TVVL december 2010

>>Betrouwbaar in warmte

Intergas Verwarming, Postbus 6, 7740 AA Coevorden, tel.: (0524) 51 23 45 www.intergasverwarming.nl

Steeds meer installateurs kiezen voor de HR(E)-ketels van Intergas. Geen wonder, want deze energiezuinige ketels bieden niet alleen uitstekende gebruikseigenschappen, ze zijn ook nog eens in een handomdraai geplaatst en geïnstalleerd. Ontdek het zelf!

www.intergasverwarming.nl

...is het installeren van een HR(E)-ketel van Intergas

Zo simpel als het indraaien van een nieuwe lamp...

December 2010 | Jaargang 39 | Nr 12

Thema:

Beheer vanuit de wetgeving

De nieuwe NEN 1010

Infraroodtechniek als hulp

Opleveringskeuring cruciaal

JAA

RGA

NG

39 NR

. 12 TVV

L MA

GA

ZINE D

ECEM

BER 2010

TM1210_cover.indd 1 29-11-2010 11:14:34

3

Inhoudsopgave

TVVL MAGAZINE

REVIEWED: Artikelen in TVVL Magazine zijn beoordeeld ‘door gelijken’. De uniforme ‘peer review’ waarborgt de onafhankelijke en kwalitatieve positie van TVVL Magazine in het vak-gebied. Een handleiding voor auteurs en beoordelingsformulier voor de redactieraadleden (‘peer reviewers’) zijn verkrijgbaar bij het redactie-adres.

42

38

6

Project:

tNt GreeNoffIce

INtervIew:

ArjAN StouthArt

LeGIoNeLLA oNder

huIdIGe wetGevING

LeGIoNeLLA – oNder de huIdIGe wetGevINGJ. (Jo) Wolters 6

de NIeuwe NeN 1010: eeN hArde Noot!P. (Peter) Treffers 12

INfrAroodtechNIek ALS extrA GereedSchAP R. (Ralf) Grispen 16

oPLeverINGSkeurING INStALLAtIeS crucIAALProf.dr.ir. H.J. (Henk) Visscher, ir. R. (Robert) Kroese, dr. F.M. (Frits) Meijer, dr. ir. A. (Ad) Straub 20

teruGStroombeveILIGINGeN IN brANd-bLuSLeIdINGeN.Ing. J. (Johan) van den Brink 24

betrouwbAArheId GebouwSImuLAtIePro-GrAmmA’SA.J.Th.M (Aad) Wijsman en ir. W. (Wim) Plokker 28

December 2010

boekbeSPrekING 34INtervIew 38ProjectbeSchrIjvING 42ActueeL 45uItGeLIcht 49NIeuwS 50reGeLGevING 52ProductNIeuwS 53INterNAtIoNAAL 55SummAry 64voorbeSchouwING 65AGeNdA 66

TVVL Magazine is het officiele orgaan van TVVL Platform voor Mens en Techniek. De vereniging, opgericht op 26 mei 1959, heeft tot doel de bevordering van wetenschap en techniek op gebied van installaties in gebouwen en vergelijkbare objecten. Als lid kunnen toetreden personen, werkzaam (geweest) in dit vakgebied, van wie mag worden verwacht, dat zij op grond van kennis en kunde een bijdrage kunnen leveren aan de doelstelling van de vereniging. Het abonnement op TVVL Magazine is voor leden en begunstigers van TVVL gratis. De contributie voor leden bedraagt € 111,- per jaar. Informatie over de bijdrage van begunstigers wordt op aanvraag verstrekt.

RedactieRaad: drs.ir. P.M.d. (Martijn) Kruijsse (voorzitter)ir. J. (Jan) aufderheijdeMw. dr. L.c.M. (Laure) itardH. (Henk) LodderG.J. (Geert) LugtMw. drs. c. (carina) Muldering. O.W.W. (Oscar) NuijtenMw. drs.ir. i. (ineke) thieraufing. J. (Jaap) Veermana.J. (andré) de Weijert (eindredacteur)ing. F.J. (Frank) Stouthart (nms. uitgever)

Redactie: drs.ir. P.M.d. (Martijn) Kruijsse (voorzitter)lir. J. (Jan) aufderheijdeMw. drs. c. (carina) Muldera.J. (andré) de Weijert (eindredacteur) ing. F.J. (Frank) Stouthart (nms. uitgever)

Redactie-adReS: tVVL: de Mulderij 12, 3831 NV LeusdenPostbus 311, 3830 aJ Leusdentelefoon redactie (033) 434 57 50Fax redactie (033) 432 15 81 email [email protected]

UitGaVe: Merlijn Media BVZuidkade 173, 2741 JJ Waddinxveen Postbus 275, 2740 aG Waddinxveentelefoon (0182) 631717 email [email protected]

SecRetaRiaat:email [email protected]

aBONNeMeNteN: Merlijn Media BVPostbus 275, 2740 aG Waddinxveentelefoon (0182) 631717email [email protected] Benelux € 105,- Buitenland € 220,- Studenten € 83,- Losse nummers € 18,- extra bewijsexemplaren € 13,-

Het abonnement wordt geacht gecon-tinueerd te zijn, tenzij 2 maanden voor het einde van de abonnementsperiode schriftelijk wordt opgezegd.

adVeRteNtie-exPLOitatie: Merlijn Media BV Ruud Struijk telefoon (0182) 631717 email [email protected]

PRePReSS: Yolanda van der Neut

dRUK: ten Brink, Meppel

iSSN 0165-5523

© Merlijn Media BV, 2010

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Publicaties geschieden uitsluitend onder verantwoording van de auteurs. alle daar in vervatte informatie is zorgvuldig gecontroleerd. de auteurs kunnen echter geen verantwoordeli-jkheid aanvaarden voor de gevolgen van eventuele onjuistheden.

edItorIAL 5

TM1210_inhoud.indd 3 3-12-2010 15:46:42

Wattbaan 51

3439 ML Nieuwegein

Tel.: 030 - 608 54 44

www.homij.nl

Je volgende kerstpakket bij HOMIJ?

ww

w.w

erke

nbijh

omij.

nl

HOMIJ groeit! Wij zoeken collega’s voor verschillende technische functies op diverse locaties. Een overzicht van alle vacatures vind je op: www.werkenbijhomij.nl.

HOMIJ Technische Installaties (een

VolkerWessels onderneming), heeft

een historie van ruim 125 jaar en is

uitgegroeid tot een vooraanstaand

technisch dienstverlener voor de

utiliteitsbouw. Meer dan 420 mede-

werkers verspreid over 8 vestigingen

realiseren aansprekende projecten

(bijv. nieuwbouw ministeries van

Justitie en Binnenlandse Zaken, Het

Nieuwe Rijksmuseum, herontwikke-

ling van de Philips Lichttoren, bouw

van diverse datacenters, scholen en

zorginstellingen).

Belangrijke uitgangspunten bij de

projecten van HOMIJ zijn comfort,

functionaliteit en duurzaamheid.

Amsterdam - Deventer - Eindhoven - Geleen - Groningen - Nieuwegein - Reeuwijk - Rijswijk

TM1210_homij_04.indd 4 29-11-2010 11:12:04

G.J. (Geert) Lugt, Redactieraad TVVL Magazine

5TVVL Magazine | 12 | 2010 EDITORIAL

Het beheer

In dit themanummer willen we het beheer van installaties in ge-

bouwen vanuit de verplichtingen, voortkomende uit wetgeving,

toelichten. Veel zaken bepalen de wijze waarop en onder wiens

verantwoordelijkheid het beheer van installaties in gebouwen

plaatsvindt. Echter de bepalingen vanuit de wetgeving zijn

het minimum onderhoudsniveau.

Het belang van goed functionerende installaties is niet voor elke situatie even groot. Dit geeft de verantwoordelijke voor dit beheer de ruimte naar eigen wensen één en ander uit te voeren. Minder bekend is dat vanaf eind vorige eeuw voor de installaties in gebouwen een minimum onder-houdsniveau is bepaald door de wetgever en onder meer vastgelegd in de Arbowet.Het beheer van installaties in gebouwen, de gebouwgebonden installa-ties, behoort over het algemeen niet tot de kernactiviteit van de gebrui-ker van het gebouw. Voorts zijn de eigenaren van de gebouwen niet altijd de gebruikers van de gebouwen, respectievelijk van de installatie in deze gebouwen, waardoor de beheeraspecten ver weg lijken.Een extra complicatie is dat de verantwoording voor het juiste beheer van de installaties voor een deel de verantwoording van de gebruiker van de installaties en voor deel de verantwoording van de eigenaar van de installatie, die soms op zijn beurt deze verantwoording via de huurover-eenkomst overdraagt aan de huurder, dus de gebruiker van de installa-ties. Een andere partij in deze zijn de verzekerings bedrijven, die veelal in de polis aangeven dat aan bepaalde voorwaarden, lees onderhoudsbepa-lingen, dient te worden voldaan.Al met al een niet overzichtelijke situatie. De reden dat in dit themanum-mer een aantal aspecten aan de orde komen die betrekking hebben op

het beheer van de installaties in gebouwen.Het beheer van de installaties in gebouwen begint bij de keuringen en rapportage die plaats moeten vinden bij de inbedrijfstelling van nieuwe installaties. De hiervoor van toepassing zijnde bepalingen zijn beschik-baar. Voor woningen is dit een nog braakliggend terrein, evenals het beheer van bestaande installaties in woningen . Een pleidooi hier invul-ling aan te geven treft u aan in dit themanummer.Het meest bekende beheer vanuit de wetgeving is dat voor Legionellabesmetting. Ook hierin zijn ontwikkelingen aan de gang. Een artikel hierover geeft inzicht in de huidige stand van zaken.Een hulpmiddel dat kan worden gebruikt om de door de wet bepaalde keuringen uit te voeren is thermografie. Een uitleg hierover in relatie tot het beheren van elektrische installaties, legionellabestrijding, bouwkun-dig onderhoud en dergelijke is opgenomen.Ook de normen waarnaar in de wetgeving wordt verwezen wijzigen. Dit kan leiden tot onrust bij de gebruikers van de normen. Een artikel over de NEN 1010 verschaft inzicht.Deze en nog andere artikelen die niet volledig pretenderen te zijn, maar wel u meer inzicht in deze zaken willen geven treft u aan in dit thema-nummer.

editorial

TM1210_editorial.indd 5 29-11-2010 11:53:43

6 TVVL Magazine | 12 | 2010 LEGIONELLA

Sinds de uitbraak in Bovenkarspel (1999) kampt de overheid met het definiëren van

de juiste regelgeving voor Legionellapreventie. In de ISSO 55.1 en ISSO 55.2 zijn de

collectieven leidingwaterinstallaties ondergebracht in hoog, midden en laag risico.

Een aantal bedrijven en instellingen vallen onder zogenaamde “prioritaire groep”en

moeten aan aanvullende eisen voldoen. Voor de proceswater toepassingen berust

Legionellapreventie in de zorgplicht van de eigenaar van de installatie, beschreven

in Arboregelgeving, beleidsregel 4.87, uitgewerkt in AI-blad 32. Inmiddels is de

overheid bezig met het maken van het Drinkwaterbesluit. Deze zal waarschijnlijk

medio 2011 van kracht worden.

Legionella – onder de huidige wetgeving

J. ( Jo) Wolters, consultant Legionellapreventie, Blygold Nederland Groep

WAT MOETConform IIIC en de Arboregelgeving moet voor elke collectieve drinkwaterinstallatie in de hoog- en middenrisicogroep én elke koeltoren een Risicoanalyse en Beheersplan worden opgesteld. Dat wil zeggen dat deze installaties van a tot z in kaart worden gebracht, waarbij de risicogebieden (hotspots e.d.) worden geïdentificeerd. De handvatten hiervoor zijn ISSO 55.1, ISSO 55.2 en de Waterwerkbladen.Vervolgens worden deze risicogebieden door correctieve maatregelen aan de installatie geëlimineerd, tenminste, voor zover dat mogelijk is. De risico’s waarbij dit niet mogelijk is, denk bijvoorbeeld aan een wasbakje in een EHBO-ruimte van een zwembad, zal een beheersplan de uitkomst moeten bieden. Dit zijn veelal spoelactiviteiten bij het tappunt op wekelijkse of dagelijkse basis. Hiermee wordt voorkomen dat de bacteriën kunnen groeien

tot hoge aantallen. Een andere maatregel is om het risicogebied in een richting af te sluiten van de hoofdleiding, door een keerklep. Deze kleppen dienen te voldoen aan bepaalde eisen en dienen jaarlijks te worden gecontroleerd op hun werking. Verderop in dit artikel wordt dit uitvoerig beschreven.Alle correctieve maatregelen aan de instal-latie en beheersmaatregelen dienen te worden geregistreerd in een logboek.Deze risicoanalyse en dit beheersplan dienen te worden uitgevoerd door een onafhankelijk, KIWA BRL 6010 gecertificeerd, bedrijf.Het volgende verplichte onderdeel is mon-stername en kweek op Legionella. Bij de collectieve drinkwaterinstallatie in de hoog- en midden risicogroep dient men twee keer per jaar, een van het totaal aantal tappunten afhankelijk aantal, monsters te nemen. Indien

TM1210_wolters_2003b.indd 6 29-11-2010 11:46:02

7TVVL Magazine | 12 | 2010 LEGIONELLA

een van de monsters de grenswaarde van 100 kve/l (kolonievormende eenheden per liter) overschrijdt dan is er een meldplicht richting VROM. Als de overschrijding >1.000 kve/l is, dan dient men over te gaan tot actie, zodanig dat de bacteriën worden verwijderd of gedood. Dit wordt veelal door extra spoelactiviteiten of desinfectie bereikt. Voor koeltorens is de verplichting afhankelijk van de categorie: maandelijks, elk kwartaal of jaarlijks.De grenswaarden voor koeltorens liggen bij 100, 10.000 en 100.000 kve/l waarbij respec-tievelijk de controle dient te worden geïntensi-veerd, extra desinfectiemiddel dient te worden toegevoegd en gecontroleerd op blootstelling van personen. Wanneer uit de kweken blijkt dat er sprake is van Legionella pneumophila, de meest pathogene soort, van boven de 100.000 kve/l dan eist het VROM afsluiting van de installatie, totdat er is aangetoond dat de bac-teriën weer onder de grenswaarde zitten.Er zijn meer dan 50 Legionellasoorten die minder of niet gevaarlijk zijn voor infecties bij de mens.

HARDNEKKIGE GROEIHelaas komt het maar al te vaak voor dat na al die verplichte maatregelen Legionella niet volledig uit de installatie te verwijde-ren is. De temperatuur van het water én de omgevingstemperatuur én de aanwezigheid van biofilm speelt hierbij een belangrijke rol. Alle Legionellasoorten hebben hun optimale groei ergens tussen 25 en 45 graden Celsius. Wanneer de temperatuur onder de 20 °C blijft, dan zullen deze bacteriën zich niet vermeer-deren en blijft het aantal nagenoeg stabiel. Wanneer de temperatuur boven de 55 °C komt, dan sterven ze af. Hoe hoger de tempe-

ratuur, hoe sneller ze afsterven.Biofilm is een symbiose van verschillende (micro)organismen die in normaal drinkwater aanwezig zijn. Zij hechten vrij gemakkelijk aan de binnenkant van een leiding en vormen samen een slijmerig laagje. De biofilm haalt de nodige voedingsstoffen uit het water en gedijt uitstekend aan de leidingwand. Waarom en wanneer en in welke mate dit proces plaats-vindt is helaas niet altijd duidelijk. Wel heeft een onderzoek van KIWA en TNO aangetoond dat kunststofleidingen sneller aanwas van biofilm hebben dan koperen leidingen.

De groei van de Legionellabacterie is afhanke-lijk van de aanwezigheid van biofilm. De bacte-rie groeit in een amoebe (Hartmanella), die een onderdeel vormt van de biofilm. Zonder deze gastheercel kan Legionella niet of nauwelijks groeien en blijft het in het water aanwezige aantal stabiel.Het is dus niet alleen van belang om direct de Legionellabacterie te bestrijden, maar ook de biofilm. Immers: Zonder biofilm, is de kans op Legionellagroei bijzonder klein.

‘LADDER VAN VAN VROM’Welnu, laten we even teruggaan naar de situatie dat de verplichte maatregelen niet afdoende zijn en dus Legionella constant boven de grenswaarde in de installatie aan-wezig is. Dan kan een alternatieve techniek Legionellapreventie de uitkomst bieden. Deze technieken zijn door VROM gedefinieerd en dienen een certificatie volgens KIWA BRL K14010-1/01 of BRL K14010-1/02, in het geval van de laatste dient er ook een toelating van het CTGB te zijn. VROM hanteert de zoge-naamde “ladder van VROM” die stapsgewijs in de juiste volgorde moet worden doorlopen: Indien stap 1 geen oplossing biedt, dan mag men stap 2 toepassen enz.De ladder ziet er als volgt uit:1.Thermisch beheer: “houd koud water koud

en warm water warm en voorkom langdurige stilstand”Na opheffing van eventuele risicopunten kan het temperatuurbeheer met de bestaande installatie worden uitgevoerd. Bij slimme toepassing hoeven spoelacties niet veel water en energie te kosten. Automatisering kan bovendien doelmatig zijn en een besparing op personeelskosten opleveren. Er worden geen waterbehandelingsapparaten geïntroduceerd die specifiek beheer en onderhoud vergen en die op zich weer extra gezondheids- en milieurisico’s kunnen opleveren. Er worden geen stoffen aan het water toegevoegd.

2.Fysisch beheer: Micro- en ultrafiltratie, UV-licht en pasteurisatieDe apparatuur voegt geen stoffen aan het water toe en is ook niet gericht op wijziging van de chemische samenstelling van het water. Micro- en ultrafiltratie is gericht op het afvangen van Legionellabacteriën, met UV-licht worden de bacteriën onschadelijk gemaakt en bij pasteurisatie wordt al het te gebruiken water gedurende enige tijd op een hoge temperatuur gebracht waardoor de Legionellabacteriën afsterven. Voor effectieve toepassing van deze technieken is het essen-tieel dat het gehele achterliggende leidingnet wordt gereinigd en wordt gedesinfecteerd. Hiertoe moeten alle tappunten bekend en bereikbaar zijn en moeten alle dode einden zijn verwijderd.Gewaarborgd moet zijn dat de techniek geen (levende) bacteriën doorlaat, anders kan besmetting of groei optreden. De toepassing van de in het kader van dit onderzoek ontwik-kelde Beoordelingsrichtlijn zal naar verwach-ting voor de borging van de effectiviteit een belangrijk instrument zijn.

3.Elektrochemisch beheer: Anodische oxida-tie en Koper-zilverionisatieBij elektrochemisch beheer worden door

-Figuur 4- Alle correctieve maatregelen aan de

installatie en beheersmaatregelen dienen te worden

geregistreerd in een logboek.

-Figuur 5- Thermometer Legionella -Figuur 6- Groei van Legionella in een amoebe.

TM1210_wolters_2003b.indd 7 29-11-2010 11:46:09

8 TVVL Magazine | 12 | 2010 LEGIONELLA

middel van een spanningsverschil over elek-troden desinfecterende stoffen aan het water toegevoegd dan wel uit het water gevormd. Anodische oxidatie omvat elektrodiafragma-lyse en houdt in dat de in het water aanwezige stoffen (soms met toevoeging van zout) worden omgezet in desinfecterende stoffen (chloor). Uit het onderzoek bleek dat anodi-sche oxidatie een effectieve methode kan zijn, maar dat er extra aandacht nodig is voor de afstelling van de apparatuur. Bij een te lage chloorproductie is de apparatuur onvoldoende effectief, bij te hoge afstelling kunnen smaak- en geurproblemen ontstaan, evenals te hoge concentraties organische halogenen (zoals trihalomethanen).

Bij tijdelijke uitval van de apparatuur kan snelle legionellagroei optreden. Daarom is het van belang dat voor anodische oxidatie een Beoordelingsrichtlijn wordt opgesteld, waarmee effectiviteit wordt gewaarborgd en ongewenste neveneffecten zoveel mogelijk worden tegengegaan. Met koper-zilverionisatie worden langs elektrochemische weg koperen zilverionen in het water gebracht die een bacteriedo-dende werking hebben. Het is een effectieve methode, met als milieunadeel dat er extra koper en zilver in het afvalwater terechtko-men. Daarom zou aandacht moeten worden besteed aan de mogelijkheden om deze milieubelasting te beperken. Ook hiervoor

-Figuur 7- geavanceerde oxidatietechniek in vogelvlucht.

-Figuur 8- AOT-Aqua+ ingebouwd in een drinkwater installatie. -Figuur 9- Geautomatiseerde keerklepcontrolesysteem.

is een beoordelingsrichtlijn van belang. De gezondheidskundige implicaties van het toe-voegen van bovengenoemde stoffen aan het leidingwater zou moeten worden onderzocht in het kader van het verlenen van de toelating dan wel kwaliteitsverklaring.

4.Chemisch beheerHet betreft technieken die momenteel nog niet of nauwelijks op de Nederlandse markt worden gebracht ter preventie van Legionella in collectieve leidingwaterinstallaties, zoals chloordioxide, chlooramine en ozon. Omdat thermisch beheer, fysisch beheer en elek-trochemisch beheer vooralsnog voldoende perspectieven lijken te bieden voor een effec-

TM1210_wolters_2003b.indd 8 29-11-2010 11:46:31

tieve aanpak, is nader onderzoek naar andere beheerstechnieken op dit moment niet nodig. Uiteraard kunnen dergelijke initiatieven wel vanuit de markt worden ontplooid.Met deze zin sluit de staatssecretaris zijn pleidooi af. Welnu, sinds februari 2010 heeft het CTGB toelating verleend aan een splinternieuwe techniek, die als poortwachter >105 Legionella pneumophila serotype 1 (in situ gekweekt) oxideert en zodanig volledig vernietigt. Ik spreek hier over de Geavanceerde Oxidatie Technologie. Opvallend is dat er bij deze toepassing geen schadelijke bijproducten worden geproduceerd én dat het werkzame biocide in het water niet meer aantoonbaar is.Een zeer unieke technologie, die de vernie-tigingskracht heeft van een biocide en de toxische eigenschappen van een fysische techniek!! De techniek is voor de continu behandeling van drinkwater- en in proceswa-terinstallaties geschikt. Voor beide toepassin-gen is door het CTGB toelating verleend onder nummer: 13295N.Deze techniek wordt in Nederland op de markt gebracht onder de naam AOT-Aqua+. In vogel-vlucht ziet de geavanceerde oxidatietechniek er uit als in figuur 7.De geavanceerde oxidatie komt tot stand door de massale productie van hydroxyl radicalen (OH•). Deze radicalen vernietigen de celwand

van bacteriën en ook van amoebes. Hierdoor worden zowel de extra- als de intracellulaire Legionellabacteriën gedood.De AOT-techniek heeft in eerste instantie veel overeenkomsten met anodische oxidatie, er is echter een wezenlijk verschil van de schade-lijke residuen in het water, die bij anodische oxidatie wel en bij AOT absoluut niet aanwezig zijn. Kortom: Een nieuwe en veilige fotochemi-sche techniek, waarvan de biocidale werking bewezen is!

CONTROLE KEERKLEPPENWanneer uit de Risicoanalyse blijkt dat de leiding van een niet frequent gebruikte tappunt moet worden voorzien van een terugstroom-beveiliging, de keerklep, dan zijn de volgende punten van belang:- gebruik van de juiste beveiliging; - locatie van de beveiliging; - jaarlijkse controle op de juiste werking van

de beveiliging.

Zoals al eerder is opgemerkt is het niet altijd mogelijk om niet frequent gebruikte tappun-ten, of gedeeltes van de installatie, te verwijde-ren. Denk bijvoorbeeld aan brandslanghaspels en sprinklerinstallaties. In dit gedeelte van de drinkwaterinstallatie is er nagenoeg geen doorstroming en zal, indien de omstandighe-

den zoals de aanwezigheid van biofilm en de temperatuur gunstig zijn, Legionella kunnen uitgroeien tot hoge aantallen. Om te voorko-men dat de rest van de installatie kan worden besmet, wordt de terugstroom van deze aftak-king beveiligd met een keerklep.De details en mogelijkheden van controle zijn omschreven in het Waterwerkblad WB-1.4-G.De Blygold Nederland Groep heeft onlangs een geautomatiseerd systeem voor keerklep-controle geïntroduceerd:- de keerkleppen worden gecontroleerd

op terugstroming met behulp van een geautomatiseerd proces. Ook op moeilijk bereikbare plaatsen kunnen keerklep-pen controleerbaar worden gemaakt met de overdrukmethode die hiervoor wordt gebruikt;

- de ontwikkelde testunit wordt beneden-strooms van de keerklep aangesloten, bijvoorbeeld op een tappunt;

- de keerklep wordt vervolgens op lekdicht-heid getest;

- na afloop van de test wordt iedere keerklep voorzien van een barcode ter identificatie. Er wordt een database samengesteld van de totale installatie;

- de opdrachtgever ontvangt een rapportage en meetgrafieken per keerklep.

Gaswarmtepompen & WKK

expansieventiel

verdamper condensor

compressor

motorwarmte

buiten en/ofventilatielucht

warmtelevering

gasmotor

aardgas

TM1210_wolters_2003b.indd 9 29-11-2010 11:46:32

90% van de pompmotoren kunnen efficiënter werken…

Switch naar BlueFlux®

137180_BlueFlux_90pct_Ad_297x420_GBLfl_GBLnl.indd 1 01/11/10 15:24:56

Zeer efficiënte motortechnologieBlueFlux® is een serie van zeer energiezuinige elektrische motoroplossingen specifiek ontworpen voor pompen. Zoek naar het BlueFlux® label om het energieverbruik van uw pomp tot 60% te reduceren. Meet the energy challenge nOw en bestel de BlueFlux® brochure op:

www.grundfos.com/energy



BlueFlux®

Advanced motor technology

that reduces energy waste

in pump applications

137180_BlueFlux_90pct_Ad_297x420_GBLfl_GBLnl.indd 2 01/11/10 15:24:58TM1210_grundfos_10_11.indd 10 2-12-2010 9:16:06



137180_BlueFlux_90pct_Ad_297x420_GBLfl_GBLnl.indd 1 01/11/10 15:24:56

Zeer efficiënte motortechnologieBlueFlux® is een serie van zeer energiezuinige elektrische motoroplossingen specifiek ontworpen voor pompen. Zoek naar het BlueFlux® label om het energieverbruik van uw pomp tot 60% te reduceren. Meet the energy challenge nOw en bestel de BlueFlux® brochure op:

www.grundfos.com/energy



BlueFlux®

Advanced motor technology

that reduces energy waste

in pump applications

137180_BlueFlux_90pct_Ad_297x420_GBLfl_GBLnl.indd 2 01/11/10 15:24:58TM1210_grundfos_10_11.indd 11 2-12-2010 9:16:07

12 TVVL Magazine | 12 | 2010 ELEKTROTECHNIEK

Sinds mei 2009 is er een nieuwe NEN 1010 van kracht. Het verschijnen van deze

norm heeft nogal wat stof doen opwaaien. Maar ook na de aanwijzing van deze

uitgave van de norm in de Regeling Bouwbesluit blijft het maar onrustig in de

elektrotechniek. Wat is er aan de hand met de nieuwe NEN 1010?

De nieuwe NEN 1010: een harde noot!

P. (Peter) Treffers, directeur Elektroraad

De NEN 1010 bevat al 70 jaar voorwaarden voor het ontwerp en de aanleg van elektrische installaties. Het is dan ook het ‘handboek soldaat’ voor elke elektrotechnicus. De NEN 1010 wordt uitgebracht door het NEC (Nederlands Elektrotechnisch Comité). Voor het schrijven van de norm zijn meerdere gespe-cialiseerde commissies in het leven geroepen.Inmiddels is de norm sterk aangepast aan het Europese model. De norm is voor ca. 95 % een letterlijke vertaling van het harmonisa-tiedocument HD 60364. De overige 5 % zijn Nederlandse aanvullingen op dit harmonisa-tiedocument.De NEN 1010 bevat meer dan 2.000 bepalin-gen waarin tot voor kort exact was vastgesteld wat er wel en niet mocht bij het aanleggen van een elektrische installatie in de woningbouw, utiliteit en industrie.

NIEUWE NEN 1010In 2007 verscheen een nieuwe editie van de NEN 1010. Daarin stonden zoveel fouten dat hij een jaar later op kosten van het Normalisatie-instituut is vervangen door de editie NEN 1010:2007+C1:2008. Toepassing van deze editie is vanaf 21 mei 2009 verplicht volgens de Regeling Bouwbesluit. ‘Gelopen race’ zou je kunnen zeggen. Er zal best wat veranderd zijn, maar op een gegeven moment moet je stoppen met zeuren. Dan moet je de norm gewoon gaan toepassen. Maar in de praktijk ligt het allemaal wat genuanceerder.

nr pictogram omschrijving installatiemethode basis-installatiemethode

4Meeraderige kabel in buis gemonteerd tegen houten of gemetselde wand op een afstand kleiner dan 0,3 x de middellijn van de buis.

B2

8 Meeraderige kabel in buis aangebracht in metselwerk of beton. B2

14 Eén of meeraderige kabel aangebracht op een ongeperforeerde kabelbaan. C

18 Eén of meeraderige kabel aangebracht op een ongeperforeerde kabelladder. E of F

63 Één- of meeraderige kabel direct in de grond gelegd zonder aanvullende bescherming. D

-Tabel 1- Indeling installatiemethoden.

TM1210_treffers_2003c.indd 12 29-11-2010 11:49:30

13TVVL Magazine | 12 | 2010 ELEKTROTECHNIEK

Laten we eens kijken wat er eigenlijk is veran-derd zonder te verdwalen in een technische uiteenzetting van de norm.

PUBLIEKRECHTELIJKE AANWIJZING

Al vele jaren wordt de NEN 1010 aangewezen in het Bouwbesluit of de daarbij behorende Regeling Bouwbesluit. Op grond hiervan wordt doorgaans gesteld dat toepassing van de NEN 1010, wettelijk verplicht is. En omdat het daarbij om een verplichtstelling gaat die door de Staat is geregeld, noemen we dat een publiekrechtelijke aanwijzing.Maar voor het eerst wijst de Regeling Bouwbesluit niet de gehele NEN 1010 aan. De aanwijzing geldt slechts voor een deel van de NEN 1010.

BUITEN DE AANWIJZINGEnkele bepalingen zijn dus buiten de aanwij-zing gebleven. Het gaat hierbij niet om enkele onbelangrijke bijzinnen. De bepalingen die buiten de aanwijzing zijn gebleven bevatten soms zeer essentiële teksten. Een voorbeeld is het maken van tekeningen en schema’s. In de NEN 1010 zelf waren de eisen aan tekeningen sowieso al behoorlijk afgezwakt. Maar dat het VROM algehele afstand zou nemen van alle bepalingen met eisen aan tekenwerk, kwam voor menigeen toch als een verrassing.Ook het deel van de NEN 1010 dat eisen bevat over de inspectie van nieuwe elektrische instal-laties, is door het VROM niet beloond met een aanwijzing in de Regeling Bouwbesluit.De hiervoor gegeven voorbeelden staan slechts model voor veel meer bepalingen die niet zijn aangewezen in de Regeling Bouwbesluit. Door de hele NEN 1010 heen zijn er bepalingen die geen publiekrechtelijke verplichting kennen. Een volledige opsomming vindt u in Staatscourant 2009, nr. 91.

PRIVAATRECHTELIJKE AANWIJZING

Als een opdrachtgever toch prijs stelt op tekeningen en schema’s zal hij dat afzonderlijk in een privaatrechtelijk stuk moeten bedingen. Dat kan bijvoorbeeld in een bestek of een werkbeschrijving. Hierdoor wordt het voor een opdrachtgever veel lastiger om het proces te beheersen. Om het risico te voorkomen van een onvolledige installatie of bijbehorende tekeningen en inspecties zal hij goed op de hoogte moeten zijn van de lacunes in de publiekrechtelijke aanwijzing. Een eenvoudige oplossing lijkt te zijn om in het bestek gewoon de hele NEN 1010 als verplicht te bestempe-len. In dat geval hoef je niet te weten wat er wel of niet publiekrechtelijk is vastgesteld. Door de integrale aanwijzing in het bestek geldt de gehele NEN 1010 immers langs pri-vaatrechtelijke route.

NIEUWE AANPAK NORMMaar er is meer veranderd in de nieuwe NEN 1010. Zo voert de zogenaamde ‘nieuwe aanpak’ steeds meer de boventoon in deze norm. Deze nieuwe aanpak zegt dat je detail-bepalingen moeten vervangen door doelbe-palingen.Een detailbepaling zegt bijvoorbeeld dat je vanaf een bepaalde kerndoorsnede een kabelschoen aan moet knijpen. Maar het aan-knijpen van een kabelschoen is natuurlijk geen doel op zich. Het doel is ‘het hebben van een blijvend goede verbinding’. Een ‘nieuwe aanpak norm’ eist dus geen kabelschoen meer maar beschrijft dat er een blijvend goede verbinding moet worden gerealiseerd. Dit lijkt een heel begrijpelijke ontwikkeling. De norm beschrijft immers veel beter waar het eigenlijk om gaat. En als klap op de vuurpijl geeft het ook veel meer ruimte voor nieuwe ontwikkeling. In het geval van het voorbeeld

valt hierbij te denken aan de ontwikkeling van nieuwe – mogelijk slimmere – aansluitmetho-den.

INTERPRETATIEPROBLEMENToch is de markt niet onverdeeld gelukkig met deze nieuwe aanpak. Door het beschrijven van doelen in plaats van details, wordt de norm namelijk ook een stuk abstracter. Vroeger was de vraag of er nu wel of geen kabelschoen moest worden aangeknepen, eenduidig te beantwoorden: ja, vanaf een bepaalde kern-doorsnede moet dat. Tegenwoordig is die vraag een stuk moeilijker te beantwoorden. Je zou bijvoorbeeld kunnen zeggen: ja, ik vind van wel. Degene die de vraag beantwoordt, vindt blijk-baar dat een blijvend goede verbinding alleen is te realiseren met een kabelschoen. Maar zijn collega zou daar wel eens heel anders over kunnen denken. Hij zou – met dezelfde norm in de hand – kunnen beweren dat er nergens in de NEN 1010 staat dat je een kabelschoen moet aanknijpen. En gelijk heeft hij!Bovenstaand voorbeeld is er maar een in een lange rij mogelijke cases.

CALCULATIEVooral op de afdeling calculatie van een instal-latiebedrijf is dit fenomeen inmiddels al sterk voelbaar. De calculator wordt constant heen en weer geslingerd tussen bedrijfsleiding en uitvoering. De bedrijfsleiding spoort aan tot creatieve (lees: goedkopere) oplossingen. Je moet wel want als je het niet doet, ben je te duur. Maar de uitvoering krijgt er de schuld van als de installatie niet naar behoren werkt. Daarbij wordt er niet zelden een zwaar mentaal beroep gedaan op de vermeende vakkennis: ‘je weet toch zelf ook wel dat het zo niet kan?’.Al met al geen charmante aanpak. Door de toenemende abstractie in de norm komt er steeds minder concreet vast te liggen. Door

Stelsel 50 V < U0 ≤ 120 Vs

120 V < U0 ≤ 230 Vs

230 V < U0 ≤400 Vs

U0 >400 Vs

Wissel-spanning

Gelijk-spanning

Wissel-spanning

Gelijk-spanning

Wissel-spanning

Gelijk-spanning

Wissel-spanning

Gelijk-spanning

TN 0,8 1) 0,4 5 0,2 0,4 0,1 0,1

TT 0,3 1) 0,2 0,4 0,07 0,2 0,04 0,1

Indien de uitschakeling in TT-stelsels door een beveiligingstoestel tegen overstroom plaatsvindt en de beschermende vereffening is verbonden met alle vreemde geleidende delen binnen de installatie, mogen de maximale uitschakeltijden worden toegepast die gelden voor TN-stelsels.

U0 is de nominale spanning ten opzichte van aarde.

1) Uitschakeling kan ook om andere redenen zijn vereist dan vanwege bescherming tegen elektrische schok.

TOELICHTINGIndien uitschakeling door een toestel voor aardlekbeveiliging plaatsvindt, wordt verwezen naar de toelichting bij 411.4.4, bij 411.5.3 en bij 411.6.4 b).

-Tabel 2– Maximale uitschakeltijden.


onze gebruikelijke wijze van aanbesteding worden de installatiebedrijven vervolgens gedwongen om zoveel mogelijk op het randje van het toegelatene te lopen. En omdat deze randen niet al te duidelijk zijn, is het wachten op een valpartij.

INTERDISCIPLINAIR PROBLEEM

De hiervoor beschreven problemen beperken zich niet tot het vakgebied elektrotechniek. De vanzelfsprekendheid waarmee de norm duidelijk en verplicht was, is eveneens voor de partijen buiten de elektrotechniek verdwenen. Ook voor werktuigbouwkundige partijen die elektrische installaties of delen daarvan afzonderlijk aanbesteden, zijn deze verande-ringen in de NEN 1010 erg belangrijk. ‘Even een installateur in de arm nemen’ kan tot onaangename verrassingen leiden. Ook voor de uitbestedende werktuigbouwkundige is het dus belangrijk dat hij goed weet dat we inmid-dels een heel andere norm hebben. Ook hij zal vanaf nu veel beter moeten omschrijven wat hij precies wil.

CONCLUSIEDe NEN 1010 is op twee manieren ingrijpend veranderd. Allereerst is de norm niet meer in zijn geheel publiekrechtelijk verplicht gesteld. Belangrijke onderwerpen zoals tekeningen en inspectie worden niet meer door het VROM

verplicht gesteld. Daarnaast is het abstractie-niveau van de NEN 1010 verhoogd. De norm bevat meer doelbepalingen dan eerst. Dat is ten koste gegaan van detailbepalingen. In de norm staat nu niet meer precies hoe een elektrische installatie moet worden aangelegd. In plaats daarvan is beschreven wat het eindre-sultaat moet zijn in termen van veiligheid.Voor gebruikers van de NEN 1010 houden de wijzigingen in dat er in het vervolg meer aan-dacht moet worden besteed aan de beschrij-ving van de exacte wensen over de elektrische installatie. In de praktijk zal dat gebeuren in een privaatrechtelijke overeenkomst zoals een bestek of een werkomschrijving.

OVER DE AUTEURPeter Treffers is oprichter en directeur van Elektroraad uit Ede. Naast zijn werk, de dagelijkse leiding over zijn bedrijf, is hij als docent werkzaam bij de afdeling opleidingen. Voor deze afdeling schrijft hij cursusboeken en doceert hij de stof. Zijn specialiteit is het opleiden van inspecteurs van nieuwe en bestaande elektrische installaties. Peter is lid van de implemen-tatiecommissie van de NEN 1010. Deze commissie buigt zich over een volledig nieuwe opzet van deze belangrijke norm in de elektrotechniek. Tot slot publiceert Peter regelmatig in de vakpers en geeft hij lezingen.

OVER ELEKTRORAADElektroraad verzorgt opleidingen in de elektrotechniek. Bovendien ontwerpt zij elektrische installaties of delen daarvan. Tot slot fungeert zij als kennisverspreidende intermediair tussen diverse marktpartijen. In deze functie organiseert zij regelmatig lezingen en congressen.Meer informatie vindt u op www.elektroraad.nl

Postbus 899, 5000 AW Tilburg - Hectorstraat 23, 5047 RE Tilburg - Tel: 013 5839440 - Fax: 013 5358315 - E-mail: [email protected]

Tijdelijk of semi permanent

behoefte aan extra warmte

en/of energie?

Uw bron van informatie bij

het kopen of huren van

ketelinstallaties voor stoom,

warm en heet water.

Verhuur• warmwaterketels tot 8 MW• heetwaterketels tot 12 MW• automatische expansie-inrichtingen• stoomketelunits tot 28 barg

van 400 kg/hr tot 16.000 kg/st• ontgassers, voedingswatertanks,

ontharders• olietanks 3, 5, 10 en 20m3

• in container, buitenopstelling of romneyloodsen

Services• 24 uurs storingsdienst• leidingwerkmontage• onderhoud • engineering

Milieuzorg• Low-NOx installaties• geluidsbesparende omhuizingen• CE normering

www.ecotilburg.com


Januari 2011 | Jaargang 40 | Nr 1

Nieuwe EPN voor gebouwen

Wat is comfort eigenlijk?

Gasabsorptiewarmtepompen

Energieanalyse Vertigo-gebouw

JAA

RGA

NG

40 N

R. 1 TV

VL M

AG

AZIN

E JAN

uA

RI 2011

Vanaf 1 januari 2011 zal er een nieuwe EPC-eis voor woningen zijn. Deze wordt aangescherpt van 0,8 naar 0,6. Bij deze verscherping hoort een nieuwe energieprestatienorm: NEN 7120 ‘Energieprestatie van gebouwen’. Hiermee kan nauwkeuriger de energieprestatie van een gebouw worden bepaald en wordt het effect van vele nieuwe technieken inzichtelijk. De norm is nog niet helemaal klaar maar in onze januari-uitgave vindt u er al uitvoerige informatie over. In een ander artikel staat de vraag centraal: ‘Wat is comfort eigenlijk? Het blijkt dat comfort in ieder geval meer is dan alleen het gemiddelde van de tevredenheid over waargenomen luchtkwaliteit, lawaai, verlichting en thermisch comfort. U kunt verder lezen dat gasabsorptiewarmtepompen een forse bijdrage leveren aan energiebesparing in zwembaden. Dit blijkt uit een prestatiemeting van een aantal warmtepompinstallaties. Het praktijkrendement ligt zelfs fors hoger dan dat van een HR-ketel. Andere onderwerpen die aan bod komen zijn: gebouwsimulatie, de levensloopgeschikte woning en kennisontwikkeling op het gebied van sanitaire technieken.

Johnson Controls is een wereldwijd gevestigd bedrijf, technologisch en industrieel leidend, en met klanten in meer dan 150 landen. Onze 130.000 werknemers leveren producten, diensten en oplossingen van hoge kwaliteit voor optimale energiebesparing en operati-onele efficiëntie voor gebouwen; loodzuuraccu’s voor auto’s en geavanceerde accu’s voor hybride en elektri-sche voertuigen; en interieursystemen voor auto’s. Onze toewijding aan duurzaamheid begon bij onze oprichting in 1885 toen de eerste elektrische kamerthermostaat werd uitgevonden. Wij willen via onze groeistrategieën en verhoging van het marktaandeel waarde leveren aan aandeelhouders en onze klanten succesvol maken.

DE FUNCTIE

• JeverkooptJohnsonControlsproductenendiensten• Jebouwtlange-termijnrelatiesmetklantenenpartnersop• Jeinventariseert,prospecteertenspeeltinopnieuwesales opportuniteitenenzetzeominconcretebestellingenen contracten• Jeontwikkelt,beheertenbehaaltdeindividuelesalesdoel- stellingen• Jeonderzoektenmeldtontwikkelingenentrendsindemarkt binnenjeregio.

JE PROFIEL

• Jebeschiktovereenrelevantehogeretechnischeen/ofsales- opleidingmetgoedekennisvancommerciëleofindustriële koeltechnieken• Jehebttenminstedriejaarsaleservaringindecommerciëleof industriëlekoeling,HVACofBuildingManagementSystems• Jebeschiktovervlottecommunicatievevaardigheden,bent sterkinonderhandelenencommercieelgedreven• JespreektNederlandsenhebteenpraktischekennisvanhet Engels.

WIJ BIEDEN

• Eenzeeruitdagendefunctiebijeeninternationaleorganisatie metvergevorderdetechnischeenenergiebesparendeont- wikkelingen,toepassingenensystemen• Eeninteressantsalarispakketinovereenstemmingmet jouwervaring• Eendynamischewerkomgevingmetveeldoorgroeimogelijk- hedenenafwisselinginhetwerk,flexibiliteitenzelfstandig- heid.

Sales Engineers opHVACgebied,commerciëleofindustriële

koelingofBuildingManagementSystems(m/v)

Geïnteresseerd?Bezoekonzevacaturesopwww.johnsoncontrols.nl ensolliciteeronlineofstuuruwsollicitatienaar [email protected].

JohnsonControls.indd 1 2-12-2010 10:51:18

Voorbeschouwing

65TVVL Magazine | 12 | 2010 SUMMARY

TM1210_summary.indd 65 3-12-2010 15:37:14

66 TVVL Magazine | 12 | 2010 AGENDA

Cursusagenda 2011 TVVL-cursussen AAnVAng

Luchtbehandeling speciale ruimten7 lesdagen; afsluitend sphbo-examen 12 januari

Installatie Project Management5 lesdagen; afsluitend sphbo-examen 17 januari

commissioning Duurzame energie Installaties6 lesdagen; afsluitend examen 19 januari

Werktuigkunde voor elektrotechnici7 lesdagen; aflsuitend examen 24 januari

Klimaattechniek voor Arbo-deskundigen6 lesdagen 25 januari

Projectmatig ontwerpen van klimaatinstallaties4 lesdagen 11 februari

TVVL-WorKshoPs

Technische en Medische gassen 10 mei1 dag

Zwembaden 17 mei1 dag

stoominstallaties 24 mei1 dag

KijK op www.TVVL.NL of iN DE rubriEK TVVL AcTuEEL Voor mEEr iNformATiE.

en verder19 jAnuArI 2011‘s HertogenboschVakbeurs facilitairvakbeursfacilitair.nl

27 jAnuArI 2011Nijmegen3e oK-symposiumvccn.nl

10 februArI 2011bussum“Duurzame huisvesting kun je niet alleen”platformduurzamehuisvesting.nl

1-4 MAArT 2011Londen, EngelandSustainable building “Design it. build it. Live it” sb11london.com

TvvL evenemenTen DATuM AcTIVITeIT PLAATs

12 MeI 2011Eindhoven4e Kennisdag bouwfysicanvbv.org

18-21 MeI 2011Tallinn, LestlandrEHVA Annual meetingekvy.ee/rehvaam2011

28 MeIDiverse locatiesDag van de bouwdagvandebouw.nl

agenda

LAnDeLIjK

6 jan. Technische raad Symposium ‘bim overleeft zeker een bestaand gebouw’ en Nieuwjaarsreceptie . maarssen1 apr. TVVL-jaarvergadering. Kootwijk

regIonAAL

Midden-nederland25 jan. Lunchbijeenkomst: ‘u vliegt toch niet blind in uw computerruimte?’ Amersfoort15 feb. Lezing: Energie en waterbesparing in tapwaterinstallaties i.c.m. hoogbouw. Nieuwegein29 mrt. Excursie: ontwikkeling van een windmolenpark. Flevopolder21 jun. Lezing/excursie: Kosten en faalreducties in de bouwkolom voor goede en slechte tijden. N.n.b.

Zuid-holland14 feb. Lezing: brandpreventie en Normen in parkeergarages. capelle a/d ijssel10 mrt Lezing: rDm opleidingscentrum. rotterdam15 apr. Lunchbijeenkomst. rotterdam26 mei Excursie: Kernreactor Delft. Delft

West brabant en Zeeland27 jan. Lezing: Geothermie. roosendaal17 mrt. Lezing: Lokale klimatisering (i-climate). waalwijk23 jun. Lezing: outsourcing van facility management. breda8 sep. Lezing: Aanscherping Epc heeft geen of nauwelijks effect. breda13 okt. Lezing: power Quality. breda

(programma onder voorbehoud)

TM1210_agenda.indd 66 30-11-2010 12:57:43

TVVL december 2010

Documents

Transcript of TVVL december 2010