eigenlijk? Wat zegt ditminuscule deeltje ons over het universum? Enwaarom was het belangrijk genoeg om er eeneeuw lang, met man en macht (en onnoemlijkveel budget) naar te zoeken? Weten-schapsjournalist Jim Baggott gaat op zoeknaar het verhaal achter de ontdekking.

Taal / pagina's : ..................... Nederlands / 248ISBN / prijs : ...... 9789081988704 / 24,99 euro

Majorana

Door Luisa Bonolis

De levensloop van Majorana is evenintrigerend als het naar hem genoemdedeeltje. Werk en leven van een legendarischfysicus. In Delft zijn begin 2012 voor het eerstMajoranadeeltjes aangetoond. Een doorbraakin de natuurkunde. Het Majorana-fermion iseen deeltje dat zijn eigen antideeltje is. Maarwie was eigenlijk Ettore Majorana, deSiciliaanse fysicus die de deeltjes in 1937voorspelde? Hij had het vermogen om in vollevaart op de rijdende trein van de natuurkundete springen. Maar Majorana blijkt bijna evenongrijpbaar als het deeltje. De genialegeleerde verdwijnt op 25 maart 1938 inPalermo voorgoed uit beeld...

Taal / pagina's : ..................... Nederlands / 160ISBN / prijs : ...... 9789085713944 / 34,50 euro

Waarom balonnenstijgen en appels vallen

Door Jeff Stewart

Waarom vallen, zweven, draaien, versnellen ofvertragen dingen? Hoe kan een vaste stofveranderen in een luchtig gas? Wat is het

dopplereffect? Waarvoor staat E=mc2? Vanenergie, beweging, geluid en licht totelektriciteit en materie, dit boek vertelt u alleswat u moet weten over de natuurwetten dieonze wereld bepalen. Het is geschreven in eentoegankelijke, humoristische stijl en geeft aande hand van concrete voorbeelden eenoverzicht van de belangrijkste fysische wetten,theorieën en fenomenen. Laat u verrassendoor de magische wereld van de natuur-kunde!

Taal / pagina's : ..................... Nederlands / 192ISBN / prijs : ...... 9789044734560 / 14,95 euro

Ruimtevaart jaaroverzicht 2012

door Kris Christiaens

Dit overzichtelijk digitaal boek is een uitgavevan de Astro Event Group vzw en werdsamengesteld door Kris Christiaens met alsdoel ruimtevaart dichter bij het grote publiekte brengen. Dankzij dit gratis boek kaniedereen ontdekken wat er zich het afgelopenjaar allemaal heeft afgespeeld op vlak vanruimtevaart.

Het Ruimtevaart jaaroverzicht 2012 kan zowelonline bekeken worden via een Flash-versiealsook gratis gedownload worden via deSpacepage website. Mensen die in het bezitzijn van een tablet kunnen een geopti-maliseerde versie van dit boek downloaden.Alvast veel leesplezier!

Taal / pagina's : ..................... Nederlands / 50ISBN / prijs : ............ 0000000000000 / GRATIS

Page 16: Guidestar 04-2013

AAssttrrooffoottoo vvaann ddee mmaaaanndd

016

Rubr

iek

Bovenstaande foto is het resultaat van eenlangdurige belichting van het sterrenbeeldOrion. Vastgelegd door Koen van Gorp op 12september 2007. Met een Canon EOS 20Dcamera op ISO 1600 gebruik makend van eenManfrotto 190DB statief. In totaal werden er477 beelden gemaakt met een duur van 30seconden (4,3 uur). En bewerkt metPhotoshop CS2.

Met wat geduld, en een eenvoudige digitalereflexcamera op een degelijk statief, kaniedereen dergelijke ' star trails ' vastleggen. Jehebt daarbij de keuze om één lange foto temaken of, zoals in het geval van Koen z'nuitstekende voorbeeld, een hele reeks korteopnames die men achteraf software matigverwerkt tot één geheel. Dat laatste zorgt vooreen grotere leercurve waardoor we aanradenom eerst te beginnen met een langebelichting. Dit van maximaal vijf minuten opISO 100. Probeer het zelf eens uit !

Gui

dest

ar|

04-2

013

Info - Sterrenkunde isKoen z'n voornaamstehobby. Z'n interesse hier-in begon al vanaf z'n

tiende na het lezen van z'n vaderswetenschappelijke magazines ('Na-tuur en techniek' en 'Kijk'). Kort daar-na werd de locale bibliotheek ge-plunderd en volgde hij de jeugd-cursus sterrenkunde bij volkssterren-wacht Urania.

Meer informatie :www.koenvangorp.be

Page 17: Guidestar 04-2013

017

Guidestar

|04-2013

Wat is Orion ?

Orion is een opvallend sterrenbeeld aan dehemelequator, liggende tussen rechte klim-ming 4u4m en 6u35m en tussen declinatie-11º en +23º. In de Griekse mythologie isOrion een jager die de Plejaden achtervolgt,door Artemis per ongeluk werd gedood endaarna tot sterrenbeeld werd verheven.

Op het noordelijk halfrond is Orion in dewinter niet te missen. Hij lijkt op eenzandloper met linksboven de heldere sterBetelgeuze, een rode reus, rechtsbovenBellatrix, rechtsonder Rigel, een blauwesuperreus en tevens de helderste ster vanOrion, en linksonder Saiph. In het middenlopen de drie vrijwel even heldere sterrenAlnitak, Alnilam en Mintaka ( , en Orionis)schuin als een riem naar rechts omhoog.

Samen worden ze daarom de "Gordel vanOrion" of "Jakobsstaf" worden genoemd. Linksbevindt zich Sirius, iets onder de verlengde lijndoor de riem (dus in oostelijke richting,afbuigend naar het zuiden).

Sirius is na de zon de helderste ster aan dehemel en maakt deel uit van het sterrenbeeldCanis Maior, de grote jachthond van Orion.Mintaka ligt vrijwel op de hemelequator.

Net onder de gordel bevindt zich deOrionnevel (M42), een lichte vlek die indonkere nachten met het blote oog te zien is.Dit is een nevel met veel waterstofgas waarinzich veel nieuwe sterren vormen. Deze nevel ishet meest opvallende deel van het Orion-complex, een uitgebreid gebied van nevels engaswolken dat zich op 1600 lichtjaar in derichting van Orion bevindt.

Page 18: Guidestar 04-2013
Page 19: Guidestar 04-2013

De grote 'bel' op deze röntgenfoto is een zogeheten'superbubble' in de Grote Magelhaense Wolk, op ca.160.000 lichtjaar afstand. De superbubble, DEM L50(of N186) geheten, is ontstaan door krachtigesterrenwinden en supernova-explosies van kortlevende, zware sterren. Aan de bovenzijde van desuperbubble is een kleinere ronde structuur te zien: een'normaal' supernovarestant. De röntgenstraling vanDEM L50 is vastgelegd door het Amerikaanse ChandraX-ray Observatory; op deze foto zijn de röntgenwaar-nemingen (roze) gecombineerd metwaarnemingen opzichtbare golflengten. De hoeveelheid röntgenstralingvan DEM L50 is ongeveer twintig keer zo groot alsverwacht zou worden op basis van theoretischemodellen; de extra röntgenstraling is vermoedelijkafkomstig van schokgolven in het gas en van heet gasdat aan de binnenzijde van de schil vrijkomt door'verdamping' onder invloed van energierijke stralingvan sterren. Bron: GS / 01-03-2013.

Het risico dat de in december 2004 ontdekte asteroïde99942 Apophis in de toekomst onze planeet raakt, ismet een kans van 2,3 op een miljoen uiterst klein. In2029 en 2036 passeert het hemellichaam de Aardenog op veilige afstand. Ruimtevaartorganisatie NASAbecijferde echter dat er in het jaar 2068 wel degelijkeen kans is dat het onding hier inslaat. Zij het een heelkleine kans. Apophis, met een middellijn van 325meter, krijgt sinds zijn ontdekking alle aandacht vanastronomen. 2029 liet zich, aan de hand vanwaarnemingen tussen 2004 en 2012, als moment vaneen gevreesde impact al snel wegstrepen. Bij devolgende passages is dat echter niet zo eenvoudig in teschatten. De baan van de asteroïde, welke onderinvloed van de zwaartekracht staat, laat zich namelijklastig voorspellen. De ontmoeting met de Aarde in2029, op een afstand van zo'n 31.000 kilometer, kande baan genoeg afbuigen om Apophis op ramkoers tebrengen. Let wel... kan. Volgens NASA nog niet in2036, maar mogelijk in 2068. De onzekerheid isgelegen in een verschijnsel dat het 'Yarkovsky'-effectwordt genoemd, en waarbij de rondtollende ruimtekeizonne-energie absorbeert en weer uitstraalt. Dit effectbeïnvloedt de baan van de asteroïde. Om sowieso eenprobleem op te leveren, zal Apophis in 2029 op eenprecieze hoogte langs de aardbol moeten scheren. Ditpunt wordt een 'keyhole' genoemd. NASA heeft twaalfvan dergelijke keyholes in kaart gebracht. Slecht bij ééndaarvan heeft de asteroïde een kans van meer dan 1op het miljoen, en dat is een keyhole van 2 meterbreed. Alles erboven, of eronder, en Apophis gaat ruimaan ons voorbij. Eigenlijk is die twee meter dus teverwaarlozen op astronomische schaal, maar toch.Bron: AA / 02-03-2013.

In de Russische regio Tsjeljabinsk, waar enkele wekengeleden een meteoriet neerstortte, wordt volopgewerkt aan een parfum met de geur van meteorieten.Dat meldt het Russische persagentschap Ria Novosti.Sergei Andreyev, een lokale zakenman, heeft deautoriteiten van het dorp Tjerbakoel, het meer waarstukken van de meteoriet werden gevonden,voorgesteld om op basis van de stukjes ruimtepuin eenparfum te ontwikkelen. De nieuwe geur wordttoepasselijk de 'Tjerbakoel Meteoriet' gedoopt en zou"metaal- en steentoetsen" hebben. Tjerbakoel zegtexpliciet zoveel mogelijk winst te zullen proberen tepuren uit de meteoriet, die meer dan 1.500 mensen inde streek verwondde. De regio Tsjeljabinsk kondigdeeerder plannen aan om een monument op te richten

om de meteoriet te herdenken. Er zou een wedstrijdworden uitgeschreven voor het beste ontwerp. Bron:AA / 02-03-2013.

Een Duits reisbureau legt speciale nachtvluchten in omeen komeet vanuit het luchtruim te gaan bekijken.Momenteel is komeet Pan-STARRS enkel in het zuidelijkhalfrond te zien, maar in de loop van de week kunnenwe hem ook in het noorden bewonderen. Op ditogenblik bevindt de komeet zich op ruim 160 miljoenkilometer van onze planeet, maar hij komt snel in debuurt van de zon. Daardoor wordt de komeet helderderen morgen moeten we hem ook in het noordelijkhalfrond met het blote oog kunnen waarnemen.Zondag zal hij het dichtst langs de zon reizen envervolgens ijs en stof in een mooie staart achter zichlaten. Het Duitse reisagentschap Eclipse Travel wil dezekans niet onbenut laten en verkoopt 88 zitjes aan hetraam van een commercieel vliegtuig. De Boeing 737-700 zal naar een hoogte van 11.000 meter stijgen,waar het gebrek aan wolken en de dunnere lucht eenveel beter zicht zullen garanderen dan hier beneden.Een kaartje voor de twee uur durende vlucht kostongeveer 350 tot 450 euro. Voor de liefhebbers vankometen wordt 2013 nog mooier, want in de zomermogen we de komeet ISON verwachten. Die kreeg alde titel 'komeet van de eeuw', omdat hij feller dan demaan zal worden. In het beste geval zullen we hemzelfs bij daglicht kunnen spotten. De komeet komt inaugustus aan en zal pieken in november. Tenzij hij dekomende maanden uit elkaar zou vallen of uit koerswordt geslagen. Bron: The Huffington Post / 06-03-2013.

Recente luchtverkenningen, uitgevoerd door de U.S.Geological Survey, hebben bevestigd dat een ruim vijfkilometer grote structuur in de buurt van het dorpjeDecorah (Iowa) een oude inslagkrater is. De krater zou470 miljoen jaar oud zijn. Dat de cirkelvormigestructuur in het landschap een oude, opgevuldeinslagkrater is, werd al langer vermoed. In 2007ontdekte een lokale geoloog dat sommige boor-monsters in de omgeving van Decorah naast schalieook geschokte kwarts bevatten – verbrijzelde kristallendie vaak door een meteorietinslag zijn ontstaan.Ingetekend op een kaart vormden de vindplaatsen eengroot, cirkelvormig bekken. De uitkomsten van deluchtverkenningen, waarbij informatie over de dicht-heid en elektrische geleidbaarheid van het gesteenteter plaatse is verzameld, zijn in overeenstemming metde kratertheorie. Berekeningen laten zien dat bij deinslag die zich hier 470 miljoen jaar geleden heeftvoltrokken ongeveer honderd keer zoveel energievrijkwam als bij de recente explosie van een meteorietboven Rusland. Geschat wordt dat het inslaande objecteen ongeveer tweehonderd meter grote planetoïde isgeweest. Bron: EE / 06-03-2013.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Voordracht : 50 jaar ESO door Frank Deboosere

De Europese Zuidelijke Sterrenwacht ESO bestaat 50 jaar, en dat willen we tijdens deze Astroclubgraag even in de kijker zetten. Frank Deboosere schetst in zijn multimediavoorstelling degeschiedenis van dit grootse project. We maken kennis met de grote observatoria in Chiliwaaronder de beroemde Very Large Telescope die vier reuzentelescopen bevat met elk een spiegelvan meer dan acht meter, en we blikken ook al even vooruit naar de gigantische EuropeanExtremely Large Telescope met een spiegel van net geen veertig meter! Frank overloopt met onsook de vele belangwekkende ontdekkingen die in de loop van die vijftig jaar door ESO zijngedaan, en de fraaiste astrobeelden mogen zeker ook niet ontbreken in de voorstelling.

Datum - Vrijdag 26 april 2013. 19.30 uur t/m 22.30 uur. Toegang: 6 euro.Locatie - Abdijstraat 22 te 1850 Grimbergen (B). Tel. : 02/269.12.80. E-mail : [email protected]. 019

Guidestar

|04-2013

Page 20: Guidestar 04-2013

Kris

Chr

isti

aens

AAmmeerriikkaa llaanncceeeerrtt ssuucccceessvvoollwwaaaarrsscchhuuwwiinnggssssaatteelllliieett

020

Foto - De satelliet in de 'clean room'ter controle. Lockheed Martin is eenvliegtuigfabrikant ontstaan in 1995door de fusie van Lockheed metMartin Marietta en is het grootstedefensieconcern ter wereld, datzowel vliegtuigen, marineschepenals landmachtvoertuigen en ruimte-vaartuigen bouwt en waarvan deproducten worden gebruikt in dehele wereld maar hoofdzakelijk doorhet Amerikaanse Leger. In 2003 wasde omzet van Lockheed Martin voor80% afhankelijk van het Ameri-kaanse ministerie van defensie enandere Amerikaanse overheidsinstel-lingen. Bron: Lockheed Martin / UnitedLaunch Alliance (ULA) / Wikipedia.

Meer informatie :www.lockheedmartin.com

Rubr

iek

-La

ncer

ing

inde

kijk

er

Vanop de Cape Canaveral lanceerbasis inFlorida is op dinsdag 19 maart 2013 een Atlas5 raket gelanceerd met aan boord de tweedemilitaire Space Based Infrared System (SBIRS)satelliet. Deze kunstmaan zal net als zijnvoorganger een zeer belangrijke rol spelen inhet Amerikaanse raketafweersysteem. Dit wasde 37ste maal dat de Verenigde Staten eenAtlas 5 raket lanceerden en was meteen ookde 619de lancering van een Atlas raket sindsdeze in 1957 voor het eerst werd gebruikt.

De 58 meter lange en 335 ton zware Atlas 5draagraket, die gebouwd wordt doorLockheed Martin, vertrok om 22u21 Belgischetijd vanop het SLV-41 lanceercomplex op deCape Canaveral lanceerbasis. Elke Atlas 5 raketbestaat uit een Common Core Booster, dieaangedreven wordt door een RD-180raketmotor, met daarbovenop een Centaurrakettrap. De RD-180 raketmotor werdoorspronkelijk door Rusland ontwikkeld. Derechten op het gebruik van deze krachtigemotor kwamen begin de jaren ’90 in handenvan het toenmalige General Dynamics SpaceSystems Division (nu Lockheed Martin) datdeze zou gebruiken voor het EvolvedExpendable Launch Vehicle programma.Ongeveer vier minuten na de start van delancering werd de Common Core Boosterafgestoten van de raket waarna de Centaurrakettrap begon aan de eerste van tweeontbrandingen. Iets meer dan 43 minuten nade start van de lancering werd de militairekunstmaan uiteindelijk losgekoppeld van deCentaur rakettrap. De dagen na de lanceringbracht de SBIRS GEO 2 satelliet zich op eigenkracht tot op een geheime positie in eengeosynchrone baan om de Aarde op eenhoogte van ongeveer 36 000 kilometer bovende evenaar.

De 4,5 ton zware SBIRS GEO-2 satelliet is hettweede exemplaar dat deel uitmaakt van eennieuwe constellatie van Amerikaanse militairewaarschuwingssatellieten. Dit netwerk moetAmerikaanse strijdkrachten zeer snel op dehoogte brengen wanneer een vijandige raket,waar ook ter wereld, wordt gelanceerdrichting Amerikaans grondgebied. Zo kan hetsysteem de baan en zijn doel berekenen vaneen vijandige raket eenmaal deze kort na hetlanceren gedetecteerd werd. Alles samen zalhet netwerk bestaan uit minstens vier SBIRSGEO satellieten die allemaal in opdracht vande Amerikaanse luchtmacht gebouwd wordendoor het Amerikaanse lucht- en ruimtevaart-bedrijf Lockheed Martin. De infraroodsensorendie deze kunstmanen aan boord hebben,moeten in staat zijn om vanuit eengeosynchrone baan om de Aarde de lanceringvan een vijandige raket op Aarde te detecterenzodra deze tot ontbranding wordt gebracht.Daarnaast kunnen deze satellieten ookspecifieke regionen op Aarde in de gatenhouden. De Amerikaanse luchtmacht is er dan

ook sterk van overtuigd dat het nieuwenetwerk van ‘waarschuwingssatellieten’ in detoekomst een cruciale rol zal spelen in hetverzekeren van de nationale veiligheid. In2011 bracht het Amerikaanse netwerk vanwaarschuwingssatellieten zowel nationalealsook internationale strijdkrachten op dehoogte van bijna 200 vijandige raket-lanceringen. Het contract voor de bouw vande vier SBIRS-satellieten heeft een prijskaartjevan 1,8 miljard dollar. In 2015 is de lanceringvan de derde SBIRS GEO satelliet gepland.

Het SBIRS-programma moet op termijn hetverouderde DSP-netwerk vervangen waarvande eerste satellieten al begin de jaren '70 in deruimte werden gebracht. Het idee achtersatellieten die vijandige raketten opsporenvanuit de ruimte, een zogenaamd ‘raket-afweersysteem’, dateert uit de Koude Oorlogtoen Sovjet-raketten gericht stonden opAmerikaanse steden. Nadat men ondervonddat radars op Aarde beperkte mogelijkhedenhadden, ontwikkelde de Amerikaanseluchtmacht begin de jaren ’60 een eerste reeksvan waarschuwingssatellieten onder de naamMissile Defense Alarm System (MIDAS). HetMIDAS programma demonstreerde vooral detechnologie achter het idee dat later zougebruikt worden bij het Defense SupportSystem (DSP). Uiteindelijk bleek het DefenseSupport System (DSP) zeer succesvol te zijn enspeelde het ondermeer een belangrijke roltijdens de Golfoorlog toen de satellietenlanceringen van Iraakse Scud-rakettendetecteerden. Alles samen werden 23 DSP-satellieten in de ruimte gebracht waarvan delaatste in 2007 gelanceerd werd. Ook Ruslandheeft een netwerk van satellieten rondom deAarde die vijandige raketten detecteren zodradeze gelanceerd worden.

Gui

dest

ar|

04-2

013

Info - Kris Christiaens isal sinds jeugdige leeftijdgepassioneerd door ruim-tevaart. Door zijn gedre-

venheid en kennis over ruimtevaartwerd hij enkele jaren terug mede-beheerder van de populaire web-sites Spacepage en Belgium InSpace. Daarnaast schrijft KrisChristiaens ook artikelen voor hetmaandblad van de Vereniging VoorSterrenkunde en werd hij in 2010secretaris van de Astro Event Groupvzw.

Page 21: Guidestar 04-2013

021

Guidestar

|04-2013

Page 22: Guidestar 04-2013

ESO

ALMA luidt nieuw tijdperk van ontdekkingen in

022

Art

ikel

Deze maand is, in een afgelegen deel van deChileense Andes, tijdens een officiële cere-monie de Atacama Large Millimeter /submillimeter Array (ALMA) in gebruikgenomen. Dit evenement markeert devoltooiing van alle belangrijke systemen vande reusachtige telescoop en de formeleovergang van een bouwproject naar eenvolwaardige sterrenwacht. ALMA is eensamenwerkingsverband tussen Europa, Noord-Amerika en Oost-Azië, in samenwerking metde Republiek Chili.

De drie internationale partners van ALMAhebben vandaag meer dan 500 gastenverwelkomd op de ALMA-sterrenwacht in deChileense Atacama-woestijn om het succesvan het project te vieren. Eregast was depresident van Chili, Sebastián Piñera, die inhoogsteigen persoon een ALMA-antenne naarde Chajnantor-hoogvlakte hielp verplaatsen.

Onder de voorname gasten bij de vieringwaren Karlheinz Töchterle, federaal ministervoor wetenschap en onderzoek (Oostenrijk);Petr Fiala, minister van onderwijs, jeugd ensport (Tsjechische Republiek); Nuno Crato,minister van onderwijs en wetenschap

(Portugal); Roger Genet, directeur-generaalonderzoek en innovatie (Frankrijk); Nora vander Wenden, directeur onderzoek en weten-schapsbeleid (Nederland); Bruno Moor, hoofddivisie voor internationale samenwerking bijonderzoek en innovatie (Zwitserland); BeatrizBarbuy, vertegenwoordiger Brazilië; AnneGlover, wetenschappelijk hoofdadviseur vande voorzitter van de Europese Commissie; ende ambassadeurs in Chili van België,Duitsland, Frankrijk, Italië, Japan, Nederland,Oostenrijk, Portugal, de Tsjechische Republiek,Zweden, Zwitserland, het Verenigd Koninkrijken de Verenigde Staten van Amerika.

De president van Chili, Sebastián Piñera, zei:'Een van onze vele natuurlijke rijkdommen isde spectaculaire nachthemel van Chili. Ik benervan overtuigd dat de wetenschap eenonmisbare bijdrage heeft geleverd aan deontwikkeling die Chili in de afgelopen jarenheeft doorgemaakt. Ik ben zeer trots op onzeinternationale samenwerkingen in deastronomie, waarvan ALMA het meest recenteen grootste resultaat is.'

Bij de ceremonie, die live werd uitgezondenvia internet, waren ook vertegenwoordigersvan ALMA's internationale partners aanwezig:algemeen directeur van ESO, Tim de Zeeuw;directeur van de Amerikaanse National ScienceFoundation, Subra Suresh en de eerste vice-minister van onderwijs, cultuur, sport,wetenschap en technologie van Japan, TeruFukui; evenals ALMA-directeur Thijs deGraauw. Ook ALMA-stafleden en -personeel envertegenwoordigers van naburige dorpenwoonden het evenement bij.

Thijs de Graauw maakte zijn verwachtingenvoor ALMA kenbaar: 'Dankzij de inzet enontelbare arbeidsuren van wetenschappers entechnici in de wereldwijde ALMA-gemeen-schap heeft ALMA al laten zien dat zij demeest geavanceerde millimeter / submillimetertelescoop van dit moment is, die al haarvoorgangers in haar schaduw stelt. We staante popelen om astronomen het volledige

Gui

dest

ar|

04-2

013

Page 23: Guidestar 04-2013

ALMA luidt nieuw tijdperk van ontdekkingen in

023

Foto - De Atacama Large Millimeter/ submillimeter Array (ALMA) in Chiliis het grootste astronomischeproject ter wereld. Het is een revol-utionaire astronomische interfero-meter, met een totaal van 66 radio-schotels variërend van 7 tot 12meter in diameter. Deze schotelsnemen waar op millimeter- en sub-millimetergolflengtes. De telescoopligt op het Chajnantor plateau opmeer dan 5.000 meter bovenzeeniveau, in de Atacamawoestijnvan noord-Chili. ALMA begon deeerste wetenschappelijke waarne-mingen in de tweede helft van2011. Op 13 maart 2013 werd hetofficieel geopend. ALMA isontworpen om unieke inzichten tegeven in de stervorming in devroegste stadia van het universum.En om nabije stervormingsgebiedenen planeet-vormende sterren metzeer hoge resolutie in kaart tebrengen. Met een schatting vantotale kosten rond de 1,2 miljardEuro is ALMA het meest ambitieuzeastronomische project tot nu toevoor waarnemingen vanaf de Aarde.Bron: ESO.

Meer informatie :www.almaobservatory.org

Guidestar

|04-2013

vermogen van dit prachtige instrument telaten benutten.'

'Dit is een goed voorbeeld van de grootseprestaties die mogelijk zijn wanneer institutenen naties de handen ineenslaan, een strategiedie ten grondslag ligt aan het hele ESO-programma,' voegde Tim de Zeeuw daaraantoe. 'Door dit op mondiale schaal toe tepassen, bieden we de astronomen van deESO-lidstaten de kans om uniek onderzoek tedoen dat alleen met ALMA mogelijk is.'

Morgen zal een selecte groep gasten degelegenheid krijgen om de telescoop op deArray Operations Site, die 5000 meter bovenzeeniveau ligt, te bezoeken. De assemblagevan de ALMA-antennes is onlangs voltooid, alworden de laatste zeven van de in totaal 66schotelantennes momenteel nog getest. Maarook met slechts een gedeelte van de volledigearray heeft de telescoop al ongekende beeldenvan het heelal gemaakt.

Door licht waar te nemen dat onzichtbaar isvoor het menselijk oog, zal ALMA ons nooiteerder geziene details kunnen tonen vansterren-in-wording, van babysterrenstelsels inhet vroege heelal en van groeiende planetenrond verre zonnen. Ze zal ook moleculenontdekken en in kaart brengen – vele daarvanessentieel voor het ontstaan van leven – die inde ruimte tussen de sterren ontstaan.

Het prille begin van de ALMA-sterrenwacht ligtbij drie afzonderlijke projecten die in de jarentachtig in Europa, de VS en Japan werdenopgestart, en in de jaren negentig tot ééngeheel werden samengevoegd. De bouwstartte in 2003. De totale bouwkosten vanALMA bedragen ongeveer 1,4 miljard dollar,waarvan ESO 37,5% voor haar rekeningneemt.

De schotelantennes van de ALMA-array,vierenvijftig met een middellijn van 12 meteren twaalf van 7 meter, werken samen als ééntelescoop. Elke antenne verzamelt straling die

uit de ruimte komt en focusseert deze op eenontvanger. De signalen van de afzonderlijkeantennes worden vervolgens bijeengebrachten verwerkt door een speciaal voor dit doelgebouwde supercomputer: de ALMA corre-lator. De 66 ALMA-antennes kunnen inverschillende configuraties worden opgesteld,waarbij de maximale afstand tussen deantennes kan variëren van 150 meter totzestien kilometer.

Ter gelegenheid van de ingebruiknamebrengen de ALMA-partners, ESO, de NationalRadio Astronomy Observatory en de NationalAstronomical Observatory of Japan de 16minuten durende film ALMA – In Search ofOur Cosmic Origins uit. Daarnaast verschijneneen fotoboek, een boekje over ethno-astronomie in de omgeving van desterrenwacht en twee brochures. Al ditmateriaal kan via onderstaande links wordengedownload.

De Atacama Large Millimeter / submillimeterArray (ALMA), een internationale astrono-mische faciliteit, is een samenwerkingsverbandvan Europa, Noord-Amerika en Oost-Azië, metsteun van de republiek Chili. ALMA wordt inEuropa gefinancierd door de EuropeseZuidelijke Sterrenwacht (ESO), in Noord-Amerika door de National Science Foundation(NSF) van de VS in samenwerking met deNational Research Council van Canada (NRC)en de National Science Council van Taiwan(NSC), en in Oost-Azië door de NationalInstitutes of Natural Sciences (NINS) van Japanin samenwerking met de Academia Sinica (AS)in Taiwan. De bouw en het beheer van ALMAworden namens Europa geleid door ESO,namens Noord-Amerika door het NationalRadio Astronomy Observatory (NRAO), datbestuurd wordt door de AssociatedUniversities, Inc. (AUI), en namens Oost-Aziëdoor het National Astronomical Observatoryof Japan (NAOJ). De overkoepelende leiding enhet toezicht op bouw, ingebruikname enbeheer van ALMA is in handen van het JointALMA Observatory (JAO).

Page 24: Guidestar 04-2013

And

réva

nde

rH

oeve

n

WWaatt zziieenn wwee aaaann ddee hheemmeell ??

024

Info - Deze reeks is al eerderuitgegeven, in boekvorm, door deNederlandse Onderzoeksschool voorAstronomie. Het boek, dat 126pagina's telt, kan verkregen wordenvia www.lulu.com.

Seri

e-

Inle

idin

gin

deas

tron

omie

1.2 - De Zon en de Maan

1.2.1 - De maanfasen

Net zoals de zon en de sterren lijkt ook demaan om de aarde te draaien. Als je goed kijktzie je dat je altijd hetzelfde beeld van de maanziet (het gezicht van de maan). Je zou geneigdzijn om dus te zeggen dat de maan niet draaitterwijl hij om de aarde beweegt, maar dit isniet waar. De maan moet terwijl hij om deaarde draait ook 1x om zijn as draaien (fig.1.8) om altijd dezelfde kant te laten zien.

Het feit dat de rotatieperiode van de maanzelf en de periode dat hij om de aarde draaithetzelfde is is trouwens geen toeval, maar is tedanken aan de universele gravitatiewet waarwe later nog kennis mee maken. Als we naarde maan kijken in de loop van de maand zienwe het uiterlijk van de maan sterk veranderen.We zien de maanfasen (fig. 1.9), die al vanafde oudheid verklaard worden door er vanuit tegaan dat dit met de positie van de maan dezon en de aarde te maken heeft. Dit geeft dusaanwijzingen dat de maan om de aarde draait.Ook kunnen we aan de vorm van de schaduwzien dat de maan een bolvorm heeft.

1.2.2 - Verduisteringen

”En het zal te dien dage geschieden, spreektde Heere HEERE, dat Ik de zon op den middagzal doen ondergaan, en het land bij lichtendage verduisteren.” Amos 8:9 Oude Testament

Reeds in de bijbel werd melding gemaakt vaneen zonsverduistering. Dit zijn erg bijzondereverschijnselen die maar zelden waargenomenkunnen worden, daaromook dat dit soortverschijnselen in oude geschriften vaakvermeld zijn. De hier genoemde verduisteringis teruggeleid tot een verduistering dieplaatsvond op 15 juni 763 v. Chr. Deze datumis bovendien bevestigd door een Assyrischgeschrift welke bekend staat als het EponymCanon. Hier wordt vermeld: ”opstand in destad Assur, in demaand Sivan. De Zon werdverduisterd.” Astrologen die in vroeger tijdendeze verduisteringen konden voorspellenwaren dan ook vaak zeer machtig aangezienaan deze verduisteringen vaak hemelsemachten werden toegekend.

Wat zijn nu zon- en maansverduisteringen? Enwaarom zijn zonsverduisteringen zo zeldzaam,terwijl maansverduisteringen vrijwel iederetwee jaar te zien zijn?

1.2.3 - Maansverduisteringen

Tijdens zijn omloop om de aarde komt demaan soms in de schaduw van de aardeterecht. Dit noemen we ook wel eenmaansverduistering. Dit gebeurt echter niettijdens elke omloop. Waarom niet? Hier zijneen aantal redenen voor te noemen, namelijk:

- De zon en de maan zijn klein vergeleken bijhun afstand tot de aarde. De maan is zo’n 30aarddiameters van ons vandaan. Dus het is vrij

Gui

dest

ar|

04-2

013

Info - André van derHoeven is docent Natuur-kunde aan het Emmaus-college te Rotterdam.

Naast zijn werkzaamheden opschool is hij ook actief op het gebiedvan de amateurastronomie en astro-fotografie. Hierbij maakt hij gebruikvan een 30 cm spiegeltelescoop omde diepten van het heelal op de fotovast te leggen.

Meer informatie :www.astro-photo.nl

Foto - Figuur 1.8: De maan roteertterwijl hij om de aarde draait. Als ditniet zo was zou een punt niet altijdvanaf aarde zichtbaar zijn (links),maar we weten dat we de maanaltijd hetzelfde zien (rechts).

Foto - Figuur 1.9: De maanfasenzoals we die vanaf aarde kunnenzien. Dit wordt veroorzaakt doordatde maan vanaf verschillende kantenbelicht wordt door de zon. Bron:Chaisson & McMillan.

Page 25: Guidestar 04-2013

025

Guidestar

|04-3013

onwaarschijnlijk dat ze zo precies op één lijnstaan dat de aarde de maan afschermt van dezon. Vergelijk het maar met een grapefruit inde zon en een ping-pong bal op zo’n viermeter afstand die je in de schaduw van degrapefruit wil leggen.

- De kernschaduw van de aarde (ook wel deumbra genoemd ) loopt uit in een punt dievan de zon afgericht is (zie fig. 1.10). In dezerichting is dus de umbra kleiner dan de aarde.Dit is omdat de bron van het licht, de zon, velemalen groter is dan de aarde. Op de afstandvan de maan tot de aarde is de umbra nogmaar 3/4 van de aarddoorsnede.

- De maan kan zich ook in de bijschaduw(penumbra) van de aarde bepenumbra vinden.Dan wordt maar een gedeelte van het zonlichtdoor de aarde tegengehouden. De penumbrais het meest donker dicht bij de umbra enwordt steeds lichter naar buiten toe. Als demaan aan de buitenkant van de penumbrapasseert is er vrijwel niets te zien van eeneventuele verduistering.

- De belangrijkste factor waarom er niet iedereomloop een verduistering is, in tegenstellingtot wat je zou verwachten, is omdat de baanvan de maan een hoek maakt met deomloopbaan van de aarde, dit noem je de tilt.De tilt van de baan is ong. 5 ˚. Dit betekentdat de schaduw van de aarde soms boven ofonder de baan van de maan terechtkomt (ziefig.1.9). De twee perioden waarin de schaduwde maan kan raken noemen we ook wel deeclipsseizoenen die ieder jaar optreden. Dusmaansver- eclipsseizoenen duisteringen kun-nen maar in twee korte perioden per jaarvoorkomen. Doordat de gehele maan door deschaduw beweegt, is de verduistering echtervrijwel vanaf de gehele aarde waar te nemen.Dit type verduistering komt dus redelijk vaak

voor (ong. 1x per 2 jaar) voor een willekeurigeplaats op aarde.

Typen maansverduisteringen

De maan kan dus op een aantalmanieren doorde schaduw van de aarde gaan, en dit zorgtvoor verschillende soorten verduisteringen. Infig. 1.12 worden de verschillende soortenverduisteringen getoond, namelijk:

Een penumbrale maansverduistering waarbijde maan alleen maar door de penumbrabeweegt. Deze is te zien doordat de maan ietsdonkerder wordt dan normaal, maar voor derest is hij nauwelijks waarneembaar.

Een gedeeltelijke maansverduistering waarbijde maan half door de umbra gaat. Je ziet ditdoordat de maan maar voor een deeldonkerroodvan kleur wordt.

Een totale maansverduistering waarbij demaan volledig door de umbra gaat. Hierbijblijft de maan slechts zichtbaar als eendonkerrode schijf. Een dergelijke verduisteringkan maximaal zo’n 1,5 uur duren.

Foto - Figuur 1.12: De verschillendesoorten maansverduisteringen.

Foto - Figuur 1.10: De maan tijdenseen maansverduistering. Duidelijkzichtbaar zijn de kernschaduw(umbra) en bijschaduw (penumbra).

Foto - Figuur 1.13: De rode kleurvan de maan komt door de buigingvan het zonlicht door de aard-atmosfeer. Het blauwe licht wordthet meest verstrooid en komt nietop de maan terecht. Het rode lichtblijft over en dit zorgt voor dedieprode kleur tijdens de verduis-tering. (Dit is ook de reden waaromzonsondergangen roodgekleurd zijnen de hemel juist blauw is). Bron:Wikipedia.

Page 26: Guidestar 04-2013

026

1.2 - De Zon en de Maan

1.2.4 - Zonsverduisteringen

We hebben gezien dat een maansverduisteringoptreedt wanneer de maan door de schaduwvan de aarde beweegt. Een zonsverduisteringtreedt op wanneer de maan precies tussen deaarde en de zon door beweegt, zodat demaanschaduw op de aarde valt. Er is echtereen wezenlijk verschil tus-sen zon- enmaansverduisteringen. De grootte van deaarde is zodanig dat de kernschaduw tot welzo’n miljoen km de ruimte in gaat, en dus ishij op de afstand van demaan tot de aardegroot genoeg om de gehelemaan te bedek-ken. De kernschaduw van demaan komtechter maar zo’n 377.000 kmver van de maanaf. Vergelijk dit met de afstand van de aardetot de maan (384.000 km) en je begrijpt datde schaduw van de maan nooit op de aardezal vallen.

De maan bevindt zich echter niet in een zuivercirkelvormige, maar in een ietslanggerekte(ellipsvormige) baan. Hierdoor varieert deafstand van de maan tot de aarde tussen de356.400 en 406.700 km. Dus soms komtdemaan dicht-bij genoeg om een schaduw opde aarde te laten vallen. Wanneer ditgebeurtzien we één van de meestespectaculaire natuurverschijnselen, een gehelezonsverduistering (zie fig. 1.14).

De maximale breedte van de schaduw die opde aarde valt, wanneer de maan het dichtst bijde aarde is, is ong. 130 km. Dit betekent dater maximaal een gebied van zo’n 400 km in deschaduwzone kan vallen, afhankelijk van deplaats waar de schaduw op de aarde valt (ziefig. 1.15). Dit gebied noemen we de totaleeclipszone.

Dit verklaart waarom zo weinig mensen iederjaar een gehele zonsverduistering kunnen zien.Terwijl de maan langs de hemel beweegtzwiept de schaduw over de aarde. De strip diezo gevormd wordt kan duizenden kilometerslang zijn, en je moet je in deze smalle strookbevinden om de gehele verduistering tekunnen zien (fig. 1.16). De gehele verduis-tering duurt dan maximaal zo’n 7,5 minuten.

Tijdens de verduistering is het donker genoegom sterren en planeten aan de hemel tekunnen zien staan. Rondom de zon is degloeiende buitenste atmosfeer, de corona tezien (zie fig. 1.14). Dit is een gaslaag vanenkele miljoenen km dik die zich uitstrektboven het oppervlak van de zon. Door dehoge temperatuur gloeit deze gaslaag, maar

normaal gesproken kun je dat niet ziendoordat dit licht veel zwakker is dan het lichtdat rechtstreeks van de zon af komt.

Een totale eclips is werkelijk een zeerbijzondere ervaring en als je ooit de kans hebtom er één op te zoeken kan ik dat zekeraanraden. De eerstvolgende totale verduis-tering in Nederland is pas in 2135, dus je zultwel een stukje moeten reizen. Een overzichtvan wanneer er verduisteringen plaatsvindenis te vinden in fig. 1.18.

Er kunnen nog twee soorten zonsverduis-teringen plaatsvinden, namelijk:

- Een gedeeltelijke zonsverduistering Deze zieje wanneer je je niet in de kernschaduw, maarin de bijschaduw van de maan bevindt. Hetgebied waarin deze verduistering te zien is isvele malen groter dan de totale eclipszone(ongeveer 3000 km). De meest recentegedeeltelijke verduistering in Nederland was in2008 en de volgende is op 4 januari 2011 tezien bij zonsopkomst.

- Als de maan te ver van de aarde staat om dezon volledig af te dekken ontstaat er eenringvormige zonsverduistering . Hierbij zie jede maan voor de zon langs schuiven, maarblijft er rond de maan nog een ring vanzonlicht zichtbaar (zie fig. 1.19).

Saros cycli

223 maanden duren vrijwel exact even lang als

Gui

dest

ar|

04-2

013

Foto - Figuur 1.14: Opname van dezonsver-duistering van 11 augustus1999 in Noord-Frankrijk. Bron: A.Hendricks.

Foto - Figuur 1.17: Opname van dezonsverduistering van 11 augustus1999 vanuit het MIR ruimtestation.Duidelijk is de umbra van de maante zien. Bron: CNES.

Foto - Figuur 1.16: Overzicht van deeclipszone van de zonsverduisteringvan 11 augustus 1999 (de donkerelijn in het midden). Bron: NASA /F.Espenak.

Foto - Figuur 1.15: De breedte vande eclipszone tijdens een zonsver-duistering is afhankelijk van deplaats waar de schaduw op deaarde valt.

Page 27: Guidestar 04-2013

027

Guidestar

|04-2013

18 jaar. Dat betekent dat om de achttien jaarzon, maan en aarde vrijwel dezelfde positiesten opzichte van elkaar innemen, en datbetekent op zijn beurt weer dat zons- enmaansverduisteringen zich om de achttien jaarherhalen. Deze periode van achttien jaar,preciezer 6585,3 dagen (= 18 jaar + 10 of 11dagen), heet Saros. Dit is duidelijk te zien infig. 1.18 als je bijvoorbeeld kijkt naar de jaren1999/2017 of 1998/2016.

Als de verhouding tussen de duur van jaar enmaand exact gelijk zou zijn aan de idealeverhouding 223/18, zouden de verduis-teringen zich onbeperkt herhalen. Maar omdatde werkelijke jaar/maand-verhouding iets vandie ideale verhouding afwijkt, treden er kleineverschuivingen op, waardoor de reeks verduis-teringen uiteindelijk afbreekt.

Een reeks bij elkaar horende verduisteringenheet een Saros-cyclus en beslaat een tijdvakvan 1226 tot 1550 jaar. In dit tijdvak vindt 69tot 87 keer een eclips plaats. De saros was alaan de Babyloniërs bekend, met name als eenbeschrijving van maansverduisteringen, maarhij kan ook zonsverduisteringen voorspellen.

In Griekenland ontdekten Meton en Euctemonde Saros in 432 v.Chr. Op ieder moment zijn erzo’n 40 saros-series tegelijk actief. De totaleverduisteringen van 1891, 1909, 1927, 1945,1963, 1981, 1999, 2017, 2035 en 2053bijvoorbeeld horen allemaal tot saros-145.

1.3 Planeetbewegingen aan de hemel

Tot nu toe hebben we eigenlijk alleen nogmaar naar de zon en de maan gekeken, en eenbeetje naar de sterren. We hebben echter nogeen belangrijke groep hemellichamen nietbehandeld, namelijk de planeten. Met hetblote oog kun je vijf planeten als stipjes aande hemel zien, nl. Mercurius, Venus, Mars,Jupiter en Saturnus.

Het woord ’planeet’ komt van het Grieks en’wandelaar’ betekent, en dat is wat ze doen.Net zoals de zon en de maan bewegen deplaneten door de sterren heen langs dehemelbol. De zon en demaan gaan altijdoostwaarts, maar de planeten stoppen somsmidden in hun beweging, draaien van richtingomen bewegen dan weer terug voor eentijdje. Zemissen de simpele beweging zoals wedie van de zon en de maan kennen.

Fig. 1.20 toont het pad dat Mars volgde langsde hemel in 2005. Zo’n beweging noemen weook wel een retrograde beweging , omdat debeweging tegen de gewone richting in gaat.Deze beweging is kenmerkend voor planeten,incl. de later ontdekte planeet Neptunus en dedwergplaneet Pluto.

Pluto is overigens sinds 24 augustus 2006officiëel geen planeet meer, maar een dwerg-planeet. Dit is vanwege de nieuwe definitie dieop deze datum door de InternationaleAstronomische Unie is bekrachtigd, waarbijeen planeet de baan waar hij zich nu ookbevindt schoongeveegd moet hebben.

Hoewel de planeten ogenschijnlijk willekeurigdoor de sterrenhemel bewegen, zijn er toch

grenzen aan hun bewegingsvrijheid. Zo zullenze nooit meer dan een paar graden van deecliptica af te vinden zijn. Mercurius en Venushebben nog een beperking. Zij zijn nooit vervan de zon vandaan te vinden.

We zien ze alleen vlak na zonsondergang ofvlak voor zonsopgang. Mercurius bevindt zichzelfs zo dicht bij de zon dat hij moeilijk tevinden is, zelfs als je weet waar je moetzoeken. Je zal Venus en Mercurius dus nooitmidden in de nacht aan de hemel zien staan.

Een model voor de beweging van de planetenmoet dus niet alleen de retrograde bewegingkunnen verklaren, maar ook waarom deplaneten zich vlakbij de ecliptica bevinden enwaarom Venus en Mercurius zich zo bijzondergedragen. In het volgende hoofdstuk zullenwe kijken hoe hier in de loop van de eeuwenmodellen voor gemaakt zijn en welk modeluiteindelijk algemeen geaccepteerd is.

1.4 Andere hemellichamenwaarneembaar met het blote oog

Voor de rest zijn er natuurlijk ook nog eenaantal andere hemellichamen die we waarkunnen nemen die in dit hoofdstuk niet aanbod zijn gekomen, hierbij kun je denken aan:

• Kometen, dit zijn brokstukken van ijs die zijnovergebleven bij de vorming van onszonnestelsel. Af en toe kunnen deze dicht bijde zon komen, waardoor het ijs gaatverdampen. Zij zijn dan herkenbaar aan hungigantische, altijd van de zon afgekeerde,staart. Deze staart wordt veroorzaakt door dezgn. zonnewind. Vroeger werden kometenvaak gezien als brengers van onheil.

• Vallende sterren, dit zijn minuscule rots /ijsfragmenten die verbranden in de atmosfeervan de aarde. Eigenlijk zijn dit dus helemaalgeen hemellichamen.

• Nevels, dit zijn gaswolken in het heelal, dieoplichten door naburige sterren, of die juiststerlicht afschermen. Deze zijn vaak ergmoeilijk te zien met het blote oog. Inhoofdstuk 4 zal hier meer over verteldworden.

• Supernova’s, dit zijn sterren die op het eindvan hun leven exploderen. Zo af en toe is eréén met het blote oog te zien. In hoofdstuk 6leren we hier meer over.

Ik hoop dat jullie een beter idee hebbengekregen over wat we zoal aan de hemelkunnen zien zonder bijzondere hulpmiddelen.In de volgende hoofdstukken gaan we nukijken wat voor conclusie’s er zoal uit dezewaarnemingen zijn getrokken.

Foto - Figuur 1.19: Een spectaculairefoto van de ringvormige zonsver-duistering van 4 januari 2011 gezienvanuit de ruimte met de Hinodesatelliet. Bron: Hinode / XRT.

Foto - Figuur 1.21: Samengesteldefoto van opnames van Mars in2005. Let ook op de verschillen inhelderheid op verschillende puntenin de baan. Bron: APOD.

Foto - Figuur 1.20: De retrogradebeweging van Mars in 2005, zoalsvoorspeld. Bron: JPL / NASA.

Page 28: Guidestar 04-2013
Page 29: Guidestar 04-2013

Wetenschappers van de Amerikaanse ruimevaart-organisatie hebben de marsjeep Curiosity moetenstilleggen na een computerpanne. Door de technischeproblemen zijn alle experimenten tijdelijk stopgezet. Deproblemen sleepten al een tijdje aan, waarna debackup-computer werd ingeschakeld. Terwijl technicinaarstig in de weer zijn om de panne te verhelpen,blijft de Curiosity in een soort van 'safe modus' welcontact houden met de Aarde. De marsjeep was nogvolop bezig met stalen van het gesteente op de RodePlaneet te onderzoeken. Op zo'n half jaar tijd heeft deCuriosity al zo'n 750 meter over de oppervlakte vanMars afgelegd en al 50.000 beelden doorgestuurd naarhet NASA-controlecentrum in Californië. Bron: K.Hellemans / 03-03-2013.

Het private vrachtruimteschip Dragon heeft hetInternationaal Ruimtestation ISS bereikt. De capsulebrengt onder meer voeding en wetenschappelijkmateriaal voor experimenten naar het ISS. De gezag-voerder op het ISS, Kevin Ford, en boordwerk-tuigkundige Tom Marshburn slaagden erin om deDragon van de Amerikaanse raketbouwer SpaceX meteen gerobotiseerde arm vast te grijpen, zo meldt hetAmerikaanse ruimteagentschap NASA. De aankomstvan de Dragon was eigenlijk voor gisteren voorzien.Die werd echter met een dag uitgesteld omdat na desuccesvolle lancering vanop het Amerikaanse CapeCanaveral, in Florida, het ruimtetuig met motor-problemen kampte. Het gaat om de derde vlucht vande Falcon 9-raket van SpaceX naar het ISS, en detweede contractueel commerciële bevoorradingsmissievoor de NASA. Op 25 maart bracht de capsule vrachtterug naar de aarde. Bron: S. Geukens / 03-03-2013.

In 2014 zal er opnieuw een Russin de ruimte in gaan,na een pauze van bijna twintig jaar, zo heeft AleksejTemerov van het Kosmonautenopleidingscentrum inSterrenstad nabij Moskou gemeld. De 36-jarigeberoepskosmonaute Jelena Serova vertrekt in detweede helft van volgend jaar, aldus Temerov. Zij zalzes maanden in het Internationaal Ruimtestation ISSvertoeven, voor een gewoon wetenschappelijkprogramma. Een ruimtewandeling is niet voorzien. Ditjaar viert Rusland het feit dat Valentina Teresjkova op16 juni 1963 de eerste vrouw in de ruimte werd.Serova zal de vierde Russin in de ruimte zijn. Er warenook nog Svetlana Savitskaya en Jelena Kondakavo dieelk twee keer vlogen. Savitskaja deed dit in 1982 en1984 (en werd ook de eerste vrouw om in de ruimte tewandelen), Kondakova vijf maanden in 1994-1995, entien dagen met een Amerikaans ruimteveer in 1997.Ooit was er in de toenmalige Sovjet-Unie eenvergevorderd plan om drie vrouwen samen de ruimtein te sturen, maar dit is er nooit van gekomen. Bron: L.Vanaudenhove / 06-03-2013.

Miljoenen uitgewerkte kunstmanen, rakettrappen envooral restanten van explosies en botsingen omcirkelenonze planeet met snelheden tot 30.000 km/h. Zelfs hetInternational Space Station moet zo nu en danuitwijken voor naderend ruimtepuin. Het probleem lijktdoor zijn omvang haast onoplosbaar. Of toch niet?Jonathan Missel van Texas University bedacht samenmet zijn promotor een zeer originele benadering diegeen enorme investeringen vergt aan materiaal enbrandstof: Sling-Sat, een kunstmaan die ruimtepuinopruimt en zich al doende telkens in een baan slingertop weg naar een nieuw stuk afval, aldus een minimalehoeveelheid energie gebruikend. Sling-Sat heeft twee

uitschuifbare armen, met grote vangschotels aan heteind. De satelliet komt in een baan om de aarde enwordt door kleine boordmotoren naar een stukruimtepuin gedirigeerd, waarvan de baan preciesbekend is. De roterende armen vangen het brokstuk opin een elastische botsing, waarbij de satelliet zelf ineen iets andere baan komt. Het puin wordt vervolgensrichting aarde geslingerd, om in de atmosfeer teverbranden. De richting wordt vooraf nauwkeurigbepaald en de kracht wordt geregeld door dearmlengte van de slinger aan te passen. Door dieslingerbeweging krijgt de satelliet een nieuweimpuls,die hem naar een volgend doel brengt,enzovoort. Dankzij dit kosmisch biljart kan dekunstmaan zijn werk doen, terwijl dat vrijwel geenbrandstof kost. Ofschoon Missel promoveerde op zijnidee, heeft NASA nog geen concrete belangstellinggetoond. Bron: AA / 17-03-2013.

Drie bemanningsleden van het internationaleruimtestation ISS zijn terug op aarde. Hun Sojoez-capsule landde iets na 4 uur (Nederlandse tijd) op desteppe van Kazachstan. De terugkeer had 24 uurvertraging opgelopen door slecht weer. Ruim 3 uurvoor de landing was de capsule met de Russen OlegNovitski en Jevgeni Tarelkin en de Amerikaan KevinFord losgekoppeld. Ze zakten langzaam uit hun baanrond de aarde, om terug te keren in de dampkring.Hangend aan een parachute daalden ze de laatstekilometers af. Novitski, Tarelkin en Ford waren op 21oktober de ruimte in gegaan. In het ISS zitten nu eenCanadees, een Amerikaan en een Rus. Eind dezemaand krijgen ze gezelschap van twee Russen en eenAmerikaan. Bron: ANP / 17-03-2013.

Na de Amerikanen gaan ook Europa en Rusland zoekennaar sporen van leven op Mars. Samen sturen ze in2018 een onbemand karretje naar de rode planeet. Deverkenner zal gaten van 2 meter diep boren in hetoppervlak, op zoek naar antwoorden op de vraag of erooit leven op Mars is geweest en heel misschien nogsteeds is. De ruimtevaartorganisaties ESA (Europa) enRoskosmos (Rusland) hebben donderdag een contractvoor de missie ExoMars ondertekend. In 2016 is er eenproefvlucht. Europa en Rusland willen daarbij detechnieken voor de reis naar en de landing op Marstesten. Ook wordt er dan een satelliet in een baan rondMars gebracht. Die gaat meten hoeveel gassen zoalsmethaan er in de dampkring van de planeet zijn.Methaan kan van vulkanen komen, maar ook vanmicroben, minieme organismen die mogelijk onder hetMarsoppervlak leven. Rusland levert de raketten voorde beide vluchten naar Mars. Europa ontwikkelt desatelliet en de lander die in 2016 naar Mars gaan en deverkenner die in 2018 gaat rondrijden. Nederland iséén van de 14 Europese landen die meedoen aan demissie. De ESA werkte tot nu toe samen met deAmerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA, maar diestapte vorig jaar uit het project. De NASA heeft alenkele verkenners op Mars rondrijden. Een daarvan, deCuriosity, heeft ontdekt dat er ooit leven mogelijk isgeweest op Mars. In een rots zijn namelijk deelementen zwavel, stikstof, waterstof, zuurstof, fosforen koolstof gevonden, maakte de NASA deze weekbekend. Die elementen zijn de bouwstenen van levenop aarde. Bron: ANP / 17-03-2013.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Voordracht : Astronomie in de oudheid door Gustaaf Cornelis (VUB)

De mens is van oudsher geboeid door de sterrenhemel. Laten we het verhaal beginnen inLascaux, vervolgens bezoeken we Stonehenge, gaan even in op de Babylonische sterrenkunde omdan grondig de kosmologie van de Grieken te bestuderen, in het bijzonder de tradities vanPythagoras, Plato, Aristoteles en Ptolemaios. Uit talrijke vergelijkingen met het laterewetenschappelijke denken zal blijken dat de manier van denken vroeger (Philolaos) nauwelijksverschilt van de wijze waarop vandaag kosmologen (Penrose bvb.) de werkelijkheid beschouwen.Kosmologie is natuurfilosofie...

Datum - Vrijdag 26 april 2013. 20.30 uur t/m 22.30 uur. Toegang: GRATIS.Locatie - Forum zaal in de Openbare Bibliotheek Kris Lambert. Wellingtonstraat 7 te 8400 Oostende. 029

Guidestar

|04-2013

Page 30: Guidestar 04-2013

Patr

ick

Jaec

ques

030

Info - Het woord ‘gadget’ is terug teherleiden naar de 19e eeuw. Hetwoord wordt in dit geval gebruiktals een vervanging voor de naamvan een apparaat die men niet meerheeft kunnen onthouden. In ditgeval komt het woord ‘gadget’ terugin het door Robert Browns geschre-ven boek 'Spunyarn and Spindrift: Asailor boy’s log of a voyage out andhome in a China tea-clipper'. Dit isde eerste keer dat het woordvoorkomt op papier. Een anderverhaal is dat Gaget, Gauthier & Cie(het bedrijf achter de decoratietech-niek in plaatmetaal voor het Vrij-heidsbeeld in New York) een kleinschaalmodel van het Vrijheidsbeelduitbracht en het naar het bedrijfvernoemde (Gaget – gadget). Ditwas in 1886. Dit zou echter hetverhaal tegenspreken dat de termdaarvoor al in de volksmondgebruikt werd. Feit is en blijft datiedereen wel wild is van een leukgadget, niet ?

Meer informatie :www.eurekashop.be

Rubr

iek

-G

adge

tv/

dm

aand

Tegenwoordig heeft zowat elk sterrenkundigmagazine een rubriek waarin men telescopenen accessoires bespreekt. Dus waarom zoudenwe hen na doen, zeker wanneer er daarnaasttal van boeiende en leuke sterrenkundige enruimtevaartgerichte gadgets bestaan...

Rhino opklapbare stoel

Dat een gadget niet persé high-tec moet zijnbewijst deze opklapbare Rhino stoel. Speciaalontworpen om sterk en compact te zijn. Enzelfs de design fanaat kan bekoren...

Ronduit onmisbaar voor wie aan sterrenkundedoet. Handig om laptop of andere accessoiresop te plaatsen of om zelf op te zitten of staanbij gebruik van een Dobson telescoop. Maxi-male draaglast: 135 kg. Adviesprijs: 14,50euro (Eurekashop).

Monopoly night sky

Al doende leren over sterrenkunde en ruimte-vaart. Dat kan via de speciale 'night sky' editievan het monopoly bordspel.

Ook bijzonder leuk voor in de vereniging ofvolkssterrenwacht. Ook ideaal als geschenk.Vanaf 8 jaar. Voor twee tot zes spelers.Adviesprijs: 33,50 euro (Stichting De koepel).

Magnetisch zonnestelsel

Aangetrokken tot de wonderen van het heelalen bereid er een voordracht over te geven opschool of in je vereniging ? Dan moet je beslistdit magnetisch zonnestelsel aanschaffen !

Bevat de zon, maan, de planeten en deasteroïdengordel. In slijtvaste kunststof. Opge-let: de planeten zijn niet op schaal ! Advies-prijs: 39,50 euro (Eurekashop).

Laser stars projector

Naast de (bovenstaande) planeten uit hetzonnestelsel kan je, met deze laser starsprojector, ook de sterrenhemel en gasnevels inje kamer brengen.

De Laser Stars Projector is absoluut de meestindrukwekkende sterren projector die wij algezien hebben. Hij projecteert namelijk desterrenhemel en een gasnevel in jouw kamer!Je hoeft dus nooit meer je telescoop te pakkenom naar de sterren of het heelal te kijken,want deze komen nu naar u toe. Ook zie je afen toe zelfs vallende sterren op je plafond. DeLaser Stars Projector bezit een krachtigegroene laser en holografische technologieën.Deze zorgen voor een helder en duidelijkbeeld, als nooit tevoren. Ook is de projectorvoorzien van twee ingebouwde lenzen entransformeert hierdoor zelfs de grootste ofkleinste kamers in een prachtig universum.Adviesprijs: 164,50 euro (Eurekashop).

Gui

dest

ar|

04-2

013

Page 31: Guidestar 04-2013

031

Guidestar

|04-2013

Rubriek-

Lanceeroverzichtvan

dem

aandKris

Christiaens

Datum Uur (GMT) Raket Lanceerbasis Vracht Gewicht Land Baan Doel

01-03-2013 16.10 uur Falcon 9 Cape canaveral Dragon CRS-2 6650 Kg USA LEO ISS Bevoorrading

19-03-2013 21.21 uur Atlas 5 (401) Cape canaveral SBIRIS-GEO 2 (USA 241) 4500 Kg USA GEO Waarschuiwing

26-03-2013 19.06 uur Proton-M Briz-M Bajkonoer Satmex 8 5474 Kg Mexico GEO Communicatie

28-03-2013 20.43 uur Sojoez-FG Bajkonoer Sojoez TMA-O8M 7150 Kg Rusland LEO ISS crew (exp. 35)

I

MMaaaarrtt 22001133

Page 32: Guidestar 04-2013

And

reva

nde

rH

oeve

n

VVeerrssllaagg :: CCeennttrraall EEuurrooppeeaannDDeeeeppsskkyy IImmaaggiinngg CCoonnffeerreennccee

032

Foto - CEDIC (Central EuropeanDeepsky Imaging Conference) is eentwee-jaarlijks evenement ontstaansinds het internationale jaar van desterrenkunde (2009).

Meer informatie :www.cedic.at

Art

ikel

Zo, na twee dagen ondergedompeld te zijn inastrofotografie zit ik nu op het vliegveld vanSalzburg en zal proberen een samenvatting tegeven van wat ik zoal gezien heb in dezedagen.

Op vrijdag 1 maart begon in Linz, Oostenrijk,de CEDIC, oftewel Central European DeepskyImaging Conference 2013. Deze tweejaarlijkseconventie gaat over alles wat te maken heeftmet deepsky fotografie en laat van alles zienvan wat er tegenwoordig allemaal mogelijk is.

Samen met Jeffrey Jongmans ben ik opvrijdagmiddag vanuit Rotterdam naarSalzburg gevlogen en na een uurtje met deOostenrijkse HSL (die wel rijdt met sneeuw!)kwamen we in Linz aan. Daar was opvrijdagavond de opening van de conferentiemet een presentatie van JP Metsavänio die inde grote filmzaal van het ARS technologycentre 3D opnamen liet zien op een 16×9meter groot scherm. Wow, wat ziet dat erdaan mooi uit zeg! Natuurlijk zijn de 3Dopnamen wel meer een artistieke versie daneen wetenschappelijk verantwoorde model-lering, maar toch is dit wel zeer indruk-wekkend.

Op zaterdagmorgen begon dan de echteconferentie. In de hal van het ARS warenverschilllende bedrijven vertegenwoordigd,waaronder Teleskop Expres, Atik, Nikon enOfficina Stellare met hun Rila 600 telescoop.Wat een monster is dat zeg. Ik heb nogoverwogen hem mee te nemen in mijnhandbagage, maar helaas ging hij over debagagelimiet en mijn banklimiet heen….

Optimaliseren van je foto’s

De eerste lezing was getiteld ‘How to optimizeyour imaging performance’ van WolfgangPromper. Hij bezit een ASA 20’’ cassegrain enmaakt daarmee onwaarschijnlijk mooieopnamen. In zijn presentatie kwamen eenaantal zaken aan de orde waarvan ik me inieder geval nooit bewust was.

Ghosting

Zo sprak hij over ghosting van CCD camera’swaarbij lading die ontstaat door lichtinval opde CCD van heldere lichtbronnen opgeslagenwordt in de bulk silicon layer op de CCD. Dezelading vloeit maar heel langzaam weg enbeinvloedt onder andere de darkframes die jemaakt. Hij liet een voorbeeld zien waarbij hijmet een KAF16803 een opname van de maanmaakte, waarna hij ook darkframes maakte. Jekon de hele maan terug zien in de darkframes,tot zelfs meer dan 90 minuten na hetbelichten.

Hetzelfde effect heb je, aldus Promper, dusook met flatframes als je die voor je opnamen

Gui

dest

ar|

04-2

013

maakt (wat veel mensen met skyflats doen),waardoor je dus juist effecten introduceert inje opnamen…

De oplossing in professionelere camera’s iseen zogenaamde RBI flood, waarbij de CCDmet een IR bron wordt belicht zodat debulklaag wordt verzadigd. Doordat de cameraver gekoeld is verdwijnt deze lading heellangzaam en zorg je dus dat er een biastoegevoegd wordt aan je opname, maar dezeis dan wel egaal en constant en dusgemakkelijk te verwijderen.

Om te kijken of je eigen camera dit effect ookheeft is heel simpel door eerst eenmaanopname te maken en daarna darkframeste maken en te kijken hoe lang het duurtvoordat de maan uit je darks is verdwenen.Voor degenen die geen RBI flood kunnen doen(bijna iedereen, want alleen FLI heeft dezeoptie) gaf hij nog een aantal tips om dit effectte minimaliseren:

- Belicht je camera voor iedere opname meteen zaklamp om de hele chip te verzadigen(doe dit dus ook voor dark, flat en lightframes!), dit is niet erg elegant en bestomslachtig, maar het schijnt je opnamen beterte maken.

- Koel je camera niet af bij daglicht. Doorlichtlekken in bijv. je filterwiel kunnen ereffecten ontstaan die je niet weg kunt krijgen.Het is namelijk zo dat bij hogere temperaturende lading zo weer wegstroomt, maar als je decamera koelt fixeer je ahw het beeld.

- Neem je flats na de opnamen, en niet ervoor.Hiermee voorkom je ghosting effecten.

- Warm, als je van object wisselt, eerst decamera op, hiermee laat je de lading ahwresetten, en koel dan de camera weer af. Doedit ook bij meridian flips…

Seeing en sampling

Hierna ging hij verder over seeing ensampling. Er wordt vaak beweerd dat 2’’/pixelideaal is met de seeing zoals bijv. inNederland. Volgens hem is dit totale onzin.

Hij liet tests zien waarbij hij met behulp vanbinning (van 1×1 tot 4×4) testte wat ergebeurt met de FWHM. Je ziet dan dat bijgrotere pixels je slechtere FWHM waardengaat krijgen en dus eigenlijk data verliest. Zijnstelregel was dat je 3-5x onder deatmosferische seeing moet gaan zitten. Dusbijv. bij 2’’ atm. seeing moet je samplen opzo’n 0,4-0,6’’/pixel.

Temperatuur en tube currents

Hierna ging hij verder over de effecten van

Page 33: Guidestar 04-2013

033

Guidestar

|04-2013

temperatuur en tube currents. Hij stelde dateen grote spiegel (> 16’’) je in nacht nooit deomgevingstemperatuur zult bereiken. Rearmounted fans zullen de afkoeling welversnellen, maar niet genoeg omdat jegewoonweg teveel glas hebt. De manier is omfans over de spiegel te laten blazen om deboundary layer weg te blazen die ontstaat netboven de spiegel. Alleen zei hij heel duidelijkdat wat je vaak ziet dat je aan één kant blaasten aan de andere kant de lucht wegzuigt nietvoldoende is. Hij liet zien dat je beter de fanstegen elkaar in kunt laten blazen waardoor delucht naar boven toe wordt weggeblazen.Daarmee ging de FWHM van 1,49” naar 1,3”en dat in enkele seconden. Opvallend was ookdat met het uitschakelen van de fans deseeing binnen enkele seconden weer op hetoude niveau was.

Hij gaf als tip om dit eens te testen (bij opentelescopen) mbv een föhn die koud kan blazenen te kijken wat er dan gebeurt.

Narrowband processing

De volgende lezing ging over narrowbandprocessing volgens de tonemap methode vanJP Metsavänio. Deze lezing liet een aantal vanzijn trucs zien om tot de beelden te komenzoals je op zijn site kunt vinden. Zelf vind ik demethoden af en toe net iets verder gaan danik zelf zou doen, maar hij haalt er wel ergmooie resultaten mee.

Hacienda los Andes

Hierna was er een lezing over de Hacienda losAndes door Daniel Verschatse die in Chili eensterrenwacht heeft bij een vakantiehotel waarje kunt gaan waarnemen. Met 300 helderenachten per jaar (>6h) en de rest met vaaknog enkele uren met een SQM van 21.8-22.0is dit een soort van ultiemewaarneembestemming die goed met bijv.Namibië kan concurreren. Dit soort lezingenmaakt je ook depressief als je denkt dat wij deafgelopen 4 maanden misschien 2 nachtenhebben gehad met een SQM van sub 18bijna…

CCD-Guide 2013

Een volgende lezing ging over CCD-guide2013, een initiatief van de AstronomischerArbeitskreis Salzkammergut. Dit is eenplanningprogramma voor waarnemingen metdatabases met 3000 images van de meestpopulaire objecten. Het programma zag ermooi uit, maar ik denkt dat astroplannermisschien nog wel meer biedt.

Adaptive optics

Hierna kwam er een lezing over Adaptiveoptics en de mogelijkheden voor amateurs.Eerst kwam er een inleiding over wat eigenlijkseeing veroorzaakt en daarna watvoorbeelden. Hierbij kwam naar voren dat erin antarctica gemiddeld een seeing is van0,29” met 10% van de nachten tot wel 0,1”.

Dit maakt je echt zo wanhopig… Daarbijkwam naar voren dat je met meer dan 1,0 mdiameter echt adaptive optics moet hebbenom nog iets te kunnen doen. Bij amateursgebeurt dit vaak met tip-tilt systemen, maareigenlijk is dit niet echt het aanpakken van deseeing, aangezien deze over het beeld variëert.Om het echt goed te doen, als je kijkt naar deschaal van de effecten, moet je guidester opmax. 4’’ van je object zitten… Met lasers kanmen tegenwoordig tot max. 20-30’’ van hetobject nog werken.

Om het echt goed aan te pakken moet jegebruiken maken van Wavefront sensoren eneen supersnelle computer en een vervormbarespiegel. Hierbij liet de spreker zien hoe dit gaatbij de grote telescopen waar de secundairespiegel met tot wel 5000 actuatoren vervormdwordt om de seeing te minimaliseren. Dit kandoordat bij grote telescopen met een kleineFOV wordt gewerkt, maar bij amateurs is ditvaak juist het omgekeerde.

De hoek waarbinnen de seeing ongeveer gelijkis is maximaal zo’n 1’ en daarom kan tip-tilt

nooit volledig de seeing compenseren, hoewelhet voor guiding perfect is!

Volgens de spreker is het met een laser en dejuiste sensoren tegenwoordig mogelijk omvoor €25.000 een echt adaptive opticssysteem te bouwen. En hoewel dit vooramateurs nog buiten het bereik ligt kan doorvoor sterrenwachten dus al bereikbaar zijn,zoals hij liet zien aan de hand vanvoorbeelden. Dan is het mogelijk om tot 0,1”resolutie te halen…

David Malin

Verder waren er ook nog twee lezingen vanDavid Malin uit Australië en één van degrondleggers van de moderne astrofotografie.Eén over de historie van astrofotografie en deandere over de kleuren van de nachthemel. Hijvertelde over het feit dat de nachtelijke hemelaltijd een wat gelige kleur heeft en hoe ditkomt. Namelijk door Natrium in de hogereluchtlagen die door straling vanuit de ruimteaangeslagen wordt. Ik had hier nooit vangehoord, maar het was inderdaad goed tezien op foto’s. Als je dus het groen/geel uitfoto’s haalt ben je eigenlijk de werkelijkheidwat aan het veranderen, grappig om dat teweten.

Dan waren er nog twee lezingen. De eersteging over de Chilean Advanced RoboticTelescope 32’’ in Chili, die daar door amateursin samenwerking met de University ofNorthern Carolina is gebouwd. Ik kan alleenmaar zeggen: kijk op hun site en zie wat ditoplevert. Het is echt ongelooflijk. Bijv. dezeopname met een belichting van 15 minutenen 10 minuten RGB.

De laatste lezing ging over komeetfotografiedoor Gerald Rhemann die fantastischekomeetfoto’s maakt. Hij gaf een aantal tips dieje kunt gebruiken om goede foto’s vankometen te maken. De eerste is het gebruikmaken van snelle optiek (f3 of lager), ditomdat de komeet vaak snel beweegt en er ooknog hoogfrequente veranderingen in de staartzijn.

Daarbij maakte hij gebruik van een aantaltechnieken om de foto’s te bewerken zodatzowel de sterren als de komeet scherp op defoto komen. Kritiek hierbij was dat je minimaal4 foto’s moet maken om de sterren te kunnenelimineren in de processing.

Hij was ook een pleitbezorger voor het feit datwe al onze opnamen zouden moeten checkenop bewegende lichtpuntjes (wat bijvoorbeeldheel gemakkelijk kan in Maximdl), omdat er zoveel kometen ontdekt zouden kunnen worden.Met behulp van de minor planet checker kunje dan snel checken of dit een al bekend objectis.

Alles bij elkaar was het een zeer geslaagdebijeenkomst waar ik veel geleerd heb. Eenechte aanrader voor de astrofotografen!

Foto - NGC 253 gemaakt met de32” telescoop van Chart-32 in Chili.Bron: Chart32.

Het Chart32 project is een samen-werking tussen Prof. Dan Reichart enz'n team afkomstig van de Astro-nomy Department of the Universityof North Carolina op Chapel Hillsamen met leden van het Chart32team.

Meer informatie :http://chart32.de

Page 34: Guidestar 04-2013

Dir

kD

evlie

s

Georges Lecointe

034

Rubr

iek

-W

oord

van

dem

aand

Belgisch militair, sterrenkundige, geofysicus endirecteur van de Koninklijke Sterrenwacht vanBelgië, maar ook poolreiziger. Hij was in al deuitdagingen die hij aanpakte onvermoeibaaren toegewijd.

Personalia

Hij is geboren in Antwerpen op 29 april 1869.Hij overleed in Ukkel, na een jarenlange enpijnlijke ziekte, op 27 mei 1929. Zijn vaderonderwees wiskunde.

De laatste jaren van zijn leven ging zijngezondheid achteruit en hij meedontmoetingen om hen die hij lief had niet teconfronteren met het bedroevend zicht vaneen aftakelende fysiek.

Opleiding

Na de basisschool in zijn geboortestad starttehij in 1886 in Brussel een opleiding aan deKoninklijke Militaire School. Hij promoveerdeer in 1891 tot onderluitenant artillerie. Nadienvolgde hij stage aan een militaire paarde-nrijschool in Ieper. Op 1 oktober 1894 werd hijaspirant eerste klasse en exact een jaar laterpromoveerde hij tot buitenlands luitenant. Op1 oktober 1897 werd hij 'lieutenant devaisseau' (eerste luitenant) bij het FransMediterraans squadron. Eveneens in 1897werd hij aangesteld als attaché van het ParijseBureau des Longitudes. Na een winter-campagne in de Andes promoveerde hij in1900 tot kapitein-commandant in hetBelgische Leger.

Werk en leven

In 1900 vroeg de Belgische overheid hem,omwille van zijn verdiensten tijdens depoolreis (zie verder), om directeur te wordenvan de Koninklijke Sterrenwacht van België. Hijaanvaarde de taak pas, en verliet het leger, alshij zekerheid had gekregen over de fondsenwaarmee hij zou kunnen werken. Hij was devierde bewindvoerder van het instituut. Eerstvanaf 11 oktober 1900 van de sterrenkundigedienst en van de hele sterrenwacht van 25augustus 1913 tot 2 mei 1925.

Hij volgde in de functie in oktober 1900 Folieop die drie jaar ad-interim directeur was (enCharles Lagrange die het een maand was). Nazijn ontslag om gezondheidsredenen werdhijzelf opgevolgd door Paul H. Stroobant(Guidestar november 2012). Van de directeursvan de KSB onthoudt men vooral Lecointe diede instelling in 1904 een seismologische dienstgaf en Stroobant, onder wiens leiding eendepartement voor astrofysica werd opgericht.

Hij voerde binnen de sterrenwacht eenadministratieve hervorming door. Desterrenwacht kon vanaf 1910, dankzij een

Gui

dest

ar|

04-2

013

schenking van Ernest Solvay, een seismolo-gische dienst uitbouwen die onder haarbeheer zou blijven. Aardmagnetisme enatmosferische elektriciteit zouden voortaanafhangen van het nieuwe KMI. In 1913 werdde meteorologische dienst immers omge-vormd tot het autonoom KoninklijkMeteorologisch Instituut. Het KMI viert in2013 trouwens zijn 100e verjaardag! Om datte gedenken geeft de Koninklijke Munt vanBelgië een nieuw muntstuk van twee euro uit.

Hij heeft nooit het belang van de astrofysicaerkend en blokkeerde vele jaren alleactiviteiten op dat vlak. Eerst werkte hij Fiévez(Guidestar april 2012) tegen. Na diens dooden het pensioen van Eugène Spée (werkzaamop de sterrenwacht van 1885 tot 1909)blokkeerde Lecointe voor vele jaren allespectroscopische onderzoeken.

Zelf deed hij waarnemingen van planeten. Hijzorgde ervoor dat België vanaf 1907 deelnamaan het internationaal project om de volledigehemel te fotograferen: Carte du Ciel. Hiervoorwerd een speciale astrograaf opgesteld op deterreinen van de sterrenwacht. Desterrenwacht van Ukkel verving in het projectde sterrenwacht in Potsdam en was het laatsteobservatorium dat opnames maakte. In totaal(1887 – 1950) werden wereldwijd 8,6 miljoenfotografische platen belicht, wat resulteerde ingegevens van bijna vijf miljoen sterren. Dit lijktenorm veel, maar de Europese missie Gaia zalvanaf eind dit jaar in zijn eentje vijf miljardsterren observeren in vijf jaar.

Hij trok op de sterrenwacht nieuwe krachtenaan waaronder Delvosal, Delporte, Stroobant,Vanderlinden, Casteels, Merlin, Philippot enVan Biesbroeck.

Lecointe werd op 15 december 1911 verkozentot corresponderend lid van de Académieroyale des Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts de Belgique.

Wegens zijn militaire opleiding en graad werdhij opgeroepen om zijn geboortestad teverdedigen tijdens de Duitse inval in 1914,volgens sommige bronnen deed hij datvrijwillig. Stroobant was tijdens zijnafwezigheid ad-interim directeur van desterrenwacht. Na de val van de stad werd hijgeëvacueerd naar Nederland en geïnterneerd,waar hij de hele oorlog verbleef. Aan het eindevan de oorlog kon hij een kortesterrenkundige reis naar het VerenigdKoninkrijk maken.

Op 14 juni 1919 werd hij tot effectief lid vande Academie aangesteld. Dankzij zijninspanningen werden in juli 1919 in hetBrusselse Paleis der Academiën naast andereinstellingen de Internationale AstronomischeUnie (Guidestar dec. 2010), de International

Info - Dirk Devlies is,naast lid van de AstroEvent Group vzw, ookactief in de Vereniging

Voor Sterrenkunde waar hij zetelt inde raad van bestuur. Zowat elk vrijmoment steekt hij in z'n zelfgemaaktsterrenkundig en ruimtevaartgerichtwoordenboek. Een buitengewoon om-vangrijk werk dat al enkele duizen-den pagina's telt.

Page 35: Guidestar 04-2013

035

Guidestar

|04-2013

Page 36: Guidestar 04-2013

Foto - George Lecointe tijdens hetuitvoeren van wetenschappelijke ob-servaties. Bron: Belgica genootschap.

Meer informatie :www.belgica-genootschap.be

036

Union of Geodesy and Geophysics en hetBureau international de l'Heure gesticht. Bij deIAU werd hij verkozen tot één van de vier vice-voorzitters. Enkele jaren bepaalde hij in Parijsmee het internationaal protocol om draadlooseen tijdsein te versturen (1913 en 1922). Deessentiële rol van België bij het herstel van deinternationale wetenschappelijke contactenhad belangrijke gevolgen voor de oriëntatievan het onderzoek tussen de Wereldoorlogen.Als land met beperkte middelen en met eenongunstig klimaat voor de observatie, gingBelgië zich al gauw richten op internationaleprogramma's en eigen onderzoekers op stagesturen naar het buitenland, eerst in Europa,dan in de Verenigde Staten van Amerika.

Als geofysicus deed hij vooral onderzoek in deseismologie en magnetisme en hij deedtemperatuurmetingen van de bodem.

Uitgelicht: Poolreis.

Van 1897 tot 1899 nam hij deel aan deZuidpoolexpeditie van Adrien de Gerlache deGomery. Hij was als eerste officier tweede inbevel van het schip Belgica. Naast de velewetenschappelijke onderzoeken realiseerde debemanning de eerste overwintering ooit in depoolstreek. Het was echter niet de bedoeling,maar het schip raakte vast in het ijs.

Op 16 augustus 1897 vertrok de Belgica vanuitAntwerpen. Na het overlijden van Emile Danco(1869 – 1898) nam hij diens taak over om hetmagnetisme van de aarde te meten. Hij deedook sterrenkundig onderzoek en wasdaarnaast verantwoordelijk voor het in kaartbrengen van de ontdekte gebieden (nauw-keurige positiemetingen) en dieptepeilingen(hydrografie). De sterrenwacht die hij op deZuidpool opzette zonk in de ijsvlakte.

Zijn bevindingen en die van de Poolsegeograaf, oceanograaf en meteoroloogHenryk Arctowski (1871 - 1958) en van deRoemeense zoöloog en botanist Emile G.Racovitza (1868 - 1947) waren het onderwerpvan verschillende lezingen voor de Sociétéroyale belge de Géographie, die in 1900werden gepubliceerd in de bundel ‘Expéditionantarctique belge. Sous le Commandement deAdrien de Gerlache, 1897-1899.’.

Bijzonder interessant was de officiëlepublicatie van de wetenschappelijke resultatenvan de reis. Deze publicatie bestaat uit negenvolumes die verschenen tussen 1901 en 1949.De publicatie draagt de naam ‘Expéditionantarctique belge. Résultats du voyage du S. Y.Belgica en 1897-1898-1899 sous lecommandement de A. de Gerlache de Gomery.Rapports scientifiques publiés aux frais dugouvernement belge.’. Dit werk bevat geentekst van de Gerlache zelf en werdsamengesteld door meer dan tachtig Belgischeen buitenlandse wetenschappers. Het was deeerste grootschalige wetenschappelijke studieover het Zuidpoolgebied ooit.Aanwezig op de reis van de Belgica waren ookde Amerikaan Dr. Frederick Cook (1865 - 1940)en de Noor Roald Amundsen (1872 - 1928) diemet latere exploten hun resulteten met deBelgica in de schaduw stelden. Amundsen wasde eerste man die de Zuidpool bereikte (in1911).

Hij schreef over zijn reis het boek ‘Au Pays desManchots’ (In het land van de pinguïns) dat in1904 verscheen (volgens verschillende bron-nen in 1904 of in 1910).

Zijn diensten tijdens de reis trokken deaandacht van de Belgische overheid, wat hemeen benoeming opleverde als directeur van deKSB.

Meer over Antarctica (het leven, het milieu, deverkenning, de onderzoeken en de bases) ophttp://www.hetlaatstecontinent.be.

Prijzen, eerbewijzen en naamdragers

Naar hem is de planetoïde 3755 Lecointegenoemd, ontdekt door Sylvain J. V. Arend teUkkel op 19 september 1950. De naam isvoorgesteld door Pâquet en Arend.De Georges Lecointelaan draagt zijn naam, hetligt net als enkele andere ‘sterrenkundige’straten in de buurt van de Ringlaan in Ukkel.

Eredirecteur van de KSB.

Hij ontving op 18 juli 1894 de burgermedailletweede klasse en op 18 juli 1900 deburgermedaille eerste klasse.

Hij was correspondent van de Franse weten-schapsacademie.

Literatuur en bronnen

Hij wordt aangehaald in onder andere ‘DeGeschiedenis van de Wetenschappen in België1815 – 2000’, in de Biografie Nationale (doorJ. F. Cox, Guidestar maart 2013) en in deAstronomische Gids van België (VVS, 2009).

Hij schreef onder andere over de planetenVenus, Mars en Jupiter, maar ook over deverspreiding van de sterren ten opzichte vanhet Melkwegstelsel. Hij bundelde dewaarnemingen van de Mercuriusovergang,zoals waargenomen in Ukkel op 14 november1907. Niet alleen de waarnemingen, maar ookde gebruikte instrumenten en de details vande waarnemingen zijn uitvoerig besproken. Dehoogte van de Zon was bij het maximum 20°boven de horizon. De overgang kon in goedemeteorologische omstandigheden waarge-nomen worden, met af en toe een beetjesluierbewolking.

In de Annales de l'Observatoire royal deBelgique beschreef hij waarnemingen met deRepsold meridiaankijker voor de jaren 1901 toten met 1908.

Een lijst van zijn publicaties verscheen van dehand van Cox in Annuaire ARB van 1953.

In verband met scheepvaart en de marineschreef hij het belangrijke werk La navigationastronomique et la navigation estimée. Hetverscheen in 1897.G

uide

star

|04

-201

3

Page 37: Guidestar 04-2013

ZZoonnnneeccyycclluuss uuppddaattee::kkoommtt eerr eeeenn ttwweeeeddee ppiieekk ??

Foto - De Zonnecyclus van Schwabeis de elfjarige cyclus van zonne-activiteit, en samenhangend daar-mee de periode waarin het aantalzonnevlekken op de zon varieert.Gedurende de perioden met demeeste activiteit, bekend als dezonnemaxima, verschijnen zonne-vlekken. Perioden met de laagstezonneactiviteit staan bekend als dezonneminima. Het laatste zonne-maximum was in 2001. De zonne-cyclus conformeert zich niet preciesaan het gemiddelde van elf jaar.Recent zijn er korte cycli van slechts9 jaar waargenomen, en ook zeerlange van 14 jaar. Bron: Wikipedia.

Meer informatie :www.poollicht.be

037

Guidestar

|04-2013

Artikel

TimD

eBlanck

Zoals iedereen al weet moest in 2013 de piekvan de elf jarige zonnecyclus plaatsvinden.Toch nu 2013 aangebroken is blijft dezonneactiviteit relatief laag. Er is in maandengeen sterke uitbarsting meer geweest. Zonne-vlekken zijn er wel, maar die zijn in minderemate aanwezig dan verwacht zou worden.

Dean Pesnell van de Goddard Space FlightCenter heeft een ander verklaring voor de rustdie we nu doormaken. Hij zegt dat weweldegelijk in het zonnemaximum zitten maardat die er anders uitziet omdat het eenmaximum zal worden met twee pieken.

Traditioneel wordt gesteld dat de zonne-activiteit heen en weer gaat als een slinger-beweging. Aan de ene kant van de cyclus is ereen rustige periode met weinig zonnevlekkenen fakkels, aan de andere kant brengt hetzonnemaximum hoge zonnevlek aantallen enveel uitbarstingen. Dit ritme herhaalt zich elkeelf jaar.

De werkelijkheid leert ons dat het toch watingewikkelder ligt. Astronomen tellen nu alzonnevlekken sinds eeuwen en hebbenopgemerkt dat de zonnecyclus niet perfectregelmatig is. De zon houdt zich als het wareniet aan de cyclus die door ons mensen isopgesteld. Het gebeurd wel eens dat eencyclus voltooid word in tien tot dertien jaar ofdat het maximum heel zwak is of net heelsterk.

Pesnell wijst ons op een ander probleem, delaatste van de twee zonnemaxima, rond 1989en 2001, had niet één piek maar had tweepieken. De zonneactiviteit steeg, daalde danweer en steeg terug naar een tweede piek. Sovoltooiden die een mini cyclus die ongeveertwee jaar duurde.

Hetzelfde zou nu dus kunnen gebeuren.Zonnevlekken aantallen stegen in 2011,daalden dan weer in 2012 en kunnen opnieuwgaan stijgen in 2013. Persnell is behoorlijkzeker van het feit dat er een tweede piek aanzit te komen in 2013 en zal duren tot in 2014.

Een ander opvallend iets van de zonnecyclus isdat de zon’s hemisferen niet altijd op hetzelfde moment pieken. In de cyclus die we nudoormaken is vooral het noorden de activekant geweest terwijl het zuiden altijd achterbleef. Als er een tweede piek komt dan zouhet kunnen dat de zuidelijke hemisfeer danactief zal worden en zo de actiefste vanbeiden zal worden. Nu kunnen wij inderdaadstellen uit data die we verkrijgen vanpoollicht.be of spaceweatherlive.com dat dezuidelijke hemisfeer altijd de minst actieve isgeweest, maar de laatste tijd inderdaadactiever aan het worden is, met meer vlekkenen fakkels.

Niemand kan met zekerheid zeggen wat dezon in het vervolg zal doen. Maar toch lijkt hetwaarschijnlijk dat ze aan het einde van 2013levendiger zal zijn dan aan het begin.

Page 38: Guidestar 04-2013
Page 39: Guidestar 04-2013

Buiten schijnt na een lange en koude winter eindelijkhet zonnetje. Voor de meeste mensen is het begin vande lente een verademing. Tegen het einde van dezeeeuw moeten we mogelijk niet zo lang meer wachten.Volgens een Amerikaanse studie kan de lente tegen2100 in het noorden van de VS vijf weken vroegerbeginnen en een week vroeger in de zuidelijke staten.Wellicht klinkt dit als muziek in de oren, voor de natuurheeft deze evolutie grote gevolgen. Ons ecosysteemheeft zich immers over enkele duizenden jarenontwikkeld en nu verandert het hele klimaat in enkeledecennia tijd, waarschuwt onderzoeker David Medvigyvan Princeton University. De ene soort zal zich vlotteraanpassen dan de andere. Daardoor wordt het verbandtussen dieren en hun belangrijkste voedselbronnenverbroken. De evolutie, die de wetenschappersvaststelden door het bestuderen van de eerstebladeren aan de bomen, wordt net als extreem weerbeïnvloed door de opwarming van de planeet. Het ideevan een vervroegde lente is niet nieuw. Uit studiesblijkt dat in de VS de lente sinds 30 jaar geleden algemiddeld drie dagen eerder van start gaat. Het isechter de eerste keer dat een studie een fenomeen zogrondig behandelt. Met steun en gegevens van de'National Oceanic and Atmospheric Administration'(NOAA) hebben Medvigy en zijn collega's modellenopgesteld over de invloed van de temperatuur opbladgroei in de laatste negen decennia. Hun conclusieis eenvoudig: wanneer het warmer wordt, zullen deeerste bladeren van het seizoen vroeger verschijnen.Opvallend is dat er grote verschillen tussen bepaaldestreken bestaan. Gemiddeld zou de lente twee wekeneerder kunnen beginnen, maar op sommige plaatsengaat het over een maand en elders maar over zevendagen. Het hangt immers ook van de boomsoorten af.Op termijn zouden noordelijke gebieden veelkenmerken van het zuiden beginnen vertonen en ookde ecosystemen zullen meer overeenkomsten hebben.Hoe dan ook zal het gedrag van veel vogels eninsecten veranderen. Een andere vraag is wat er metde herfst zal gebeuren. Als dat seizoen dan ook laterzou beginnen, wordt de bloeiperiode nog langer. Ookdat zal ecoystemen weer gaan verstoren. Het isvolgens de wetenschappers dan ook belangrijk dat wemeer te weten komen over het effect van het klimaatop ecosystemen. Bron: The Huffington Post / 05-03-2013.

wat heeft de temperatuur van de Atlantische Oceaan temaken met een malaria-epidemie duizenden kilometersverderop? Veel, hebben wetenschappers ontdekt. Aande hand van de temperatuur van het zeewater kunnenze nu maanden van tevoren een epidemie voorspellen.In het zeer droge noordwesten van India vallenmalaria-epidemieën samen met periodes van hevigeneerslag. Voor de muggen die de ziekte overdragen,betekent meer water meer kansen om zich voort teplanten. Vandaag kan men die neerslagperiodes en dusmalaria-epidemieën een maand van tevorenvoorspellen. Voortaan zal men die voorspelling nogdrie maanden kunnen vervroegen. Dat biedt deautoriteiten meer mogelijkheden om maatregelen tenemen. Een studie in het maandblad Nature ClimateChange laat zien dat de temperatuur van het water vande Atlantische Oceaan, duizenden kilometers verderop,de luchtstromen beïnvloedt die de regen naar hetnoordwesten van India brengen. Indiase, Spaanse,Britse en Amerikaanse onderzoekers bekeken deperiode 1985-2010. Ze vergeleken de oppervlakte-temperatuur van de oceanen wereldwijd met gegevens

over malaria-epidemieën in het noordwesten van Indiaen ontdekten een link op een plaats die ze niet meteenverwacht hadden: het zuidelijke deel van deAtlantische Oceaan. Als de watertemperatuur daar injuni en juli sterker zakt dan normaal, dan neemt inIndia het aantal malariagevallen in oktober ennovember fors toe. In India worden elk jaar negenmiljoen nieuwe gevallen van malaria geregistreerd.Bron: H. Adriaen / 07-03-2013.

Na enkele zware overstromingen en stormen is debezorgdheid van de Britten over het klimaat naar hethoogste niveau in meer dan tien jaar gestegen. Netzoals in de Verenigde Staten blijkt extreem weer hetgeloof in de klimaatverandering te doen toenemen.Een studie van de universiteiten van Cardiff enAberystwyth toont aan dat 85 procent van de inwonersvan Wales bezorgd tot heel bezorgd is over de risico'svan de klimaatverandering. Liefst 88 procent gelooftdat het klimaat aan het veranderen is. Drie jaargeleden bleken de cijfers na een studie in het heleVerenigd Koninkrijk veel lager te liggen. Deonderzoekers deden de enquête dan ook op het eindevan vorig jaar, net nadat de streek door ernstigeoverstromingen getroffen was. Ook in de VerenigdeStaten merken we dat de bevolking veel meer in deklimaatverandering gelooft wanneer het land doorextreme weerfenomenen getroffen wordt. Per graaddat de temperatuur in de voorbije twaalf maandenboven het gemiddelde lag, ging het geloof in globalwarming met 7,6 procent omhoog. Natuurlijk is hetwetenschappelijk niet mogelijk om één extreemweerfenomeen aan de klimaatverandering te linken.Maar zo werkt het wel in de perceptie van debevolking. En als er een orkaan in het VerenigdeKoninkrijk of een hittegolf of extreme overstromingennodig zijn om in te zien dat de klimaatverandering echtaan het gebeuren is, zal het dan al niet veel te laatzijn? Bron : The Guardian / 05-03-2013.

De ijsberen uit de Hudson Bay in Canada jagen op hetbevroren zee-ijs op zeehonden. Tijdens de zomer-maanden, als het ijs smelt, 'overzomeren' ze aan land.Nu die warmere periodes steeds langer aanhouden,dreigen de beren in de zomer door hun vetreservesheen te raken. Onderzoekers van de British EcologicalSociety ontdekten dat door klimaatveranderingen hetzee-ijs aan de noordpool steeds sneller smelt. Hierdoormoeten de ijsberen langer aan land blijven, waar zeniet het vette voedsel, zoals zeehondenvlees, kunnenkrijgen dat ze nodig hebben. Dit heeft volgens dewetenschappers gevolgen voor de gezondheid envoortplanting van de beren. Het onderzoeksteamobserveerde de migratiepatronen van vrouwelijkeijsberen tussen 1991 en 1997 en tussen 2004 en 2009.Ze bevestigden halsbanden met een radiozender rondde nek van de dieren. Mannetjes konden niet onder-zocht worden omdat hun nek breder is dan hun hoofd,waardoor het toestel zou afvallen. De ijsberenpopulatieneemt al sinds 1990 gestaag af, ook hun algemenegezondheid en het aantel jongen is gedaald. Volgensonderzoeker Dr Seth Cherry komt het nu bij ijsberen op"survival of the fattest" neer. Bron: AA / 18-03-2013.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Voordracht : Dirk Frimout - Na Kuifje de eerste Belg in de ruimte

In 1992 vloog Dirk Frimout aan boord van het ruimteveer Atlantis 143 keer rond de aarde om deatmosfeer te bestuderen. Na zijn terugkeer werd zijn ruimtewerk beloond met een eredoctoraatvan de Gentse universiteit, de graad van Grootofficier in de Leopoldsorde en de adellijke titel vanburggraaf. Tijdens deze uiteenzetting maak je op een actuele en wetenschappelijk onderbouwdemanier kennis met de fascinerende relatie tussen de mens, de aarde en het heelal!

Datum - Donderdag 18 april 2013. Van 20.00 uur t/m 21.30 uur. Toegang: 2,00 euro.Locatie - De VELINX, Dijk 111 bus 2 te 3700 Tongeren. www.develinx.be 039

Guidestar

|04-2013

Page 40: Guidestar 04-2013

SSppaaccee hhiissttoorryy // 2288--0044--11992288

040

Rubr

iek

Verjaardag Eugene Shoemaker

Eugene Merle Shoemaker (Los Angeles -Californië), 28 april 1928 – nabij Alice Springs- Australië, 18 juli 1997) was een Amerikaansgeoloog, astronoom, kometenjager en aspi-rant astronaut. Eugene Shoemaker was deeerste die de betekenis van inslagkraters voorde aardse geologie onderkende.

Eugene werd geboren in Los Angeles. Opnegentienjarige leeftijd studeerde hij af in degeologie aan het California Institute ofTechnology in Pasadena. Na het behalen vanzijn Masters Degree een jaar later ging hijwerken bij de USGS, waar hij zich bezighieldmet het bestuderen van afzettingen vanuranium in onder andere vulkaankraters.

In 1951 trouwde hij met Carolyn Spellman,met wie hij in 1952 de Barringerkrater inArizona bezocht, en daar begon in te zien dat

inslagen van meteorieten een grote rolhebben gespeeld bij de vorming van kratersop de aarde en de maan. In 1960promoveerde hij op dit onderwerp.

Hierna hield hij zich bezig met onderzoek naarkratervorming op de maan en startte zelfs deopleiding als astronaut. Om medische redenenkon hij dit niet afmaken, wel bleef hijbegeleider en organisator van het geologischegedeelte van de Ranger, Surveyor en Apollomaanprogramma's van de NASA.

Behalve in kraters raakte hij ook geïnteres-seerd in de objecten die ze veroorzaakten, enzette een langlopend onderzoeksprogrammaop. In dit programma bleek zijn vrouw Carolyneen uitzonderlijk talent te hebben voor hetontdekken van kleine verschillen opfotografische platen. Het zoekwerk resulteerdein de vondst van 32 kometen en 40planetoïden, de meeste met een baan die

Gui

dest

ar|

04-2

013

Page 41: Guidestar 04-2013

041

Guidestar

|04-2013

binnen die van de aarde ligt. Dit zoekwerkvond een spectaculaire bekroning in deontdekking in 1993 van de komeetShoemaker-Levy 9 en een jaar later de inslagervan op de planeet Jupiter.

Dat Shoemaker als astronaut uit het Apolloprogramma moest stappen heeft hempersoonlijk zeer geraakt. Het bijzondere - enook voor anderen hoopvolle - aan zijn leven isdat hij bijna 30 jaar later samen met zijnvrouw en Dr. Levy de komeet ontdekte endaarmee de Jupiterinslag kon voorspellen. Eengebeurtenis die weer teruggreep op zijnpromotieonderzoek. Zelf was hij eenbescheiden en aimabele man, maar insiderskenschetsen zijn leven als 'larger than life'.

Eugene Shoemaker kwam in 1997 om hetleven bij een frontale autobotsing tijdens

onderzoekswerk in Australië. De NASA eerdehem door op 6 januari 1998 een capsule metzijn as en een inscriptie mee te nemen op demissie van de Lunar Prospector naar de maanom daar na 18 maanden onderzoek te pletterte slaan.

Page 42: Guidestar 04-2013

Jean

-Pie

rre

Gro

otae

rd

SScchhoooolltteelleessccoooopp KKTTAA BBrruuggggeeVlaanderens mooiste

042

Foto - De KTA Brugge leerkracht diesamen met de drie studenten deindrukwekkende telescoop moteringhebben ontworpen.

Meer informatie :www.ktabrugge.bewww.kijkerbouw.be

Art

ikel

Door de loop der jaren heen kunnen we rustigde stelling aanhalen dat ‘kijkerbouw opschool’ zo stilaan het paradepaardje isgeworden van de werkgroep KijkerbouwVSRUG.

In 2009 begon het nog heel kleinschalig meteen project in het VTI Oostende, een uitlopervan AE2009 : de door de Astro Event Groupvzw georganiseerde sterrenkundige en ruimte-vaartgerichte beurs in het OpenluchtcentrumDuin en Zee te Oostende. Op deze beurs,georganiseerd naar aanleiding van het Inter-nationaal jaar van de sterrenkunde, werd degrondslag gelegd van deze schoolprojecten.

Ondertussen, medio 2013, kunnen we zeggendat in enkele tientallen scholen het gebouwS9 van de campus Sterre UGent ook eenbegrip is geworden. De thuishaven van dewerkgroep kijkerbouw van de Gentse Volks-sterrenwacht Armand Pien.

Schooljaar 2012-2013 : een recordaantal vanmaar liefst 14 scholen stapten mee in hetkijkerbouwproject. Een project dat sinds 2012ook op de volle steun en medewerking kanrekenen van alle Vlaamse Volkssterrenwach-ten. Een samenwerkingsverband die na eenjaar duidelijk zijn vruchten afwerpt : scholenvan over het hele Vlaamse land schreven zichin, samen met enkele Nederlandse.

Vanaf volgend schooljaar komt daar Observa-toire Centre Ardennes bij samen met Sterren-wacht Philippus Lansbergen uit Middelburg(NL).

Gui

dest

ar|

04-2

013

Van Menen tot Bree en Lochem

14 scholen dus dit jaar, ieder met zijn eigeninbreng. Niet evident om er daar meteeneentje uit te pikken . En toch … Vorige maandkon men hier het verhaal te lezen van twee16-jarigen uit Lochem die op hun eentje,onder onze begeleiding weliswaar, een 15 cmF6 kofferdobson afwerkten. Puike prestatie !En ondertussen zijn de meeste scholen ditschooljaar ook al klaar met de bouw van hundobson.

Pien mount

Dit jaar introduceerden wij een ‘kleine‘ extraoptie in het kijkerbouwproject. Guy Wauters(werkgroepleider kijkerbouw) tekende deplannen uit van zijn Pien Mount. Eenvorkmontering die grote en zware telescopenmoet aankunnen. Een montering waarop ineen volgende fase een GOTO sturing wordtontwikkeld om feilloos aan deepsky astro-fotografie te kunnen doen. Een groots engewaagd project waarbij de sturing ook wordtontwikkeld ism mensen van de werkgroepkijkerbouw en astrofotografie VSRUG.

Begin dit schooljaar werd het projectvrijgegeven aan enkele technische scholen metde melding ‘zie maar of er aanpassingen ofvebeteringen kunnen worden aangebracht ‘.

KTA Brugge

Eén van deze scholen was het KTA uit Brugge.Een zestal studenten en twee leerkrachtenhebben, in stilzwijgen, hun schouders onderdit project gezet. Eén groep werkte aan dekijker, en een andere bestaande uit tweejongens en één jongedame, werkten aan demount. Met op bijgaande foto het resultaat !

Terecht kunnen we dit Vlaanderens mooistenoemen onder de kijkerbouwprojecten. Niet-waar ? Daar kunnen deze mensen echt welmee voor de dag komen ! Ze kunnen terechttrots zijn…

In een volgend stadium wordt op school(2013-2014) gewerkt aan de sturing voor dezemontering.

Opendeur

Ongetwijfeld zal deze telescoop op zijn mon-tering een heuse blikvanger zijn op deopendeurdagen op zaterdag 20 en zondag 21april in het KTA Brugge. Telkens van 14.00 tot17.00 uur. Rijselstraat 7 te 8200 Sint MichielsBrugge. Een bezoek meer dan waard !

Page 43: Guidestar 04-2013

043

Guidestar

|04-2013

Page 44: Guidestar 04-2013

Info - De Europese Ruim-tevaartorganisatie (Euro-pean Space Agency, ESA)houdt zich in Europees

verband bezig met projecten op hetgebied van ruimtevaart, onderzoekvan de Aarde, ruimteonderzoek,ontwikkeling van op satellietsys-temen gebaseerde technologieën ende bevordering van de Europeseeconomie. De ESA is onder andereverantwoordelijk voor de ontwik-keling van de Arianeraketten waar-mee kunstmanen in de ruimteworden gebracht.

Meer informatie :www.esa.int

ESA

IInnhhuullddiiggiinngg ccooöörrddiinnaattiieecceennttrruumm vvoooorr rruuiimmtteewweeeerriieennsstteenn

044

Rubr

iek

-Eu

rope

anSp

ace

Age

ncy

Op woensdag 3 april 2013 stellen de Europeseruimtevaartorganisatie ESA en het Solar-Terrestrial Centre of Excellence (STCE) eennieuw Europees coördinatiecentrum voorruimteweerdiensten voor. Het centrum werdopgericht in het kader van het ESAprogramma ‘Space Situational Awareness’(SSA).

Het SSA Space weather Coordination Centre(SSCC) is het Europees zenuwcentrum voorruimteweer. Het bevindt zich op de ‘SpacePole’ in Brussel en omvat de allereersteEuropese ruimteweerhelpdesk. Gebruikerskrijgen hier eerste hulp van experts inzake hetzonneweer, de toestand van de ionosfeer,magnetische verstoringen rondom de Aardeen het gedrag van energetische deeltjes terhoogte van satellietbanen. Het centrum is hetverzamelpunt van nieuwe en bestaandegespecialiseerde diensten en netwerken inEuropa.

Het SSCC is een computerkamer waaroperatoren de zon, de ruimte en de aardemonitoren naar een mogelijke invloed van hetruimteweer op economisch vitale sectorenzoals de olie- en gaswinning, de elektrici-teitsnetwerken en de navigatie, om de nefasteeffecten van extreem ruimteweer te beperken,de kosten ervan te drukken en de betrouw-baarheid en diensten voor de burgers teverbeteren.

We verwelkomen het hoofd van het BelgischFederaal Wetenschapsbeleid Philippe Mettens,ESA Directeur Thomas Reiter, Manager van hetSSA Programma Nicolas Bobrinsky, Managervan het SSA Ruimteweer segment Juha-PekkaLuntama, en Michel Kruglanski, projectmanager van het consortium verantwoordelijkvoor de implementatie van het SSCC.

Aansluitend krijgt u de kans om vragen testellen tijdens de Q&A. Interviews met desprekers en vertegenwoordigers van ESA enhet STCE zijn eveneens mogelijk. Depersconferentie begint om 10.30 uur en

eindigt om 13.00 uur (deuren open vanaf10.00 uur).

Programma

10.30 uur - Welkom en introductie door deheer Ronald Van der Linden. Directeur gene-raal van de Koninklijke Sterrenwacht.

10.30 uur - Voordracht: Detecting spacehazards - strategic objectives of the SSAprogramme door Thomas Reiter. ESA directeurvan human spaceflight and operations.

10.45 uur - Voordracht: Space weatherservices door Philippe Mettens. VoorzitterBelgian science policy office.

10.55 uur - Voordracht: Overview of ESA's SSAprogramme door Nicolas Bobrinsky. ESA hoofdvan de situational awareness programma.

11.05 uur - Voordracht: Space weather -impact on critical infrastructures and servicesdoor Juha-Pekka Luntama. ESA hoofd van deSSA space weather activities.

11.15 uur - Voordracht: Profile of the SSAspace weather service coordination centredoor Michel Kruglanski. Solar-terrestrial centreof excellence.

11.25 uur - Vragenronde.

11.35 uur - VIP foto sessie.

11.45 uur - Einde van het formele gedeelte.Mogelijkheden tot het verkrijgen van inter-views.

12.00 uur - Buffet.

13.00 uur - Einde.

Inschrijven kan via de ESA website of viamevrouw Jocelyne Landeau-Constatin van hetESA / ESOC corporate communications office :[email protected].

Gui

dest

ar|

04-2

013

Page 45: Guidestar 04-2013

IInnhhuullddiiggiinngg ccooöörrddiinnaattiieecceennttrruumm vvoooorr rruuiimmtteewweeeerriieennsstteenn

045

Guidestar

|04-2013

Vrouwen in de ruimtevaart

Van de ruim 500 astronauten die sinds hetbegin van de jaren 60 een reis naar de ruimtegemaakt hebben, zijn er slechts 56 vrouw. Nietalleen op het gebied van astronauten ligt hetpercentage vrouwen een stuk lager dan hetpercentage mannen, maar ook in de rest vande ruimtevaartsector zijn vrouwen onderver-tegenwoordigd.

Van alle werknemers in de Europese ruimte-vaart is slechts 21 procent vrouw. En datterwijl vrouwen net zo goed werk kunnenverrichten als mannen, vindt Leila Lorenzoni.Ze is een van de sprekers tijdens de tiendeeditie van de netwerkbijeenkomst Woensdag-morgen.nl, die geheel in het teken staat vanvrouwen in de ruimtevaart. “Het is voorvrouwen lastiger om aan het werk te gaan inde sector omdat ze vooral vroeger minderkansen kregen om zichzelf te ontwikkelen danmannen.”

Lorenzoni is zelf sinds 1999 werkzaam in deruimtevaart. Zo hielp ze onder andere bij deontwikkeling van de Mars ReconnaissanceOrbiters, een satelliet die sinds 2005 in eenbaan om Mars draait. Daarnaast werkte ze alsingenieur aan de systemen die ervoor zorgdendat marsrover Curiosity veilig kon landen opMars. Hetzelfde werk doet ze nu voor ESA,waar ze Entry, Descent and Landing -ingenieur(EDL) is bij ExoMars, de Marsmissie waarbijgezocht gaat worden naar tekenen van levenop onze rode buurplaneet.

In haar rol als EDL-ingenieur is Lorenzoniverantwoordelijk voor de laatste stappen vande ruimtereis van ExoMars. “Wanneer hetvoertuig de atmosfeer van Mars binnen komtheeft het een snelheid van zo'n 20.000kilometer per uur. Mijn taak is om het systeemte ontwikkelen dat ervoor zorgt dat ExoMarsveilig kan landen. Dat begint met het gebruikvan een hitteschild, dat het voertuig afremt."

"Tijdens deze Entry -fase verliest ExoMars al 90

procent van zijn snelheid. Daarna kan deparachute uitgeklapt worden. Deze zorgtervoor dat de snelheid nog verder terugloopt,naar zo'n 100 kilometer per uur. WanneerExoMars op 2 kilometer boven de grond isworden de motoren aangezet om het voertuignog net wat extra te vertragen zodat hijzachtjes kan landen.”

Tijdens Woensdagmorgen.nl ging Lorenzonivooral in op haar werk als EDL-ingenieur. “Ikgeef het publiek eerst een inkijkje in watandere landen de afgelopen decennia algedaan hebben op Mars. Vervolgens vertel ikover ExoMars en over mijn baan.” Dat detiende editie van de netwerkbijeenkomst inhet teken staat van vrouwen in de ruimtevaartwil niet zeggen dat ze zich zal bezighoudenmet de verschillen tussen de twee geslachtenin de sector. “Die zijn er namelijk niet. Ofwerken in de ruimtevaart iets voor je is heeftvooral te maken met je persoonlijkheid en nietmet je geslacht.”

Toch kan ze het verschil tussen het aantalmannen en de vrouwen in de sector nietontkennen. “Ik zie natuurlijk ook dat er hiermeer mannen rondlopen dan vrouwen. Maarik heb het gevoel dat dat met verloop van tijdgaat veranderen. Toen ik zelf bezig was metmijn doctoraat was ik bijvoorbeeld nog deenige vrouw in mijn jaar. Maar als ik naarklassen onder me keek zag ik dat daar alsteeds meer vrouwen in zaten. Daardoor zalhet percentage vrouwen in de ruimtevaartalleen maar gaan groeien.”

De volgende editie van Woensdagmorgen.nlvindt plaats op woensdag 3 april en duurt van8.30 uur tot 10.30 uur. Naast Lorenzoni zullenook Mindy Howard van astronauts4hire enOlga Motsyk van de TUDelft met deaanwezigen spreken.

Meer informatie:www.woensdagmorgen.nl

Page 46: Guidestar 04-2013
Page 47: Guidestar 04-2013

AAssttrroonnoommeenn oonnttddeekkkkeennggiiggaannttiisscchh sstteerrrreennsstteellsseell

Foto - De foto laat het enormenieuwe sterrenstelsel (blauw-wittekleuren) zien bovenop een optischbeeld uit de Digitized Sky survey. Deinzet laat het drietal sterrenstelselszien (bron: Sloan Digital Sky Survey).Het beeld is ongeveer 6.520.000lichtjaar in doorsnede. Bron: Astron.

Meer informatie :www.astron.nl

047

Guidestar

|04-2013

Artikel

ASTRO

N

Een team astronomen, geleid door ASTRON-sterrenkundige dr. George Heald, heeft een totnu toe onbekend, gigantisch radiostelselontdekt in beelden van een onderzoek dat dehele noordelijke hemel bedekt. De astronomenvonden het radiostelsel met de krachtigeInternationale LOFAR Telescoop (ILT),ontworpen en gebouwd door ASTRON. Metdeze telescoop voert het team LOFAR's eersteonderzoek van de hele noordelijke hemel uit,het zogenoemde ‘Multifrequency SnapshotSky Survey' (MSSS). Met de eerste beelden uithet onderzoek identificeerde dr. Heald eenenorme, nieuwe bron met materiaal dat isweggeslingerd uit het centrum van hetsterrenstelsel tientallen miljoenen tothonderden miljoenen jaren geleden, en datzich nu uitstrekt over een afstand vanmiljoenen lichtjaren in het heelal. Als ditnieuwe stelsel met het blote oog te zien was,zou het groter zijn dan de volle maan.

Het nieuwe stelsel is onderdeel van eencategorie objecten genaamd Giant RadioGalaxies (enorme radiostelsels, GRG's). GRG'szijn extreem groot in omvang, wat erop duidtdat ze ofwel heel krachtig zijn of heel oud. DeLOFAR-telescoop, die bestaat uit een netwerkvan antennes verspreid over Noord-Nederlanden Europa, is heel geschikt om stelsels zoalsdeze te vinden, omdat de telescoop uiterstgevoelig is voor zulke grote objecten en oplage frequenties opereert die geschikt zijn omoude bronnen op waar te nemen.

Het centrum van deze nieuwe bron isonderdeel van één sterrenstelsel van UGC09555, dat bestaat uit drie sterrenstelsels diedoor de zwaartekracht aan elkaar verbondenzijn. Het centrum, dat eerder al wel bekendwas, is 750 miljoen lichtjaar van de aardeverwijderd. Het heeft een plat radiospectrum,wat betekent dat de felheid van het stelselniet veel verandert bij grote veranderingen inde waarneemfrequentie. Dit is typisch voor ditsoort enorme radiostelsels.

Het MSSS-onderzoek wordt gedaan in eensamenwerkingsverband van verschillende

instituten en heeft als doel de hele noordelijkehemel op hele lage radiofrequenties (tussen30 en 160 MHz) in kaart te brengen. Hierbijwordt een eerste algemene scan gemaakt vande hemel, ter voorbereiding op meerdiepgaande waarnemingen.

De gevoeligheid en resolutie van de metingenzijn te vergelijken met eerdere onderzoekenmet klassieke radiotelescopen, zoals ASTRON'sWesterbork-telescoop, de Very Large Array(VLA) in Amerika en de Giant MetrewaveRadio Telescope (GMRT) in India.

Het MSSS-onderzoek is uniek omdat het opaanzienlijk lagere frequenties wordtuitgevoerd en daardoor nieuwe bronnen kanontdekken die in eerdere onderzoeken zijngemist. De ruime bandbreedte van MSSS isook nieuw in ‘all-sky'-onderzoeken, en zalworden gebruikt om aanvullende informatieover de waargenomen objecten te verkrijgen.

Het MSSS-team bestaan uit vijftig leden vanverschillende instituten uit onder andereNederland, Duitsland, het Verenigd Koninkrijk,Polen, Frankrijk en Italië.

Page 48: Guidestar 04-2013
Page 49: Guidestar 04-2013

Er is een kleine maar reële kans dat Mars door komeet2013 A1 Mars volgend jaar in Oktober zal geraaktworden. De kans dat Mars zal geraakt worden staat nuop 1 op de 2000. De kern van de komeet is tussen deèèn en de drie kilometer in diameter en hij komt er snelaan. Met 56 kilometer per seconde ofwel meer dan200 000 km per sec. Als de komeet Mars raakt zal dieeen explosie teweeg brengen die gelijk staat aan 35miljoen megaton TNT. Om even te vergelijken deastroïde die 65 miljoen jaar geleden de Aarde raakteen de dinosauriërs uitroeide was ongeveer 3 keer zosterk, ofwel 100 miljoen megaton. Een anderevergelijken die we kunnen maken is die met de komeetdie boven Rusland explodeerde in februari 2013 diegebouwen beschadigde en mensen omverblies.Bevatte 0,44 miljoen megaton aan energie. De komeetdie op Mars af stormt heeft 80 keer meer energie. Eenimpact betekend niet meteen het einde van NASA’sMars programma maar het zal het programmaveranderen net zoals Mars zelf zal veranderen. Wekunnen het zien als een groot klimaat experimentverteld Michael Meyer, hoofdwetenschapper van hetMars exploratie programma van NASA hoofdkwartier.Een impact zal heel was materie in de atmosfeergooien op Mars, stof, zand, water en een heleboelander puin, wat kan resulteren in warmer weer, welworden er dan problemen verwacht met de op zonne-energie aangedreven Mars rover Oppertunity . Curiosityzal er geen probleem door ondervinden omdat die opnucleaire energie werkt. Ook kan het dan voor desatellieten die rond mars draaien lastig worden om hetoppervlak te zien totdat het puin begint te dalen enterug op de grond valt. Toch blijft een directe impactonwaarschijnlijk. Er is dan ook nog 1999 op 2000 kansdat de komeet mars zal missen. Maar een scheervluchtvan de komeet zou ook al een groot event zijn, wantals de komeet heel dicht langs Mars scheert kan Marszich bevinden in de stoffige gas staart van de komeet.Dan zouden alle ruimtetuigen die momenteel werkenop Mars foto’s moeten kunnen nemen van de komeet.Onderzoekers zullen heel geïnteresseerd zijn om te zienhoe de staart van de komeet en de atmosfeer van Marsreageren op elkaar. Er kan een meteoor regen ontstaanof aurora’s op Mars. NASA zend een nieuw ruimtetuignaar Mars dat enkele weken voor de aankomst van dekomeet zal aankomen aan Mars om de atmosfeer vanMars te bestuderen. Genaamd Maven, die zal wordengelanceerd in november 2013. Toch zal het ruimtetuigniet volledig operationeel en klaar zijn voor hetobserveren van de komeet als die Mars bereikt. Bron:Tim De Blanck / 26-03-2013.

Het Pan-STARRS project, geleid door de University ofHawaii, lijkt voorlopig gered te zijn door een anoniemeparticuliere donatie van drie miljoen dollar. Pan-STARRS(Panoramic Survey Telescope and Rapid ResponseSystem) is een project waarmee groothoekopnamenvan de sterrenhemel worden gemaakt, o.a. omonbekende planetoïden en aardscheerders op tesporen. Oorspronkelijk zou Pan-STARRS uit vieridentieke 1,8-meter telescopen gaan bestaan, uitgerustmet digitale camera's met anderhalf miljard pixels,maar het project is inmiddels al teruggeschaald tottwee telescopen. De eerste, PS1, is in bedrijf sinds2010 op de vulkaantop Haleakala op Maui, Hawaii. Debouw van PS2 leek op de helling te staan als gevolgvan bezuinigingen van het Amerikaanse Congres. Departiculiere donatie maakt het nu mogelijk om debouw van PS2 toch te continueren. Pan-STARRS 1 heefttot nu toe 245 nabije planetoïden ontdekt, waarvan er

29 een mogelijke bedreiging vormen voor de aarde.Daarnaast ontdekte Pan-STARRS 19 kometen,waaronder de komeet die de afgelopen weken vooralvanaf het zuidelijk halfrond zichtbaar was. Bron: GS /22-03-2013.

Aan de Britse astrofysicus Stephen Hawking en eenteam van zeven wetenschappers dat aan dedeeltjesversneller van onderzoeksinstituut CERN inZwitserland heeft gewerkt, is vandaag in het ZwitserseGenève de hoogst gedoteerde wetenschapsprijsuitgereikt. Hawking en het team ontvingen elk deFundamental Physics Prize ter waarde van 3 miljoendollar (2,3 miljoen euro) van de Yuri Milner'sFundamental Physics Prize Foundation. Hawking namde prijs persoonlijk in ontvangst. Zijn dochterbegeleidde hem daarbij. Hawking zei zich "zeervereerd" te voelen. Hij kreeg de prijs voor zijn werkover zwarte gaten en kwantummechanica. Het CERNkreeg de prijs voor onderzoek naar het Higgs-deeltje.Yuri Milner is een Russische technologie-ondernemerdie de prijzen in juli van vorig jaar oprichtte. DeAmerikaanse acteur Morgan Freeman leidde deprijsuitreiking. Bron: EA / 20-03-2013.

‘Bidden’. Dat is het advies van Nasa aan de mensheidindien er morgen een grote asteroïde op aarde af zousuizen. Het hoofd van Nasa werd ondervraagd doorhet Amerikaanse Huis van Afgevaardigden over demogelijkheid dat een groot brok ruimtepuin de aardezou vernietigen. Die kans is aanwezig, zei CharlesBolden, en als we een dergelijke asteroïde te laat zien,is er niets meer dat we er aan kunnen doen. In sciencefiction is een dergelijke dreiging al vaak aan de ordegeweest. Meestal wordt de killer asteroïde danopgeblazen door een groep stoere mannen. Kan zoietsin het echt ook? Het antwoord is nee. De totale krachtdie nodig is om een grote asteroïde in twee helften tesplijten is vorig jaar berekend op 800 biljoenterajoules. De krachtigste bom op de wereld is SovjetTsar Bomba (door de Amerikanen Big Ivan genoemd)die een kracht heeft van 418.000 terajoules. Om deasteroïde om een groot object als de aarde te latensuizen, moet de bom bovendien op meer dan 8 miljardkilometer van de aarde exploderen. Alleen dan stortende brokstukken niet alsnog op aarde. Een dergelijkeafstand is alleen af te leggen als je jaren van tevorenaan de reis begint. Bolden vertelde op vragen vanpolitici dat Nasa ‘jaren’ nodig zou hebben om een rakette bouwen die een grote asteroïde tegen zou kunnenhouden. ‘Momenteel hebben we dergelijke technologieniet voorhanden’, zei hij. Bron: NASA / 22-03-2013.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Kamp : Space Expo - Space Camp 2013

Wil je trainen als een astronaut, leren over ruimtevaart en wetenschap en een superleuke vakantiebeleven met leeftijdsgenoten? Een unieke ervaring in Noordwijk aan Zee (StayOkay hostel),dichtbij het technisch onderzoekscentrum (ESTEC) van de Europese ruimtevaartorganisatie ESAmet een bezoek aan het officiële ESTEC bezoekerscentrum Space Expo. Veel ruimtevaart enwetenschap maar ook veel andere spelletjes en leuke en leerzame ervaringen, verschillendesporten, vrije tijd, excursies en sociale activiteiten. Het Space Kamp is een volledig georganiseerdkamp maar het is natuurlijk ook mogelijk om je alleen voor de dagactiviteiten in te schrijven...

Datum - 1 t/m 5 mei 2013. Toegang: 350 euro.Locatie - Sterrenlab, Rapenburg 15 te 2311 GE Leiden (NL). www.sterrenlab.com. [email protected]. 049

Guidestar

|04-2013

Page 50: Guidestar 04-2013

Erw

inLo

uagi

e

MMaassssaa eexxttiinnccttiieess eenn((bbuuiitteenn))aaaarrddss lleevveenn

050Foto - Grafiek die schematisch deverschillende biologische evolutiesop Aarde weergeeft. Bron: Pearsoneducation.

Art

ikel

‘Habemus papam’ klonk het in het avond-journaal toen ik aan dit artikel begon...

De kerk heeft de mensheid altijd beschouwdals superieur wezen, die zich in allerleiopzichten boven het dierenrijk verheft.

Voor Darwin was de mens echter gewoon hetproduct van een proces wat hij ‘de survival ofthe fittest’ noemde. Een langzaam uit-selecteren van die individuen die zich besthadden aangepast aan hun omgeving endaardoor het meest kans op overlevenhadden. Wat zich automatisch vertaalde ineen verhoogde kans op voortplanting.Diezelfde positieve eigenschappen werden dusaan de nakomelingen doorgegeven.

Op school leerden we dat het dierenrijk zichvan primitief tot complex leven hadontwikkeld, van eencelligen tot zeer complexemeercellige wezens. Dat leek de logica zelve.

Maar wat als de Aarde nu eens gekoloniseerdwas gebleven door procaryoten, eencelligenzonder kern, zoals die ongeveer 3,8 miljardjaar geleden op aarde verschenen ? Misschienzou juist dat het meest logische zijn geweest ?Laten we de evolutie van het leven op Aardenog eens overlopen. Misschien zal dat betereinzichten geven over hoe het leven opgeschikte exoplaneten kan ontstaan enevolueren.

Een overzicht... waarbij we in de vroegsteperiodes op geen 100 miljoen jaar min ofmeer kijken…

Zo’n kleine 4 miljard jaar geleden moeten dusde procaryoten (eencelligen zonder celkern)op Aarde zijn verschenen. Onder die groepvinden we onder andere de oerbacteriën ofarcheae, micro-organismen die zich thuis-voelen onder extreme omstandigheden vandruk, temperatuur, zoutgehalte en zuurte-graad. Ook de cyanobacteriën, waarvan deafzettingen bewaard zijn gebleven onder devorm van stromatolieten, behoren tot deprocaryoten. Zij zijn 2,5 miljard jaar geledenzuurstof beginnen vormen die zichoorspronkelijk bond aan ijzer in de Aardsegesteenten, maar uiteindelijk massaal in deatmosfeer werd gepompt. 1,5 miljard jaargeleden was de zuurstofrijke atmosfeer eenfeit.

Twee miljard jaar geleden zijn de eerste cellenmet kern (eucaryoten) verschenen.

Eén miljard jaar geleden verscheen het lagercomplex (meercellig) leven, zoals de sponzen,gevolgd door primitief dierlijk leven (bvbminiscule wormpjes van minder dan eenmillimeter groot).

550 miljoen jaar geleden volgde de

Gui

dest

ar|

04-2

013

‘cambrische explosie’, zo genoemd naar het‘plots’ verschijnen van een exploderendeverscheidenheid aan dierlijke fossielen in degeologische sedimentatielaag die afgezet is inhet cambrium (540-490 miljoen jaar geleden).Het gekendste fossiel uit die periode is detrilobiet.

Van eenvoudig naar complex

Waarom evolueert leven in de richting van‘eenvoudig’ naar ‘complex’, als het leven inzijn eenvoudiger vorm veel moeilijker uit teroeien is ? Zo kunnen veel bacteriën een kortverblijf in de ruimte overleven, maar dat kangeen enkel dier.

Is het überhaupt zelfs niet vreemd dat levendewezens van een onvoorstelbaar grotecomplexiteit (en dat is een spons zeker ook),en dus makkelijk uitroeibaar, zich al eenmiljard jaar weten te handhaven ?

Om het even welke catastrofe de aarde tebeurt gevallen is : bacteriën, die vanaf hetprille begin aanwezig waren 3,8 miljard jaargeleden, zijn sedertdien niet meer van deaarde verdwenen.

Het lijkt gewoon niet logisch iets zoingewikkeld te maken, als dat voor hetvoortbestaan niet nodig is of zelfs contra-productief werkt. Complexe wezens hebbengewoon meer kans uit te sterven.

Hoe complexer een organisme, hoe nauwer detemperatuurszone waarbinnen het kan levenen hoe juister de chemische samenstelling vande omgeving moet zijn. Hoe is dat te rijmenmet een steeds toenemende complexiteit in deaardse evolutie ?

Het antwoord ligt hem in de het aantalsoorten dat een bepaalde klasse of stam vandieren bevat. Het complexer wordende levenwas verplicht zich ‘in te dekken’ tegenverhoogd risico tot uitsterven door het‘uitvinden’ van heel veel soorten die deeluitmaakten van de zelfde groep. Raar maarwaar, ook al zijn bijlange niet alle bacteriëngecatalogeerd, het lijkt er op dat de grotegroep van de insekten onnoemelijk meersoorten bevat dan de microben.

Bacteriën betrouwen op hun intrinsiekeweerstand om te overleven, complex levenvertrouwt op haar grote variatie. En je kan hetook zo zien : massa-extincties selecteren juistdie groepen van complexe wezens uit, dieneiging hebben een grote variëteit aansoorten te vormen.

Biodiversiteit laat complex leven demassa-extincties overleven

De laatste 500 miljoen jaar heeft het leven

Page 51: Guidestar 04-2013
Page 52: Guidestar 04-2013

052

Gui

dest

ar|

04-2

013

mate de evolutie van het leven op aardebeïnvloed. Alhoewel de massa-extinctie van 65miljoen jaar geleden het meest tot deverbeelding spreekt, door het uitsterven vande dinosauriërs, is hij zeker niet de grootstegeweest. Dat was de Perm-Trias extincitie 251miljoen jaar geleden, ook gekend als ‘thegreat dying’, waarbij 90% van alle in zeelevende soorten en 75% van alle gewerveldelanddiersoorten verdween. Maar hetverdwijnen van de dinosauriërs, 65 miljoenjaar geleden, heeft wel het tijdperk van dezoogdieren ingeleid, doordat die meer ruimtekregen. Zodat de mens kon ontstaan.

De laatste vijf massa-extincties op aardehebben het volgende gemeen : ze zijn allen teherleiden tot klimaatsveranderingen al danniet in combinatie met een impact van eenasteroïde. Klimaatsveranderingen kunnen doorveel factoren getriggerd worden zoalsabnormaal hoge vulkanische aktiviteit metextreme C02-emissie of het verschuiven vande continenten.

Als we verder kijken dan de laatste 500miljoen jaar wordt alles wat waziger. Hetwordt moeilijker om de puzzelstukjes in elkaarte laten passen, gewoon omdat er door detand des tijds minder aanwijzingen zijn. Degrootste catastrofe aller tijden zal wellicht hetverschijnen van zuurstof in de atmosfeer zijngeweest. Een groot aantal bacteriën zal toenvan de aardbol zijn verdwenen of zullen zichin de diepten van de aardkorst hebbenteruggetrokken. Maar een goede miljard jaargeleden moet het allervroegste primitiefdierlijk leven onder de vorm van bijvoorbeeldmillimeter grote wormpjes in de zeeën zijnontstaan. Heeft ook die catastrofe, hetverschijnen van ongebonden zuurstof, uitein-delijk aanleiding gegeven tot deze ingewik-kelder levensvormen ?

600 miljoen jaar geleden had onze planeeteen ander probleem: ze was herschapen inéén grote sneeuwbal en indien de vulkanenniet contstant broeikasgassen in de atmosfeerhadden blijven pompen, was dit wellicht totop vandaag zo gebleven. Ook dit was een tijdvan massaal uitsterven van soorten. Ook nadie periode kreeg het leven een boost richtingmeer complexiteit : de cambrische ‘explosie’.

Eindelijk : geslachtelijke voortplanting

De kwetsbaarheid van complex leven werd dusopgevangen door het feit dat elke groepdieren een groot aantal soorten herbergde.Maar waarom en door welk mechanisme gaancomplexe diersoorten nu meer soorten gaanvormen ?

Gedreven wetenschappers rusten nooit, wantbij ieder antwoord komen er nieuwe vragenbij. Het antwoord op voorgaande vraag ligthem in de manier van voortplanting. Demeeste bacteriën geven hun genetischeinformatie gewoon onderling aan elkaar door.Indien mensen zich op die manier zoudenvoortplanten, dan zou het erop lijken alsofiedereen zijn chromosomen kon doorgevenaan iedereen, als een pakketje van hand tothand. Dit noemt men horizontalegenentransfer. Dit verklaart ook hoe makkelijkmicroben resistentie tegen antibiotica kunnendoorgeven. Eén pot nat, één grote pool vangenetische informatie. Onmogelijk te zeggenwie vader of moeder is, laat staan dat we eenstamboom kunnen maken via genetischonderzoek hoe de ene soort microbe uit deandere is geëvolueerd.

Dieren doen het anders : nakomelingen krijgendeels genetische informatie van beide ouders.Verticale genentransfer dus, vrij vertaald :geslachtelijke voortplanting.

Op die manier kunnen we een stamboomreconstrueren via genetisch onderzoek. Op diemanier ontstaan ook concentraties aangenetisch materiaal en onstaan families dieafsplitsen in soorten. God heeft ons degeslachtelijke voortplanting niet cadeaugedaan om ons een pleziertje te gunnen… hijwilde ons gewoon laten overleven. Dat zal bijbuitenaardse wezens niet anders zijn.Habemus papam.

Foto - Tijdlijn van koraalriffen en deimpact van massa-uitstervingen hier-op. Bron: Vernon.

Meer informatie :http://coralreef.noaa.gov

kennis gemaakt met 5 grote massa-exitincties.Niet toevallig worden de meeste van diemassa-uitstervingen genoemd naar deovergang van de geologische periode waaropze betrekking hebben. Er wordt een duidelijkonderscheid gezien in sedimentaire gesteen-telagen voor en na de extinctie : fossielenverdwijnen en nieuwe soorten ontstaan. Hetlijkt er op dat een massa-extinctie telkensopnieuw een nieuwe prikkel gaf voor hetverschijnen van steeds complexere organis-men. Massa-extincties zorgen voor ruimtevoor zich ontwikkelende families, zodat ernieuwe soorten kunnen ontstaan maar gaantegelijkertijd die groepen uitselecteren diemeer variatie in soorten geven. Alleen diegroepen die een enorme variëteit in soortenbevatten, blijven bestaan.

Een illustratie van deze theorie vinden we inde aardse rifsystemen : een héél gevarieerdeleefgemeenschap van skeletvormende organis-men in ondiep water. Door deze eigenschapvan skeletvorming kunnen wetenschappersheel ver terug gaan in de tijd en zien wat ermet deze biotopen is gebeurd in het verleden.

Het blijkt dat tijdens de laatste vijf extinctie-golven zo goed als geen enkele soortoverleefde op ieder rif aanwezig op aarde. Ende verklaring is de volgende : ondanks het feitdat er op een rif een enorme variëteit vansoorten bestaat, is bijna elke soort lid van eenandere groep of familie. Met andere woorden,iedere overkoepelende groep organismen,heeft slecht een beperkt aantal soorten. Je zouhet kunnen vergelijken alsof er bij de groepvan de ‘vogels’ slechts twee soorten zoudenbestaan : de kip en de struisvogel. Dit maaktook heden ten dage een rif zo kwetsbaar,ondanks de enorm grote biodiversiteit. In debiologie spreekt men trouwens niet van‘groep’,maar in afdalende rang van stam,klasse, orde, familie,….Om als complex wezente overleven moet je tot een familie behorendie op zichzelf heel veel soorten bevat.

En buitenaards leven ?

Het lijkt er ook op dat het aardse leven enormveel geluk heeft gehad : de extinctiegolvenwaren net zwaar genoeg om de evolutie naarcomplexer leven te stimuleren zonder hetleven te steriliseren. Ook buitenaards leven opgeschikte exoplaneten zal dus enorm veelgeluk moeten hebben gehad. Naast het feitdat de aarde uniek is door zijn plaats én doorzijn vele zelfreguleringssystemen (zie vorigeartikels in de guidestar), maakt het de kans opbuitenaards complex leven klein. Evolueertbuitenaards leven automatisch van eenvoudignaar complex of zijn daarvoor ook catastrofalegebeurtenissen nodig die nieuwe soortenmeer ademruimte geven ? En als complexleven automatisch veel soorten betekent, danis het wellicht ook zo, dat op exoplanetenwaar complex leven geëvolueerd is, er nietalleen een populatie groene mannetjesaanwezig zal zijn, maar een heel scala aansoorten en levensvormen. Ook daar moet eenenorme biodiversiteit aanwezig zijn. Anders iscomplex leven gedoemd uit te sterven. Enzoals we verder zullen zien : ook buitenaardsewezens kennen het woord ‘sex’.

De vijf grote uitroeingscampagnes

De massa-extincties hebben dus in heel sterke

Page 53: Guidestar 04-2013

EESSAA''ss PPllaanncckk ssaatteelllliieettbbeevveessttiiggdd ssttaannddaaaarrddmmooddeell

Info - De Planck satelliet werdsamen met de RuimtetelescoopHerschel op 14 mei 2009 door deEuropese Ruimtevaartorganisatiemet een Ariane 5-raket, succesvolvanaf de lanceerbasis Centre SpatialGuyanais in Kourou in Frans-Guyanain de ruimte gebracht. De satellietbevindt zich in een baan om hettweede Lagrangepunt. Het doel vandeze satelliet is het meten vankosmische achtergrondstraling. Dit isde warmtestraling die kort na hetontstaan van het heelal met deoerknal is uitgezonden en nu pas,meer dan 13,7 miljard jaar later,onze regio van het heelal bereikt. Detemperatuur van de achtergrond-straling is in die tijd gedaald tot 3kelvin. Deze satelliet is vernoemdnaar de Duitse natuurkundige MaxPlanck.

Meer informatie :www.esa.int

053

Guidestar

|04-2013

Artikel

ESA/Redactioneel

Wetenschappers hebben vandaag de meestgedetailleerde kaart van de kosmischeachtergrondstraling – de 'afgekoelde' stralingvan de oerknal – gepresenteerd die ooit isgemaakt.

De kaart is gebaseerd op gegevens van deEuropese satelliet Planck. De kosmischeachtergrondstraling is ontstaan toen hetheelal nog maar 380.000 jaar oud was. Tot datmoment was de ruimte gevuld met een dichte'soep' van protonen, elektronen en fotonen(licht) met een temperatuur van ongeveer2700 °C. Toen de protonen en elektronen zichtot waterstofatomen verenigden, kreeg hetlicht vrij baan. Door de uitdijing van het heelalzijn deze lichtgolven uitgerekt tot micro-golfstraling met een bijbehorende tempe-ratuur van 2,7 graden boven het absolutenulpunt: ruim 270 graden onder nul. Dekosmische achtergrondstraling vertoontminimale temperatuurfluctuaties die hetgevolg zijn van kleine dichtheidsverschillen inde kosmische 'oersoep'. Uit deze dicht-heidsverschillen zijn later de sterren ensterrenstelsels voortgekomen. Tot zover hetstandaardmodel, dat voorspelt dat de materiein het heelal op grote schaal gezien homogeenis verdeeld en de temperatuur van de kosmi-sche achtergrondstraling in alle richtingen totop 1/100.000 graad gelijk.

Hoewel de nieuwe Planck-kaart in veelopzichten overeenkomt met wat astronomenop basis van dit standaardmodel verwachten,vertoont hij ook enkele subtiele kenmerken diedaarvan afwijken. Een van de verrassende

ontdekkingen is dat de fluctuaties in dekosmische achtergrondstraling op grotehoekschalen ongeveer tien procent zwakkerzijn dan het standaardmodel voorspelt.Daarnaast heeft Planck twee eerdereontdekkingen, gedaan door zijn Amerikaansevoorganger WMAP, bevestigt. De gemiddeldetemperatuur van het zuidelijke halfrond vande hemel blijkt iets lager te zijn dan die vanhet noordelijk halfrond. En op één plekbevindt zich een opvallend grote koele plekwaar nog geen goede verklaring voor is.

Afgezien van deze afwijkingen zijn de Planck-gegevens echter in zeer goede overeen-stemming met het nogal eenvoudige heelal-model waar astronomen al decennialanggebruik van maken. Op basis van die gegevenskan worden geconcludeerd dat het heelal voor4,9 procent uit normale materie (sterren,sterrenstelsels) bestaat en voor 26,8 procentuit donkere materie – materie die nietwaarneembaar is, maar wel aantrekkings-kracht uitoefent. Dat laatste getal ligt bijnadrie procent hoger dan eerdere schattingen.Het aandeel donkere energie, de geheim-zinnige kracht die het heelal steeds snellerdoet uitdijen, is navenant lager: 68,3 procentin plaats van 71,4 procent. Ten slotte hebbende Planck-gegevens ook een nieuwe waardeopgeleverd voor de Hubble-constante, hetgetal dat aangeeft hoe snel het heelal op ditmoment uitdijt. Dat blijkt 67,15 kilometer perseconde per megaparsec te zijn: drie procentminder dan de huidige standaardwaarde. Ooklijkt het heelal iets ouder te zijn dan eerdereschattingen lieten zien: 13,82 miljard jaar.

Evenement

Voorjaarsbijeenkomst KNVWSwerkgroep maan en planeten

Namens het bestuur van de KNVWS werk-groep Maan en Planeten heb ik het genoe-gen u uit te nodigen voor onze voorjaars-bijeenkomst en de algemene ledenverga-dering op 11 mei 2013 bij de SterrewachtLeiden.

De Leidse Sterrewacht is recentelijk uitge-breid gerestaureerd en behoort nu zowelbuiten als binnen tot een van de mooiste(historische) sterrewachten in Nederland.Alleen al een bezoek aan de sterrewacht isuw komst op 11 mei meer dan waard!

Het programma

10.00 uur - Ontvangst en koffie.10.30 uur - Opening en mededelingen doorde voorzitter.10.35 uur - Waarnemingsresultaten.

Jan Adelaar, waarneemleider (voor ditprogrammaonderdeel worden leden ver-zocht hun waarnemingsresultaten in devorm van foto’s, tekeningen en verslagente zenden aan de waarneemleider JanAdelaar: [email protected] )11.05 uur - Het isoleren van een teles-coop, zin of onzin ? Hans Dekker,voormalig directeur Opticon Optics.12.00 uur - Lunchpauze, voor broodjes ensoep zal worden gezorgd!

13.00 uur - Lichtvervuiling in Nederland.Wim Schmidt, voorzittter platform licht-hinder.13.45 uur - Rondleiding door de geheelgerestaureerde sterrenwacht.14.45 uur - Theepauze.15.15 uur - Jaarlijkse algemene ledenver-gadering.

Datum - Zaterdag 11 mei 2013. 10.00 uur t/m17.00 uur. Toegang: Onbekend.Locatie - Kaiserstraat 63 te 2311 GP Leiden (NL).

Page 54: Guidestar 04-2013

Kris

Chr

isti

aens

BBeellggiisscchhee bbeeddrriijjvveenn ggaaaann mmeeee--wweerrkkeenn aaaann ZZwwiittsseerrssee rruuiimmtteeppeennddeell

054

Foto - De Airbus A300 met op zijnrug de Zwitserse ruimtependel.Bron: S-3.

Meer informatie :www.s-3.ch

Art

ikel

Op 13 maart 2013 is het Zwitserseruimtevaartbedrijf Swiss Space Systems (S3)officieel voorgesteld aan de internationalepers. Swiss Space Systems wil een ruimte-pendel ontwikkelen en bouwen waarmee hetbedrijf kleine satellieten tegen een lage prijs inde ruimte kan brengen. Aan dit ambitieuzeproject werken ook enkele Belgische bedrijvenmee.

Het Zwitserse ruimtevaartbedrijf Swiss SpaceSystems werd in 2012 in Payerne opgerichtdoor Pascal Jaussi en stelt momenteel eentwintigtal mensen te werk. Aan het hoofd vanhet team van experts van Swiss Space Systemsstaat de Zwitserse astronaut Claude Nicollier.De oprichters van het bedrijf willen in detoekomst martleider worden in het lancerenvan kleine satellieten die niet meer dan 250kilogram wegen.

Swiss Space Systems hoopt vooral om delanceermarkt van de zogenaamde ‘nanosatel-lieten’ en ‘CubeSats’ te kunnen dominerenaangezien deze steeds vaker gebruikt worden.Dit wil men in de praktijk verwezenlijken dooreen kleine, onbemande ruimtependel teontwikkelen die op de rug van een AirbusA300 tot op een hoogte van tien kilometer zalgebracht worden. Eenmaal aangekomen opdeze hoogte zal de ruimtependel losgemaaktworden van het vliegtuig waarna het zijn vierraketmotoren tot ontbranding zal brengen.Hierdoor zal de kleine ruimtependel zich totop een hoogte van tachtig kilometer begeven.Aangekomen op deze hoogte zal deruimtependel zijn laadruim openen zodat devracht, samen met een ‘upper stage’

Gui

dest

ar|

04-2

013

rakettrap, kan uitgezet worden. De rakettrapzal vervolgens de satelliet, of andere vrachten,tot in de juiste baan om de Aarde brengenterwijl de ruimtependel terugglijdt naar deAarde. De onbemande ruimtependel zal ophet einde van missie als een normaal vliegtuiglanden op een luchthaven of commerciëleruimtehaven. Swiss Space Systems hoopt deruimtependel te kunnen ontwikkelen enbouwen met een bedrag van 185 miljoeneuro.

Voor de ontwikkeling en de bouw van deZwitserse ruimtependel gaat Swiss SpaceSystems samenwerken met het Franse bedrijfDassault, het Britse bedrijf Meggit en deBelgische bedrijven Sonaca en SpaceApplication Services. Sonaca uit Gosselies isvandaag de dag vooral bezig met de fabricagevan vliegtuigonderdelen en het in Zaventemgevestigde Space Applications Services isondermeer gespecialiseerd in de ontwikkelingvan software voor de ruimtevaart.

Hoofdsponsor van Swiss Space Systems is hetZwisers luxe horlogemerk Breitling. Ook zalhet Zwitserse bedrijf in de ontwikkeling van dekleine ruimtependel technologische begelei-ding krijgen van ondermeer het Europeseruimtevaartagentschap ESA, de KatholiekeUniversiteit Leuven en het Belgische VonKarman Institute onderzoekscentrum. Zohoopt Swiss Space Systems verschillendetechnologieën over te nemen uit ondermeerhet Europese Hermes ruimtevaartprogrammawaardoor men minder tijd in ontwikkelingmoet steken en hierdoor minder uitgavenheeft. Hermes was een Europees bemandruimteveer waarvan de ontwikkeling in 1993werd stopgezet omwille van een te hoogoplopend prijskaartje. Het Zwitserseruimtevaartbedrijf wil de eerste testvluchtenuiteindelijk al in 2017 uitvoeren. Na detestfase wil Swiss Space Systems vrachtenlanceren aan acht miljoen euro, wat veelminder is dan de huidige marktprijs. Deze lageprijs kan men verkrijgen als gevolg van hetherbruikbare concept van de ruimtependel enhet feit dat men veel minder brandstof nodigheeft ten opzichte van een klassiekedraagraket.

Voor het Belgische Von Karman Institute inSint-Genesius-Rode heeft Swiss Space Systemsal enkele lanceeropdrachten kunnen binnen-halen. Het bedrijf had ook graag tegen 2015een commerciële ruimtehaven gebouwd inPayerne vanwaar men de vluchten zaluitvoeren. Naast Zwitserland hebben ookMaleisië en Marokko al laten weten dat zewillen samenwerken met Swiss Space Systemsom een commerciële ruimtehaven te bouwen.

Page 55: Guidestar 04-2013
Page 56: Guidestar 04-2013

Reda

ctio

neel

EErr kkoommeenn ooppnniieeuuww hheeeell wwaatt bbooeeiieennddee aaccttiivviitteeiitteenn aaaann......

056

Foto - Verleden jaar zocht de stadOostende een unieke manier om delocale editie van het ' Dag van hetpark ' officieel te starten. Dus, zodacht onze voorzitter, waarom nietmet een echte countdown ! Bron:AEGvzw.

Meer informatie :www.aegvzw.be

Rubr

iek

-H

etA

EGni

euw

s

Kortnieuws

Het verslag van de recente bestuursverga-dering wordt binnenkort aan de leden over-gemaakt. Belangrijkste punt is dat we dekomende twee jaar wat minder publieke acti-viteiten zullen organiseren. Dit wegens deenorme drukte rond de diverse voorberei-dingen van onze eigen sterrenwacht.

De foto's al gezien van ons ' Space Night 'evenement ? Neen ! Ga dan als de bliksemnaar het fotoalbum op onze www.aegvzw.bewebsite. Daar kan je ook het VTM optredenvan onze webmaster en ruimteweer specialistSander V. terugvinden. Samen met letterlijkvele honderden foto's van al onze voorbijeactiviteiten.

Op zaterdag 19 april is er, in het lokaal, dejaarlijkse Algemene Ledenvergadering. Eenuitnodiging hiervoor, met programma, wordtnog deze week verzonden. Iedereen is er, zoalssteeds, van harte welkom !

Niet vergeten ! Deze maand zijn er uitzonder-lijk twee publieke voordrachten voorzien in deForum zaal van de openbare bibliotheek. Tweeabsolute aanraders overigens ! Zeg het door !

Vanaf deze maand kunnen de twee nieuwaangekochte zonne-telescopen, verkregen dank-zij een nieuw projectsubsidiedossier, gratisuitgeleend worden door onze leden. Let wel !Tijdens publieke activiteiten kunnen dezezonne-telescopen NIET uitgeleend daar wedeze zelf nodig hebben. De twee zonne-teles-copen zijn : 1 x Coronado PST H-alpha met 7 -21 mm oculair op een degelijk statief + 1 x 90mm refractor met Hershell wedge, Lunt 7 - 21mm oculair en degelijk statief (zwaar genoegom ook uw digitale camera aan te hangen).

De twee door Gustaaf Cornelis geschonkentelescopen zijn, na enig zoekwerk, een authen-tieke Fullerscope Dobson (1950) op originelemontering en een 15 cm f/30 PoppeCassegrain (1974). Beiden zijn het oerdegelijke

telescopen die echter wel een flinke oppoets-en opknapbeurt verdienen. Samen met de driezonne-telescopen en de onlangs afgewerkte15 cm Kutter telescoop zal de vereniging,tegen het einde van dit jaar, met de steun vande werkgroep kijkerbouw, over een flinkarsenaal eigen telescopen beschikken. Netzoals verleden jaar als streefdoel werd voorop-gesteld zodoende, tijdens publieke activitei-ten, de leden hun eigen materiaal niet langerdienen mee te sleuren (vanuit alle windstre-ken).

Deze maand is ons totaal vernieuwde forumgelanceerd. Een professioneel forum vooriedereen die geïnteresseerd is in sterrenkundeen ruimtevaart. In de brede zin. Met mogelijk-heid om een eigen fotoboek aan te leggen. Ennatuurlijk heel wat kennis te verwerven, vrien-den te maken, weetjes te ontdekken, enz...Kortom, bezoek en beleef ons vernieuwdeforum via : www.astroforum.be ! Doen !

Op zaterdag 26 mei aanstaande is er opnieuwhet ' Dag van het park ' te Oostende waaraanwe, zoals de traditie het wil, ook opnieuw aandeelnemen. Op onze uitgebreide stand tonenwe door middel van diverse telescopen de Zonaan de bezoekers, nemen we hen mee langs-heen het planetenpad en maken we vanzelf-sprekend reclame voor onze eigen locale wer-king. We willen dan ook een warme oproepplaatsen bij al onze leden om hierop aanwe-zig te zijn. Een, zoals je kan zien op boven-staande foto, zeer leuke en gemoedelijke acti-viteit. Absolute aanrader !

Er gaan concrete stemmen op om vermoede-lijk in september, in eerder beperkte kring, afte zakken naar Toulouse. Voor een viertal da-gen om het ESA vluchtleidingscentrum en Citél'Espace te gaan bezoeken. De kostprijs zal ver-moedelijk rond de 300 euro bedragen. Voortrein, hotel en toegangstickets. Eten niet inbe-grepen. Het plan wordt momenteel verderuitgewerkt. Maar wie nu reeds interesse heeftom mee te gaan laat dit het best zo spoedigmogelijk weten !

Gui

dest

ar|

04-2

013

Page 57: Guidestar 04-2013

EErr kkoommeenn ooppnniieeuuww hheeeell wwaatt bbooeeiieennddee aaccttiivviitteeiitteenn aaaann......

057

Guidestar

|04-2013

Activiteitenkalender

05 april - Voordracht - " Vier jaar ononder-broken waarnemingen met de Kepler satelliet– Een goudmijn voor onderzoek naarexoplaneten, dubbelsterren en asteroseis-mologie " door gastspreker Steven Bloemen(KULeuven). Info: NASA's Kepler satelliet speurtal sinds begin 2009 naar planeten rond verresterren. Kepler meet hiervoor quasi continu dehelderheid van ongeveer 150.000 sterren.Intussen zijn meer dan 2000 kandidaatplaneten geïdentificeerd, waaronder onver-wachte exemplaren zoals planeten ronddubbelsterren. We bekijken enkele belangrijkeontdekkingen en bespreken de implicaties vanhet Kepler-onderzoek op ons inzicht in hetaantal planeten dat er in onze Melkwegvoorkomt. De uiterst nauwkeurige waarne-mingen van Kepler zijn uiteraard niet enkelgeschikt voor het zoeken naar exo-planeten.We staan daarom ook even stil bij een aantalopzienbarende ontdekkingen op vlak vandubbelsterren en het onderzoek naar hetsterinwendige via asteroseismologie. Locatie :Forum zaal in de Openbare bibliotheek KrisLambert, Wellingtonstraat 7 te 8400 Oostende(B). Van 20.30 uur t/m 22.30 uur (of later).Gratis toegang !

12 april - Praktijk en practica. Vandaagwerken we verder aan de software databasevoor op onze Spacepage website. Locatie: AEGlokaal. Van 20.30 uur t/ m 22.30 uur (of later).

19 april - Geen specifieke activiteit !

26 april - Voordracht - " Astronomie in deoudheid " door gastspreker Gustaaf Cornelis(VUB). Info: De mens is van oudsher geboeiddoor de sterrenhemel. Laten we het verhaalbeginnen in Lascaux, vervolgens bezoeken weStonehenge, gaan even in op de Babylonischesterrenkunde om dan grondig de kosmologievan de Grieken te bestuderen, in het bijzonderde tradities van Pythagoras, Plato, Aristotelesen Ptolemaios. Uit talrijke vergelijkingen methet latere wetenschappelijke denken zal

blijken dat de manier van denken vroeger(Philolaos) nauwelijks verschilt van de wijzewaarop vandaag kosmologen (Penrose bvb.)de werkelijkheid beschouwen. Kosmologie isnatuurfilosofie. Docent wetenschapsfilosofieaan de Vrije Universiteit Brussel en deUniversiteit Antwerpen. De vakken gaan vaninleidingen filosofie, geschiedenis van dewetenschappen, kennisleer, argumentatieleer... tot mijn favoriet: wijsbegeerte van hetkosmologische denken. Mijn ouders gaven mijmijn eerste telescoop toen ik (1966) zowat 6jaar was - sindsdien wou ik alles van de sterrente weten komen. Ik studeerde sterrenkunde enfilosofie aan het RUCA, VUB, UGent enPolytechnische Universiteit van Athene. In1995 behaalde ik mijn doctoraatsdiploma aande VUB (over geschiedenis en filosofie van dekosmologie). In 2012 bracht ik mijn boek 'Hetgeheim van de kosmologie ontrafeld' uit bijASPeditions. De volgende boeken (klaar in2014) betreffen 'het denken van FrancisBacon', 'filosoferen over ruimte' en 'eerlijkewetenschap'. Locatie : Forum zaal in deOpenbare bibliotheek Kris Lambert, Welling-tonstraat 7 te 8400 Oostende (B). Van 20.30uur t/m 22.30 uur (of later). Gratis toegang !

03 mei - Voordracht - " Nieuwe ruimtevaart-naties " door Kris Christiaens. Info : We hebbenongetwijfeld allemaal wel al eens gehoord vanruimtevaartorganisaties als NASA, ESA enRoscosmos. Deze organisaties, en bijhorendelanden, zijn al sinds de jaren '50 en '60intensief bezig met de verkenning van hetzonnestelsel en hebben vrijwel permanentmensen in een baan om de Aarde. Naast dedrie grote ruimtevaartagentschappen bestaaner ook tientallen andere organisaties,afkomstig uit alle mogelijke landen, die delaatste jaren een bijzondere opmars maken inde ruimtevaart en ruimte-onderzoek. Locatie :Forum zaal in de Openbare bibliotheek KrisLambert, Wellingtonstraat 7 te 8400 Oostende(B). Van 20.30 uur t/m 22.30 uur (of later).Gratis toegang !

Zie onze website voor alle activiteiten !

Info - Wilt u meer te weten komenover onze boeiende vereniging ?Raadpleeg dan onze website waar ueveneens, in beknopte vorm, alleinformatie kan terugvinden in onzedownloadbare PDF kleurenfolder.

Meer informatie :www.aegvzw.be

Page 58: Guidestar 04-2013
Page 59: Guidestar 04-2013

Op het oppervlak van een komeet kunnen vrijgemakkelijk dipeptides ontstaan. Dat betekent nieuwesteun voor de hypothese dat de essentiële bouwstenenvoor het aardse leven zijn ingezaaid door kometen ofmeteorieten, melden Amerikaanse onderzoekers in hetAstrophysical Journal. Wat ze beschrijven is in feite eenvariatie op het Miller-Urey-experiment, dat ooit moestaantonen dat aminozuren onder aardse conditieskonden ontstaan. Dit keer simuleerden ze in een lab opHawaii de condities rond een komeet in de ruimte: eenbevroren klont van simpele moleculen zoals koolstof-dioxide, ammoniak, methaan, ethaan en propaan, ineen extreem hoog vacuüm bij tien graden Kelvin. Dieijsbal wordt blootgesteld aan kosmische straling,nagebootst door een hoogenergetische elektronen-bundel, en vervolgens eventjes opgewarmd tot 300 Kom de passage rond de zon en/of de entree in deaardse dampkring te simuleren. Na afloopdeponeerden collega’s van UC Berkeley hetveelgeplaagde ijs in hun Mars Organic Analyzer, eenlab-op-een-chip dat speciaal is ontworpen om metbehulp van capillair-elektroforese te zoeken naarbuitenaardse sporen van aminozuren. Tot nu toe schijnthet nog niet te zijn gelukt om er daadwerkelijk eentjemet een Marsexpeditie mee te sturen, maar voor ditsoort klusjes is hij prima geschikt. In het ijs trof hetinstrument minstens 9 van die aminozuren aan. Plustwee dipeptides: een glycinedimeer en een combinatievan leucine en alanine. Waarmee dus min of meer isaangetoond dat zulke complexe bouwstenen zichinderdaad moeten kunnen vormen in de ruimte, en datdus niet alle bouwstenen voor het leven per se op hetaardoppervlak (of liever: in de ocenanen) hoeven tezijn ontstaan. De volgende vraag is hoe lang deaminozuurketens in zo’n komeet precies kunnenworden als je lang genoeg wacht. En nu je het zegt,dat brok steen onlangs in Rusland zal toch niet... Bron:UC Berkeley / 06-03-2013.

Ruimtetelescoop Herschel stopt zeer waarschijnlijk einddeze of begin volgende maand met werken: dan heeftde Europese infraroodtelescoop al zijn vloeibare heliumopgebruikt, dat nodig is voor zijn observaties. Met eenspiegel van 3,5 m doorsnee is de op 14 mei 2009gelanceerde infraroodtelescoop de grootste enkrachtigste ooit die waarnemingen in de ruimte heeftgedaan. Aan boord bevinden zich drie instrumenten:de ver-infraroodcamera’s/spectrometers PACS en SPIRE,en de hogeresolutiespectrometer HIFI, die onder leidingvan SRON tot stand kwam. Begin mei wordt Herschelin een stabiele baan om de zon geparkeerd. Bron: AA /15-03-2013.

Slokt een mini-zwart gat de aarde op? Sommigedoemdenkers menen van wel. Wetenschappers knallendagelijks met hoge snelheid deeltjes op elkaar indeeltjesversnellers als de LHC, en daarbij zou weleensiets heel naars kunnen ontstaan, is de gedachte. Eenstudie door Frans Pretorius en William East vanPrinceton University wijst uit dat het maken van zo’nmini-zwart gat minder energie kost dat gedacht. Maardat wil niet zeggen dat we het zomaar even doen. Decomputersimulaties van Pretorius en East laten zienwat er gebeurt als twee deeltjes met een zo hoogmogelijk snelheid botsen. De energie van beidedeeltjes wordt samengebald tot een massa die dezwaartekracht tot zijn limiet duwt. Het resultaat is eenmini-zwart gat, is te lezen in Physical Review Letters.Maar geen angst: ondanks dat dit proces 2,4 maalminder energie kost dan gedacht, is het nog altijd

lastig zat om zo’n zwart gat te maken. Deeltjes-versnellers zullen miljarden maal zo veel energie nodighebben als ze nu kunnen maken en gebruiken. En hetzwarte gat zal even snel weer verdwijnen als hetverschenen is, doordat het zijn massa verliest door hetuitzenden van zogenaamde Hawkingstraling. Bron: M.Van Den Berg / 15-03-2013.

TNO leverde afgelopen maand de laatste zogenoemdesterrensplitser aan ESO. TNO werkt sinds 2007 aandeze star seperator-technologie, die het mogelijk maaktom twee objecten tegelijkertijd te observeren. Desterrensplitsers zijn bedoeld voor ESO’s Very LargeTelescope Interferometer (VLTI) in Chili, waarbij eenreferentiester gebruikt wordt om te corrigeren vooratmosferische storingen. Het beeld van de referentie-ster gaat naar de fringe sensor units, waarna deinterferometer tot op enkele nanometers nauwkeurigkan worden afgesteld. TNO ontwikkelde in totaal achtsterrensplitsers: vier voor de hulptelescopen en viervoor de grote spiegeltelescopen. Bron: TNO / 14-03-2013.

Tijdens een flyby van ruimtesonde Cassini ontdektensterrenkundigen een vreemde fluorescente gloei opSaturnusmaan Titan. De gloei was alleen zichtbaar aandagkant van de maan – de fluorescente kleur ontstaatalleen wanneer zonlicht op de gasmoleculen botst – enwas het sterkst te zien op een hoogte van 950kilometer van het oppervlak van Titan. Om welk gashet gaat, is volgens onderzoekers in Physical ReviewLetters nog onduidelijk. Een lichtspectrum van Cassini,die alle aanwezig gassen in Titans atmosfeer weer-geeft, laat een piek op 3,28 micrometer zien. Diegolflengte ligt in de buurt bij die van methaan, die eenpiek kent die zo sterk is, dat het de onbekende gas totnu toe verborgen bleef. De onderzoekers gokken dathet gas misschien behoort tot de groep van depolycyclische aromatische koolwaterstoffen (PAK). Dezekankerverwekkende stoffen zitten in sigarettenrook enaangebrand voedsel van de barbecue. Verder onder-zoek moet de precieze identiteit van het mysterieuzegas onthullen. Bron: M. Van Den Berg / 14-03-2013.

De Spanjaarden maken de ballon met cabine en SSBVdraagt het besturingssysteem bij dat moet zorgen vooreen veilige terugkeer. De zogenoemde bloon maaktgebruik van een heliumballon die de drukcabine voorzes personen naar een hoogte van 36 km brengt. Naeen zweefvlucht van enige uren op die hoogte keert decabine terug aan parachutes, waarbij het besturings-systeem ACRIDS zorgt voor een landing op degewenste plaats. Bron: AA / 15-03-2013.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Vertoning : We are astronomers

Een astronoom is al lang niet meer die kluizenaar, opgesloten in zijn grote koepel. Het zijnmannen en vrouwen die internationaal samenwerken en met de modernste technieken de hemelafspeuren. Elk stukje van de elektromagnetische puzzel helpt ons om ons beeld van hetuniversum te vervolledigen. Al deze informatie wordt opgeslagen in een astronomisch archief.Ook jij kan dit raadplegen en zo helpen om de mysteries van het universum te ontsluieren. Weeindigen de 360° projectie met 'de sterrenhemel van de avond'. Bij mooi weer volgt een bezoekaan de sterrenwacht onder begeleiding van een Astroranger.

Datum - 2 en 6 april 2013. 14.00 en 16.00 uur. Toegang: Onbekend.Locatie - Cosmodrome, Planetariumweg 18-19 te 3600 Genk. www.cosmodrome.be. [email protected]. 059

Guidestar

|04-2013

Page 60: Guidestar 04-2013

Mar

cva

nde

rSl

uys

DDeezzee mmaaaanndd ttee zziieenn......

060

Foto - Een occultatie of bedekking iseen astronomische gebeurtenis diemen kan waarnemen wanneer eenniet-lichtend hemellichaam tussende waarnemer en een verdergelegenlichaam – lichtend door ofwel stra-ling ofwel weerkaatsing van licht –passeert. Als dit verdergelegenlichaam slechts gedeeltelijk of perio-diek wordt verborgen, noemt mendit rakelingse of scherende occul-tatie (Engels: grazing occultation).Men spreekt van het verschijnsel(immersie) bij het verdwijnen vaneen ster bij bedekking door demaan, of van een satelliet bijbedekking door de planeet.

Rubr

iek

-Hem

elka

lend

er

April is een goede maand om het sterren-stelsel NGC4657 waar te nemen. Het sterren-stelsel is te vinden in het sterrenbeeld Jacht-honden en zijn schijnbare afmeting bedraagt1,2’. Het object komt om 16:11 uur op, gaatom 11:24 uur onder en staat om 01:50 uur inhet hoogste punt aan de hemel, op 70° bovende horizon. Er is een behoorlijke telescoopnodig om in een zwak en contrastarmhemellichaam als dit sterrenstelsel iets vandetails te kunnen zien.

Ma. 01 apr. (20.49 uur) - Io in conjunctie metEuropaDe Galileïsche maan Io staat 6,7” tenzuiden van Europa. Voor het waarnemen vande Galileïsche manen is een verrekijker opstatief al voldoende.

Di. 02 apr. (01.16 uur) - Callisto in conjunctiemet JupiterCallisto is in bovenconjunctie metJupiter. De satelliet beweegt vanaf de Aardegezien achter Jupiter langs, maar wordt nietbedekt. Callisto staat 2,7” ten noorden vanJupiter's noordpool.

Di. 02 apr. (04.12 uur) - Mercurius is in hetaphelium. De afstand van de planeet tot deZon is op dit moment groter dan gemiddeld:circa 0,467AE, of zo'n 69,818 miljoen km. Eenwaarnemer op Mercurius ziet de schijnbarediameter van de Zon ongeveer 2,1 maal zogroot als een waarnemer op Aarde, en deplaneet ontvangt circa 4,6 maal meer licht enwarmte van de Zon dan de Aarde.

Wo. 03 apr. (06.37 uur) - De Maan is in defase van Laatste Kwartier. De linker helft van

Gui

dest

ar|

04-2

013

de Maan is nu verlicht en de Maan is vooral inde late nacht en vroege ochtend zichtbaar.Rond, en vooral na Laatste Kwartier is eengoed moment om het maanoppervlak waar tenemen; Op de grens tussen het verlichte enhet donkere deel van de Maan gaat de Zonnet onder. De lange schaduwen van de bergenen kraterranden brengen een extra diepte-effect met zich mee en het oppervlak van deMaan krijgt daarmee een driedimensionaalkarakter, gezien door een kijker.

Do. 04 apr. (21.19 uur) - De Galileïsche maanIo staat op 3,7” ten zuiden van Europa.

Do. 04 apr. (23.45 uur) - Totdat Jupiter laagboven de horizon staat (rond 01:11) zijn vande Galileïsche manen van Jupiter alleenGanymedes en Callisto zichtbaar.

Za. 06 apr. (06.22 uur) De ster 46 Capricorni,een ster van magnitude +5,1 in het sterren-beeld Steenbok, wordt bedekt door de Maan(zie hieronder). Vanuit Utrecht is alleen hetbegin van de bedekking zichtbaar; de sterverdwijnt om 06:22 achter de verlichtemaanrand, 10° boven de horizon. De Maan isvoor 19% verlicht.

Za. 06 apr. (20.58 uur) - Europa's schaduw enGanymedes gelijktijdig zichtbaar op Jupiter'sschijfVan 20:58 tot 22:49 uur zijn Europa'sschaduw en Ganymedes gelijktijdig zichtbaarop Jupiter's schijf. Jupiter staat in het westenop een hoogte van 31° boven de horizon. DeZon staat 14° onder de horizon. Voor hetbekijken van een (schaduw)overgang is een

Info - Marc van der Sluysis postdoctoraal onder-zoeker aan de RadboudUniversiteit in Nijmegen.

Zijn werk richt zich op de evolutievan compacte dubbelsterren en hetwaarnemen van gravitatiegolven vanwitte dwergen, neutronensterren enzwarte gaten met LIGO / Virgo enLISA. Hij geeft regel-matig populairelezingen en maakt daarnaast depopulair wetenschappelijke website.

Meer informatie :http://hemel.waarnemen.com

Page 61: Guidestar 04-2013

061

Guidestar

|04-2013

telescoop met redelijk grote opening nodig.

Za. 07 apr. (07.52 uur) - Venus staat 38' tenzuidoosten van Mars (+1.4m). De dichtstenadering vindt in de Lage Landen plaats opeen hoogte van 6°, maar bij daglicht. Vanuitonze streken is er van de samenstand niet veelte zien. Venus heeft op dit moment eenhelderheid van -3,5m.

Ma. 08 apr. (06.12 uur) - De Maan staat 5.7°ten noordwesten van Mercurius (+0.3m). Dedichtste nadering vindt plaats op 1° onder dehorizon en in de schemering. De samenstandis vanuit de Lage Landen vrijwel onzichtbaar.

Ma. 08 apr. (23.44 uur) - De Galileïsche maanIo staat 7,1” ten zuiden van Europa. Voor hetwaarnemen van de Galileïsche manen is eenverrekijker op statief al voldoende.

Di. 09 apr. - De maand april is zeer geschiktom de bolhoop M53 te bekijken. De bolhoopstaat in het sterrenbeeld Haar van Berenice,heeft een magnitude van 7,7m en zijnschijnbare afmeting bedraagt 12,6’. Deopkomst van dit object is om 18:04 uur, deondergang om 09:25 uur en het bereikt zijngrootste hoogte om 01:47 uur, op 56° bovende horizon. Voor het waarnemen van eenrelatief helder en scherp deepsky-object alsdeze bolhoop is een verrekijker (op een statief)al voldoende, al geeft een (kleine) telescoopmeer details weer.

Wo. 10 apr. (11.35 uur) - Het is NieuweMaan. Vanaf de Aarde gezien staat de Maanin dezelfde richting als de Zon, zodat de verrekant van de Maan wordt verlicht en dedonkere kant van de Maan naar de Aardegekeerd is. Bovendien is de Nieuwe Maanalleen overdag boven de horizon. Vanwegedeze twee oorzaken kunnen we de Maan opdit moment niet waarnemen. Doordat deMaan zowel minimaal verlicht is, als 's nachtsonder de horizon staat, zijn de dagen rondNieuwe Maan een goed moment om deepsky-objecten waar te nemen. Er vindt in onzestreken geen zonsverduistering plaats,doordat de Maan 1,6° ten noorden langs deZon beweegt.

Wo. 10 apr. (16.24 uur) - De Maan staat 2.1°ten noorden van Mars (+1.4m). De dichtstenadering gebeurt in onze streken op 37°hoogte, maar bij daglicht. De samenstand isvanuit de Lage Landen vrijwel onzichtbaar.

Wo. 10 apr. (20.58 uur) - De Maan staat 2.5°ten noorden van Venus (-3.5m). De dichtstenadering vindt plaats op 2° onder de horizonen in de schemering. Vanuit onze streken is ervan de samenstand niet veel te zien.

Wo. 10 apr. (21.33 uur) - De planetoïde 27Euterpe, ize hier beneden, is in oppositie. Hetkleine planeetje, in het sterrenbeeld Maagd,heeft nu een schijnbare magnitude van slechts+9,8m. Er is daarom een telescoop met

redelijke opening nodig om het object tekunnen zien. Voor een waarnemer in Utrechtstaat Euterpe rond 01:49 uur in het zuiden, opcirca 32° boven de horizon. De kaart (ziehiernaast) toont de positie van de planetoïdeen sterren tot een helderheid van +10,6m.

Zo. 14 apr. - Dit is een goed moment in hetjaar om het sterrenstelsel M51, ook bekend alsde Draaikolknevel, te bekijken. M51 is tevinden in het sterrenbeeld Jachthonden, heefteen magnitude van 8,4m en een schijnbareafmeting van 11,0’. Het object is circumpolairen staat om 01:44 uur in het hoogste puntaan de hemel, op 85° boven de horizon, dusvrijwel in het zenit. Voor het waarnemen vandeepsky-objecten is de precieze datum minderbelangrijk dan een donkere, liefst maanloze,hemel. Om detail te kunnen zien in eenzwakker en contrastarm hemellichaam als ditsterrenstelsel is een redelijke telescoop nodig.

Zo. 14 apr. (00.42 uur) - Van 0:42 tot 0:43uur zijn Europa's schaduw en Ganymedesgelijktijdig zichtbaar op Jupiter's schijf. Jupiterstaat in het westnoordwesten op een hoogtevan 3° boven de horizon, dus kies eenwaarneemplaats met een vrije blik op dehorizon. De Zon staat 27° onder de horizon enhet is goed donker. Voor het bekijken van een(schaduw)overgang is een redelijk grotetelescoop nodig.

Zo. 14 apr. (11.14 uur) - De Maan staat 2,7°ten noorden van Aldebaran, de helderste stervan het sterrenbeeld Stier (+0,9m). Dedichtste nadering gebeurt in onze streken opeen hoogte van 19°, maar bij daglicht. Bekijkde samenstand rond 21:15 uur. De tweeobjecten staan dan in het westen, op eenhoogte van ongeveer 29°, 4,6° van elkaarverwijderd. De Maan is voor 18% verlicht.

Zo. 14 apr. (21.07 uur) - De Maan staat 2,6°ten zuiden van Jupiter (-1,6m). De dichtstenadering gebeurt in onze streken op 33°hoogte boven de westelijke horizon en in deschemering. Bekijk de samenstand rond 21uur. Het tweetal staat dan zo'n 34° boven dewestelijke horizon, 2,6° van elkaar vandaan.De Zon staat slechts 4° onder de horizon. DeMaan is voor 18% verlicht.

Zo. 14 apr. (21.12 uur) - Van 21:12 tot 0:40uur (15 april) nemen we alle grote

Foto - Planetoïden (of asteroïden)zijn stukken materie die zich evenalsplaneten en dwergplaneten in eenbaan om de Zon bewegen. Er zijn erinmiddels ruim 300.000 bekend.Verreweg de meeste hebben banentussen de planeten Mars en Jupiter.De grootste zijn bijna 1000 kmgroot, maar de overgrote meerder-heid is zo klein als stof. Die laatstenzijn met een telescoop niet waar-neembaar, maar ze komen veel-vuldig als vallende sterren op aarde.Het materiaal is soms ijs en somssteenachtig, ijzer- of nikkelhoudend.

In 2010 maakte de Verenigde Statenbekend ernaar te streven eenbemande vlucht met terugkeer naarde Aarde te maken naar eenplanetoïde in 2025.

Page 62: Guidestar 04-2013

062

het liefst op statief, zijn kraters te zien, metname op de grens tussen het verlichte en hetdonkere deel van de Maan.

Wo. 17 apr. - April is een goede maand omde bolhoop M3 op te zoeken. De bolhoopstaat in het sterrenbeeld Jachthonden, heefteen magnitude van 6,4m en een schijnbareafmeting van 16,2’. De opkomst van dit objectis om 16:46 uur, de ondergang om 10:39 uuren het bereikt zijn grootste hoogte om 01:45uur, op 66° boven de horizon. Helder weer eneen donkere, maanloze hemel zijn belangrijkervoor het waarnemen van deepsky-objectendan de precieze datum. Zoek een donkerewaarneemplaats en kijk rond Nieuwe Maan,bijvoorbeeld in de week rond 10 april. Om eendonker moment zonder Maan te vindenkunnen de schemerdiagrammen in hethoofdstuk De Zon van pas komen. Voor hetwaarnemen van een relatief helder en scherpdeepsky-object als deze bolhoop is eenverrekijker (op een statief) al voldoende, algeeft een (kleine) telescoop meer details weer.

Do. 18 apr. (02.20 uur) - Mars is in conjunctiemet de Zon en beweegt vanaf de Aarde geziener achterlangs. De planeet is hierdoor op ditmoment onzichtbaar. Mars, de Zon en deAarde staan nu op één lijn. De planeet wordtniet bedekt door de zonneschijf, maarbeweegt er vanaf de Aarde gezien langs, 0,4°ten zuiden ervan. Dit is een moment waaropeen buitenplaneet ver (2,432 AE, ofwel 364miljoen km) van de Aarde staat en een kleineschijnbare diameter heeft (3,9”).

Do. 18 apr. (14.31 uur) - De Maan is in defase van Eerste Kwartier. De rechter helft vande Maan is nu verlicht en de Maan is vooral inde avond en vroege nacht zichtbaar. Om deMaan waar te nemen door een verrekijker oftelescoop is de tijd rond (en met name voor)Eerste Kwartier zeer geschikt. Op de grenstussen het verlichte en het donkere deel vande Maan komt de Zon net op. De langeschaduwen van de bergen en kraterrandenbrengen een extra diepte-effect met zich mee

Gui

dest

ar|

04-2

013

Jupitermanen ten westen van de planeetschijfwaar. In toenemende afstand van de planeetstaan Io, Europa, Ganymedes en Callisto.Jupiter staat op een hoogte van 18° boven dewestnoordwestelijke horizon. De Zon staat 19°onder de horizon en het is goed donker. Omde Galileïsche manen van Jupiter te bekijken iseen stabiele verrekijker voldoende.

Di. 16 apr. - De maand april is zeer geschiktom het sterrenstelsel M83 te bekijken. Hetsterrenstelsel is te vinden in het sterrenbeeldWaterslang, heeft een helderheid van 7,6m eneen schijnbare afmeting van 11,2’. Deopkomst van dit object is om 22:50 uur, deondergang om 04:33 uur en het bereikt zijngrootste hoogte om 01:43 uur, op slechts 8°boven de horizon. Een waarneemlocatie meteen goede blik op de zuidelijke horizon isdaardoor noodzakelijk om het sterrenstelselwaar te nemen. Voor het zien van een relatiefhelder, maar vaag object als dit sterrenstelselis een verrekijker (op statief) voldoende, maareen telescoop is nodig om details weer tegeven. Zie de pagina M83 voor meer details.

Di. 16 apr. (00.21 uur) - De Maan staat in hetapogeum; het punt van zijn baan om de Aardedat het verst van de Aarde ligt. De afstandtussen de Aarde en de Maan bedraagt 404862km. Door de grotere afstand lijkt de Maan nukleiner aan de hemel te staan dan gemiddeld:29’30,9”. De Maan is op dit moment wassend,voor 19% verlicht en hij is vooral 's avonds inhet zuiden en aan het begin van de nacht inhet westen zichtbaar. Het kaartje toont deMaan om 21:14 uur in het sterrenbeeld Stier,op een hoogte van 38° boven de horizon, inhet westzuidwesten. Al met een verrekijker,

Foto - Het Zuidelijk Windmolen-stelsel M83 (Messier 83 / NGC 5236)is een spiraalvormig sterrenstelsel inhet sterrenbeeld Waterslang (Hydra).Het is een van de helderste sterren-stelsels aan de hemel, zichtbaar meteen verrekijker, en staat op ongeveer15 miljoen lichtjaar van de Aarde.

Page 63: Guidestar 04-2013

Foto - De bovenstaande hemelkaarttoont de sterrenhemel, met planeten,voor de huidige maand. Met dankaan Orion Optics voor het gebruikvan deze kaart. Bron: Orion.

063

Guidestar

|04-2013

en de Maan is daarmee duidelijk meer dan eengladde schijf, gezien door een verrekijker oftelescoop.

Vr. 19 apr. (21.22 uur) - Tussen 21:22 en 0:25uur (20 april) nemen we alle groteJupitermanen ten oosten van de planeetschijfwaar. Van binnen naar buiten: Io, Europa,Callisto en Ganymedes. Jupiter staat op eenhoogte van 16° boven de westnoordwestelijkehorizon. De Zon staat 17° onder de horizon enhet is goed donker.

Ma. 22 apr. (16.00 uur) - Het maximum vande meteorenzwerm Lyriden (zie hieronder)vindt vandaag plaats. Rond 06:00 uur staat deradiant van de zwerm in het hoogste punt (op

71°) aan de hemel. Onder ideale omstandig-heden zijn er van deze zwerm zo'n 13meteoren per uur te verwachten. De meteorenzijn snel en helder. Rond 05:45 uur gaat hetschemeren en om 06:28 uur komt de Zon op.Het beste moment om Lyriden waar te nemenis hierdoor rond 05:30.

De radiant van de zwerm staat dan ongeveer71° boven de horizon, in het zuidzuidoosten.De Maan is voor ongeveer 85% verlicht, maargaat om 04:41 uur onder. De piek van dezezwerm is relatief hoog, maar de duur van hetmaximum is met 8 dagen vrij kort, waardoorhet totaal aantal meteoren in deze zwermtoch niet al te groot is. Meteoren waarnemenkan zonder speciale instrumenten. Wanneerhet helder is, volstaat het blote oog, terwijleen ligstoel en warme kleding voor extra

comfort kunnen zorgen.

Do. 25 apr. (02.19 uur) - De Maan staat 54'ten zuiden van Spica, de helderste ster van hetsterrenbeeld Maagd (+1,0m). De dichtstenadering vindt bij ons plaats op 24° hoogteboven de zuidzuidwestelijke horizon. De Maanis voor 99% verlicht.

Do. 25 apr. (21.57 uur) - Het is Volle Maan.De Maan staat tegenover de Zon aan dehemel. We zien hierdoor de Maan vrijwel dehele nacht, en de verlichte kant van de Maanis naar de Aarde gekeerd. Hoewel de VolleMaan veel opvallender is dan iedere anderemaanfase, is dit niet het beste moment om deMaan waar te nemen. Doordat het zonlicht op

de Maan ongeveer uit de richting van deAarde komt zijn er vanaf de Aarde geenschaduwen van kraters en bergen op de Maante zien, wat ervoor zorgt dat er nauwelijkscontrast is op het maanoppervlak. Daar komtnog bij dat de Volle Maan andere, zwakkerehemelobjecten overstraalt, zodat deze niet ofnauwelijks zichtbaar zijn.

Do. 25 apr. (22.08 uur) - Maansverduisteringin de kernschaduw. Het maximum van deeclips gebeurt in onze streken op 9° hoogteboven de zuidoostelijke horizon.

Do. 25 apr. (01.54 uur) - De Maan staat 4,4°ten zuiden van Saturnus (+0,3m). De dichtstenadering gebeurt in onze streken op eenhoogte van 24° boven de horizon, in hetzuiden. De Maan is voor 100% verlicht.

Page 64: Guidestar 04-2013

064

Vr. 26 apr. (21.35 uur) - Van 21:35 tot 0:05uur (27/04) staan alle Galileïsche manen tenoosten van Jupiter. Van binnen naar buiten: Io,Callisto, Europa en Ganymedes. Jupiter staatin het westnoordwesten op een hoogte van13° boven de horizon, dus kies eenwaarneemplaats met een vrije blik op dehorizon. De Zon staat 15° onder de horizon.Om de Galileïsche manen van Jupiter tebekijken is een stabiele verrekijker voldoende.

Za. 27 apr. (21.52 uur) - De Maan is in hetpunt van zijn baan dat het dichtst bij de Aardeligt: het perigeum. De afstand tussen de Aardeen de Maan bedraagt 362268 km. Deschijnbare diameter van de Maan is groter dangemiddeld (32’59,1”), door de kleinereafstand. De Maan is krimpend, voor 97%verlicht en hij is vrijwel de gehele nachtzichtbaar; 's avonds in het (zuid)oosten entegen de ochtend in het westen ofzuidwesten. Het kaartje toont de Maan om02:43 uur in het sterrenbeeld Weegschaal, opeen hoogte van 19° boven de zuidelijkehorizon.

Zo. 28 apr. (10.27 uur) - Saturnus is inoppositie met de Zon. Voor een waarnemer opAarde staat de planeet tegenover de Zon aande hemel. Als gevolg daarvan komt Saturnusop rond zon-sondergang en gaat rondzonsopkomst weer onder. De planeet ishierdoor vrijwel de gehele nacht te zien.Daarnaast staat hij relatief dicht bij de Aarde,zodat hij helder en groot lijkt. Dit zijn idealeomstandigheden om Saturnus waar te nemen.Saturnus is met het blote oog als een heldere“ster” vrij gemakkelijk aan de hemel te vinden.Al met een verrekijker op een statief zijn deberoemde ringen van de reuzenplaneet teonderscheiden. Met een telescoop kunnenmeer details, zoals de schaduw van de ring opde planeet en de scheidingen in de ringenworden waarge-nomen, evenals de grootstemanen van Saturnus. Zie de maandelijkseslingerdia-grammen voor de manen van

Saturnus. Saturnus staat in het sterrenbeeldWeegschaal. De planeet heeft een helderheidvan +0,3m en zijn schijnbare diameter meet18,9”.

Zo. 28 apr. (23.11 uur) - Van 23:11 tot 23:59uur staan alle Galileïsche manen ten westenvan Jupiter. Van binnen naar buiten: Io,Ganymedes, Europa en Callisto. Jupiter staatin het westnoordwesten op een hoogte van 6°boven de horizon, dus kies een waar-neemplaats met een vrije blik op de horizon.De Zon staat 18° onder de horizon en het isgoed donker.

Di. 30 apr. (04.00 uur) - De meteorenzwerm-Virginiden bereikt zijn maximum. De radiant

van de zwerm staat rond 02:30 uur in hethoogste punt aan de hemel, op 31° boven dehorizon. Zelfs onder ideale omstandighedenzijn er van deze zwerm slechts zo'n 2meteoren per uur te verwachten. Rond 05:30uur gaat het schemeren en om 06:11 uurkomt de Zon op. De Maan komt om 01:23 uurop, is voor ongeveer 75% verlicht en kan flinkstoren; de zwakkere meteoren zullen hierdoorniet zichtbaar zijn. De piek van deze zwerm isrelatief laag, maar de duur van het maximumis met 44 dagen vrij lang, zodat in totaal tochnog een redelijk aantal meteoren te zien is.

Op zoek naar meer efemiriden, sterrenkaarten,baangegevens, deep-sky objecten, enz... Raad-pleeg dan de uitgebreide Deep-sky interactiefrubriek op de welbekende Spacepage website.

Gui

dest

ar|

04-2

013

Foto - Het perigeum is het punt ineen baan rond de Aarde dat hetdichtst bij het zwaartepunt van deAarde ligt. Op deze plaats beweegteen object (komeet, planetoïde,satelliet) in die baan zich het snelst.Het tegengestelde punt heetapogeum. Een algemener woord isperifocus of periapsis.

Page 65: Guidestar 04-2013

GGeeeenn sseexx iinn ddee rruuiimmttee ??

Foto - Star Trek (1968) was baan-brekend op allerlei vlakken. Zo Werdin de aflevering 'Plato's stepchildren'de eerste interraciale kus op deAmerikaanse televisie vertoond.Gevolgd door heel wat gelijkaardigsmet diverse buitenaardse deernes.Bron: Paramount Pictures.

065

Guidestar

|04-2013

Artikel

Redactioneel/Daily

Mail

Geruchten doen al meer dan tien jaar deronde dat astronauten seksexperimentenuitvoeren in opdracht van de Russische en / ofAmerikaanse overheid. Het bestaan van dezezogenaamde '220-mile-high club' wordt tot opvandaag echter hardnekkig ontkend. Boven-dien brengt recent onderzoek slecht nieuwsvoor kinky ruimtereizigers, want seks zonderzwaartekracht zou wel eens levensbedreigendkunnen zijn.

Experimenten op planten hebben aangetoondhoe verandering in zwaartekracht cellenbeschadigt en zo gevaarlijke ziektes kan uit-lokken. 'Zero gravity' zou een grote impacthebben op de lichaamsprocessen die betrok-ken zijn bij voortplanting, hersenaandoe-ningen en zelfs kanker. "We weten al langerdat mensen, dieren en planten ontstaan zijnals reactie op de zwaartekracht van de aardeen dat veranderingen voelbaar zijn", klinkt het.

Biologen aan de universiteit van Montrealhebben ontdekt dat zwaartekracht het'wegverkeer' van de cellen regelt die instaanvoor de groei en werking van de mannelijkevoortplantingsorganen in de stuifmeelbuis vanplanten.

De binnenkant van dierlijke en plantaardigecellen zijn als een stad, met fabrieken(organellen) die zorgen voor energieproductieen afvalverwerking. Een netwerk vansnelwegen binnen de cellen zorgt voorcommunicatie tussen deze fabrieken en vrachtdie binnen en buiten de cel moet wordengebracht. "Intracellulair transport is bijzondergevoelig voor storingen, met dramatischegevolgen voor de celfunctie. Hoe groot deimpact van een gewijzigde zwaartekrachtprecies is, is nog niet voldoende onderzocht",verklaart professor Anja Geitmann.

De biologen kozen voor de snelgroeiendestuifmeelbuis omdat het de drager is vanmannelijke spermacellen en dus een sleutelrolspeelt in de voortplanting. Specifiekestructuren binnen de cellen kregen eenkleurtje om te zien hoe de componenten

bewegen en hoe alles reageert op verande-ringen in de zwaartekracht. Met de techno-logie van de European Space Agency kondenze hyper- en microzwaartekracht simuleren.

"Net als bij mensen worden de spermacellentijdens plantseks naar het eitje gebracht viaeen cilindervormige buis. Anders dan bijzoogdieren, bestaat deze slechts uit één cel enworden er maar twee spermacellen uitge-stoten. Onze bevindingen brengen nieuwinzicht in hoe leven evolueert op aarde en hoeeen 'file' in het wegverkeer van de cellen, dieook in het menselijk lichaam voorkomen,kanker en ziektes als alzheimer kanveroorzaken", aldus Geitmann.

"We zagen dat wijzigingen in de zwaarte-kracht een verstorende werking had op hettransport binnen de cellen. Deze kennis heeftook een impact op de menselijke gezondheid,aangezien gelijkaardige effecten zeerwaarschijnlijk ook in onze cellen zichtbaarzouden zijn, zeker in neuronen, waarvoorintracellulair transport van cruciaal belang is",verklaart collega Youssed Chebli.

Hoewel mensen al meer dan 50 jaar in deruimte varen, blijft het gissen of er sinds deintroductie van gemengde bemanningsleden(1983) al vrijpartijen zijn geweest. NASAverbiedt seks niet expliciet, maar roept op omte allen tijde professionele standaarden hoogte houden.

Toch is het ondenkbaar dat ruimteseks nooitzal gebeuren, zeker nu de bemande missiesnaar Mars wellicht jaren zullen duren. Eenhoop seksueel gefrustreerde astronautenbehoort wellicht niet tot het scenario.Bovendien zou seks ook een natuurlijk deelvan het leven worden op een basis op Mars ofde maan, zeker als je je bedenkt dat ze strevennaar een zelfvoorzienende kolonie. En dan iser nog Virgin Galactic, die toeristische ritjes inde ruimte willen lanceren vanaf volgend jaar.Ze zouden zelfs al een aanbod van 1 miljoendollar gekregen hebben om een sex-in-spacefilm te maken.

Page 66: Guidestar 04-2013

KKoommeeeett PPaannSSTTAARRRRSS

066

Rubr

iek

APOD - Astronomy Picture Of the Day

Misschien heeft u inmiddels de komeet gezien,misschien gooide het weer roet in het eten.Terwijl komeet PanSTARRS zwakker wordt,zouden goed voorbereide waarnemers deverdampende ijsbal kort na zonsondergangnog steeds moeten kunnen vinden boven dewestelijke horizon — wellicht zelfs met hetblote oog. In de bovenstaande afbeeldingwerd vorige week de richting gewezen naarkomeet PanSTARRS (C/2011 L4) vanaf eenheuveltop bij First Encounter Beach inMassachusetts in de Verenigde Staten. Dekomeet is vernoemd naar de Pan-STARRSastronomische survey van de hemel waarin hijwerd ontdekt. Nu de komeet weer op weg isnaar de buitendelen van ons Zonnestelsel zalhij nog geruime tijd 's avonds zichtbaarblijven, maar hij zal binnenkort alleen nog metbehulp van een binoculair of kleine telescoopzijn te vinden. Foto: Chris Cook.

Gui

dest

ar|

04-2

013

Info - Rolf Jansen werktaan de School of Earth andSpace Exploration van deArizona State University

(College of Liberal Arts & Sciences)waar hij werkt aan hoge-resolutie H-alpha en UV-R beeldmateriaal vannabijgelegen sterrenstelsels verkre-gen door GALEX, HST en Spitzer. Hijis tevens, sinds 2005, de vertalervan de Nederlandse APOD editie.

Meer informatie :www.apod.nl

Page 67: Guidestar 04-2013

067

Guidestar

|04-2013

Wat is een komeet ?

Kometen zijn relatief kleine hemellichamen diein vaak erg elliptische banen rond een sterdraaien en uit ijs, gas en stof bestaan ("vuilesneeuwballen"). Wanneer een komeet dichtgenoeg bij een ster komt en warmer wordtsublimeert een deel van de materie waaruit zebestaat om een zogenaamde coma (eenatmosfeer) en/of een komeetstaart te vormen.

Vaak hebben kometen twee staarten: eenplasmastaart en een stofstaart, die allebei vande ster of de zon afgekeerd staan. Het vastedeel van de komeet is de komeetkern en kaneen doorsnede hebben van 1 tot 50 kilometer.De lengte van de gaswolk (coma) daaromheenkan sterk variëren: van 100 000 tot 1 000 000kilometer lang (tot meer dan 150 miljoenkilometer lang). De omlooptijd rond de ster

kan een paar jaar tot vele duizenden jarenbedragen.

Men neemt aan dat kometen restanten zijnvan de tijd van de vorming van onszonnestelsel, brokken ijs met afmetingentussen 1 en 50 km die in de buitenste delenvan de zonnenevel gevormd werden. Doorgravitationele perturbaties, veroorzaakt doorde zwaartekrachtsvelden van de groteplaneten, kunnen ze in hun elliptische banenterechtkomen waardoor ze in de binnenstedelen van het zonnestelsel kunnen komen.Van kometen met kortere omlooptijden wordtgedacht dat ze uit de Kuipergordel afkomstigzijn (buiten de baan van Neptunus). Kometenmet een langere omlooptijd hebben eenoorsprong verder van de zon, in dezogenaamde Oortwolk. Ze hebben daarmeeeen andere oorsprong dan planetoïden.

Page 68: Guidestar 04-2013
Page 69: Guidestar 04-2013

Plantenseks verloopt moeizaam wanneer er veran-deringen in de zwaartekracht plaatsvinden, zoals in deruimte. Dat blijkt uit nieuw wetenschappelijkonderzoek. De groei van pollenbuizen, de mannelijkegeslachtsorganen van planten, wordt sterk beïnvloeddoor veranderende zwaartekracht. Ook het transportvan stoffen die nodig zijn voor de groei vanpollenbuizen verloopt moeizamer in buitenaardseomstandigheden. Dat melden onderzoekers van deUniversiteit van Montreal in het wetenschappelijktijdschrift PLOS ONE. De wetenschappers kwamen tothun bevindingen door pollenbuizen van een Japanseroos te laten groeien in een centrifuge van deEuropean Space Agency in Noordwijk. Dit apparaatbootste omstandigheden na met meer of juist minderzwaartekracht dan op aarde. De onderzoekers kozenvoor pollenbuizen, omdat dit de snelst groeiende cellenin het plantenrijk zijn. Uit het mannelijk stuifmeel vaneen plant kan binnen enkele seconden een pollenbuisontstaan wanneer het in contact komt met eenstamper, het vrouwelijk seksueel orgaan van bloeiendeplanten. Uit het experiment in de centrifuge bleekechter dat pollenbuizen bij lagere zwaartekracht veelminder goed groeiden. De diameter van de buizen namtot acht procent af. Bij hogere g-krachten nam de diktevan de pollenbuis juist toe. Ook binnenin deplantencellen traden er problemen op. Het transportvan stoffen die de mannelijke geslachtsorganen latengroeien en functioneren werd ernstig verstoord door deveranderende zwaartekracht. Volgens hoofdonder-zoeker Anja Geitmann is het dan ook maar de vraag ofde aanleg van bijvoorbeeld een groentetuin op Marsmogelijk is. Meer onderzoek is nodig om uit te zoekenof en hoe bepaalde planten in buitenaardse omge-vingen zullen groeien. Maar het onderzoek heeftvanwege het gehinderde transport van stoffen binnencellen mogelijk ook consequenties voor de gezondheidvan menselijke ruimtereizigers. "Onze bevindingenhebben implicaties voor de menselijke gezondheid,omdat vergelijkbare effecten kunnen optreden inmenselijke cellen, zoals zenuwcellen waarbijintracellulair transport van stoffen cruciaal is", verklaartGeitmann op nieuwssite ScienceDaily. Bron: NU / 14-03-2013.

De planeet Mars beschikte in het verleden overomstandigheden die ontwikkeling van leven mogelijkmaakten. Dat blijkt uit een chemische analyse van eenmonster van een Marssteen. De Marsrover Curiosity,een voertuig ter grootte van een personenauto, boordeonlangs een gat in een steen en nam een kleine hapvan de boorstof om in zijn ingebouwde laboratorium teanalyseren. De steen bevatte kleimineralen die in eenomgeving met water zijn gevormd, zeiden weten-schappers van de Amerikaanse ruimtevaartorganisatievandaag in Washington. Die omstandigheden kunnengeschikt zijn geweest voor micro-organismen.Daarnaast werden er in het monster sporen vanzwavel, stikstof, waterstof, zuurstof, fosfor en koolstofaangetroffen. John Grotzinger van het CaliforniaInstitute for Technology: “We hebben een leefbareomgeving aangetroffen die zo geschikt voor leven was,dat je het water zou hebben kunnen drinken.” Eerderontstond al hoop op een wetenschappelijk teken vaneen waterig Marsverleden, toen de rover door eenoude rivierbedding reed. De volgende taak van deCuriosity bestaat uit het vinden van koolstof-verbindingen, essentiële bouwstenen voor organismenen een nog duidelijkere aanwijzing voor eventueelleven. Bron: AA / 18-03-2013.

De ruimtetrip van de Britse zangeres Sarah Brightmanstaat op de helling vanwege een mogelijke wijziging inhet vluchtschema naar en van het InternationaalRuimtestation ISS. Dat heeft het Russische staats-persbureau Ria Novosti op gezag van directeur-generaal Vladimir Popovkin van het Russisch ruimte-vaartbureau Roscosmos gemeld. De sopraan zou in2015 een trip van acht dagen maken. Maar Roscosmosen de Amerikaanse NASA overwegen nu die bezoe-kende missie naar een maand te verlengen. In datgeval gaat de stoel van Brightman in de Sojoez-capsulenaar een beroepsruimtevaarder, om wetenschappelijkonderzoek te doen. Vermoedelijk zal de aanduidingdoor het Europese Ruimtevaartbureau ESA gebeuren.Popovkin zei niet wanneer de beslissing valt en of detrip van de zangeres op een latere datum zou kunnendoorgaan. Tot nu toe hebben nog maar zes mannen enéén vrouw de exclusieve toeristische trip naar deruimte gemaakt. Brightman zou na een hiaat vanenkele jaren de draad weer opnemen. Rusland brakimmers het ruimtetoerismeprogramma in 2009 af. Deeerste ruimtetoerist in het ISS was de AmerikaanDennis Tito. Met het op stal zetten van de Amerikaansespaceshuttle en het voorlopig ontbreken van allebemand ruimtetransport in de VS staat Rusland alleenin voor het personenvervoer naar en van het ISS. Bron:S. Geukens / 18-03-2013.

De Verenigde Staten zijn dit jaar - na een onderbrekingvan 25 jaar - weer met de productie van plutoniumbegonnen. Hiermee kunnen ruimtesondes tijdenstoekomstige missies van energie voorzien worden,wanneer zonne-energie alleen niet voldoende is. Deruimtevaart gebruikt op grote schaal zonnepanelenvoor missies in het binnenste deel van het zonnestelsel.Maar voor bestemmingen verder dan Mars kunnen depanelen onvoldoende energie opwekken door hetzwakke zonlicht. Ruimtemissies die dieper de ruimte ingaan, maken al sinds 1970 gebruik van plutonium. Destroom wordt opgewerkt door een hoeveelheidplutonium die door natuurlijk verval warmte genereert.Deze warmte kan met een radio-isotoop thermo-elektrische generator worden omgezet in elektriciteit.De voorraad plutonium in de VS raakt echter op. In1988 stopte het land met de productie. De huidigevoorraad plutonium wordt geschat op slechts 16,8kilogram, meldt New Scientist. Samen met hetAmerikaanse ministerie van Energie probeerde NASAsinds een aantal jaar de productie van plutonium weerop te starten, en dat lijkt nu succesvol. In hetDepartment of Energy's Oak Ridge National Laboratoryin Tennessee is een paar gram ontwikkeld. De jaarlijkseproductie kan daardoor worden opgeschaald tot 1,5kilogram, aldus NASA. Bron: NASA / 19-03-2013.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Evenement : Rocket science launch day

Heb je zin om je handen uit de mouwen te steken en een raket te bouwen die alle records aandiggelen vliegt? Durf je het aan om deel te nemen aan een ‘waterrakettenwedstrijd’? Doe danmee aan de Rocket Science Launch Day!

De Universiteit Hasselt en Cosmodrome Genk dagen jongeren uit het 5e en 6e middelbaar uit omhet tegen elkaar op te nemen op woensdagnamiddag 17 april 2013. De leerlingen bouwen opvoorhand individueel, in groepjes of in klasverband een waterraket. De basisprincipes uit de fysicacentre of gravity en centre of pressure voor het bouwen van een waterraket zijn identiek aan dezevoor het bouwen van een echte raket.

Datum - Woensdag 17 april 2013. Vanaf 13.30 uur. Toegang: gratis.Locatie - Cosmodrome, planetariumweg 18-19 te 3600 Genk. www.cosmodrome.be. [email protected]. 069

Guidestar

|04-2013

Page 70: Guidestar 04-2013

Filip

Feys

DDee rreeiiss vvaann TThhoorr nnaaaarrhheett nnoooorrddeelliijjkk hhaallffrroonndd

070

Rubr

iek

-Sas

teri

aon

der

dest

erre

n

Wie een donkere zuidelijke hemel bezit, moetzeker de kijker eens richten op Thor’s Helmet.Dit prachtige object ligt circa 15000 lichtjarenver van ons en is ongeveer 30 lichtjaar inomvang. Deze emissie nevel bestaat uit 2onderdelen die gezamenlijk een mooi Deep-Sky object vormen. De NGC 2359 & IC 468 zijnmoleculaire wolken die in de buurt liggen vaneen Wolf-Rayet ster. Deze massieve (+ 20 zonmassa’s) sterren bevinden zich in een normaalstadium of hun evolutie. Het bijzondere is datze sterke zonnewind ontwikkelen waardoor zeopvallen door hun breed spectrum van heelheldere emissie lijnen. Deze sterren verliezenvlug hun massa en beïnvloeden zo demoleculaire structuur van de bijgelegengaswolk. Deze sterke winden veroorzaken deindrukwekkende boogvormen en de uitgerektenevelslierten door immense schokgolven.Eigenlijk zijn deze sterren supernova’s inwording. Maar het bijzonderste voor onsDeep-Skyer's is, hoe het object er zal uitzienonze kijker.

Toen ik dit object observeerde in België met de20” Newton was dit mijn impressie. Eenverhouding waar het beeldveld ongeveer 45’hemel bevat vond ik het best. De nevel is danongeveer 20’ groot met gebruik van een OIIIfilter. Wat mij onmiddellijk opvalt in de helderenevelstructuren is het nummer 6, deze bevatde ovaalvormige kern en een uitwaaierendenevelsliert richting west. Dit is het helderstedeel en bezit ook de meeste details van denevel. In het circa 4’ grote centrum zie ik eennevelige opening omgeven door concentrischenevelslierten. Een helder exemplaar start aande heldere Wolf-Rayet ster, HD 56925 en buigtnoordwaarts af om dan ten oosten aan tesluiten op het figuur nummer zes. Een tweedenevel sluier omsluit de Wolf-Rayet ster enloopt volledig door westwaarts om hetnummer 6 af te baken. Een reeks kleinefonkelende sterretjes scheren langs deoostelijke zijde van de nevelring. Maar wat ditcomplex mooi maakt, zijn de zwakkereneveldelen die zich in de vier windrichtingenuitstrekken. Om dit te kunnen observeren hebik moeten wachten op de donkere hemel hierop Kreta. Zelfde kijker met OIII en eenbeeldveld van 45'. Enorm verschil, het centrumis volledig gevuld met nevelachtige structurendie elkaar kruisen. De openingen tussen dezeslierten zijn niet meer overduidelijk aanwezig.Als ook verzinkt de rand van het centrale deelmeer in de nevelachtige omkadering.

Ten noord westen observeer ik het tweedehelderste deel die tamelijk scherp isafgebakend. Dit stuk verhelderd een weiniglangs zijn centrale as. Dit moet dan de tweedevleugel zijn op de helm van Thor en behorentot de IC 468. De arm ten zuid oosten is veelzwakker en vloeit randloos over in de ruimte.Dit kan ook gezegd worden van de andereaansluitende delen van de IC 468. Duidelijk

Gui

dest

ar|

04-2

013

aanwezig als groot boogvormig objectuitvloeiend in de achtergrond noordoostwaarts. Dit deel verbreedt naar hetuiteinde toe en verhelderd een weinig. Hetoostelijk deel is een fijne nevelband die veruitstrekt in de ruimte en licht gebogen is. Hetvalt op dat het helderste deel van dezenevelband volledig aan de noordzijde ligt inde nevelsliert. Voor wie geen GOTO monteringbezit kan starten vanaf de M50 (mag:5.9).Vertrek dan Zuidoost en na 3.5°, heb je deNGC 2353 (mag:7.1) dan verder ZZO 3.8°, omte stranden bij de NGC 2374 (mag:8). Eensdeze sterrenhoop in beeld dan 1.3°, naar hetwesten en je hebt Thor’s Helmet in beeld.

Info - Geboren in het jaar1961 te Tielt en opge-groeid in Meulebeke benik een West Vlamink in

hart en ziel. Mijn schoolperiode hebik dan ook doorgebracht in omstre-ken en later ook mijn beroep alshooggeschoold houtbewerker enlater als leerkracht aan het VTI teIzegem. Ik ben getrouwd in 1981met Chantal en samen hebben weeen dochter. Sharon is afgestudeerdals Bachelor in Elektro-Mechanica enChantal is professioneel kunstena-res. Reeds meer dan 30 jaar isastronomie een ver doorgedrevenhobby voor mij. Gestart met een 50mm kijkertje en lid van de VVS enlater van de werkgroep Deep-Sky enzonwaarneming is mijn hobbyveranderd in dagelijkse bezigheid.Bepaalde dromen om iets op testarten en mensen een kans tegeven om de sterrenhemel tebewonderen heb ik al tijd in mijgehad. Griekenland lag ons beidennauw aan het hart en de keuze wasvlug gemaakt voor een locatie waarsterren kijken vele nachten verze-kerd was. Nu voel ik mij thuis hierop Kreta en ben ik één van degelukkigen die van mijn hobby eenberoep heb kunnen maken.

Meer informatie :www.sasteria.com

Page 71: Guidestar 04-2013

071

Guidestar

|04-2013

wolkje zien en al naar gelang de kijkeropening een sterrenpatroon in de vorm vaneen langwerpige pijlvorm. Als ik terug ga in detijd en tussen mijn waarnemingen op zoek ga,vind ik mijn eerste vermelde beschrijving vande sterrenhoop NGC 2158 op de 1/11/1984.

De waarneming werd verricht met de 11cmNewton, mijn eerste spiegeltelescoop. Bij 41xeen klein groepje sterren die juistwaarneembaar is. Komt over als een ovaalzwak en zilverachtig neveltje. Bij 72xnevelachtig groepje duidelijk aanwezig maarzonder sterren in. Op 28/01/87 met de 25cmF/6 newton bij 72 x valt het groepjeonmiddellijk op als een ovalen zilverachtigkorreling vlekje. Bij 150x is het neveltjegedeeltelijk opgelost in een 10 a 15 talsterretjes die in één rij liggen. Op 10 december93 met de 30cm F5,8 dobson bij 59x komt hetneveltje granuleus over als een plat gedruktebolvorm. 98x circa 10 sterren zijn zichtbaar ineen trechtervorm omgeven door een nevel.141x de trechtervorm is gevuld met fijnefonkelende sterretjes. Bij perifeer waarnemenis er nog altijd een zwakke granuleuze nevelaanwezig. Bij 198x zijn een 20 tal sterretjeszichtbaar met een heel zwakke achtergrondnevel. Al deze waarnemingen zijn gemaakt inBelgië. Dus probeer het groepje op te zoekenen zie wat u kunt ontdekken.

Groeten, en wie weet ontmoeten weelkaar hier op het mooie Kreta !

Zoals gezegd reizen we noordwaarts naar hetsterrenbeeld Gemini. Daar vinden we nog eenpluimachtig object voor op de helm van Thor.

De IC 443 een SNR overblijfsel die goedgelokaliseerd ligt. Op 45' oostwaarts van dester Propus. Dit object heb ik meerdere malenkunnen observeren vanuit België, maar wasenorm zwak en aan de grens van de 20”Newton met OIII. Zeker waar ik toen woondein Izegem. In de donkere delen van België, zalhet met een 40cm kijker zeker gaan om ditzwak nevelstreepje waar te nemen. Hier op desterrenwacht is het langwerpig gebogenneveltje onmiddellijk zichtbaar met de LPRfilter. Een structuurloos nevelbandje met eenzwakke verheldering naar het midden toe. Metde OIII filter komt de ware aard naar boven.

Startend ten oosten in een puntvorm enuitwaaierende naar het noordwesten. In hetnoordwesten verbreedt de nevel, dit op 2/3van zijn lengte bevindt zich de kop. Daar splitshij zich ook open in twee afzonderlijke zwakkenevelslierten. Tussen beide is er nog steeds eenzwakke achtergrond nevel zichtbaar. Eenafzonderlijke zwakke verheldering iswaarneembaar iets ten zuidwesten in de kop.

De totale waargenomen lengte is circa 19' metde breedste zijde circa 5'. Vergeet niet voor degene met wat kleinere telescopen dat de M35heel dicht ligt. Een enorme verzamelingsterren in een diameter van circa 28' met eenmagnitude van 5.1. En voor wie iets dieper wilingaan in dit sterrenrijk gebied. Ga dan 25'zuid westwaarts van de M35 en daar vind jehet kleine groepje de NGC 2158. Vergrootgenoeg uit en volg een pijlvormige sterrenformatie in de M35. Deze wijst je in derichting van een 5' groot sterrengroepje meteen magnitude van 8.6. Je zult er een wazig

Page 72: Guidestar 04-2013

Info - Kennislink startte in2002 en is uitgebreid vaneen site met uitsluitendbèta wetenschappelijke

(= exacte) kennis naar een sitewaarop ook de inzichten van alfawetenschappen zoals taalkunde engammawetenschappen belicht wor-den. Het project is een opdracht vanhet Ministerie van Onderwijs,Cultuur en Wetenschap uitgevoerddoor de Stichting Nationaal Centrumvoor Wetenschap en Technologie.

Meer informatie :www.kennislink.nl

Roel

van

der

Hei

jden

OOppggeelloosstt:: kkoossmmiisscchhee ssttrraalliinngg kkoommtt uuiitt ssuuppeerrnnoovvaa''ss

072

Rubr

iek

-Ke

nnis

link

Een internationaal team van wetenschappersheeft met de Fermi-ruimtetelescoop ontdektdat hoogenergetische kosmische stralingafkomstig is uit supernova’s. Daarmee lossenze een mysterie op dat astronomen jarenlangbezig hield.

De aarde wordt continu bestookt met stralinguit de ruimte. Dat is niet alleen zichtbaar lichtof uv-straling van de zon, of de kosmischeachtergrondstraling. Ook zit daar kosmischestraling bij, voornamelijk protonen die meteen extreem hoge energie de dampkring vande aarde binnenkomen.

Hoewel er vermoedens bestonden over debron van deze straling kon dat nooit wordenbevestigd. Tot nu, want een groot team vanwetenschappers heeft bevestigd dat de restenvan supernova’s bronnen van kosmischestraling zijn. Hun bevindingen werden vorigeweek gepubliceerd in het wetenschappelijketijdschrift Science.

Supernova’s zijn sterexplosies. Ze kunnenontstaan doordat zware sterren aan het eindevan hun leven zonder brandstof (hoofdzakelijkwaterstof) komen te zitten en in elkaar stortenonder invloed van de zwaartekracht. Watdaarop volgt is juist weer een gewelddadigeuiteenspatting van de ster. Daarbij wordengeladen deeltjes, waaronder protonen, metbijna de lichtsnelheid het heelal in geslingerd.

Samen met zwarte gaten werden supernova’sgezien als mogelijk bronnen voor kosmischestraling. Van supernova’s is nu in ieder gevalaangetoond dat ze ook daadwerkelijkkosmische straling produceren; wat overigensniet wil zeggen dat zwarte gaten nuuitgesloten zijn als bron.

Lastig te detecteren

Normaal gesproken is het niet zo moeilijk ombronnen van bepaalde soorten straling aan tewijzen. Astronomen richten hun telescoop op

Gui

dest

ar|

04-2

013

Foto - Samengestelde afbeeldingvan de resten van supernova IC 443.In zichtbare (geel) en infrarodegolflengtes (blauw, cyaan, groen enrood) is de schokgolf te zien. Inmagenta is gammastraling te zien.Bron: NASA / DOE / Fermi LAT Colla-boration, NOAO / AURA / NSF / JPL-Caltech / UCLA.

Page 73: Guidestar 04-2013

OOppggeelloosstt:: kkoossmmiisscchhee ssttrraalliinngg kkoommtt uuiitt ssuuppeerrnnoovvaa''ss

073

Guidestar

|04-2013

de vermoedelijke bron en slaan aan hetmeten. Bij kosmische straling is dat ietslastiger. Aangezien de ‘straling’ uit geladendeeltjes bestaat wordt deze beïnvloed doormagnetische velden in het heelal, integenstelling tot straling bestaande uitfotonen (licht). Deze invloed zorgt ervoor datkosmische straling afgebogen kan worden. Zokan niet meer achterhaald worden waar destraling vandaan kwam en zien we het opaarde eigenlijk van alle kanten op onsafkomen.

De wetenschappers pasten daarom een tructoe. Ze keken niet naar de kosmische stralingzelf, maar naar gammastraling. Dat deden zemet de Fermi-ruimtetelescoop van NASA.

Op het moment dat de schokgolven vansupernova’s namelijk in aanraking komen metinterstellaire gaswolken veroorzaakt dezeinteractie gammastraling, die wel als eendirecte bron waar te nemen is.

Risico voor astronauten

Op aarde hebben we door de dampkring enhet aardmagnetisch veld niet zoveel last vankosmische straling. De astronauten in hetinternationale ruimtestation zijn echter mindergoed beschermd tegen het bombardementvan hoogenergetische deeltjes vanuit dekosmos. Door deze verhoogde dosis stralinglopen astronauten waarschijnlijk een hogerrisico op ziektes als kanker. Kosmische stralingwordt dan ook als een serieus probleemgezien voor bemande interplanetaire reizen.

Bron: Ackermann, M. et al., Detection of theCharacteristic Pion-Decay Signature in Super-nova Remnants, Science (15 februari 2013),DOI: 10.1126/science.1231160.

Zie de Kennislink website voor meer boeiendeartikels over dit en tal van andere thema's ...

Foto - Een 'artist impression' vaneen ster die supernova gaat. Bron:E. Lick.

Foto - Op grote hoogte neemt dehoeveel kosmische straling toe. Datkan schadelijk zijn voor astronautendie lange tijd in de ruimte verblijven.Bron: NASA.

Page 74: Guidestar 04-2013