Het GRATIS digitale magazine van de Astro Event Group vzw Jaargang 6 Oktober 2010

Sterrenkunde, klimatologie en ruimtevaart voor iedereen

Editoriaal

002

Patrick Jaecques is, naast grafischvormgever en hoofdredacteur vandit magazine ook oprichter en voorzitter van de Astro Event Group vzwuit Oostende. Een door passie gedreven levensgenieter die al meerdan een kwart eeuw lang het bredepubliek informeert over de hemelsewonderen.

Patrick Jaecques Redactioneel

003

Deze digitale nieuwsbrief is een nonprofitproduct van de Astro Event Group vzw uitOostende en heeft tot doel sterrenkunde,klimatologie en ruimtevaart te promoten naareen zo breed mogelijk publiek.De redactie bestaat uit: Patrick Jaecques(hoofdredacteur en grafisch vormgever), KrisChristiaens (redactie ruimtevaart) en SanderVancanneyt (redactie sterrenkunde). Vasterubrieken worden voorzien door Dirk Devlies,Kurt Christiaens, Marc van der Sluys, PhilippeVercoutter, Philip Corneille en Danny VanHoecke. Werkten mee aan dit nummer: PetraVanlommel, Elke D'Huys, Arjan van der Star,en David Erzeel. Zin om ook een artikel teschrijven of rubriek te onderhouden ?Contacteer dan de hoofdredacteur viainfo@astroeventgroup.be.De Astro Event Group vzw noch enige anderepersoon die in zijn naam optreedt isverantwoordelijk voor het gebruik dat zoukunnen worden gemaakt van de informatie indeze publicatie of voor eventuele fouten die er,ondanks de uiterste zorg bij de voorbereidingvan de teksten, nog in zouden staan. Tevensheeft de redactie alle nodige moeite gedaan omte voldoen aan de wettelijke voorschriften inzakeauteursrechten en om contact op te nemen metde rechthebbenden. Elke persoon diebenadeeld meent te zijn en zijn rechten wil latengelden wordt verzocht zich bekend te maken.

Er is een samenwerkingsverband met dewebsites: www.desterren.net en www.astronomie.be. Met de steun van volkssterrenwachtAstroLAB Iris en de Koninklijke Sterrenwacht.Door de steun van de diverse auteurs, de ledenen natuurlijk de sponsoren kunnen we dezedigitale nieuwsbrief gratis verspreiden.Deze nieuwsbrief is volledig ontworpen metgratis opensource en / of freeware softwarezijnde Scribus, Gimp, Foxit Reader, Inkscapeen Paint.net.Ook een enthousiaste lezer van ons magazine?Steun ons dan door lid te worden van onzedynamische vereniging. Het lidgeld, op jaarbasis, bedraagt slechts 15,00 euro. Kortom,stort het betreffende bedrag op rekening nr.:380019584270 (IBAN BE60 3800 1958 4270 /BIC BBRUBEBB) met vermelding van lidgeld2010 + je volledige naam en email adres. Zokunnen we deze GRATIS dienst blijvengaranderen. Alvast van harte dank !

Inhoudelijk

Melkwegstelsel NGC 4666 is hetmiddelpunt van deze nieuweopname die in zichtbaar licht isgemaakt met de Wide Field Imagerop de MPG/ESO 2,2 meter telescoop op de La Sillasterrenwacht inChili. NGC 4666 is een opvallendsterrenstelsel met veel stervormingen een ongewone 'superwind' vanuitgeblazen gas. Het was eerderwaargenomen in het rntgen metESA's XMMNewton ruimtetelescoop, en de nieuwe opname isgemaakt om objecten op derntgenwaarnemingen nader tebestuderen. Bron: ESO.

06 ESA Herschel telescoop vindt waterdamp rond ster.07 Media Nederlandse juf speelt hoofdrol in stripverhaal.08 De zon zet de natuurkunde op z'n kop.10 APP ontwikkeld ontsteker voor nieuwe Ariane V motor.12 NASA Onderweg naar Pluto.14 Rubriek Het AEG nieuws.16 Serie Licht in de sterrenkunde.20 Het gebruik van gebarentaal aan boord van het ISS.21 Rubriek Zijn er nog vragen ?22 Eureka daguitstap naar NoordFrankrijk.24 ESA Aardobservatie helpt bij ramp Pakistan.26 Nog een krater gevonden uit het KrijtTertair tijdperk.28 Rubriek Lancering in de kijker.30 Volkssterrenwacht AstroLAB Iris in de kijker34 ESA Formatievliegen in de ruimte met Proba 3.35 Media Bos dempt hittegolf op lange termijn.36 Perfecte kristallen komen uit de ruimte.37 Rubriek Astrofoto van de maand.38 Ruimteweer waarnemen met een Belgische satelliet.42 Hoe universeel zijn de natuurwetten ?44 Rubriek Hemelkalender.49 Media Elke entiteit heeft, volgens de kerk, een ziel.50 ESO Een nabije galactische soortgenoot.52 Rubriek Woord van de maand.56 Rubriek Observatoria wereldwijd.60 Rubriek De AEG activiteitenkalender.62 Rubriek Fotoboek70 Discovery klaar voor allerlaatste ruimtereis.72 AstroLAB Iris leden op bezoek bij Pic du Midi.76 Unieke oliebarometer op sterrenwacht Armand Pien.78 Sasteria onder de sterren.

Red. / ESARedactioneelRed. / M. HulspasRedactioneelPhilip CorneillePatrick JaecquesPhilippe VercoutterJacques Van OenePatrick JaecquesJeanPierre GrootaerdRed. / ESARed. / Adiel K.Kris ChristiaensFranky DuboisRed. / ESARedactioneelHarm KinkKoen van GorpP. Vanlommel & E. D'HuysL. van RooyenMarc van der SluysRed. / LBRed. / ESODirk DevliesPhilip CorneilleRedactioneelDanny van HoeckeJacques Van OeneGeert VandenbulckeRedactioneelFilip Feys

Informatief

Alle artikels, foto's en reclameblokkenvoor de volgende editie moeten bij deredactie binnen zijn tegen uiterlijkmaandag 27 oktober. Gelieve deze datumte respecteren !

Sterrenkundigen zijn erin geslaagd om meer teweten te komen over de mysterieuze donkereenergie in het heelal, door metingen te verrichtenaan een zwaartekrachtlens. De nieuweresultaten, die donderdag gepubliceerd worden inhet wetenschappelijke weekblad Science, levereneen 30% nauwkeuriger waarde op voor dezogeheten toestandsvergelijking van de donkereenergie. Donkere energie is de weinig zeggendenaam voor een mysterieuze 'antizwaartekracht'in het heelal, die ervoor zorgt dat de uitdijing vande lege ruimte in de loop van de tijd steedssneller gaat. Niemand kent de ware aard vandeze mysterieuze kracht de 'toestandsvergelijking' is een maat voor de verhoiudingtussen de druk en de dichtheid van de donkereenergie. Met behulp van de Hubble SpaceTelescope is de zwaartekrachtlenswerking inkaart gebracht van Abell 1689, een ververwijderde cluster van sterrenstelsels. Dezwaartekracht van de zichtbare en de donkerematerie in deze cluster buigt de lichtstralen vansterrenstelsels op de achtergrond af. Deafstanden en vluchtsnelheden (als gevolg van deuitdijing van het heelal) van die extreem ververwijderde achtergrondstelsels zijn nauwkeurigopgemeten met grote telescopen op aarde. Uitdie informatie, en uit de waargenomenvervormingen van de verre stelsels door delenswerking van de cluster, kon niet alleen dematerieverdeling in Abell 1689 worden afgeleid,maar ook informatie worden verkregen over detoestandsvergelijking van de donkere energie.Soortgelijke maar preciezere metingen in detoekomst zullen naar verwachting nog veelnauwkeuriger informatie opleveren over dedonkere energie, waardoor het uiteindelijkmisschien mogelijk is om de ware aard van de'antizwaartekracht' te achterhalen. Bron: NU.Het Office for Astronomy Development (OAD)van de Internationale Astronomische Unie (IAU)zal worden gevestigd in ZuidAfrika. Het bureauwordt gehuisvest bij de South AfricanAstronomical Observatory in Kaapstad. HetOAD gaat een breed scala aan activiteitencordineren, die deel uitmaken van hettienjarenplan 'Astronomy for the developingworld'. Dat plan is genitieerd door IAUvicepresident George Miley en borduurt voort op desuccessen van het Internationale Jaar van deSterrenkunde 2009, waaraan 148 landenhebben meegedaan. Het OAD gat een grootaantal ontwikkelingsactiviteiten uitvoeren,uiteenlopend van het inspireren van zeer jongekinderen in achterstandsituaties tot hetstimuleren van wetenschaps en techniekonderwijs en het trainen van docenten.Een gerenommeerde Amerikaanse sterrenkundige vermoedt dat buitenaardse wezensinmiddels kunstmatig leven hebben gecreerd.Dat schrijft hij in een nieuwe wetenschappelijkepublicatie. Wetenschappers die radiocontactproberen te bewerkstelligen met buitenaardsewezens, moeten rekening houden met het feitdat levensvormen op andere planeten ook vankunstmatige aard kunnen zijn. Dat schrijftastronoom Seth Shostak in hetwetenschappelijk tijdschrift Acta Astronautica.Als buitenaardse wezens radiotechnologiehebben uitgevonden, is de kans volgensShostak groot dat ze ook kunstmatig levenhebben gecreerd. Als je naar de tijdschaalvan de ontwikkeling van technologie kijkt, komter een punt dat je radio uitvindt verklaart dewetenschapper op BBC News. Op dat momentben je vindbaar voor andere bewoners van hetheelal. Maar een paar honderd jaar daarna zulje waarschijnlijk al intelligente machinesuitvinden. De mensheid zal dat vermoedelijkdeze eeuw doen.Shostak werkt voor het SETIinstituut, een organisatie die met behulp vancomputers van particulieren en radiotelescopen 005

naar buitenaardse intelligentie zoekt. Deastronoom is echter van mening dat dezoektocht te veel is toegespitst op biologischleven. Volgens de sterrenkundige zou hetproject zich meer moeten focussen op plaatsenin heelal waar veel materie en energieaanwezig is, omdat een dergelijke omgevingaantrekkelijk is voor kunstmatige intelligentie.Ik denk dat we tenminste een paar procent vanonze tijd zouden moeten zoeken in de richtingvan plaatsen die niet in de eerste plaatsaantrekkelijk zijn voor biologisch leven, maarwaar vooral kunstmatig leven zich zou kunnenschuilhouden, aldus Shostak. 03092010.Sterrenkundigen hebben een nieuwe methodebeschreven om planeten te wegen. De massavan de planeten in ons eigen zonnestelsel kanafgeleid worden uit de baanbeweging van hunmanen, maar die methode is niet extreemnauwkeurig. Precisiemetingen aan debaanbeweging van onbemande ruimtesondesleiden al tot veel nauwkeuriger resultaten. Eeninternationaal team van radiosterrenkundigenheeft nu echter een nieuwe methodegepubliceerd om planeten te wegen. Daarbijwordt gebruik gemaakt van waarnemingen aanpulsars kleine, compacte en snel rondtollendesterren die zeer regelmatig korte pulsjes vanradiostraling uitzenden. Een radiotelescoop diezich precies in het gemeenschappelijkzwaartepunt van het zonnestelsel bevindt, ziet dieradiopulsjes heel regelmatig aankomen. Depulsarwaarnemingen moeten dan ook altijdgecorrigeerd worden voor de baanbeweging vande aarde. Maar ook de zon beschrijft eenwiebelende beweging rond hetgemeenschappelijk zwaartepunt, als gevolg vande aantrekkingskrachten van de verschillendeplaneten. Daardoor ontstaat een extra variatie inde aankomsttijdstippen van de radiopulsjes. Doordie aankomsttijdstippen heel nauwkeurig temeten, in de loop van een groot aantal jaren, zijnal die bewegingen te achterhalen, en kan dus ookde massa van de verschillende planeten wordenberekend. De nieuwe methode bepaalt de totalemassa van een planeet, zijn eventueleringenstelsel, en zijn manen. Momenteel is depulsarmethode nog niet nauwkeuriger dan demetingen met behulp van ruimtesondes, maardaar kan volgens de astronomen in de toekomstverandering in komen. 03092010.Planeten die een baan beschrijven rond eennauwe dubbelster twee sterren die op heelkleine onderlinge afstand om elkaar heenbewegen lopen grote kans om met elkaar inbotsing te komen. Dat blijkt uit metingen van deAmerikaanse Spitzer Space Telescope die op19 augustus gepubliceerd zijn in AstrophysicalJournal Letters. Spitzer mat de infrarodewarmtestraling van drie nauwe dubbelstersystemen. Deze zogeheten RS CVnsterren(genoemd naar het prototype RS CanesVenaticorum, in het sterrenbeeld Jachthonden)bestaan uit twee sterren die op een afstand vanhooguit een paar miljoen kilometer om elkaarheen zwieren. De drie nauwe dubbelstersystemen blijken omgeven te worden doorgrote hoeveelheden warm stof. Dat kan geenstof zijn uit de ontstaansperiode van de sterren:dat zou in de afgelopen paar miljard jaar al languit het stelsel zijn weggeblazen. Er moet dussprake zijn van een continue productie vannieuw stof. De onderzoekers suggereren dathet stof afkomstig is van onderlinge botsingenvan planeetachtige objecten in een baan rondde dubbelsterren. Doordat de twee sterren inde loop van de tijd steeds dichter om elkaarheen gaan cirkelen, ontstaan zwaartekrachtsverstoringen in een eventueel planetenstelsel.Die kunnen leiden tot onderlinge botsingen,waarbij relatief kleine planetoden of volwaardigeplaneten compleet verpulverd worden.

Kortnieuws

Adaptieve optiek is een techniek die de kwaliteit vanoptische systemen verbetertdoor het effect van bestaande,snel veranderende storingen vooral atmosferische trillingen zo goed mogelijk te reducerenresp. te compenseren. Dezetechniek werd in de jaren 1970voor militaire toepassingenontwikkeld. Pas een kleinetwintig jaar later werd dezetechniek bij astronomischewaarnemingen vanaf de aardetoegepast. Bron: Wikipedia.

006

Wanneer een ster met eensupernova implodeert tot eenneutronenster, wordt zijnmagnetische veld veel sterker.Robert Duncan en ChristopherThompson, de auteurs van demagnetartheorie, berekendenin 1992 dat het magnetischeveld van een neutronenster,normaal al een enorme 108tesla, onder bepaaldeomstandigheden nog groterkon worden, tot meer dan 1011tesla. Zo'n sterk magnetischeneutronenster noemt men eenmagnetar. Bron: Wikipedia.

ESA Herschel telescoopvindt waterdamp rond sterESA Artikel

Kurt Christiaens is voormaligwerkgroepleider deepsky vande Vereniging Voor Sterrenkunde en huidig lid van...

Redactioneel Rubriek

007

Media Nederlandse jufspeelt hoofdrol in stripverhaal

008

De Zon is een bijna perfectebol met een afplatting diegeschat is op 0,000 008 77hetgeen betekent dat depooldiameter slechts 10 kmkleiner is dan de equatorialediameter. De Zon is niet vast,maar in plasmatoestand,waardoor verschillenderotatiesnelheden mogelijk zijn:de rotatiesnelheid aan deevenaar is sneller dan aan depolen. De rotatie aan deevenaar is ongeveer 25 dagenen aan de polen 35 dagen.Niettemin, door de continuveranderende positie van deAarde ten opzichte van de Zon(doordat de Aarde rond de Zondraait), is de waargenomensnelheid van de Zon rond haarevenaar ongeveer 28 dagen.

De zon zet denatuurkunde op z'n kopM. Hulspas Artikel

De mondiale temperatuurveranderingen van 1600 tot2000 berekend uit de gletsjerfluctuaties. De temperatuur isgegeven als de afwijking tenopzichte van de gemiddeldewereldtemperatuur tussen1961 en 1990. De verticalebalkjes geven de onzekerheidvan de berekening aan. Dewerkelijke temperatuur ligt met95% zekerheid tussen deuiteinden van de balkjes, dedikke lijn is de meestwaarschijnlijke temperatuur.

Voorbeelden van de tijdreeksen van veranderende gletsjerlengte. Een hokje naar benedenop de verticale as betekent datde gletsjer een kilometer korteris geworden. De datapuntenzijn met elkaar verbonden toteen lengte veranderingsreeks.

009

010

Het voltallige Nederlandse APPteam dat zowel werkt aan hetontstekingsmechnisme van deAriane V alsook de gloednieuweVega draagraket van de ESABron: APP.

Redactioneel Artikel

APP ontwikkeld ontstekervoor nieuwe Ariane V motor

De NASA en U2 hebben een video uitgebrachtwaarop zij terugblikken op een jaar vansamenwerking in de ruimte en de 360 Degreeswereldtournee van de Ierse rockband, zo heefthet Amerikaanse ruimtevaartbureau vandaagmeegedeeld. Bij die samenwerking was ookBelgisch astronaut Frank De Winne betrokken.U2 benaderde de NASA in 2009 met het ideeom tijdens zijn wereldtournee een dialoogtussen de band en het InternationaalRuimtestation ISS in te voegen. De astronautenvan Expeditie 20 stemden toe en hebbengeregeld met U2 gepraat vooraleer eenvideostukje op te nemen dat de groep in zijnconcerten integreerde. Een van de leden vande twintigste bemanning van het ISS was FrankDe Winne. "Werken met U2 is atypisch voor deNASA", zei Bill Gerstenmaier, n van debonzen van het Amerikaanse ruimtevaartbureau. "Het initiatief heeft ertoe geleid datmeer mensen en andere mensen dan onzenormale doelgroep iets leerden over hetInternationaal Ruimtestation en het belangrijkewerk dat wij in de ruimte verrichten." De Winneen zijn Russische collega Roman Romanenkohebben volgens de NASA woensdag hetconcert van U2 in Moskou bijgewoond enhebben voor de show ook de groep ontmoetBron: Belga / EP / 01092010.Hij lijkt wat op The Stig maar rijdt met een heelandere bolide: een ruimteschip! Gas geven zouook wat moeilijk zijn voor Robonaut 2 R2 voorde vrienden want benen kreeg hij niet van zijnscheppers, ingenieurs van NASA. R2 zal innovember de eerste robot zijn die de ruimtewordt ingeschoten. En hij blijkt een praatvaar tezijn. Robonaut 2 zal mee het InternationalSpace Station (ISS) bevolken en takenuitvoeren die voor gewone astronauten "tegevaarlijk of te saai" zijn. R2 heeft armen,handen en vingers maar dus geen benen. Dieheeft hij nog te goed en er wordt aan gewerkt.Maar R2 blijkt vooral ook een eigen karaktertjete hebben. De voorbije maand hield hij fans opFacebook en Twitter uptodate over zijnaanstaande ruimtetrip. De man die R2'sberichten de wereld instuurt is Joe Bibby vanNASA. Die communicatieve taak neemt totenkele uren per dag in beslag. R2 heeft danook heel wat fans. "We krijgen alle soortenvragen", zegt Bibby aan news.com.au. Van'Ben jij familie van HAL 9000' tot meertechnische kwesties als 'Op welkbesturingssysteem werk jij?'" Bibby laat nogweten dat een heel team ingenieurs drie jaarlang werkte aan de creatie van R2. Bron: JV.Een Russische ProtonM draagraket heeftvandaag succesvol drie satellieten voor hetRussische satellietnavigatiesysteem Glonassgelanceerd. De zware Proton van raketbouwerKroenitsjev vertrok om 2.53 uur Belgische tijdop de basis Bajkonoer in Kazachstan. Tussen6.26 en 7.12 uur Belgische tijd zette debaaninjector DM drie nieuwe Glonasssatellieten uit in de vooropgestelde baan. Allesis volgens het boekje verlopen. Denieuwbakken, elk 1,4 ton wegende kunstmanendraaien een cirkelvormige baan op 19.100 kmhoogte, met een inclinatie van 64,8 graden tenopzichte van de evenaar. Ze voegen zich bij 23eerder gelanceerde exemplaren waarvan ertwee als reserve dienen. Opdat Glonasshelemaal operationeel zou zijn, zijn er minstens24 satellieten nodig, aldus het Russischeruimtevaartbureau Roscosmos. Van de drienieuw gelanceerde gaat er n meteen inreserve. Er moeten dus nog eens driekunstmanen de ruimte ingaan om volledigeoperationaliteit te verkrijgen. Voor het einde vanhet jaar wil Roscosmos nog vijf Glonassenlanceren. Glonass, een tegenhanger van hetAmerikaanse gps en van het toekomstige 011

Europese Galileo, is in 1980 door hetRussische leger op de sporen gezet. Samenmet de neergang van de Russische ruimtevaartin de jaren negentig begon het systeem teslabakken. In december 2005 gelastte detoenmalige president Vladimir Poetin een snelleinhaalbeweging. Bron: AFP / LPB / 02092010.Een Russische kosmonaut betreurt dat hetRussisch segment van het InternationaalRuimtestation ISS geen douche heeft, zo heefthet Russische staatspersbureau Ria Novostigemeld. "Er zijn doekjes en handdoeken aanboord in plaats van een douche. Het is nietgemakkelijk zes maanden zonder te zitten.Bovendien bleken de handdoeken waarmee weons afveegden niet alleen klam te zijn maar ookkoud. Zelfs als ze een beetje wordenopgewarmd, koelen ze zeer snel af", zei OlegKotov, die in juni naar de Aarde is teruggekeerdna een verblijf van meer dan 160 dagen in hetISS. Het Amerikaanse segment heeft wel eendouche. Maar die is pas in februari 2008 naarboven gebracht door het ruimteveerEndeavour, aldus Novosti. Bron: Belga / ADV /03092010.Het Amerikaanse ruimtevaartbureau NASA steltvandaag de opties en aanbevelingen voor om33 mijnwerkers te helpen die al sinds 5augustus ingesloten zitten in een Chileensemijn, zo heeft CNN bericht. Door Chili ter hulpgevraagd omwille van de expertise die deNASA heeft in verband met het leven in eengesoleerde wereld, zijn woensdag experts vanhet ruimtevaartbureau aangekomen bij de mijnin Copiaco. In het bijzonder zullen ze ookhelpen het vehikel een kooi of capsule teontwerpen waarmee de kompels weer naarboven zullen worden gehesen. Dattransportmiddel moet beschikken over zuurstof,lucht en communicatieapparatuur. Volgens deChileense minister van Gezondheid JaimeManalich zal het telkens een uur tot anderhalfuur duren om een mijnwerker boven te krijgen.Dit proces zal dus ongeveer drie dagen vergen.Geciteerd door CNN, zei de minister ook dat dekompels als een team samenwerken. Elk heefteen specifieke taak toebedeeld gekregen. Demannen zijn gevraagd dag en nacht tesimuleren, en in shifts te slapen. Wie wakker is,ziet erop toe of de slapenden wel ok zijn. Bron:Belga / DEA / 03092010.De lancering van de eerste Deense en dooramateurs gebouwde draagraket is mislukt. Deraket moest vertrekken vanop een dobberendplatform, ter hoogte van het eiland Bornholm inde Baltische Zee. Na het vier keer stilgelegdeaftellen kwam bij de start alleen bruine rook uitde motor. Dit wijst erop dat het ontstekingsmechanisme niet heeft gewerkt, aldusdeskundigen. De twee Deense ontwerpersbeslisten dan maar voorlopig geen tweedepoging te wagen. Volgens ontwerper Kristianvon Bengtson is er een defect opgetreden metde hoofdklep voor de brandstof(toevoer),waardoor de motor geen zuurstof kreeg."Iedereen kan zich wel eens vergissen als menzelf een raket maakt", voegde hij eraan toe.Von Bengtson blijft met zijn partner PeterMadsen samenwerken om het "voor het eindvan de zomer 2011" opnieuw te proberen. Lukthet dan weer niet, dan bouwt het duo eennieuw en krachtiger prototype met noggeavanceerder technologie. De start wasvorige week al drie keer uitgesteld vanwegeteveel wind. Zondag waren deweersomstandigheden ideaal om de 9 meterhoge en 1,6 ton wegende HEAT1X/TychoBrahe te lanceren. Zij moet een 70 kilowegende astronautenpop 30 kilometer hoogbrengen, als prelude van bemande missiesbinnen enkele jaren. Bron: Belga / VSV.

Kortnieuws

SELENE (Selenological andEngineering Explorer), ookbekend onder de Japansebijnaam Kaguya, was hettweede Japanse ruimtevaartuigdat in een baan rond de maanwerd gebracht. De SELENEwas geproduceerd door deInstitute of Space andAstronautical Science enNASDA (nu beide onderdeelvan de Japan AerospaceExploration Agency, JAXA). Delancering vond plaats op 14september 2007. In totaaldraaide SELENA een jaar en 8maanden om de maan, waarnamen op 10 juni 2009 hetvoertuig bewust liet neerstortenop het maanoppervlak nabij dekrater Gill. De naam SELENEis afgeleid van de gelijknamigeGriekse maangodin. Debijnaam Kaguya komt uit hetoude Japanse volksverhaalTaketori Monogatari. Bron:Wikipedia.

012Artistieke impressie van descheervlucht van New Horizonslangs de dwergplaneet Pluto.Bron: Ed Hengeveld / PhilipCorneille.

Kris Christiaens / Philip Corneille Artikel

NASA Onderweg naar Pluto

013

Het AEG nieuws

014

De Astro Event Group vzw iseen nonprofit vereniging uitOostende voor volwassenendie genteresseerd zijn insterrenkunde, klimatologie ofruimtevaart. Naast de diverseactiviteiten voor haar eigenleden, zoals voordrachten,kampen, uitstappen, enz...,organiseren ze ook diversezaken voor een breed publiek.Van deze nieuwsbrief tot deorganisatie van de 'Starnights'starparty. Kortom, waarombent u nog geen lid ?

Patrick Jaecques Rubriek

Het VNpanel voor klimaatanalyse IPCC moetzijn management snel en ingrijpendveranderen om het hoofd te kunnen biedenaan de publieke bemoeienis met hetklimaatonderzoek. En aan de enormeuitbreiding van dat onderzoek, inclusief deongekende hoeveelheid literatuur die hetoplevert. Dat is de voornaamste conclusiewaartoe een onafhankelijke onderzoekscommissie gekomen is. De betreffendecommissie van de InterAcademy Council (eensamenwerking van een vijftiental academiesvan wetenschappen) was in maart door zowelde VN als het IPCC zelf verzocht deprocedures van het IPCC tegen het licht tehouden. Dat was kort nadat een aantal foutenwas ontdekt in het IPCCdeelrapport van 2007waarin de gevolgen van klimaatveranderingwerden beschreven. In de media is daarna hetbeeld ontstaan dat de IPCCrapporten nietlanger betrouwbaar waren. De commissie,onder voorzitterschap van de emeritushoogleraar economie Harold Shapiro(Princeton), heeft zijn conclusie vandaag aanVNsecretaris generaal Ban Kimoonaangeboden. Shapiro onderstreepte dat niet isgekeken naar de wetenschappelijke inhoudvan de IPCCklimaatrapporten. Alleen demanagementstructuur en de werkwijze van hetIPCC zijn onderzocht op doelmatigheid enovertuigingskracht. Wezenlijke tekortkomingenheeft de commissie niet gevonden. Zeconstateert dat het IPCC succesvol is geweestin het opstellen van de diverse klimaatrapporten. Wat het management betreft vindtde commissie wel dat dat professioneler moetworden dan het sinds 1988, toen het IPCCwerd opgericht, is geweest. De steedskritischer houding van het publiek maakt eenbelangrijke aanpassing noodzakelijk. Hetzittende bestuur reageerde traag en nietdoeltreffend toen de fouten werden onthuld,aldus de commissie. Zij stelt de oprichtingvoor van een 'uitvoerend comit' waarin ooknietklimaatwetenschappers zitting zoudenkunnen nemen. Het comit zou een seniorwetenschapper als uitvoerend directeurmoeten krijgen. De zittingstermijn van deIPCCvoorzitter (op dit moment RajendraPachauri) en de verschillende deelvoorzitterszou beperkt moeten blijven tot een termijn vanzes jaar (in plaats van het dubbele daarvan)om te voorkomen dat men vastroest inonwrikbare standpunten en visies. Verderbepleit de IACcommissie meer openheid bijde selectie van de auteurs die deverschillende klimaatrapporten opstellen. Ookzouden er strengere regels moeten komenvoor het gebruik van zogenoemde 'grijzeliteratuur', literatuur die niet de gangbarestrenge toetsing in een 'peer review' heeftondergaan, zoals overheidsrapporten enrapporten van de Wereldbank. Ten slotte moethet IPCC meer lijn brengen in de wijze waarophet onzekerheid in voorspellingen aangeeft.02092010.Een econoom die geboekstaafd stond als eenvan de grootste sceptici omtrent klimaatverandering, heeft zijn mening drastischherzien. De man erkent dat de opwarming vande aarde de grootste bedreiging voor onzeplaneet is, en wil een fonds van 100 miljarddollar (een kleine 79 miljard euro) voor de strijdtegen global warming, meldt The Guardian. DeDeen Bjorn Lomborg beschuldigde wetenschappers, actievoerders en media er lange tijdvan dat ze de omvang van klimaatveranderingoverdreven. Men kon financile middelennuttiger aanwenden in de strijd tegendringende problemen zoals aids of malaria,vond hij. "Er wordt veel geld gespendeerd aande strijd tegen global warming, maar zeerweinig verwezenlijkt", klonk het. In een nieuw 015

boek, dat dit najaar wordt gepubliceerd,verandert de Deense econoom het geweervan schouder. In een opvallendekoerswijziging roept Lomborg op tot een fondsvan 100 miljard dollar om het probleem aan tepakken. Volgens The Guardian ziet hijklimaatverandering als 'ongetwijfeld een vande grootste bedreigingen voor dehedendaagse wereld'. Lomborg en een aantalandere economen vragen om meer geld vrij temaken voor het onderzoek naar hernieuwbareenergie. Daarbij noemen ze onder meerwindkracht, waterkracht, nucleaire en zonneenergie. Ook dringen ze aan op grotereinspanningen voor innovatieve klimaatprojecten, zoals het idee van 'cloud whitening',waarbij witte wolken zonnewarmte terugkaatsen. De voormalige klimaatscepticusontkent zelf dat zijn nieuwe voorstellen eenradicale breuk met zijn vroegere standpuntenbetekenen. "Mijn punt is altijd al geweest datdit niet het einde van de wereld is", zegt hij."Maar we moeten in kaart brengen watiedereen zegt, en we moeten geld uitgeven.Als we wereldwijd honderden miljoenenvrijmaken voor dit probleem, moeten weprecies weten hoe we het meeste waar voorons geld krijgen." De wetenschapper voegteraan toe dat hij zich niet wil beperken tot debekendste 'oplossingen' voor klimaatopwarming, zoals het terugdringen van CO2uitstoot. "Er zijn ook andere methodesdenkbaar, zoals investeren in technologie,klimaatinspanningen en het planten van meerbomen", zegt hij. Bron: HLN / TW / 01092010.Op de Europese Conferentie over Biodiversiteitin Gent is een VNrapport voorgesteld datlokale overheiden bewust moet maken van dekosten die de achteruitgang van ecosystemenmet zich meebrengt. Die schade weegteconomisch zwaarder dan de huidige financilecrisis, zegt Vlaams minister van Natuur JokeSchauvliege. Het rapport in kwestie 'DeEconomie van Ecosystemen en Biodiversiteit'(TEEB) bestaat uit vijf delen. Op deconferentie in Gent kwam studieleider PavanSukhdev van de VN het tweede deel officieelvoorstellen. In dat deel staan de lokale enregionale beleidsmakers centraal. Het drukthen op het hart dat ecosystemen een"gigantische" economische waarde hebben,terwijl de kosten van hun achteruitgang erghoog kunnen oplopen. Verschillendevoorbeelden tonen aan dat het ook anders kan.Zo verwijst de tekst onder meer naar de latenteopbrengst van Zwitserse bossen als middeltegen lawines (jaarlijks tot 3 miljard dollar, zo'n2,4 miljard euro) en de oppervlakte aanbeschermde natuur in een grootstad als Rome(40.000 hectares of een derde van de stad).Dichter bij huis illustreert een SintTruidensinitiatief de concrete economische voordelendie lokale overheden kunnen halen uit het inrekening brengen van ecosystemen bij deimplementatie van hun beleid. Zo beschermt deslimme aanplanting van bepaalde planten deLimburgse stad tegen "modderigeoverstromingen" na hevige regenval. Het 200pagina's tellende document wil ook anderegemeenten aanzetten bij nieuw beleid steedsoog te hebben voor biodiversiteit. Bron: Belga /TW / 09092010.Onderzoekers van de TU Delft gaan devorming van wolken observeren vanaf de gronden met satellieten tegelijkertijd. Ze hopen zoeen betere beschrijving te kunnen geven vanwolkenvorming onder verschillende weersomstandigheden. En daarmee meer inzicht teverschaffen in de rol van wolken in het klimaat.Het project wordt gefinancierd door hetNetherlands Space Office. Bron: NSO / 11092010.

Kortnieuws

Sinds het begin van detwintigste eeuw is de gemiddelde temperatuur met ongeveer 0,74 C gestegen. Dezetemperatuurstijging wordt zeerwaarschijnlijk veroorzaakt doormenselijke activiteiten: door hetverbranden van fossiele brandstoffen, ontbossing en bepaalde industrile en landbouwactiviteiten is de concentratieaan broeikasgassen in deaardatmosfeer sterk gestegensinds 1750. Modelberekeningen geven aan dat degemiddelde temperatuur opAarde tussen 1990 en 2100met 1,1 C tot 6,4 C stijgt. Metname temperatuurstijgingenvan meer dan 2 C zoudengrote veranderingen met zichmeebrengen voor mens enmilieu, door zeespiegelstijging,toename van droogte enhitteperioden, extreme neerslag en andere effecten.

Licht in de sterrenkunde

016

Philippe Vercoutter is voorzittervan volkssterrenwacht AstroLABIris te Ieper waarvan deAstronomische Contact Groepvzw deel van uitmaakt. Hij iseen zeer ervaren waarnemergespecialiseerd in het fotograferen van deepsky objecten.De golflengte is een belangrijkeparameter in de beschrijvingvan golven. Zo speelt het eenbelangrijke rol bij diversenatuurkundige fenomenen alsRayleighverstrooiing, diffractieen de Airyschijf. Oversystemen die afbeeldingenmaken kan over het algemeengesteld worden dat hetmaximaal oplossend vermogenrechtevenredig is met degebruikte golflengte. Dit speeltbijvoorbeeld een rol bijoptische opslagmedia zoals decd, dvd en Bluray Disc,waarbij door de steedstoenemende informatiedichtheid een kortere golflengte vanlicht nodig is om deze uit telezen. Bron: Wikipedia.

Philippe Vercoutter Serie (1/5)

017

Deze opname werd op 25 Juni2004 omstreeks 21.00 uur bijAstroLAB IRIS gemaakt (Ieper,Belgi). De lichtstralen vertrekken allen vanuit de Zon, onzedagster. De foto illustreert heelduidelijk dat licht zich rechtlijnigvoortbeweegt. Bron: PhilippeVercoutter.

018

Voorbeeld van een zonnespectrum met haar typische absorptieen emissielijnen.

Drie soorten spectra metbovenaan een continu spectrum, in het midden eenemissiespectrum en onderaanhet absorptiespectrum.

019

Deze opname van de Zon in Halfa licht werd door AstroLABIRIS lid Sbastien Kersten op 21mei 2004 gemaakt. In Halfa zietde Zon er normaal rood uit maardoor speciale digitale beeldbewerkingstechnieken wordt ditspecifieke rood omgezet naaroranje. In Halfa zijn zaken tezien die in het gewone lichtonzichtbaar blijven zoals bijvoorbeeld daar zijn protuberansen(uitbarstingen te zien aan de randvan de Zon) en filamenten (ditzijn protuberansen waar we rechtop kijken boven het zonneoppervlak).

020

Het bezoekerscentrum (toegang, winkel en cafetaria) metbovenaan rechts de gigantische koepel van 'La coupole'.Bron: Eureka.

Onder de koepel is er een zeerindrukwekkende tentoonstellingsruimte terug te vinden metdaarin oa een chte V1 en V2.Oude en nieuwe technologieontmoeten er elkaar, dankzijhet gebruik van een heuse 3Dtelevisie en twee overmaatsetablet 'touchscreen' computers.Bron: Eureka.

Jacques Van Oene Artikel

Het gebruik van gebarentaal aan boord van het ISS

De pas ontdekte 'buckyballs'bestaan uit zestig koolstofatomen en zijn reeds meer daneen kwart eeuw geledenvoorspeld te bestaan in hetheelal. Deze boeiendeontdekking werd gedaan doorhet team van de Belg Jan Camimet behulp van de Spitzerruimtetelescoop van de NASA.Bron: NASA.

Redactioneel Rubriek

021

Zijn er nog vragen ?

022

Het bezoekerscentrum (toegang, winkel en cafetaria) metbovenaan rechts de gigantische koepel van 'La coupole'.Bron: Eureka.

Onder de koepel is er een zeerindrukwekkende tentoonstellingsruimte terug te vinden metdaarin oa een chte V1 en V2.Oude en nieuwe technologieontmoeten er elkaar, dankzijhet gebruik van een heuse 3Dtelevisie en twee overmaatsetablet 'touchscreen' computers.Bron: Eureka.

JeanPierre Grootaerd Artikel

Eureka daguitstapnaar NoordFrankrijk

023

024

Gegevens van verschillendeaardobservatiesatellieten werden gebruikt om de overstromingen in Pakistan in kaart tebrengen. Kaarten zoals dezewerden samengesteld alsgevolg van de activering vanhet International Charter Spaceand Major Disasters. Bron:UNITAR / UNOSAT.

ESA Artikel

ESA Aardobservatiehelpt bij ramp in Pakistan

025

026

De locatie van de krater bijBoltysh in Oekrane die medeverantwoordelijk was voor hetuitsterven van de bekende Trex dinosaurir.

Adiel K. Artikel

Nog een krater gevondenuit het KrijtTertair tijdperk

Planetoden kleine, rotsachtige objecten die tussende banen van Mars en Jupiter om de zon heendraaien kunnen zich 'vermeningvuldigen', en zonlichtstaat aan de basis van dat voortplantingsproces. Totdie opzienbarende conclusie komt een internationaalteam van astronomen in een artikel dat deze week inNature verschijnt. De sterrenkundigen dedenonderzoek aan zogeheten planetodenparen: tweekleine planetoden die in vergelijkbare banen rond dezon bewegen. Baanberekeningen wijzen uit dat detwee objecten in zo'n paar zich enkelehonderdduizenden jaren geleden heel dicht bij elkaarbevonden. Bovendien is de kleinste van de twee altijdkleiner dan 60% van de middellijn van de grootste.Dat doet vermoeden dat ze ooit een dubbelplanetodevormden, zoals er inmiddels vele bekend zijn.Dubbelplanetoden ontstaan wanneer een klein objectonder invloed van de stralignsdruk van zonlicht steedssneller om zijn as gaat draaien, en uiteindelijk in tweestukken uiteenvalt. Dat proces treedt alleen op bijplanetoden die kleiner zijn dan een kilometer of tien,en vermoedelijk ook alleen bij planetoden die eenporeuze structuur hebben. Het nieuwe onderzoek,waarvoor onder andere metingen zijn verricht met eentelescoop op de Europese sterrenwacht op La Silla inChili, maakt duidelijk dat planetoden geen statische,saaie steenklompen zijn, maar dat ze in de loop vande tijd ingrijpende veranderingen ondergaan. 02092010.God heeft niets te maken gehad met de creatie van deaarde en het universum. Dat stelt de wereldberoemdenatuurkundige en kosmoloog Stephen Hawking in eennieuw boek. Een deel van zijn werk is donderdaggepubliceerd in de Britse krant The Times. Eerderschreef Hawking nog dat de wetenschap de rol vanGod bij het ontstaan van het heelal niet helemaal konuitsluiten. Maar in The Grand Design (Het groteontwerp) komt hij daarop terug. Het ontstaan van hetuniversum is een onvermijdelijke consequentie van denatuurkundige wetten, aldus de kosmoloog. Door dezwaartekracht is het mogelijk dat het universumzichzelf creert uit het niets, zo stelt Hawking.Spontane creatie is de reden dat er iets is in plaatsvan niets, de reden dat het universum bestaat enwaarom wij bestaan. Hawking schreef zijn boeksamen met de Amerikaanse onderzoeker LeonardMlodinow.De Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA gaateen ruimtesonde lanceren die onderzoek moet doennaar de hitte van de zon en het ontstaan vanzonnestormen. De ruimtesonde met de naam SolarProbe Plus is ongeveer even groot als een auto enmoet doordringen tot de atmosfeer van de zon. Hetvaartuig zal nog voor 2018 worden gelanceerd, zoheeft de NASA bekend gemaakt. Het is de bedoelingdat de ruimtesonde diverse experimenten gaatuitvoeren waarmee wetenschappers meer te wetenkunnen komen over de warmte van de zon en hetontstaan van zonnestormen die invloed uitoefenen opde aarde. Dit project stelt het menselijk vernuft instaat plaatsen te bereiken die nog nooit zijn bereiktdoor een ruimtevoertuig, verklaart projectleidster LikaGuhathakurta op nieuwssite Space.com. Voor heteerst zullen we in staat zijn om de zon aan te raken, teproeven en te ruiken. De Solar Probe Plus zalverschillende geavanceerde instrumenten bevatten,waarmee informatie kan worden verzameld. Zo moetde ruimtesonde het magnetisch veld van de zon inkaart brengen. Ook worden er tijdens de missie 3Dfotos van de atmosfeer gemaakt en zullen de kleinstedeeltjes in zonnestormen worden gedetecteerd. Deexperimenten die zijn geselecteerd voor de SolarProbe Plus zijn speciaal ontworpen om tweebelangrijke vragen te beantwoorden, verklaart DickFisher van NASA. Waarom is de atmosfeer van dezon zo veel warmer dan het oppervlak van de zon? Enhoe onstaat de zonnewind die de aarde en onszonnestelsel benvloedt?" "We worstelen aldecennialang met deze vragen en deze missie zou deantwoorden moeten kunnen opleveren, aldus Fisher.De Solar Probe Plus zal tijdens de missie wordenblootgesteld aan intense straling. Ook moet deruimtesonde temperaturen weerstaan van rond de1400 graden Celsius. Bron: NU / 03092010.De hoop op de aanwezigheid van organischemoleculen in de bodem van de planeet Mars is weeropgeleefd. Uit experimenten die de beide Vikinglanders dertig jaar geleden hebben uitgevoerd, leek tevolgen dat deze voor levende organismen crucialebouwstenen op Mars vrijwel compleet ontbraken.Maar een ontdekking die in 2008 is gedaan met deMarslander Phoenix werpt een ander licht op deresultaten van het Vikingonderzoek. Het draait 027

allemaal om de chemische stof perchloraat een sterkoxiderende verbinding, bestaande uit chloor enzuurstof. Perchloraat, dat in 2008 door Phoenix in deMarsbodem werd ontdekt, is onder normaleomstandigheden niet schadelijk voor organischemoleculen. Bij verhitting breekt perchloraat dezemoleculen echter juist snel af. Toen de Vikinglandersdestijds bodemmonsters na verhitting analyseerden,werden daarin slechts twee organische verbindingenaangetroffen: chloormethaan en dichloormethaan.Volgens Mexicaanse en Amerikaanse wetenschappers die nog eens goed naar de Vikingresultaten hebben gekeken, zijn dat nu juist de tweeverbindingen die overblijven als een bodemmonsterdat behalve allerlei organische moleculen kperchloraat bevat, wordt verhit. Een en ander betekentdat de Marsbodem wel degelijk rijk kan zijn aanorganisch materiaal. Of dat inderdaad zo is, zalmogelijk blijken nadat in 2012 de nieuwe mobieleonderzoeksrobot Curiosity op Mars is afgeleverd.Bron: NU / 03092010.Uit nieuw onderzoek met de Amerikaanseinfraroodsatelliet Spitzer blijkt dat de planetoden dierelatief dicht in de buurt van de aarde komenverrassend grote verschillen vertonen. Sommige vandeze zogeheten aardscheerders zijn donker van kleur,terwijl andere een lichte tint hebben. Ook hunchemische samenstelling varieert sterk. Spitzer ismomenteel bezig met een systematisch onderzoekvan zevenhonderd aardscheerders, waarvan erinmiddels honderd zijn bekeken. Hoewel de satellietgeen gedetailleerde opnamen van de kleinehemellichamen kan maken, bevatten deinfraroodgegevens wel informatie over huntemperatuur, grootte en samenstelling. Sommigekleine aardscheerders blijken opmerkelijk helder vantint te zijn. Omdat het oppervlak van een planetodeonder invloed van zonnestraling in de loop van de tijdsteeds donkerder wordt, kan daaruit worden afgeleiddat deze objecten relatief kort geleden bij een botsingmet een soortgenoot betrokken zijn geweest. Doorzo'n botsing komt 'vers' gesteente aan de oppervlakte,wat de planetode een jong aanzien geeft. Bron: NU /04092010.De elektromagnetische kracht is niet overal in hetheelal even sterk. Dat concludeert een teamastronomen van de universiteit van New South Wales(Australi) na nieuw onderzoek, dat vandaag tijdenseen grote bijeenkomst van Europese astronomen inLissabon wordt gepresenteerd. 08092010.Ruim vijf jaar na zijn ontmoeting met komeet Tempel 1is de Amerikaanse ruimtesonde Deep Impactbegonnen met het maken van opnamen van zijntweede reisdoel: komeet Hartley 2. Daarmee zal hijdoorgaan tot na de dichtste nadering van dit kleine,ijsachtige hemellichaam op 4 november. Ditmaal zaler overigens geen projectiel op de komeet wordenafgeschoten, zoals eerder bij Tempel 1. Deontmoeting met Hartley 2 is eigenlijk een toegift. DeepImpact heeft zijn bezoek aan Tempel 1 destijdsdermate goed doorstaan, dat al snel werd beslotenom zijn missie te verlengen. De komende 79 dagenzullen de beide camera's en de spectrometer aanboord van de ruimtesonde vrijwel continu op dekomeet gericht zijn. Het onderzoek van Hartley 2 moetmeer inzicht geven in de aard van de compacte kernvan de komeet. Uit eerder onderzoek is gebleken datkometen nogal grote onderlinge verschillen vertonen.Bron: NU / 08092010.Een project van het Amerikaanse leger kan desnelheid van licht vertragen. De ontwikkeling isveelbelovend voor optische communicatie. Het projectwordt uitgewerkt door de universiteit van Santa Cruz(VS) in opdracht van Darpa. Dat is deonderzoeksafdeling van het Amerikaanse leger. Deonderzoekers kunnen licht met een factor van 1,200vertragen en dit bij kamertemperatuur. Dat laatste isniet onbelangrijk. Licht vertragen was in het verledenal mogelijk, maar dit gebeurde onder specialeomstandigheden bij een zeer lage temperatuur. Dehuidige techniek is dus stukken flexibeler, wat hetmakkelijker maakt om het in massaproductie tebrengen. Nature, dat het onderzoek publiceert, legt uithoe de techniek in haar werk gaat. Kort samengevatgebruiken de wetenschappers een chip waar eentoestelletje op zit dat de lichtgolven begeleidt. VolgensPopsci zorgt die chip niet enkel voor een vertraging,maar ook voor een andere interactie tussen licht enandere materie. De lichtvertrager kan bovendienworden afgesteld. Met behulp van een laser kan dedoorgevoerde lichtsnelheid worden vertraagd, of weerworden versneld.

Kortnieuws

De LCROSS (afkorting vanLunar Crater Observation andSensing Satellite) was eenrobotruimteschip van deNASA. Het belangrijkste doelvan dit ruimteschip was omaan de hand van het door eenCentaur draagraket opgeworpen stof vast te stellen of erzich al dan geen water nabijeen van de polen van de maanbevond. Inderdaad heeftLCROSS nabij de zuidelijkemaankrater Cabeus ca. 90 literbevroren water aangetroffen.Bron: NASA.

028

Kris Christiaens is reeds sindsjeugdige leeftijd gepassioneerddoor ruimtevaart. Hij is tevensde beheerder van de populairewww.spacepage.be en www.belgiuminspace.be websites.De 53 meter lange H2A draagraket vertrekt vanop deJapanse Tanegashima lanceerbasis. Bron: JAXA.

Kris Christiaens Rubriek

Lancering in de kijker:Michibiki

029

Rubriek

030

Edwin Deceuninck aan hetwerk aan de 29 cm glasplaat.Bron: AstroLAB Iris.

Franky Dubois Artikel

VolkssterrenwachtAstroLAB Iris in de kijker

031

032

PPrriijjzzeenn ggeellddiigg ttoott 3311110022001100 ooff zzoollaanngg ddee vvoooorrrraaaadd ssttrreekktt.. LLeevveerriinngg ((mmoommeenntteeeell)) uuiittsslluuiitteenndd iinn BBeellggii.. EEuurreekkaasshhoopp

Meade10" tot 16" LX200 ACF telescopen

De meest gebruikte research telescoop ter wereld komt nu met het meestgeavanceerde optische systeem. Meade's LX200ACF komt met Advanced ComaFree (ACF) optiek die binnen het bereik ligt van aspirant astronomen. Bijna elkeobservatiepostreflector in de wereld gebruikt een aplanatic (comafree) optischsysteem zoals de RitcheyChrtien (RC). U kunt nu optiek bezitten die vergelijkbaaris met wat de professionals gebruiken. De LX200ACF heeft alle eigenschappen diein het veld zijn bewezen. Dit is inclusief GPS, Primary Mirror Lock, Zero ImageShiftMicrofocuser, Oversized Primary Mirror, SmartDrive , SmartMount , AutoStar IIen meer. Bovendien wordt de LX200ACF geleverd met optiek van observatiepostklasse en een Series 5000 26mm 5Elementen Plssl oculair.Vanaf 4.210,50 euroInclusief verzendings en verpakkingskosten !

Meade8" tot 12" LX90 ACF, 6" en 8" LTen 6" tot 10", 8" LX200 en LXD75 telescopen

De Meade LXD75 N6AT Newton telescoop met GOTO functie wordt geleverd opeen oerdegelijke montering en statief met de 497 Autostar die een bibliotheek heeftvan net iets meer dan 30.000 hemelobjecten. Een bijzonder degelijk toestel voor eenzeer budgetvriendelijke prijs. De telescoop heeft een focale lengte van 762mm eneen f/5 ratio. Vanzelfsprekend is de spiegel behandeld met de bekende Meade'multicoatings' waardoor de lichtopbrengst nog groter wordt. Inclusief 6x30 zoeker,Meade 26mm Series 4000 Super Plssl oculair en 2" focusser w/1.25" adapter.

Vanaf 852,50 euroInclusief verzendings en verpakkingskosten !

Meade6" en 8" Lightswitch ACF telescopen

De revolutionaire ETXLS telescoop biedt de meest geavanceerde elektronica enoptica ooit toegepast op een consumenten telescoop. Meade had als doel eenmakkelijk te gebruiken telescoop die geschikt is voor onderwijs maar ook highpeformance toepassingen. Deze telescoop maakt gebruikt van het revolutionaireLightSwitch technology en maakt gebruik van SchmidtCassegrain optiek. Kortom:dit is absoluut de meest veelzijdige telescoop voor deze prijs !

Vanaf 1.549,50 euroInclusief verzendings en verpakkingskosten !

Science and fun for everyone !www.eurekashop.beEmail: info@eurekashop.be Tel.: 059/51.83.88

S U P E R P R O M O T I E SAanbod geldig van 01092010 t/m 31102010Raadpleeg onze website voor meer informatie

GRATIS

40mm SolarMax HAlpha telescoopter waarde van 1.995,00 euro

3,5" LCD Lightswitch monitorter waarde van 149,00 euro

Super Plssl oculairs + filters kistter waarde van 199,00 euro

GRATIS

GRATIS

Ruimtevaartorganisatie NASA plaatst fotos over zijnvroeger jaren op fotowebsite Flickr. Dat maakte hetmaandag bekend. NASAs gemeenschappelijkepagina toont een tweehonderdtal beelden uit debeginjaren van de organisatie. De fotos werdengeorganiseerd in drie delen: Building NASA,Launch/Takeoff en NASA Center Namesakes. Deafbeeldingen op Flickr zijn echter niet exclusief. NASAwerkt sinds 2007 nauw samen met Internet Archiveom zijn historische fotos weer te geven. Het beslisteechter recent om zijn historische beeldmateriaalgemakkelijker beschikbaar te maken voor het bredepubliek. De fotos geven tevens een goed inzicht in dewerking van de ruimtevaartorganisatie. NASA plantmeer fotos toe te voegen in de nabije toekomst.Flickrs Commonsafdeling is een goede bron voor wieinformatie zoekt. De focus ligt, volgens dehomepagina, eerst op het tonen van verborgenschatten in publieke fotoarchieven, daarna op hoejullie bijdrage deze collecties nog rijker kan maken.Gebruikers van de website kunnen fotos taggen encommentaren nalaten over de geschiedkundigerelevantie van het beeld. Naast fotos van NASA vindje op Flickr Commons ook beeldmateriaal van deAmerikaanse Library of Congress, het Smithsonianinstituut, de publieke bibliotheek van New York enandere instellingen.Het internationale ruimtestation ISS krijgt voor heteerst een Canadese bevelhebber. Astronaut ChrisHadfield gaat het complex in 2013 leiden. Dat hebbende Canadese ruimtevaartorganisatie CSAASC en hetAmerikaanse NASA donderdag (lokale tijd)bekendgemaakt. Hadfield (51) wordt eind 2012gelanceerd vanaf de ruimtebasis Bajkonoer inKazachstan. Hij verblijft zes maanden in het ISS, delaatste helft als bevelhebber. In die hoedanigheid is hijonder meer verantwoordelijk voor de veiligheid van derest van de bemanning en voor het wetenschappelijkeonderzoek dat aan boord wordt uitgevoerd. Het wordtvoor de Canadees de derde ruimtereis. In 2001maakte hij als eerste Canadees ooit eenruimtewandeling. Bovendien is hij de enige Canadeesdie ooit het Russische ruimtestation Mir heeft bezocht,in 1995. Het ISS is sinds 2000 permanent bemand.Sindsdien hebben voornamelijk Amerikanen enRussen het complex geleid. De Belg Frank De Winnewas vorig jaar de eerste Europeaan die de touwtjesvan het ruimtestation in handen had.China heeft succesvol de telecomsatelliet SinoSat6gelanceerd, zo heeft het officile persbureau Xinhuagemeld. Vanop de basis Xichang in de zuidwestelijkeprovincie Sichuan vertrok zondag om 12.14 uurplaatselijke tijd een Lange Mars 3B draagraket. Diezette 26 minuten later de telecomsatelliet uit een invoorlopige geosynchrone baan. De SinoSat6manoeuvreert zich de volgende dagen naar dedefinitieve positie, op 126,4 graden oosterlengte,zowat 35.700 km boven de Evenaar. De kunstmaanheeft een levensduur van 15 jaar, aldus constructeurChina Aerospace Science and TechnologyCorporation (CASTC). Volgens operator ChinaSatellite Communications Corporation moet desatelliet vooral instaan voor rechtstreekse televisie enradiouitzendingen. De eerste SinoSat werd in 1998gelanceerd. De in 2006 in de ruimte gebrachteSinosat2 deed het niet omdat de zonnepanelen eneen communicatieantenne niet uitklapten. Bron: Belga/ VSV / 06092010.De ambitieuze Europese ruimtemissie Goce is weerop de sporen gezet nadat een ernstigecommunicatiepanne was opgetreden, zo heeft hetEuropese Ruimtevaartbureau ESA vandaagbekendgemaakt. Het betreft een 350 miljoen eurokostende missie. De Goce is op 17 maart vorig jaarmet een Russische Rockotdraagraket van op deRussische basis Plessetsk de ruimte ingebracht ommet een nooit geziene precisie onderzoek te doennaar het zwaartekrachtveld van onze planeet. Omwillevan panne met de hoofdcomputer moest devluchtleiding in februari de satelliet latenoverschakelen op het reservecomputersysteem voorhet doorsturen van data naar de grond. Dit liet het op8 juli ook afweten. Er bleek iets aan de hand te zijnmet de communicatie tussen de processormodule ende telemetriemodules van de hoofdcomputer. Hetprobleem raakte sneller dan verwacht opgelost, doorde 'vloer' onder de computers met zeven graden teverhogen. Ingenieurs werken ook plannen uit om in detoekomst soortgelijke problemen op te lossen.Ondanks alles heeft de missie al twee derde van deverhoopte data opgeleverd, zegt ESA dat hoopt demissie veel langer dan de geplande levensduur (2011)te kunnen voortzetten. Thales Alenia Space Etca in 033

Charleroi was betrokken bij de ontwikkeling van hetpronkstuk van de Goce, de uit zes sensorenbestaande gradiometeraccelerometer. Hetsatellietvolgstation in het BelgischLuxemburgse Reduvolgt mee het in de juiste baan brengen van de 1,1 tonwegende satelliet. Bron: Belga / ADV / 07092010.Dankzij een orderboek met vooral langetermijncontracten doorstaat de Belgische ruimtevaartsectorde economische crisis goed. Dat meldtsectorvereniging Belgospace.Ondanks de wereldwijdecrisis boekte de Belgische ruimtevaartsectorverschillende economische successen, laatBelgospace weten. Vorig jaar werd een recordaantalvan maar liefst zeven lanceringen van de draagraketAriane 5 genoteerd, wat voor de betrokken Belgischebedrijven een record aan bestellingen opleverde. Hetgaat om SABCA, Techspace Aero en Thales AleniaSpace. Ook dit jaar zijn er opnieuw zeven lanceringenvan Ariane 5, op de basis van Kourou (FransGuyana), gepland. "Ondanks een lichte achterstanddie begin dit jaar werd opgelopen, zullen alle geplandelanceringen plaatsvinden", zegt Dany Van de Ven,directeur van Belgospace. "Dankzij hun hogebetrouwbaarheid zijn de orderboekjes van deBelgische bedrijven die aan het programmadeelnemen goed gevuld voor de komende drie jaar."De Belgische ruimtevaartindustrie is ook nauwbetrokken bij de ontwikkeling van de nieuwe Europesedraagraket Vega. Die zal vooral gebruikt worden omkleinere satellieten in een ruimtebaan te brengen.Daarnaast maken de Belgische bedrijven ook zelfkleine satellieten.De afgedankte Russische ruimtecargo Progress M06M is gisteren volgens plan aan zijn einde gekomen,zo heeft het Russische persbureau ItarTass gemeld.De onbemande cargo ontkoppelde zich op 31augustus van de Zvezdamodule van het ISS om eeneen week lang te dienen voor het experiment 'RadarProgress'. Daarvoor was wat brandstof in de tankgehouden. Het experiment bestond erin datwetenschappers met uitrusting op de grond dedichtheid, omvang en reflectieeigenschappen van deionosfeer rond het ruimtetuig meten, wanneer demotoren tot ontbranding komen. Die draaien opvloeibare brandstoffen. Sinds de herfst van 2007gebruikt Moskou bijna al zijn afgedankte ruimtecargo'sals wetenschappelijke modules na afkoppeling. "Dezepraktijk wordt voortgezet", luidde het in de Tsoup.Volgeladen met meer dan een ton afval dook deProgress gisterenmiddag volgens plan de atmosfeerweer in om daar op te branden. Wat overbleef, ploftein het 'satellietenkerkhof' in de Stille Oceaan, ver vanscheepvaartroutes. Er was geen milieuschade, aldusde vluchtleiding tegenover ItarTass. De Progress M06M is de ISSgeschiedenis ingegaan als een cargodie niet meteen kon aanmeren aan het ISS. De op deZvezda vrijgekomen koppelingspoort is slechts tot 10september vacant. Dan moet de twee dagen daarvoorte lanceren Progress M07M koppelen. Bron : Belga /ADV / 07092010.Rond Russische kosmonaut Maxim Soerajev is eenschandaal ontstaan. In tegenstelling tot degeplogendheden bij uit de ruimte teruggekeerdekosmonauten is hem de decoratie 'held van Rusland'geweigerd. De Belg Frank De Winne is in hetInternationaal Ruimtestation ISS gezagvoerder overSoerajev geweest. De kosmonaut is op 30 september2009 naar het ISS vertrokken, waar hij op op 2oktober aankwam. Nog enkele dagen stond hij onderhet gezag van Frank De Winne, tot het vertrek op 1december van de Belgische astronaut. Soerajevkeerde op 18 maart naar de Aarde terug. Tijdens zijnverblijf van zes maanden in het ISS heeft Soerajevsamen met de Amerikaan Jeffrey Williams ook eenruimtewandeling gemaakt. Terwijl het Russischministerie van Defensie normaal elke teruggekeerdekosmonaut de onderscheiding 'held van Rusland'verleent, is dit volgens woordvoerder AleksandrVorobijev van Roscosmos tot twee keer toe geweigerdvoor Soerajev. "Een beslissing bijna zonderprecedent", beklemtoonde hij. "De kosmonautengemeenschap is ontsteld over deze beslissing. Ik sluitniet uit dat zij uiteindelijk zullen staken", voegde dewoordvoerder eraan toe. "De Russische kosmonautenverdienen minder dan die (astronauten) bij de NASA.Zij hebben dus op zijn minst nood aan een morelecompensatie". Luidens de Russische pers vond hetministerie onvoldoende argumenten voor dedecoratie. Volgens Vorobijev heeft Roscomos hetKremlin gevraagd het probleem op te lossen. DeRussische federatoe telt bijna een duizendtal "heldenvan Rusland". De onderscheiding levert een reekssociale en financile voordelen op. Bron: Belga.

Kortnieuws

De NARO1, voordien bekendals de Korea Space LaunchVehicle (KSLV), werd voor heteerst gelanceerd op 25augustus 2009. Deze bescheiden draagraket is gebaseerdop de eerste trap van deRussische Angara raket. Beidelanceringen zijn tot op hedenmislukt. Bron: KARI.

www.eurekashop.beEmail: info@eurekashop.be Tel.: 059/51.83.88

034

De deelnemers aan het EurekaSpace Camp te Ieper samenmet edutainer Dieter Janssooneen gastspreker Bianca Nowak.Zin om er de volgende keer bijte zijn ? Duid dan alvast 25 t/m29 juli 2011 aan in je agenda.Bron: Eureka.

ESA Formatievliegenin de ruimte met Proba 3ESA Artikel

De pas ontdekte 'buckyballs'bestaan uit zestig koolstofatomen en zijn reeds meer daneen kwart eeuw geledenvoorspeld te bestaan in hetheelal. Deze boeiendeontdekking werd gedaan doorhet team van de Belg Jan Camimet behulp van de Spitzerruimtetelescoop van de NASA.Bron: NASA.

Redactioneel Rubriek

035

Media Bos dempthittegolf op lange termijn

036

Fysicus dr. Peter Schall, Vander WaalsZeeman Instituut,Universiteit van Amsterdam.Bron: Bob Bronshoff.

Harm Kink Artikel

Perfecte kristallenkomen uit de ruimte

037

Koen van Gorp nam deze prachtigesfeerfoto in Grand Champ (Frankrijk)en gebruikte hiervoor een Canon EOS20D met EF 1740mm f/4 lens. In feiteis het een samenstelling van 621afzonderlijke opnames van telkens 30seconden (of 5,5 uur) met een ISOwaarde van 1600. Bewerkt metPhotoshop CS2. Bron: Koen van Gorp /12092007.

038

Zonnewindparameters gemeten door de ACE satelliet. Er iseen schok te zien in allegrafieken 's ochtends vroegop 11 februari 2010. Dit isde aankomst van de CMEdie op 7 februari 2010 wasvertrokken van NOAA 1045.

De invloed van de geomagnetische storm, geassocieerdmet de zonnevlam in NOAA1045 was beperkt. De Kpbereikte een maximum van 2op 11 februari 2010.

Deze boeiende serie, die ookgratis verkrijgbaar is als PDFdocument, is geschreven doorElke D'Huys en Petra Vanlommelvan het K.U. Leuven Academisch Vormingsinstituut voorleraren ism de KoninklijkeSterrenwacht van Belgi.

Petra Vanlommel & Elke D'Huys Serie (3/5)

Ruimteweer waarnemenmet een Belgische satelliet

039

De voorspellingspagina vanhet SIDC waarop de kans opzonnevlammen (flares) wordtingevuld.Deze grafieken helpen de voorspeller bij het geven van eenwaarde voor de 10,7 cm fluxvoor de komende drie dagen.Het ruimteweerbericht zoalshet werd opgesteld door hetSIDC op 7 februari 2010. Erwordt melding gemaakt van dezonnevlam en de bijbehorendehalo CME die op de bovenstaande beelden en grafiekente zien was. De CME kwamuiteindelijk iets later aan opAarde dan oorspronkelijkverwacht. Dit werd vermeld inhet ruimteweerbericht van 11februari 2010: The plasmacloud associated with the Mflare of Feb 7 possiblyarrived late Feb 10. Thiscan be concluded fromimages taken by the heliospheric imagers onboardSTEREO A and B. Theinfluence is negligible: Kpreached only a maximum valueof 2.

040

PROBA1 gemonteerd op delanceerraket (links) en heteerste beeld genomen door desatelliet

Dit beeld toont de stadBrugge in de sneeuw op 4januari 2001 en werd genomen met het instrumentCHRIS (Compact High Resolution Imaging Spectrometer).

041

Op het grondgebied van Reduis ook een volgstation van deESA. In het nabijgelegen dorpTransinne is het Euro SpaceCenter gevestigd.

042

De Australische wetenschappers gebruikten de EuropeseVery Large Telescope in Chiliom hun waarnemingen mee tedoen. Bron: ESO.

L. van Rooyen / Kennislink Artikel

Hoe universeelzijn de natuurwetten ?

Een internationaal team van sterrenkundigen,onder wie de Nederlander Klaas Wiersema,hebben het bewijs gevonden dat de rntgenbronHLX1 ongeveer 300 miljoen lichtjaar van onsverwijderd is. Dat betekent dat dit objectextreem veel straling produceert en vermoedelijkwordt veroorzaakt door een 'middelzwaar' zwartgat. Tot nog toe bestond onzekerheid over deafstand van HLX1. Het object leek weliswaar inde richting van het verre sterrenstelsel ESO24349 te staan, maar of het vr, n of chterhet stelsel stond was onduidelijk. Nieuwonderzoek met de Europese Very LargeTelescope heeft nu bevestigd dat HLX1inderdaad deel uitmaakt van ESO 24349. Datbetekent dat HLX1 ongeveer honderd keer zoveel rntgenstraling produceert als de meesteandere objecten in zijn soort. En daaruit kanworden afgeleid dat de straling afkomstig is uitde naaste omgeving van een relatief zwaarzwart gat dat materie opslokt. De massa van ditzwarte gat is waarschijnlijk 500 tot 10.000 keerzo groot als die van onze zon. Daarmee is hetobject duidelijk zwaarder dan 'normale' zwartegaten, die enkele zonsmassa's zwaar zijn, maarwel aanzienlijk lichter dan de superzware zwartegaten die in de kernen van vrijwel allesterrenstelsels worden aangetroffen.Ook eerderzijn er al aanwijzingen gevonden dat er zwartegaten van deze gewichtsklasse bestaan. Maarzo overtuigend als deze waarneming waren dieniet. Hoe middelzware zwarte gaten ontstaan isoverigens nog onduidelijk. 08092010.Vandaag, woensdag 8 september, passerentwee kleine planetoden de aarde op relatiefkleine afstand. De beide kosmische rotsblokkenwerden afgelopen zondag ontdekt door deCatalina Sky Survey, een Amerikaanszoekproject dat specifiek voor het opsporenvan zulke objecten is ingesteld. De planetodenzullen onze planeet dichter naderen dan demaan. Planetode 2010 RX30 is naar schattingtien tot twintig meter groot en passeert deaarde rond het middaguur op een afstand van250.000 kilometer. Het tweede object, 2010RF12, meet zeven tot vijftien meter en bereiktvanavond om 23.12 uur een kleinste afstandvan 80.000 kilometer. Gevaarlijk zijn dezeplanetoden niet. Zelfs als ze de aardatmosfeerzouden binnendringen, zouden hooguit enkelekleine brokstukken op de grond terechtkomen.De Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO),de Internationale Astronomische Unie (IAU) enUNESCO hebben vandaag het boek Postcardsfrom the Edge of the Universe gepresenteerd.Dit Engelstalige boek, dat gratis als pdfbestand kan worden gedownload, geeft eenoverzicht van de meest brandende kwestieswaar astronomen zich momenteel meebezighouden van zonnevlekken tot zwartegaten, planeten bij andere sterren, supernova'sen donkere materie. Postcards bestaat uit eenselectie van artikelen die zijn geschreven voorde astronomische weblog Cosmic Diary, eenvan de twaalf grote internationale projecten diein het kader van het Internationaal Jaar van deAstronomie 2009 werden georganiseerd. In 24korte, rijk gellustreerde artikelen geven deauteurs op toegankelijke wijze hun persoonlijkekijk op het onderzoeksgebied waar zij zich meebezighouden. Postcards is ook in een papierenversie te bestellen. 08092010.De afgelopen jaren hebben astronomen bijhonderden sterren planeten ontdekt. Het zalnog tientallen jaren duren voordat er opnamenvan het oppervlak van zo'n 'exoplaneet' kanworden gemaakt. Toch denken Amerikaanseastronomen dat het al veel eerder mogelijk zalzijn om eventueel vulkanisme op deze verrewerelden te ontdekken. Voorwaarde voor dieontdekking is dat er bij de vulkaan 043

uitbarsting(en) enorme hoeveelheden gasworden uitgestoten. Met de James Webbruimtetelescoop, de opvolger van de Hubbleruimtetelescoop die op z'n vroegst in 2014wordt gelanceerd, zou de uitstoot van metname grote hoeveelheden zwaveldioxide bij demeest nabije exoplaneten al aantoonbaarkunnen zijn. Op aarde zijn vulkaanuitbarstingenvan de gewenste omvang vrij zeldzaam. Maarjongere planeten zijn naar verwachtingvulkanisch veel actiever, wat de kans op dedetectie vergroot. 08092010.In Noorwegen was het meest spectaculairenatuurfenomeen gisteren weer in volle glorie tezien. Enorme explosies op de zon deden hetNoorderlicht verschijnen, ook bekend alsaurora borealis. Het Noorderlicht wordtveroorzaakt door enorme explosies in de zonwaarbij elektrisch geladen deeltjes bijna vijfmiljoen kilometer in de richting van de Aardeafleggen. In het noorden van Noorwegen zorgtdat regelmatig voor een uniek spektakel. Ophet eiland Vesterlen heeft een inwoner hetspektakel gisteren met de camera vastgelegd.Er is slecht nieuws voor 'planetenjagers': dehete exoplaneten waar in bolvormige sterrenhopen naar is gezocht, zijn waarschijnlijk allang geleden opgeslokt. Dat is de verklaring dietwee Amerikaanse astronomen geven voor hetfeit dat er in deze grote opeenhopingen vansterren nog geen planeten zijn opgespoord.Toen astronomen tien jaar geleden aan hunzoektocht naar planeten in bolvormigesterrenhopen begonnen, waren zij nogoptimistisch. Bij de ruwweg 34.000 kandidaatsterren in de 'bolhoop' 47 Tucanae bijvoorbeeldwerd gerekend op de ontdekking van tochzeker een tiental planeten. De teller staatechter nog steeds op nul. Weliswaar zijninmiddels meer dan 450 planeten bij anderesterren ontdekt, maar verreweg de meestedaarvan draaien om sterren die in hun eentjezijn. De beide astronomen hebben eencomputermodel gemaakt van 47 Tucanae,bestaande uit sterren van uiteenlopendemassa. Vervolgens hebben zij gekeken wat ergebeurt met planeten van het kaliber Jupiter dieop kleine afstand om hun ster draaien typischhet soort exoplaneten dat zich hetgemakkelijkst laat ontdekken. Uit decomputersimulatie blijkt dat al na een miljardjaar een derde van die 'hete Jupiters' onderinvloed van de getijdenkrachten door hunmoederster is opgeslokt. Na elf miljard jaar dehuidige leeftijd van 47 Tucanae zou die fractiezelfs al zijn opgelopen tot meer dan 96 procent.Een internationaal team van sterrenkundigenheeft aanwijzingen gevonden dat de energierijkestraling van jonge sterren niet dedoorslaggevende factor is bij het stilvallen vande stervorming in kleine sterrenstelsels. Volgenshet oerknalmodel is het heelal begonnen alsvolledig geoniseerd plasma, oftewel eenmengsel van positief geladen atoomkernen ennegatief geladen elektronen. Pas nadat hetheelal flink was afgekoeld, konden deze deeltjeszich samenvoegen tot neutrale atomen. Uit dieneutrale materie ontstonden de eerste sterrenen sterrenstelsels, die op hun beurt energierijkestraling produceerden en de omringendematerie opnieuw ioniseerden. Aan die'herionisatieperiode' kwam ongeveer een miljardjaar na de oerknal een einde. Nieuw onderzoekvan een zestal dwergstelsels met behulp van deHubbleruimtetelescoop wijst er nu op dat demeeste sterren in deze stelsels n deherionisatieperiode zijn ontstaan. Dat bewijst datherionisatie in elk geval niet, zoals verwacht, deenige reden was waardoor de stervorming indwergstelsels een miljard jaar na de oerknalstilviel. Bron: NU / 10092010.

Kortnieuws

Op de Amerikaanse websitewww.ifitwasmyhome.com kanmen niet alleen zien hoe grootde olie vlek (aan het oppervlak)reeds is, maar ook hetoppervlak hiervan vergelijkenmet waar men woont. Eenbeeld zegt, ook deze keer,meer dan woorden...

044

Marc van der Sluys is Nationaal Fellow van het CanadeesInstituut voor TheoretischeAstrofysica (CITA) aan deUniversiteit van Alberta. Hijwerkt aan de evolutie vandubbelsterren en het waarnemen van gravitatiestraling vanneutronensterren en zwartegaten met LIGO en Virgo.Een werkelijk adembenemendefoto van het M31 Andromedasterrenstelsel genomen doorKarel Teuwen met een TMB152@f8 telescoop gebruikmakend van een SBig STL11000camera.

Marc van der Sluys Rubriek

De hemelkalender

045

Rubriek

046

Gegevens van de bedekkingvoor een aantal plaatsen inNederland en Belgi. Kolom 1geeft de plaatsnaam aan.Intrede: (kolo

047

Meteorenzwermen zijn zwermen van meteoren, vaakafkomstig van stof en gruisachtergelaten door kometen.Wanneer een komeet in debuurt van de zon komt, gaathet ijs verdampen en viageisers door de korst van dekomeet breken. Het stof dathierbij vrijkomt, kan later eenmeteorenzwerm veroorzaken.Interessant bij een meteorenzwerm is dat alle deeltjes uitdezelfde richting komen. Doorhet perspectiefeffect lijkt danalsof de trajecten van deveroorzaakte meteoren, bijachterwaartse verlenging, uiteen zelfde punt lijken te komen(net zoals de sporen van eenlange, rechte spoorweg). Ditpunt noemt men de radiant vande zwerm. Meteorenzwermenworden doorgaans genoemdnaar het sterrenbeeld waarinhun radiant gelegen is. Omdatin de paar dagen dat eenzwerm te zien is de aardeverder trekt in zijn baanverschuift de radiant enigszins.

048

Foto: elle zeespiegelstijgingwerd grotendeels veroorzaaktdoor het leeglopen van groteijsmeren in NoordAmerika,doordat de ijsdammen van devoorgaande ijstijd langzaamaan wegsmolten", aldusonderzoeker Marc Hijma vande Universiteit Utrecht. "Ditleidde naast dezeespiegelstijging ook totverzoeting van de NoordAtlantische Oceaan en het st

SETI, de "Search for Extraterrestrial Intelligence" (Dezoektocht naar buitenaardseintelligentie) is een projectwaarbij door gevoelige radiotelescopen wordt gezocht naarsignalen uit de ruimte diekenmerken hebben waaruitblijkt dat ze veroorzaaktzouden kunnen zijn door eenbuitenaardse beschaving.Bron: Wikipedia.

Redactioneel Rubriek

049

Media: Elke entiteit heeft,volgens de kerk, een ziel

050

Het gat in de ozonlaag bovenAntarctica waargenomen doorhet SCIAMACHY instrument op1 september 2005. Bron: KNMI/ ESA.

ESO Artikel

ESO Een nabijegalactische soortgenoot

De AEG leden samen met enkele sympatisanten alsook deschepen Yves Mirroir en burgemeester Jean Vandecasteeletijdens de viering van onzetiende verjaardag. Bron: DeZeewacht.

051

052

Dirk Devlies is, naast lid van deAstro Event Group vzw, ookactief in de Vereniging VoorSterrenkunde waar hij zetelt inde raad van beheer. Zowat elkvrij moment steekt hij in z'nzelfgemaakt sterrenkundig enruimtevaartgericht woordenboek. Een omvangrijk werk datal enkele duizenden pagina'stelt..

Dirk Devlies Rubriek

Woord v/d maand:OB associatie

053

Rubriek

054

De afbeelding toont de OBassociaties tot ongeveer 1.500parsec die voor Hipparcosbekend waren. Met N wordt hetaantal sterren aangegeven meteen absolute magnitudehelderder dan 5. Voor eenverklaring van magnitudes, zieGuidestar februari 2010..

China lanceert nog in 2010 zijn tweedeonbemande sonde naar de Maan. Volgens dehoge ruimtevaartfunctionaris Wu Weiren is deChang'e2 momenteel aan tests voorafgaandaan de lancering bezig. Bedoeling is de sondenog voor het einde van het jaar in een baanrond de Maan te brengen. Het tuig zal snellervliegen dan zijn voorganger en zijn doel eerderbereiken, aldus het officile persbureau Xinhua.Met name zal de Chang'e2 er vijf dagen overdoen tegen 13 dagen, 14 uur en 19 minutenvoor de Chang'e1, toen goed voor een reisvan 2,06 miljoen km. De Chang'e2 moet doormiddel van proeven de lancering in 2013 vaneen onbemande raket naar de natuurlijkesatelliet voorbereiden, alvorens Pekingomstreeks 2020 een eerste taikonaut naar deMaan zal sturen. De tweede Maansonde zal100 km dichter tot het Maanoppervlak vliegenen een hogeresolutiecamera meevoeren. Chinalanceerde op 24 oktober 2007 zijn eersteMaansonde, vanop een basis in de provincieSichuan. Die missie eindigde op 1 maart 2009.Bron: AFP / LPB / 10092010.Een vrijdag gelanceerde onbemandeRussische cargo heeft zich succesvolvastgeklonken aan het Internationaal Ruimtestation ISS. De vrijdag vanop Bajkonoer meteen SojoezU draagraket gelanceerdeProgress M07M (of Progress 39P volgens dewesterse classificatie) meerde om 13.58 uurBelgishe tijd aan aan de RussischeZvezdamodule van het ISS. De nieuweProgress moet tot in december aan de kolosblijven hangen. Aan boord van de cargo ismeer dan 2,5 ton lading, bestaande uit voedsel,water, zuurstof, brandstof, uitrusting,reservestukken en persoonlijke spullen voor dezes opvarenden van de spacemeccano. Dit zijnde Russen Aleksandr Skvortsov, MichalKornijenko en Fjodor Joertsjichin, en deAmerikanen Tracy Caldwell Dyson, DougWheelock en Shannon Walker. Bron: Belga /GB / 12092010.Boeing is een alliantie aangegaan met hetruimtetoerismebedrijf Space Adventures voorhet verkopen van zitjes aan ruimetetoeristen,privbedrijven, ngo's en Amerikaanseoverheidsdiensten buiten de NASA, zo heeft deAmerikaans luchtvaart, ruimtevaart endefensiegroep bekendgemaakt. Detoekomstige ruimtecapsule zal vanaf 2015testvliegen.Space Adventures zal plaatsenverkopen in het ruimteschip CST100, datzeven stoelen heeft. Boeing heeft de capsulesamen met Bigelow Aerospace aan de NASAvoorgesteld om astronauten naar en van hetInternationaal Ruimtestation ISS te brengen.De CST100 is n van de twee ruimtetuigendie door de NASA zijn weerhouden in het kadervan de aanbesteding voor het ontwikkelen vaneen opvolger voor de ruimtependel die inprincipe in februari 2011 voor het laatst vliegt.De CST100 kan ook toekomstige privateruimtestations aandoen. De lancering kangebeuren met een Atlas V, Delta IV en de doorSpace X privaat gebouwde Falcon9. SpaceAdventures is al actief in het ruimtetoerisme.Het bedrijf heeft met Russische Sojoezcapsules al zeven rijkerds naar en van het ISSgebracht. De prijs van een retourtje met deCST100 is nog niet vastgelegd. Bron: Belga /ADV / 13092010.Japan heeft succesvol een navigatiesatellietgelanceerd. Het Japanse ruimtevaartbureauJaxa en de groep Mitsubishi Heavy Industries(MHI) vuurden zoals gepland om 13.17 uurBelgische tijd van op de zuidelijke lanceerbasisTanegashima een HIIA draagraket af. Zowat28 minuten later kwam uit de nok van dekrachtige Japanse raket de vier ton wegende 055

Michibiki vrij. De kunstmaan meet 3 op 3 op 6meter en moet de accuratesse en dekking vangpsdiensten in Japan verhogen alscomplement op het Amerikaanse gpsnetwerk.De Japanse gpsdiensten hangen helemaal afvan Amerikaanse satellieten. Maar hun banenkomen net niet boven Japan. Hun signalenkunnen worden tegengehouden doorwolkenkrabbers of bergen. Het Jaxa wil dieblinde vlekken wegwerken en de foutmarge toteen meter verkleinen, door de Michibiki bijnahelemaal boven Japan te laten komen. Ditgebeurt slechts acht uur per dag. Om de heledag dekking te hebben dienen er nog tweekunstmanen bij te komen. Naar verwachting zalde regering tegen volgende lente met plannendaartoe uitpakken. De Japanse regering heeftal ongeveer 40 miljard yen uitgetrokken voor deontwikkeling van de Michibiki en zowat 33,5miljard yen voor het grondsegment en delanceerkosten. Het was de achttiende lanceringvan een HIIA, die in dienst is sedert 2001 endie door het Jaxa en MHI samen ontwikkeld is.Het was ook de twaalfde start sinds de zelfontwikkelde draagraket in februari 2005 voorhet eerst weer vloog na een mislukking innovember 2003. Bron: Belga / VSV / 11092010.De Universiteit van Amsterdam (UvA) gaat alseerste universiteit ter wereld experimentenuitvoeren in de ruimte vanaf de aarde. Deonderdelen van de proeven zijn afgelopenvrijdag met een Russische Sojoezraket deruimte in geschoten richting het internationaleruimtestation ISS. Dit meldt het Parooldinsdag. Daarmee heeft de universiteit eenprimeur, want het is voor het eerst datonderzoekers vanaf de aarde experimentenuitvoeren in de ruimte. Normaliter zijn hetastronauten die dergelijke proeven uitvoeren,nu gebeurt dit voor het eerst op afstand. Ditwordt mogelijk gemaakt door eeninternetverbinding, zo vertelt Peter Schall vande UvA aan de krant. We kunnen hetexperiment via een internetverbing en videobeelden niet alleen vanaf de aarde volgen,maar we kunnen het experiment nu ookaanpassen." "De bediening gaat via hetEuropean Space Astronomy Centre bij Madrid,waardoor we goed kunnen overleggen metonze collegas daar, aldus Schall. Het teamwetenschappers doet het bijzondereonderzoek naar microscopisch kleine deeltjes.Volgens Schall is nog niet eerder een dergelijkexperiment gedaan zonder zwaartekracht. Deresultaten kunnen verrassend zijn. Dewetenschappers gaan het onderzoek dezeweek uitvoeren. Bron: NU / 14092010.De Vlaamse astrofysicus en lijnpiloot NancyVermeulen (34) zal trainingen organiseren voorburgers die meewillen met een commercileruimtevlucht. Als burger door de ruimte vliegen:het zit eraan te komen. Onder anderen RichardBranson van Virgin is ermee bezig. VirginGalactic zal met een raket op een vliegtuigjepassagiers tot op een hoogte van 80 100kilometer brengen. 'Vanaf daar spreken weover de ruimte en zie je de aarde tegen eenzwarte achtergrond', zegt Vermeulen. Omdathet fenomeen van burgerruimtevaart compleetnieuw is, moeten alle regels nog wordenopgesteld. Dat is de taak van de InternationalSpace Transport Association (ISTA). Die regelszullen ook bepalen welke training deburgerastronauten vooraf moeten volgen. DeVlaamse Nancy Vermeulen zal die trainingengeven. Vermeulen is gediplomeerd astrofysicusn lijnpiloot. Ze vloog in volle Irakoorlog meteen Boeing 727vrachtvliegtuig op Bagdad.Vandaag combineert ze ruimtevaartonderzoekbij het KMI in Ukkel met het bijberoep vanvlieginstructrice.

Kortnieuws

In november 2001 was de bemanning van het internationaleruimtestation ISS getuige vande Leoniden meteorenstorm.Bron: NASA..

056

Philip Corneille is DataManagement consultant metbijzondere interesse voorsterrenkundige applicaties. AlsFellow of the British Interplanetary Society schrijft hijregelmatig over onbemanderuimtevaart en sterrenkundevoor internationale vakbladen.Het INTgebouw toornt hoogboven de wolken op de 2366 mhoge Pico Fuente Nueva.Bemerk de recoating spiegelsupport rechts van het gebouw.Bron: Philip Corneille.De vernieuwde 2.4 m INT staatsinds mei 1984 op de ORMsite van het Canarische eilandLa Palma. Bron: Javier Mendez/ ING.

Philip Corneille Rubriek

Observatoria wereldwijd 2,5m Isaac Newton telescoop

057

Rubriek

058

De auteur aan de prime focusvan de INT met op devoorgrond Big Bertha vat voorcryogene koeling van de WideField Camera. Bron: PhilipCorneille.

060

Het gat in de ozonlaag bovenAntarctica waargenomen doorhet SCIAMACHY instrument op1 september 2005. Bron: KNMI/ ESA.

Redactioneel Rubriek

De AEG activiteitenkalender

061

Kortnieuws

Het beeld op de achtergrond iseen optisch beeld van Hanny'sVoorwerp en nabijgelegensterrenstelsel IC2497 (copyright: William Keel, AnnaManning, 3.5m WIYN Telescope). Op de voorgrond zijn dehoge resolutie beelden te zien(oranje en paars) die in hetonderzoek zijn verkregen.Twee hele compacte bronnenzijn waargenomen in de kernvan sterrenstelsel IC2497 methet Europese netwerk vanradiotelescopen, waaruit blijktdat er een heel zwaar zwart gataanwezig is in de kern van hetstelsel. De omliggenderadiogolven zijn ontstaan uiteen zogenoemde "nuclearstarburst", een enorme uitbarsting van sterren in de kern vanIC2497. Bron: Astron.

Er zijn aanwijzingen gevonden dat dezonachtige ster BP Piscium in recente tijdeneen soortgenoot of een forse gasplaneet heeftopgeslokt. Dat blijkt uit het feit dat de ster,ondanks zijn gevorderde leeftijd, is omgevendoor een schijf van gas en stof, en tweemateriestromen of jets uitstoot. De combinatievan gasschijf en jets is kenmerkend voor eenjonge ster. Maar er zijn sterke aanwijzingen datBP Piscium eigenlijk een oude ster is. Zoproduceert hij, anders dan jonge sterren, maarweinig rntgenstraling. Bovendien bevat zijnatmosfeer slechts weinig lithium, watkarakteristiek is voor een oude ster. Sterrenzoals onze zon zwellen op zodra de voorraadbrandstof in hun kern opraakt. Het heeft er alleschijn van dat BP Piscium bij dat opzwellen eenforse planeet of een begeleidende ster heeftverzwolgen. Hierdoor is hij als het ware weeropgeleefd en zich als een veel jongere stergaan gedragen. De omringende gasschijf zoudan het overblijfsel zijn van de onfortuinlijkeplaneet of ster. Volgens de astronomen die dester hebben onderzocht, hoeft het hier niet bijte blijven. Volgens hen is het denkbaar dat uitde gasschijf rond BP Piscium een nieuwegeneratie planeten ontstaat. 14092010.Voorbij de baan van de planeet Neptunusbevinden zich ontelbare ijsachtige hemellichamen. Deze transneptunische objecten ofijsdwergen ontvangen dermate weinigzonlicht, dat ze vanaf de aarde nauwelijkswaarneembaar zijn. Maar dankzij een slimmetechniek hebben astronomen met behulp vande Hubbleruimtetelescoop toch weer veertienvan die ijsdwergen opgespoord. Net als deplaneten draaien de ijsdwergen om de zon zij het heel langzaam. Hierdoor verplaatsen zijzich ten opzichte van de achtergrond vanvaste sterren en vertonen ze zich op langbelichte opnamen als korte streepjes. Metbehulp van speciale software hebben deastronomen op honderden Hubbleopnamennaar zulke streepjes gezocht. Tussen de velekandidaten die dat opleverde, bleken dusveertien echte ijsdwergen te zitten. Allegevonden objecten zijn zeer bescheiden vanomvang: ze zijn veertig tot honderd kilometergroot. Twee van de veertien vormen een duodat om elkaar heen draait. Omdat voor ditonderzoek maar een heel klein stukje hemel isafgespeurd, is de verwachting dat er in deHubblearchieven nog honderden ijsdwergenop ontdekking wachten.Zonder veel ophef hebben astronomen op 8september afscheid genomen van de WilkinsonMicrowave Anisotropy Probe, beter bekend alsWMAP. De satelliet, die negen jaar lang dezogeheten kosmische achtergrondstraling heeftonderzocht, is met zijn eigen raketmotor in eenveilige baan om de zon gemanoeuvreerd. DeWMAPsatelliet werd op 30 juni 2001gelanceerd naar 'vaste' locatie die vanaf de zongezien anderhalf miljoen kilometer achter deaarde ligt. Enkele maanden later begon hij methet in kaart brengen van de kosmischeachtergrondstraling de straling die eenoverblijfsel is van de oerknal, die bijna veertienmiljard jaar geleden het ontstaan van het heelalinluidde. Al in 2003 werd WMAP door hetwetenschappelijke tijdschrift Scienceuitgeroepen tot 'doorbraak van het jaar'. Deresultaten van de WMAPmetingen zijn inovereenstemming met het standaardmodel datvrijwel alle astronomen voor het ontstaan vanhet heelal hanteren. Vastgesteld is dat deoerknal waaruit ons heelal is voortgekomen13,73 miljard jaar geleden moet hebbenplaatsgevonden. Ook is uit het onderzoekgebleken dat het heelal voor slechts 4,6procent uit normale materie bestaat. De overige95,4 procent wordt gevormd door donkere

materie, die geen enkele vorm vanwaarneembare straling uitzendt maar welzwaartekracht uitoefent, en een mysterieuzedonkere energie, die het heelal versneld laatuitdijen.Een internationaal team van sterrenkundigenheeft aanwijzingen gevonden dat de energierijkestraling van jonge sterren niet dedoorslaggevende factor is bij het stilvallen vande stervorming in kleine sterrenstelsels. Volgenshet oerknalmodel is het heelal begonnen als eenvolledig geoniseerd plasma, oftewel eenmengsel van positief geladen atoomkernen ennegatief geladen elektronen. Pas nadat hetheelal flink was afgekoeld, konden deze deeltjeszich samenvoegen tot neutrale atomen. Uit dieneutrale materie ontstonden de eerste sterrenen sterrenstelsels, die op hun beurt energierijkestraling produceerden en de omringendematerie opnieuw ioniseerden. Aan die'herionisatieperiode' kwam ongeveer een miljardjaar na de oerknal een einde. Nieuw onderzoekvan een zestal dwergstelsels met behulp van deHubbleruimtetelescoop wijst er nu op dat demeeste sterren in deze stelsels n deherionisatieperiode zijn ontstaan. Dat bewijst datherionisatie in elk geval niet, zoals verwacht, deenige reden was waardoor de stervorming indwergstelsels een miljard jaar na de oerknalstilviel. 14092010.Er zijn aanwijzingen gevonden dat dezonachtige ster BP Piscium in recente tijdeneen soortgenoot of een forse gasplaneet heeftopgeslokt. Dat blijkt uit het feit dat de ster,ondanks zijn gevorderde leeftijd, is omgevendoor een schijf van gas en stof, en tweemateriestromen of jets uitstoot. De combinatievan gasschijf en jets is kenmerkend voor eenjonge ster. Maar er zijn sterke aanwijzingen datBP Piscium eigenlijk een oude ster is. Zoproduceert hij, anders dan jonge sterren, maarweinig rntgenstraling. Bovendien bevat zijnatmosfeer slechts weinig lithium, watkarakteristiek is voor een oude ster. Sterrenzoals onze zon zwellen op zodra de voorraadbrandstof in hun kern opraakt. Het heeft er alleschijn van dat BP Piscium bij dat opzwellen eenforse planeet of een begeleidende ster heeftverzwolgen. Hierdoor is hij als het ware weeropgeleefd en zich als een veel jongere stergaan gedragen. De omringende gasschijf zoudan het overblijfsel zijn van de onfortuinlijkeplaneet of ster. Volgens de astronomen die dester hebben onderzocht, hoeft het hier niet bijte blijven. Volgens hen is het denkbaar dat uitde gasschijf rond BP Piscium een nieuwegeneratie planeten ontstaat. Bron: NU / 15092010.Net als ruim een jaar geleden is de MarsReconnaissance Orbiter getroffen door eencomputerstoring. De Marssonde ging op 15september in 'veilige modus', nadat zijnboordcomputer uit zichzelf opnieuw wasopgestart. Hierdoor werden alleonderzoeksinstrumenten tijdelijk uitgeschakeld,in afwachting van nieuwe instructies. De vorigekeer dat het misging, is de MarsReconnaissance Orbiter drie maanden buitengebruik gebleven. NASA heeft deboordcomputer toen van nieuwe softwarevoorzien, die in elk geval voorkomt dat deruimtesonde bij zo'n storing definitief uitvalt.Inmiddels is men dan ook alweer druk bezig omde boel volledig in bedrijf te zetten. Er zijn geenaanwijzingen dat de Mars ReconnaissanceOrbiter met ernstige problemen kampt. Destroomvoorziening werkt en ook detemperaturen in de ruimtesonde zijn normaal.De verwachting is dat het normaleonderzoeksprogramma binnenkort kan wordenhervat. Bron: EIFA / 17092010.

De luchtvervuiling in de straten van Hongkongwas nooit zo erg als in de eerste zes maandenvan het jaar. Dat heeft kwalijke gevolgen voorde gezondheid van de bevolking en voor deeconomie van Hongkong in vergelijking met deandere Aziatische grootmachten. Deluchtkwaliteit was tussen januari en juni tienprocent van de tijd "ongezond", weet Friends ofthe Earth. Dat is het hoogste niveau in vijf jaar.Bij een ongezonde luchtkwaliteit raadt deregering mensen met hart en ademhalingsproblemen aan om plaatsen met druk verkeerte vermijden. De slechte lucht kost Hongkongook veel geld. Volgens schattingen zouden dekosten oplopen tot 120 miljoen euro. Er werdendit jaar ook 3,8 miljoen doktersbezoekengeteld. "De luchtvervuiling geeft Hongkong eenslechte reputatie. Mensen komen niet meernaar de stad", zegt wetgever Audrey Eu.Hongkong staat in de lijst met meest leefbaresteden op de 71ste plaats, ver onder groteconcurrent Singapore (21e). Bron: GB.Het water van de Carabische zee is warmerdan ooit. De koralen verbleken en beginnen testerven, waarschuwen experts. Het fenomeenis vooral zichtbaar in de Kleine Antillen, in dezuidelijke Caraben, zegt Mark Eakin,cordinator van het programma Coral ReefWatch van de Amerikaanse oceaandienstNOAA. De temperatuur is er hoger dan in 2005,toen de koralen in een groot deel van deCaraben zwaar werden aangetast doorverbleking. Aan de Amerikaanse Maagdeneilanden stierf toen bijna 60 procent van dekoralen. Het water in de Caraben bereikt zijnhoogste temperatuur in september en oktober.Coral Reef Watch waarschuwde vorige maandal dat de verbleking zich kan uitbreiden naarhet oosten en Nicaragua kan bereiken en naarhet zuiden langs de Carabische kusten vanPanama en ZuidAmerika. "Dit kan ergerworden dan in 2005, tenzij tropische stormenhet warme water aan de oppervlakte mengenmet dieper, kouder water", zegt Eakin.Koraalriffen beslaan minder dan 1 procent vande oceanen op onze planeet, maar zeherbergen 25 tot 30 procent van alle zeeleven.Naar schatting 1 miljard mensen hangenrechtstreeks of onrechtstreeks van de riffen af.Vr 1980 is slechts een grote periode vanverbleking vastgesteld. Een stijging van demaximumtemperatuur in de zomer met 1 of 2graden volstaat om het proces in gang tezetten. Hoe langer deze stijging duurt, hoegroter de ontkleuring is van de koralen. Dekoralen worden dan gevoeliger voor ziektes. InZuidoostAzi lag de oceaantemperatuur 4graden hoger dan normaal in mei. In zones bijIndonesi, Vietnam, Sri Lanka, Thailand enMaleisi bleekte 60 tot 80 procent af, sommigekoralen stierven, volgens het Indonesiprogramma van de Wildlife ConservationSociety. Men vermoedt dat de verbleking dezekeer erger zal zijn dan in 1998, toen 30 procentvan de koralen in de Indische Oceaan en dewestelijke en centrale Stille Oceaan stierf. Indat jaar stief 16 procent van alle koralen terwereld. Bron: IPS / GB / 14092010.Waarnemingen van op de grond en doorsatellieten laten vermoeden dat 2010 een jaarzal zijn met een gemiddeld ozongat, zo heefthet Belgisch Instituut voor RuimteAronomie(BIRA) naar aanleiding van de "InternationaleDag ter Bescherming van de Ozonlaag" op 16september meegedeeld.Van april tot midden juliwaren verschillende voorwaarden vervuld dietot een record ozongat hadden kunnen leiden:de draaikolk die tijdens de winter de polairestratosfeer isoleert, was veel uitgebreider danhet gemiddelde over de periode 19792009 ende Antarctische stratosfeer was ook kouder dangemiddeld. Maar midden juli heeft de 069

meteorologische situatie ervoor gezorgd dat depolaire vortex naar meer gemiddelde, minderkoude, breedtegraden is afgeweken, waardoordit deel van de stratosfeer een nietonbelangrijke opwarming ondergaan heeft. Zodaalde de omvang van de polairestratosferische wolken tot waarden die dichterbij het gemiddelde liggen. Het is binnenin dezehooggelegen wolken dat welbepaaldechemische reacties plaatsvinden die chloor enbroom vrijmaken, onder een vorm die ozonafbreekt, terwijl ze normaal inreservoirelementen vastzitten. De metingenbevestigen de afname van de hoeveelheidchloor en broom in de stratosfeer. Deze afnameis ongeveer 10 jaar geleden gestart als eendirect gevolg van het Protocol van Montral.Over diezelfde periode is de globale afname inozon in vergelijking met zijn niveau van vr1980 gestabiliseerd op een waarde vanongeveer 3 procent op onze bree