HetGR

ATISd

igitale

magaz

inevan

deAst

roEve

ntGro

upvzw

-Reda

ctie@a

egvzw.

be-w

ww.ae

gvzw.b

e-Jaa

rgang

8-Jan

uari2

013

Info - Patrick Jaecques is,naast grafisch vormgeveren hoofdredacteur van ditmagazine, ook oprichteren voorzitter van de Astro EventGroup vzw uit Oostende. Een doorpassie gedreven levensgenieter dieal meer dan een kwart eeuw langhet brede publiek informeert over dediverse hemelse wonderen...

Patrick

Jaecqu

es

002

Editoria

alGu

idesta

r|01-

2013

EEnn hheett lleevveenn ggaaaatt ddoooorr......De plotse harde knallen van het vuurwerk, uitde richting van de dijk in Oostende, halen mijuit mijn diepe concentratie. Ik leg mijn tabletneer, kijk door het grote raam van mijn bureauen zie boven de huizen aan de overzijde vande straat groene, rode en fel witte lichtflitsenweerkaatsen op het wolkendek. Het vertiervan de grote massa, die telkens weer de koutrotseert in de hoop dat het volgend jaar netdat ietsje beter zal worden, is begonnen. Methopelijk binnenkort nog wat meer mooi weer,meer vakantie, meer loon, meer liefde, meergezondheid, meer... van alles eigenlijk.De grootste zorg van mijn kat daarentegen,die daarnet nog volop genoot op het grotekussen naast mijn bureau, is het zoeken vaneen andere warme locatie. Liefst ver weg vanhet gedonder daarbuiten. En ik moetconcluderen dat mijn partner en ik blijkbaarmeer gemeen hebben met onze viervoeter danmet onze eigen soortgenoten.Want we weigeren te gelovendat de start van een nieuwekalender, van welke bescha-ving dan ook, enige positieveverandering zal brengen vooronze soort. Echte veranderingkomt alleen wanneer we hetspreekwoordelijke deksel opde neus krijgen. Want ikgeloof niet in de daadkrachtvan een politieke partij, hetkosmische evenwicht of deingrijpende hand van gelijkwelke godheid naar keuze, diewaakt over ons welzijn. Diebezorgd naar ons omkijkt.Terwijl we zelf eerder respectloos omgaan metelkaar, met de andere soorten en zelfs met deplaneet waarop we leven. Kortom, waaromzouden we verwachten dat iets of iemandonze problemen zou oplossen?Strikt antropologisch gezien waren de eerstemensen eerder egoïstische wezens. Dat blijktuit tal van archeologische vondsten. Zo leef-den mannen en vrouwen soms zelfs afzonder-lijk van elkaar en kwamen ze uitsluitend bijeen

om goederen te ruilen. Of om te paren. Waarnabeide partijen, eens het kind zo'n drie jaar oudwas, weer uit elkaar gingen. Want ook al wordtmonogamie deels genetisch gestuurd door hetADH hormoon, toch bleken we lange tijdandere wegen te bewandelen. Vooral veroor-zaakt door externe factoren. Zoals samen-werken ten voordele van de groep. Want nietelk individu is een goede jager, verzamelaar ofwerktuigkundige. Waardoor het individu eerderop de achtergrond verdween ten voordele vanhet succes van de groep.Tegenwoordig moet echter niemand nog eengoede jager, verzamelaar of werktuigkundigezijn. Want je kan alles gewoon aankopen in debuurtwinkel. Daardoor verzwakt de groeps-band en gaat men voornamelijk weer aanzichzelf denken in de eerste plaats. Dat merkik althans wanneer ik rond mij heen kijk. Inonze moderne westerse wereld is zo goed alsalles te koop. En het betaal-middel, het geld, is bijna hetbelangrijkse aspect van hetleven geworden. Mensenkennen hun buren bijna nietmeer, terwijl dit vroeger levens-belangrijk was. Een overredenkind blijft uren lang langs dekant van de weg liggen voorhet opgemerkt wordt. En meteen eenvoudige druk op deknop schakelen we over naarhet gruwelijkste nieuws. Eenshet weerbericht er aankomtzitten we apatisch voor ons uitte staren. We krijgen bijna nietde kans om even stil te staanbij wat we net gezien hebben. Na demeermaals door reclame onderbroken filmgaan we doodmoe naar bed. Dus: nee... er zalniets veranderen, niet het onrecht, niet deoorlog, niet die burenruzie, niet de hongers-nood. Ons eigen leven wordt niet beter tot wezelf recht in onze schoenen staan. Tot weeindelijk veranderen. Niet door geld te stortenvoor een goed doel, maar door zelf iets tegaan doen voor de groep waartoe wijbehoren.

“You have enemies?Good. That meansyou've stood up forsomething, sometimein your life."

Winston Churchill

Dit digitale magazine, beschikbaar als PDF en Flashbestand, is een non-profit product van de Astro EventGroup vzw uit Oostende en heeft tot doel sterren-kunde, klimatologie en ruimtevaart te promoten bij eenzo breed mogelijk publiek.De redactie bestaat uit: Patrick Jaecques (hoofd-redacteur en grafisch vormgever), Hendrik De Rycke,Kris Christiaens, Sander Vancanneyt en Joeri De Ro. Devaste rubrieken worden onderhouden door DirkDevlies, Kris Christiaens, Marc van der Sluys, Filip Feysen Rolf Jansen. Zin om ook een artikel te schrijven en /of rubriek te onderhouden. Contacteer ons dan viaredactie@aegvzw.be.De Astro Event Group vzw, noch enige andere persoondie in zijn naam optreedt, is verantwoordelijk voor hetgebruik dat zou kunnen worden gemaakt van deinformatie in deze digitale publicatie of voor eventuelefouten die er, ondanks de uiterste zorg bij de voor-bereiding van de teksten, nog in zouden staan. Tevensheeft de redactie alle nodige moeite gedaan om te

voldoen aan de wettelijke voorschriften inzake auteurs-rechten en om contact op te nemen met de rechtheb-benden. Elke persoon die benadeeld meent te zijn enzijn rechten wil laten gelden wordt verzocht zichbekend te maken. De redactie heeft het recht inge-zonden artikels en / of rubrieken te weigeren die nietrelevant en / of discriminerend zijn tegen een individu,groep of organisatie. Ook zaken die indruisen tegen dedoelstellingen van de vereniging kunnen verwijderdworden. De redactie, onder leiding van de hoofd-redacteur, heeft hierbij steeds het laatste woord !Er is een samenwerkingsverband met diverse websites.Dankzij de steun van de diverse auteurs, de leden ennatuurlijk de diverse sponsoren kunnen we dezedigitale publicatie gratis verspreiden.Deze digitale publicatie is volledig ontworpen metgratis open-source en / of freeware software zijndeScribus, Gimp, Foxit Reader, Ink-scape en Paint.net.De 'deadline' ligt steeds vast op de 25e van de maand !

Informatief

Inhoudelijk04 - De sterrenhemel in 2013.07 - First light voor KMOS.09 - Kortnieuws - Sterrenkunde.10 - A message from Earth ...11 - Zwitserland als batterij.12 - Rubriek - European Southern Observatory (ESO).14 - De apocalyps overleefd ?15 - Rubriek - Nieuw in de boekenkast - Fermi.16 - Rubriek - Astrofoto van de maand.19 - Kortnieuws - Sterrenkunde.20 - Rubriek - Lancering in de kijker - Nieuwe ISS bewoners.22 - De astronomische ontdekkingen van verleden jaar.24 - Bezoek aan het Kitt Peak National Observatory (USA).29 - Kortnieuws - Ruimtevaart.30 - Desertec Industrial Initiative.31 - Rubriek - Lanceeroverzicht van de maand.32 - Bouw van de T-1 observatory.34 - Rubriek - Woord van de maand - Albert Georges Velghe37 - Werkgroep kijkerbouw werkjaar 2012-2013.39 - Kortnieuws - Klimatologie.40 - Rubriek - Space History - Loena 21.42 - Opdampklok Stichting De Koepel vond nieuwe thuis.43 - Meer actieve zwarte gaten dan gedacht.44 - Amerika lanceert opnieuw onbemand ruimteveer.47 - Het geluid van de kosmos.49 - Kortnieuws - Sterrenkunde.50 - Het grootste mysterie aller tijden ...54 - Rubriek - European Space Agency (ESA).56 - Rubriek - Het AEG nieuws.59 - Kortnieuws - Sterrenkunde.60 - Rubriek - Hemelkalender.65 - Evolutie bij Mars One.66 - Rubriek - APOD - Curiosity bij rotsnest op Mars.69 - Kortnieuws - Ruimtevaart.70 - Commerciële ruimtevaart (2/2).74 - Rubriek - Sateria onder de sterren.

Joeri De RoRed. / ESADiv. / RedactioneelKris ChristiaensRedactioneelESO / Rodrigo AlvarezRedactioneelRedactioneelLeo Van HoyweghenDiv. /RedactioneelKris ChristiaensKris ChristiaensChris De PauwDiv. /RedactioneelRed. / IPSKris ChristiaensTwan BekkersDirk DevliesJean-Pierre GrootaerdDiv. /RedactioneelRedactioneelJean-Pierre GrootaerdASTRONKris ChristiaensPatrick JaecquesKris ChristiaensEdwin LouagieESA / RedactioneelDiv. /RedactioneelRedactioneelMarc van der SluysRedactioneelRolf JansenDiv. / RedactioneelHerman HenderickxFilip Feys

003

Foto - Ter gelegenheid van de inau-guratie van de VLT Survey Telescopevan de ESO-sterrenwacht op Paranal,die vandaag (6 december) in Napelsheeft plaatsgevonden, is een specta-culaire nieuwe foto vrijgegeven vande Carinanevel. De foto van dit be-kende stervormingsgebied is gemaaktmet assistentie van Sebastián Piñera,de president van Chili, tijdens diensbezoek aan de sterrenwacht op 5juni 2012. Bron: ESO.

De Astro Event Group vzw, kortweg AEG, is een non-profit sterrenkundige vereniging voorvolwassenen uit Oostende die geïnteresseerd zijn in sterrenkunde, klimatologie en / ofruimtevaart. Iedereen met passie voor deze boeiende wetenschappelijke takken is er van hartewelkom. Van absolute beginner tot ervaren amateursterrenkundige en dit voor een boeiende,leerrijke en vooral gezellige beleving van z'n hobby.Ook wie niet in de ruime omgeving van Oostende woont heeft baat om lid te worden. Want devereniging staat ook in voor een resem andere realisaties. Van de diverse boeiende websites,tentoonstellingen, voordrachten, uitstappen, de jaarlijkse StarNights en Space Night evene-menten tot dit uitvoerige magazine. Kortom, steun onze vereniging en stort vandaag nog 15,00euro (of meer) op rekening nummer IBAN: BE84 9730 0675 3759 / BIC: ARSPBE22 met vermeldingvan "lidgeld" alsook uw naam, adres en e-mail. Wij danken u alvast voor uw steun !

Guidestar|01-2013

JoeriD

eRo

DDee sstteerrrreennhheemmeell iinn 22001133

004

Info - Ter bestrijding van dezelichthinder is het aan te raden omgeschikte armaturen te gebruiken,waarbij het licht naar onder schijntin plaats van naar boven of horizon-taal. Bolle verlichting dient vermedente worden. Ook moet de vraaggesteld worden of de verlichtingecht wel nuttig is. Zo kan verlichtingbedoeld om ongewenste bezoekersaf te schrikken beter gekoppeldworden aan een bewegingsmelder,zodat deze enkel gaat branden alshet nodig is. Lichtreclames en klem-toonverlichting zijn na 23 of 24 uurmeestal geheel overbodig. Ook veelwegverlichting kan na middernachtuit, aangezien op veel wegen dannauwelijks nog verkeer is.Meer informatie :www.preventielichthinder.be

Hoofd

artike

l

Ieder jaar opnieuw sieren verschillendehemelfenomenen de nachthemel. Alles aan dehemel is voortdurend in verandering: deplaneten bewegen tussen de sterrenbeeldendoor terwijl deze sterrenbeelden op hun beurtdoorheen de tijd verdwijnen, en na enkelemaanden weer verschijnen aan de hemel. Demaan vertoont fasen, en het kan wel eensgebeuren dat de maan belandt in deaardschaduw, waardoor wij vanaf de aarde demaan verduisterd zien. In dit artikel zullen wehet hebben over wat er allemaal aan desterrenhemel te zien is in 2013.Planeten

Mercurius, de planeet het dichtste bij de zon,is van 5 tot en met 25 februari te zien in deavondschemering. De planeet laat zich dan 4maanden niet meer zien en wordt weerzichtbaar rond 20 mei, waar hij 's avonds nazonsondergang te zien is op de plaats waar dezon is ondergegaan. De planeet blijft zichtbaartot midden juni en is dan zichtbaar in hetnoordwesten. Eind juli is de planeet voorzonsopgang zichtbaar in het oostnoordoostenen verplaatst de planeet zich richtingnoordoosten, om vervolgens midden augustuste verdwijnen. In het midden van de maandnovember zal de planeet weer 's ochtendszichtbaar zijn, en op 26 november 2013 zal ereen samenstand tussen de planeet en deplaneet Saturnus plaatsvinden. De planeetverdwijnt in de ochtendschemering begindecember. Om de planeet Mercurius waar tenemen, is het aangeraden om een verrekijkerte gebruiken en een vrij uitzicht op de horizonte hebben, want Mercurius zal nooit echthoog boven de horizon staan.Venus, de helderste planeet aan de hemel,wordt vanaf midden mei zichtbaar aan deavondhemel. In het begin is de planeetmoeilijk te ontwaren in de avondschemering,maar de helderheid en de zichtbaarheid vande planeet nemen langzaam toe. Toch zal deplaneet niet ver boven de horizon komendoordat de planeet zich op een lage declinatiebevindt. Men kan de planeet in juni 2013 zienboven de noordwestelijke horizon. Op 20september 2013 staat de planeet in conjunctie(samenstand) met Saturnus. In december is deplaneet heel goed te zien waar ze 's avonds inhet zuidwesten pronkt. Met een telescoop kan

men net zoals bij de maan schijngestalten ophet Venusschijfje observeren.De planeet Mars is in 2013 jaar niet goedzichtbaar. In januari is de planeet 's avondslaag in het zuidwesten te zien. De planeetverdwijnt begin februari in deavondschemering. Eind juni wordt de planeetweer zichtbaar aan de ochtendhemel en staatde rode planeet in conjunctie met de planeetJupiter. Van de twee planeten is Jupiter hethelderst. De planeet is in het oosten te zien enbevindt zich in het sterrenbeeld Cancer(Kreeft). Op het einde van september bevindtMars zich in het sterrenbeeld Leo (Leeuw),waar hij rond midden oktober met Regulus, dehoofdster van het sterrenbeeld Leo, inconjunctie staat. Op het einde van de maandnovember trekt de planeet de grenzen van hetsterrenbeeld Leo over naar het sterrenbeeldVirgo (Maagd). De planeet wordt ondertussenook helderder.In het begin van het jaar kan men Jupiterterugvinden in het wintersterrenbeeld Taurus(Stier), waar de reuzenplaneet vertoeft tussende heldere ster Aldebaran en de Pleiaden. Deplaneet zijn helderheid neemt geleidelijk af enzal rond midden mei verdwijnen in deavondschemering. Twee maanden later, inaugustus, is Jupiter 's ochtends al weer goedzichtbaar. De helderheid van Jupiter neemtweer toe en de planeet pronkt in hetsterrenbeeld Gemini (Tweelingen), waar deplaneet zich dicht bij de relatief helderesterren Castor en Pollux bevindt, de helderstesterren van het sterrenbeeld Gemini. Deplaneet komt elke dag vroeger op en komt inoktober op rond middernacht. Aangezien deoppositie van de planeet met de zon gebeurtop 5 januari 2014, is de planeet in decemberbijna de gehele nacht te zien als een helderobject in het sterrenbeeld Tweelingen. Met eentelescoop kan je de wolkenbanden van deplaneet zien, alsook de vier grote manen dieomheen de planeet cirkelen.Saturnus, voor velen de mooiste planeet vanons zonnestelsel, is in januari 's ochtends inhet zuidoosten te zien in het vagesterrenbeeld Libra (Weegschaal). De planeetkomt elke dag vroeger op en staat in oppositiemet de zon op 28 april. Dan is de planeet hethelderst en bovendien staat de planeet de

Guide

star|

01-201

3

Info - De baan van de planeet Venusaan het firmament voor de komendemaanden. Bron: Martin. J. Powell.

005

Guidestar|01-2013

006

gehele nacht boven de horizon. Na deoppositie van de planeet met de zon neemtSaturnus' helderheid af. In juli is de planeet inhet zuidwesten 's avonds te zien. In de maandseptember verdwijnt Saturnus, om indecember 's ochtends weer te verschijnen inhet zuisoosten. Met een telescoop kan je deringen van de planeet zien en ook zijnhelderste manen.De planeet Uranus staat in oppositie op dezon op 3 oktober 2013. Rond die periode is deplaneet zijn helderheid het grootst en ligt dezeeen beetje boven de magnitude 6, watinhoudt dat men deze planeet dan met eenverrekijker kan zien. Verwacht echter niet datje deze planeet van de omringende sterren zalkunnen onderscheiden met een verrekijker.

EclipsenDe eerste eclips van 2013 vindt plaats op 25april en zal zichtbaar zijn in heel Europa. Hetmaximum van de eclips vindt plaats rond22.10u waarbij slechts 1% van de maanverdwijnt in de kernschaduw van de aarde. Bijdeze aanraking van de kernschaduw zal demaan op 8° boven de horizon staan, terwijl opeen hoogte van 11° staat, zal maan uit dekernschaduw verdwenen zijn. Echter, debijschaduw zal nog enige tijd waarneembaarzijn. Op dat moment zal het lijken of één deelvan de maan helderder is dan het andere.Tijdens deze eerste eclips staat de planeetSaturnus slechts 5° verwijdert van de maan.

De tweede eclips die in 2013 in de BeNeLux tezien zal zijn, vindt plaats op 19 oktober.

Dan zal 76% van de maan gehuld zijn in eenbijschaduw, waarbij men kan merken dat dezuidelijke kant van de maan minder helder isdan de noordelijke kant. Dit alles zal het bestte zien zijn na middernacht.Meteorenzwermen

De Boötiden of Quadrantiden, naar hetvoormalige sterrenbeeld Quadrans Muralis

(Het Muurkwadrant), pieken elk jaar opnieuwrond 4 januari. Dit jaar valt het maximum vande meteorenzwerm op 3 januari 2013, waarbijwel 100 meteoren of in de volksmond'vallende sterren' kunnen verschijnen op eendonkere locatie. Dit jaar is de maan op dezedatum echter voor 70% verlicht en zal dusstoren bij het waarnemen. Het beste momentom de zwerm waar te nemen is 's ochtends ende radiant is gelegen in het sterrenbeeldBoötes (Ossenhoeder). Kenmerken van demeteoren van deze zwerm zijn meteoren dielange, blauwachtige strepen nalaten aan dehemelbol.

In augustus vinden naar traditie de Perseïdenplaats, een meteorenzwerm met een radiantgelegen op de grens van het sterrenbeeldCassiopeia met het sterrenbeeld Perseus. Demaan is voor 35% verlicht en zal niet storenaangezien de maan al onder de horizon iswanneer op 11 augustus de hoofdmacht vande Perseïden zal verschijnen. Het bestemoment om te kijken is na middernacht,omdat dan de meeste meteoren te zien zijn.Normaal zouden er in een redelijk donkereomgeving een 100-tal heldere, snellemeteoren moeten verschijnen.Een derde belangrijke zwerm zijn de Gemini-den. Dit jaar valt het maximum omstreeks 4uur 's ochtends in de nacht van 13 op 14december 2013, waarbij 90 meteoren zoudenkunnen verschijnen. De maan zal met eenverlicht gedeelte van 90% echter sterk storenmaar verdwijnt onder de horizon vanaf 5.30u.

Maan bedekt SpicaOp 2 november 2013 zal de maan Spica, dehoofdster van het sterrenbeeld Virgo (Maagd)bedekken. De ster verdwijnt rond 6.30u bovende oostzuidoostelijke horizon aan de verlichtekant van de maan, die slechts 2% bedraagt.De ster verschijnt weer vanachter de donkerekant van de maan rond 7.07u. Op datmoment is het al aan het schemeren. Gebruikvoor de waarneming van dit verschijnsel inieder geval een verrekijker of telescoop.

Bijzondere samenstandDe heldere planeten Venus, Jupiter enMercurius zijn rond 25, 26 en 27 mei 2013 'savonds na zonsondergang in elkaars nabijheidte zien, laag boven de noordwestelijkehorizon. Op 23 mei 2013 staat de planeetVenus dicht bij Mercurius. Doorheen de loopvan de dagen nadert Jupiter het duo, terwijlMercurius ten opzichte van Jupiter en Venushoogte wint. Zo staan Venus en Mercurius op24 mei dicht in elkaars buurt, terwijl Jupiter op28 mei dicht in Venus' buurt staat.Opmerking: Alle tijdstippen die in boven-staand artikel zijn gebruikt gelden voor Belgiëen Nederland, en is dus geen GMT of UTC. Eris ook rekening met winter- en zomertijdgehouden.

Guide

star|

01-201

3

Foto - Daar slechts één procent vande Maan zal verduisterd worden lijktdeze verduistering niet de moeitewaard. Toch raden we aan dezewaar te nemen. Want je weet nooitprecies welk effect dit zal geven.Bron: F. Espanak.

FFiirrsstt lliigghhtt vvoooorr KKMMOOSSFoto - Het KMOS-instrument gemon-teerd op de Very Large Telescopevan de ESO-sterrenwacht op Paranalin Chili. KMOS registreert infraroodlicht en heeft de unieke eigenschapdat het 24 objecten tegelijk kanonderzoeken. Dat levert – veelsneller dan tot nu toe mogelijk was– cruciale gegevens op die inzichtmoeten geven in de manier waaropsterrenstelsels in het vroege heelaltot ontwikkeling kwamen. KMOS isgebouwd door een consortium vanuniversiteiten en instituten in hetVerenigd Koninkrijk en Duitsland, insamenwerking met ESO.KMOS is de zilverkleurige structuurin het midden van de foto, omgevendoor de blauwe ringconstructie diehem met Unit Telescope 1 van deVLT (links) verbindt. De grote cilinderrechts bevat de omvangrijkeelektronica van KMOS en zorgtervoor dat deze mee kan draaienmet de telescoop.

Meer informatie :www.eso.org

007

Guidestar|01-2013Artikel

Red./ESO

Een krachtig nieuw instrument, KMOSgeheten, is met succes getest op de Very LargeTelescope van de ESO-sterrenwacht op Paranal(Chili). KMOS registreert infrarood licht enheeft de unieke eigenschap dat het 24objecten tegelijk kan onderzoeken. Dat levert –veel sneller dan tot nu toe mogelijk was –cruciale gegevens op die inzicht moeten gevenin de manier waarop sterrenstelsels in hetvroege heelal tot ontwikkeling zijn gekomen.KMOS is gebouwd door een consortium vanuniversiteiten en instituten in het VerenigdKoninkrijk en Duitsland, in samenwerking metESO.De K-band Multi-Object Spectrograph (KMOS),gekoppeld aan de Unit Telescope 1 van deVery Large Telescope (VLT) van de ESO-sterrenwacht op Paranal (Chili) heeft zijneerste licht opgevangen. De afgelopen viermaanden is het 2,5 ton wegende instrumentvolgens zorgvuldige planning verscheeptvanuit Europa, weer in elkaar gezet, getest engeïnstalleerd. Dit was het hoogtepunt van velejaren van ontwikkeling en constructie doorteams in het VK en Duitsland en bij ESO.KMOS is de tweede van de tweede generatievan instrumenten die op de VLT wordengeïnstalleerd (de eerste was X-shooter: zieeso0920).‘KMOS geeft het instrumentarium van ESO’sVLT een spannende nieuwe impuls. Zijn eerstesucces is een eerbetoon aan de inzet van eengroot team van technici en wetenschappers.Het team verheugt zich op de vele weten-schappelijke ontdekkingen die met KMOSzullen worden gedaan zodra het instrumentvolledig in bedrijf is,’ zegt Ray Sharples(University of Durham, VK), mede-hoofdonder-zoeker van KMOS. Om de jeugd vansterrenstelsels te kunnen onderzoeken hebbenastronomen drie dingen nodig: waarnemingenin het infrarood [1], de mogelijkheid om veleobjecten tegelijk waar te nemen en demogelijkheid om voor elk van deze objecten teonderzoeken hoe hun eigenschappen vanplaats tot plaats verschillen [2]. KMOS kan datallemaal – en tegelijkertijd. Tot nu toe kondenastronomen ofwel vele objecten tegelijkwaarnemen of één object gedetailleerdonderzoeken. Het kan dan jaren duren voordateen flink aantal objecten onder de loep isgenomen. Maar met KMOS kan zo’n surveybinnen enkele maanden worden voltooid.KMOS heeft robotarmen die onafhankelijk vanelkaar in de juiste stand kunnen worden gezetom het licht van 24 verre sterrenstelsels, ofandere objecten, tegelijk op te vangen. Metelke arm wordt een raster van 14 bij 14 pixelsvoor het sterrenstelsel gehouden, waarna metelk van de 196 rasterpunten licht vanverschillende delen van het stelsel wordtopgevangen en tot zijn samenstellendekleuren wordt ontleed. Dit buitengewoon

ingewikkelde instrument telt meer danduizend optische oppervlakken die zeerzorgvuldig moesten worden vervaardigd enuitgelijnd [3].‘Ik kan me herinneren dat ik bij het begin vandit project, acht jaar geleden, sceptisch wasover de complexiteit van KMOS. Maar nu doenwe er waarnemingen mee en functioneert hetinstrument geweldig,’ zegt Jeff Pirard, die alsESO-staflid verantwoordelijk is voor hetinstrument. ‘Bovendien was het een grootgenoegen om met het KMOS-team samen tewerken. Ze zijn heel professioneel en wehebben met plezier samengewerkt.’KMOS is ontworpen en gebouwd door eenconsortium van instituten, in samenwerkingmet ESO. Het betreft: het Centre for AdvancedInstrumentation, Department of Physics, vanDurham University (VK), de Universitäts-Sternwarte München (Duitsland), het UKAstronomy Technology Centre van de RoyalObservatory in Edinburgh van de Science andTechnology Facilities Council (VK), het Max-Planck-Institut für Extraterrestrische Physik inGarching (Duitsland) en het Sub-Departmentof Astrophysics van de University of Oxford(VK).‘Ik verheug me op de fantastische mogelijk-heden die KMOS voor het onderzoek van verresterrenstelsels te bieden heeft. Het vermogenom 24 objecten tegelijk waar te nemen, steltons in staat om een ongekend groot aantalsterrenstelsels te onderzoeken. De samen-werking tussen alle partners en ESO liet nietste wensen over en ik ben iedereen die aan debouw van KMOS heeft bijgedragen zeerdankbaar,’ besluit mede-hoofdonderzoekerRalf Bender (Universitäts-Sternwarte Münchenen Max-Planck-Institut für ExtraterrestrischePhysik, Duitsland).[1] De uitdijing van het heelal maakt degolflengte van het licht dat sterrenstelselshebben uitgezonden steeds langer. Hierdoor isveel van het licht van de verre stelsels waarinastronomen zijn geïnteresseerd verschovenvan zichtbare golflengten naar de langereinfrarode golflengten.[2] Deze techniek, die integraalveldspectro-scopie heet, maakt het mogelijk om gelijktijdigde eigenschappen van verschillende delen vaneen object, zoals een sterrenstelsel, te onder-zoeken. Hieruit kan worden afgeleid hoe sneleen stelsel roteert en welke massa het heeft.Ook kunnen de chemische samenstelling endiverse fysische eigenschappen van de verschil-lende delen van het object worden bepaald.[3] De meeste complexe onderdelen van KMOShebben een bedrijfstemperatuur van –140graden Celsius, wat grote technischeuitdagingen met zich meebrengt.

Kortnieuws

De Europese ruimtesonde Venus Express heeft deafgelopen zes jaar een grote variatie gemeten in deconcentratie zwaveldioxide in de atmosfeer van Venus.Wetenschappers denken dat deze schommeling hetgevolg kan zijn van actieve vulkanen die grotehoeveelheden van het gas uitspuwen. De concentratiezwaveldioxide in de atmosfeer van Venus wordtgeschat op ongeveer een miljoen keer de hoeveelheidop de aarde. Toch wordt er door ruimtesondes zeldeneen hoge concentratie gemeten in de hogere delen vande atmosfeer. Reden hiervoor is dat de stof binnenenkele dagen wordt afgebroken door zonlicht. Dat er inde afgelopen jaren toch een piek is gemeten in deconcentratie zou wel eens het gevolg kunnen zijn vanvulkaanuitbarstingen, waarbij de stof tot hoog in deatmosfeer is doorgedrongen. Alle zwaveldioxide opaarde is afkomstig uit actieve vulkanen, waarvan wordtvermoed dat ze ook op Venus aanwezig zijn.Wetenschappers hebben echter grote moeite met hetvinden van harde bewijzen daarvoor. De planeet isomhuld met een extreem hete en dikke atmosfeer. Diemaakt het bijvoorbeeld lastig om geavanceerde robotste doen landen, zoals al vaker op Mars is gebeurd.Ruimtesondes zoals de Venus Express, die sinds 2006om de planeet cirkelt, kunnen vanwege het dikkewolkendek evenmin direct naar het vaste oppervlakvan Venus kijken. Daarom doen ze onder andereradarmetingen en waarnemingen van de bovenstelagen van de atmosfeer. Bron: NU / 04-12-2012.Er is koolstof op Mars. Maar of het er altijd al was ofdat het door de Curiosity-sonde is meegebracht valtnog niet te zeggen, meldt de Amerikaanse ruimte-vaartorganisatie Nasa. Het bericht is een beetje eenanticlimax, gezien de hardnekkige geruchten dat er een‘historische’ mededeling zat aan te komen. Velenhoopten al op de aankondiging dat er leven wasontdekt. Als Nasa de Curiosity voor vertrek niet goedheeft schoongemaakt zou het vooral een historischeblunder zijn. Al is al langer duidelijk dat het extreemlastig is om zo’n sonde echt helemaal smetvrij tekrijgen. Vast staat dat de gaschromatograaf van deCuriosity de aanwezigheid van organochloorverbin-dingen aan het licht heeft gebracht. Die GC maaktonderdeel uit van het ‘Sample Analysis at Mars’-experiment, afgekort SAM. Hij is voorzien van eenoventje dat grondmonsters bij 1.100 graden Celsiuslaat verdampen, zodat de vluchtige componentenvrijkomen. Naast de GC bevat SAM eenmassaspectrometer die de componenten identificeertals ze een voor een uit de GC komen, en eenlaserspectrometer die de isotoopverhoudingen kanbepalen. Volgens Nasa zijn die organochloor-verbindingen vermoedelijk ontstaan door chemischereacties in het oventje. De chloor zou dan komen uitperchloraten die door eerdere sondes ook al warengedetecteerd. En de koolstof kan komen uitanorganische mineralen of uit organische koolwater-stoffen. Of die koolwaterstoffen wel of niet inheemszijn, en of ze dus echt een aanwijzing kunnen vormendat er leven op Mars is of ooit is geweest, durft menbij Nasa in dit stadium niet te zeggen. Met die isotopenis trouwens ook wat vreemds aan de hand. Delaserspectrometer geeft aan dat het deuteriumgehaltevan de lokale waterstof een factor 5 hoger is dan opaarde. De enige verklaring die Nasa tot nu toe kanbedenken is dat uv-straling water in de atmosfeerafbreekt, en dat gewone waterstof daarna sneller inhet heelal verdwijnt dat het tweemaal zo zwaredeuterium. Bron: NASA / 04-12-2012.

NASA heeft aangekondigd de komende jaren opnieuwaan een Marsrover te gaan sleutelen en deze in 2020te willen lanceren. Het is de opmars naar meer: in dejaren ’30 van deze eeuw moet dan een bemandemissie naar Mars volgen. En daarmee lijkt heel NASAzich zo langzamerhand op Mars te richten. Niet alleenrijden er op dit moment al twee Marsrovers van deAmerikaanse ruimtevaartorganisatie rond (Opportunityen Curiosity), ook stonden er al enkele missies naarMars gepland. Zo werkt NASA in samenwerking metEuropa aan de Mars Atmosphere and VolatileEvolutioN (MAVEN): een orbiter die in 2013 gelanceerdwordt en de bovenste lagen van de Martiaanseatmosfeer gaat onderzoeken. Daarnaast wordt er hardgewerkt aan missie InSight: een sonde die in 2016gelanceerd wordt en een kijkje gaat nemen in het hartvan de rode planeet. En dan levert NASA ook nog eencommunicatiemodule aan de ExoMars-missie: be-staande uit een Marsrover en een orbiter. In totaalheeft NASA nu zeven missies lopen die zich allemaalop de rode planeet richten. Het geeft wel aan waar deAmerikanen de komende jaren het zwaartepunt willenleggen. “De Obama-regering richt zich op een robuustprogramma om Mars te verkennen,” stelt NASA-baasCharles Bolden. Een nieuwe Marsrover mag in ditprogramma niet ontbreken, ook al rijden er reeds tweewagentjes op Mars rond. “Met deze volgende missieverzekeren we ons ervan dat de VS de wereldleider inhet verkennen van de rode planeet blijft en zetten weeen belangrijke stap in de richting van een bemandemissie in de jaren dertig.” Om de kosten en risico’s vande nieuwe missie zo laag mogelijk te houden, wordt derover op vergelijkbare wijze als Curiosity ontwikkeld.Welke instrumenten de nieuwe Marsrover meekrijgt, isnog onduidelijk: de komende jaren zullen verschillendeopties de revue passeren en moeten wetenschapperseen keuze maken. Het is zeer aannemelijk dat deinstrumenten aan boord van de nieuwe Marsrover eenheel andere taak zullen hebben dan die vanOpportunity en Curiosity. Eerstgenoemde rover moestop zoek naar sporen van water. De missie van Curiosityligt in het verlengde daarvan: deze rover moetuitzoeken of leven op Mars mogelijk is (geweest). Denieuwe rover zal waarschijnlijk een ander doel krijgen.Aangezien NASA een dikke tien jaar na de lanceringvan deze rover mensen naar Mars wil sturen, is hetaannemelijk dat deze rover instrumenten meekrijgtwaarmee deze informatie kan verzamelen die vancruciaal belang is voor die bemande missie. Bron: CK /04-12-2012.Astronomen hebben het jongste zonnestelsel-in-wording ontdekt dat ooit is waargenomen. Dat meldtNature. De ontdekking betreft een kleine ster op 450lichtjaar van de aarde, die omgeven is door eenkolkende schijf van gas en stof. De jonge ster, dieL1527 IRS wordt genoemd, heeft nu nog vijf keer zoweinig massa als de zon, maar is nog bezig om gas uitzijn omgeving aan te trekken. Volgens de astronomenzal hij uiteindelijk ongeveer net zo zwaar zijn als dezon. En de schijf die hem omringt bevat genoegmaterie voor de vorming van zeven planeten tergrootte van Jupiter. Het zonnestelsel-in-wording ishooguit 300.000 jaar oud. Ter vergelijking: het onze isongeveer 4,6 miljard jaar geleden ontstaan. Bron: NU /06-12-2012.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Voordracht : Geschiedenis van de bemande ruimtevaart door Arthur Schoeters"Geschiedenis van de bemande ruimtevaart - Van apollo tot ISS" door Arthur Schoeters. Eindaugustus 2012 overleed Neil Armstrong, de eerste mens op de maan. In december 1972, dus 40jaar geleden, had de laatste Apollo-vlucht naar de maan plaats... Een goede gelegenheid omeens terug te blikken - met de nodige anecdotes en beeldmateriaal - op de (bemande)ruimtevaart van Gagarin tot Frimout en van De Winne tot Kuipers.

Datum - Vrijdag 18 januari 2012. 20.30 uur t/m 22.30 uur. Toegang: GRATIS.Locatie - Forum zaal in de Openbare Bibliotheek Kris Lambert. Wellingtonstraat 7 te 8400 Oostende. 009

Guidestar|01-2013

KrisChr

istiaen

s

AA mmeessssaaggee ffrroomm EEaarrtthh......

010

Artike

l

Het ‘A Message From Earth’ (AMFE) is eendigitaal radiosignaal dat op 9 oktober 2008 deruimte ingestuurd werd in de richting van deexoplaneet Gliese 581 c. Bijzonder aan ditsignaal is dat het maar liefst 501 berichtenbevat en dat de inhoud van de berichtenafkomstig is van het grote publiek,beroemdheden en politici.

Het idee achter het ‘A Message From Earth’project werd oorspronkelijk bedacht door deBrit Oli Madgett die op dat moment werkte bijhet mediabedrijf RDF Digital. Met dit projectwou men jongeren inspireren om na tedenken over onze planeet en de invloed vande mens op de Aarde. Daarnaast wou menmet dit project een signaal de ruimte insturendat, indien dit ooit zou onderschept wordendoor intelligent buitenaards leven, zoubewijzen dat er in het heelal nog een planeetbestaat met daarop intelligent leven.Uiteindelijk werd het AMFE-project geleid doorRDF Digital (dat een onderdeel is van de RDFMedia Group) en één van de drijvendekrachten achter het project was Dr. AleksandrLeonidovich Zaitsev. Deze Russische radio-ingenieur en astronoom is een expert op vlakvan interstellaire radiocommunicatie en is ookChief Scientist van het Radio Engineering andElectronics Institute van de Russian Academyof Science. Dr. Zaitsev lanceerde in 2002 aleens het idee, onder de naam ‘METI@home:Messages to ETI from home’, om radio-signalen de ruimte in te sturen die berichtenbevatten afkomstig van het grote publiek.Wedstrijd

Het project werd uiteindelijk op 4 augustus2008 gestart in samenwerking met Bebo. Dezesociale netwerksite nodigde op dat momentzijn 12 miljoen gebruikers, beroemdheden enpolitici uit om berichten, foto’s en illustratiesin te zenden die, eenmaal geselecteerd,zouden vertaald worden naar binair formaat.Via de Bebo-website kon men vervolgens tot30 september 2008 de 501 berichtenselecteren die later deel zouden uitmaken vanhet AMFE-signaal. De inhoud van de

geselecteerde berichten varieerde enorm. Zobestonden deze uit persoonlijke teksten,teksten over wereldvrede of onze planeet,foto’s van monumenten zoals de London Eyeen foto’s van beroemdheden zoals HilaryClinton en Cheryl Cole. Al deze berichten,foto’s en illustraties vormden samen een uniekbeeld over onze planeet en de mensheid.Uiteindelijk werkten meer dan een half miljoenmensen mee aan het ‘A Message From Earth’project en werden 8 000 berichten en foto’singestuurd. Enkele van de beroemdheden diemeewerkten aan dit project waren de bekendeBritse amateur-astronoom Sir Patrick Moore,de Britse zakenvrouw Deborah Meaden en deAmerikaanse actrice Gillian Anderson dieinternationaal bekend raakte als ‘SpecialAgent Dana Scully’ uit de televisieserie The X-Files. Het hele AMFE-project werd gefinancierdmet behulp van reclame. De kostprijs van 40000 dollar om de radiotelescoop te mogengebruiken voor het versturen van het signaalwerd bekostigd door RDF Digital.Lancering en einddoelHet signaal met daarin de 501 berichten werdals ‘digitale tijdscapsule’ op 9 oktober 2008om 08u00 Belgische tijd de ruimte ingestuurdmet behulp van de 70 meter diameter groteYevpatoria RT-70 radiotelescoop van deNational Space Agency of Ukraine. Dezegigantische radiotelescoop speelde in hetverleden een heel belangrijke rol tijdens enkeleRussische onbemande ruimtemissies en werdvoor het AMFE-project ook al gebruikt voorhet versturen van ‘interstellaire berichten’. Hetversturen van het AMFE-signaal duurdeuiteindelijk 4,5 uur. Met de snelheid van hetlicht passeerde het signaal al na 1,7 secondende Maan. In minder dan twintig uur had hetsignaal uiteindelijk ons zonnestelsel verlatenen begon het aan zijn lange reis in deinterstellaire ruimte. Het uiteindelijke doel vanhet signaal is de exoplaneet Gliese 581 c die inapril 2007 ontdekt werd en sindsdien een zeerinteressant object is voor menig astronoom.Deze planeet draait in een baan om de rodedwergster Gliese 581 en bevindt zich op eenafstand van 20 lichtjaar van de Aarde. Gliese581 c maakt deel uit van een planetenstelselwaarin zich nog vijf andere exoplanetenbevinden. Men had deze zogenaamde‘superaarde’ als eindbestemming van hetsignaal gekozen omdat Gliese 581 c zichmogelijk in de ‘leefbare zone’ rondom demoederster bevindt. Dit is een zone rondomeen ster waar gematigde temperaturenvoorkomen zodat er op deze exoplanetenvloeibaar water kan bestaan. Op 1 november2012 had het AMFE-signaal al 38,4 triljoenkilometer afgelegd (38 400 000 000 000 000000 kilometer). In 2029 moet het signaaluiteindelijk aankomen bij het planetenstelselGliese 581. Indien er ooit op dit berichtgeantwoord wordt, zal dit antwoord ons pasna nog eens 40 jaar bereiken.

Guide

star|

01-201

3

Info - De Yevpatoria RT-70 radio-telescoop in de Oekraïne. Een radio-telescoop is een radioantenne enontvanginstallatie speciaal voor hetwaarnemen van kortegolf radiosig-nalen, afkomstig van astronomischeobjecten. De meeste moderne radio-telescopen bestaan uit één of meerparabolische schotelantennes. Meestalbestaat een telescoop uit een aantalvan deze antennes, een 'array',waarvan de signalen gecombineerdworden om het scheidend vermogente vergroten. Net als bij optischetelescopen is het scheidend vermo-gen recht evenredig met de dia-meter van de telescoop en omge-keerd evenredig met de gebruiktegolflengte. Voor de veel langeregolflengtes van radiosignalen (orde-grootte van centimeters) is dus eenveel grotere telescoop nodig danvoor waarneming met licht.

ZZwwiittsseerrllaanndd aallss bbaatttteerriijj

Foto - Waterkrachtcentrales of hy-draulische centrales zijn elektriciteits-centrales die stromend of neer-stortend water gebruiken om eenturbine in beweging te brengen. Zebevinden zich op stromen en rivie-ren, met al dan niet een kunstmatigedam. Het verval en het debiet vande stroom zijn bepalend voor dewerking. Het gebruik van water-kracht brengt geen vervuiling metzich mee en geen gevaarlijk radio-actief afval.A - Reservoir, B - Krachtcentrale, C -Turbine, D - Generator, E - Inlaat, F -Leiding, G - Hoogspanningskabelsen H - Rivier. Bron: Wikipedia. 011

Guidestar|01-2013Artikel

Redactioneel

Zwitserse energiebedrijven zijn vastberadenom van het land de batterij van Europa temaken. De Zwitsers blijken daarbij vooral temikken op waterkracht. De Zwitserse Energie-vereniging en verschillende milieuorganisatieszijn tegen een verdere uitbreiding vanwaterkrachtcentrales.Sinds de beslissing voor een geleidelijkeafbouw van kernenergie hebben Zwitserlanden buurland Duitsland hun blik op hernieuw-bare energiebronnen gericht. Duitsland focustdaarbij op de productie van zonne-en wind-energie terwijl de Zwitserse energiebedrijvenvooral inzetten op het vergroten van deopslagcapaciteit in de Alpen.Ongeveer 11 procent van de elektriciteit inEuropa stroomt door Zwitserland. Deelektriciteitsindustrie benadrukt de voordelenvan de centrale ligging van het land in Europaen van zijn topografie. Op de Europeseenergiekaart functioneren Zwitserse berg-meren als een enorme batterij en dat zorgtvoor hoge inkomsten.

Oppompen en opslaanZowel natuurlijke als kunstmatige bergmerenvormen een essentieel onderdeel van deZwitserse energievoorziening. Het land haalt57 procent van zijn energie uit waterkracht.Het systeem is eenvoudig maar werkt prima:overdag wordt goedkope reserve-elektriciteitopgekocht op de markt en gebruikt om waterop te pompen uit een lager gelegen reservoirnaar een hogerop gelegen bassin in debergen. Op het moment dat de vraag naarelektriciteit groot is, laat men het opgeslagenwater wegstromen zodat het turbines kanaandrijven en er energie wordt opwekt. Diewordt vervolgens op de markt verkocht aaneen hogere prijs.Deze pomp-opslag-waterkrachtcentrales (PSP's)functioneren als grote batterijen. Zwitserlandtelt vandaag 11 PSP's met een gezamenlijkecapaciteit van 1400 megawatt. Drie extra PSP'szijn in aanbouw met de bedoeling om decapaciteit tegen 2017 uit te breiden tot 3500megawatt. Daar bovenop zijn er nog plannenvoor twee extra PSP's op de Grimselpas en deBerninapas.

Grimsel 3"De symbiose tussen natuur en technologiekenmerkt dit landschap" schrijft het regionalebureau voor toerisme. De persvoorlichter vanenergiebedrijf KWO, Ernst Baumberger, kijktop twee manieren naar de Grimselpas:enerzijds prijst hij de schoonheid van hetlandschap, anderzijds wijst hij op de overvloedaan neerslag, het smeltwater en de enormehoogteverschillen, allemaal ideale omstandig-heden voor waterkracht.

KWO opende 80 jaar geleden zijn eerstekrachtcentrale in Grimsel. Onlangs sleepte hetbedrijf een licentie in de wacht voor eenproject ter waarde van 1,2 miljard Zwitsersefrank voor de bouw van een extra PSP Grimsel3. Met een voorziene capaciteit van 660megawatt zou die de kracht van eengemiddelde Zwitserse kerncentrale benaderen.Het plan voor Grimsel 3 is echter omstreden,zowel op politiek als op economisch vlak."Zwitserland heeft geen behoefte aan eenextra PSP", zegt Jürg Buri, de directeur van DeZwitserse Energievereniging (SES). Milieu-organisaties zeggen dat het vooral de goed-kope energie uit steenkool en kerncentrales isdie gebruikt wordt voor het oppompen vanwater.

Vraag naar opslagVolgens de licentie wordt KWO verplicht omGrimsel 3 te laten draaien op zo veel mogelijkduurzame energie als "economisch entechnisch mogelijk is". Een vast aandeel wordtechter niet gedefinieerd. Baumbergerbenadrukt dat het de bedoeling is dat allecentrales van KMO op termijn op groenestroom draaien. "Maar de primaire zorg blijftde winstgevendheid", zo voegt hij daar nogaan toe.Baumberger is ervan overtuigd dat in het lichtvan de boomende wind- en zonne-energie, devraag naar verdere opslagcapaciteit zalgroeien. "En dat kan Zwitserland bieden".

Info - De Europese Zuide-lijke Sterrenwacht is eenEuropese organisatie diezich bezighoudt met astro-nomisch onderzoek. Het hoofdkan-toor is gevestigd in Garching, nabijMünchen. De ESO beheert tweesterrenwachten in Chili, een op LaSilla, ten oosten van La Serena, deander op Paranal, ten zuiden vanAntofagasta. Op Paranal bevindtzich de Very Large Telescope (VLT).Op dit moment wordt een derdefaciliteit gebouwd op de hoogvlaktevan Chajnantor, op 5000 m hoogte,in de buurt van San Pedro deAtacama, waar de Atacama LargeMillimeter Array (ALMA) zal verrijzen.Meer informatie :

eson-belgium@eso.org

Rodrigo

Alvare

z

AAllllee lliicchhtteenn oopp ggrrooeenn vvoooorr ddee AALLMMAA ssuuppeerrccoommppuutteerr

012

Rubriek

-Europ

eanSou

thernO

bserva

tory

Een van de krachtigste supercomputers terwereld staat nu helemaal compleet enbedrijfsklaar op zijn afgelegen, hoge locatie inde Noord-Chileense Andes. Daarmee is eenvan de laatste grote mijlpalen bereikt bij devoltooiing van de Atacama Large Millimeter /submillimeter Array (ALMA), de meestgeavanceerde telescoop aller tijden. Despeciaal voor ALMA gebouwde ‘correlator’ teltmeer dan 134 miljoen processors en kan 17biljard berekeningen per seconden uitvoeren –een snelheid die vergelijkbaar is met die vande snelste universele supercomputers van ditmoment.De correlator is een cruciaal onderdeel vanALMA, een telescoop bestaande uit eenopstelling van 66 schotelvormige antennesverspreid over een afstand van maximaalzestien kilometer. De 134 miljoen processorsvan de correlator zijn voortdurend bezig omde zwakke kosmische signalen die de antennesopvangen met elkaar te combineren envergelijken. Hierdoor kunnen de antennes alséén enorme telescoop fungeren. De informatiedie elke antenne verzamelt, moet met die vanelke andere antenne worden gecombineerd.Op zijn maximale capaciteit van 64 antennes[1] moet de correlator maximaal 17 biljardberekeningen per seconde uitvoeren [2]. Decorrelator is speciaal voor deze taakontworpen, maar zijn snelheid doet niet ondervoor die van de snelste supercomputers terwereld [3].‘Deze unieke rekenuitdaging vroeg om eeninnovatief ontwerp, zowel voor deafzonderlijke componenten als voor de totalearchitectuur van de correlator,’ zegt WolfgangWild, de Europese ALMA-projectmanager, vanESO.Het eerste ontwerp van de correlator, en zijnbouw en installatie, stond onder leiding vande Amerikaanse National Radio AstronomyObservatory (NRAO), de belangrijkste Noord-Amerikaanse partner in ALMA. Hetcorrelatorproject werd gefinancierd door de

Amerikaanse National Science Foundation,met bijdragen van ESO.‘De voltooiing en installatie van de correlatoris een enorme mijlpaal in de uitvoering vanhet Noord-Amerikaanse aandeel in hetinternationale ALMA-constructieproject,’ zegtMark McKinnon, de Noord-AmerikaanseALMA-projectdirecteur bij de NRAO. ‘Detechnische uitdagingen waren enorm, maarhet is ons team gelukt.’Als de Europese partner in ALMA speelde ookESO een sleutelrol bij de totstandkoming vande correlator: in het eerste NRAO-ontwerp iseen compleet nieuw en veelzijdig digitaalfiltersysteem van Europees makelij opgeno-men. De 550 geavanceerde printplaten voordeze digitale filters zijn ontworpen engemaakt door de Universiteit van Bordeaux(Frankrijk) [4]. Met deze filters kan het lichtdat ALMA opvangt in 32 keer zoveelgolflengtegebieden worden gesplitst dan inhet oorspronkelijke ontwerp mogelijk was, enelk van deze gebieden kan nauwkeurigworden ingesteld. ‘Deze enorm verbeterdeflexibiliteit is fantastisch: zij stelt ons in staatom ons op precies die golflengten teconcentreren die we voor een bepaaldewaarneming nodig hebben – of dat nu het inkaart brengen van de gasmoleculen in eenstervormingsgebied is of het speuren naar deverste sterrenstelsels in het heelal,’ zegt AlainBaudry van de Universiteit van Bordeaux, deEuropese teamleider van de ALMA-correlator.Een andere uitdaging was de extreme locatie.De correlator staat in het technischehoofdgebouw van de ALMA Array OperationsSite (AOS), het hoogste hightechgebouw terwereld. Daar, op een hoogte van vijfduizendmeter, is de lucht zo ijl, dat een twee keer zosterke luchtstroom nodig is om de machine,die een vermogen van ongeveer 140 kilowattheeft, te koelen. In die ijle lucht kunnen ookgeen draaiende harde schijven wordengebruikt, omdat het ‘kussen’ van lucht datvoorkomt dat de lees/schrijfkop in aanraking

Guide

star|

01-201

3

AAllllee lliicchhtteenn oopp ggrrooeenn vvoooorr ddee AALLMMAA ssuuppeerrccoommppuutteerr

013

Foto - Een van de krachtigstesupercomputers ter wereld staat nuhelemaal compleet en bedrijfsklaarop zijn afgelegen, hoge locatie in deNoord-Chileense Andes. Deze groot-hoekopname toont enkele van derekken van de correlator in hettechnische hoofdgebouwd van deALMA Array Operations Site. Op defoto is een van de vier kwadrantenvan de correlator te zien. Alles bijelkaar bestaat het systeem uit vieridentieke kwadranten, elk met meerdan 134 miljoen processors, dietezamen 17 biljard berekeningen perseconde kunnen uitvoeren. Bron:ESO.

Guidestar|01-2013

komt met de dataschijf te dun is. En omdat decorrelator in een aardbevingsgebied staat,moet hij ook bestand zijn tegen hevigetrillingen.

De wetenschappelijke waarnemingen metALMA zijn in 2011 van start gegaan met eendeel van de antennes. Een stuk van decorrelator werd al gebruikt om de signalen vande gedeeltelijke array te combineren, maar nuis het systeem compleet. De correlator is klaarom ALMA met een groter aantal antennes telaten werken, wat de gevoeligheid enbeeldkwaliteit van de waarnemingen vergroot.ALMA is bijna voltooid en zal in maart 2013feestelijk in gebruik worden gesteld.

Noten[1] De ALMA-correlator heeft gezelschap. De66 antennes van ALMA vormen eenhoofdarray van 50 antennes (de ene helft vanESO, de andere helft van NRAO) en eenaanvullende array van 16 antennes – deAtacama Compact Array (ACA) – die door deNational Astronomical Observatory of Japan(NAOJ) is geleverd. Een tweede correlator,gebouwd door de firma Fujitsu engeïnstalleerd door het NAOJ, zorgt vooronafhankelijke correlaties van de 16 ACA-antennes, behalve wanneer deze wordengecombineerd met de 50 meer verspreidopgestelde antennes van de hoofdarray.[2] 17 biljard = 17.000.000.000.000.000.[3] De huidige recordhouder in de TOP500-lijstvan universele supercomputers is de Titan, vande firma Cray, die 17,59 biljard berekeningenper seconde kan uitvoeren. Omdat de ALMA-correlator maar voor één specifieke taak wordtgebruikt, komt hij niet in aanmerking voordeze lijst.[4] Dit werk bouwde voort op nieuwecorrelatorconcepten die de Universiteit vanBordeaux heeft ontwikkeld binnen eenconsortium waartoe ook de Nederlandsestichting ASTRON en de Italiaanse Arcetri-sterrenwacht behoorden.ALMA is een internationale astronomischefaciliteit, is een samenwerkingsverband vanEuropa, Noord-Amerika en Oost-Azië, metsteun van de republiek Chili. De bouw en hetbeheer van ALMA worden namens Europageleid door ESO, namens Noord-Amerika doorhet National Radio Astronomy Observatory(NRAO) en namens Oost-Azië door hetNational Astronomical Observatory of Japan(NAOJ). De overkoepelende leiding en hettoezicht op bouw, ingebruikname en beheervan ALMA is in handen van het Joint ALMAObservatory (JAO).

Redact

ioneel

DDee aappooccaallyyppss oovveerrlleeeeffdd ??

014

Artike

l

Er kwam op 21 december geen apocalyptischeinde aan de ons bekende wereld. Desalniet-temin houdt de gedachte aan zo'n apocalypsons enorm bezig: kijk alleen maar naar hetaantal en het succes van bioscoopfilms en tv-series de jongste jaren die als thema zo'ndoomsday hebben. 14 procent van ons gelooftdat we het het einde van onze beschaving noggaan beleven tijdens ons leven blijkt uitverschillende wetenschappelijke studies. Hoerealistisch is dat ? Tijd om de klimaatsver-andering eens ernstig onder de loep te nemen.Iedereen hoort er minstens elke week wel over.De mensheid zorgt voor een stijgende globaletemperatuur. Het klimaat verandert, en demens is daar verantwoordelijk voor door eenslecht gebruik van grondstoffen. De kans datde mensheid zal uitsterven door enkel en alleeneen warmere temperatuur is nihil. Die warmeretemperatuur zal echter veel andere fenomenenmet zich meebrengen. Die fenomenen tastenzelfs nu al het leven van honderden miljoenenmensen aan, en dat aantal zal alleen maarvergroten. Volgens wetenschappers van deWereld Gezondheidsorganisatie (WHO) heeftalles rond global warming nu al jaarlijks150.000 doden en 5 miljoen ziektes tot gevolg.De gevolgen van klimaatopwarming heeftmomenteel vooral nog een impact op dederdewereldlanden. Ironisch, aangezien dielanden het minste bijdragen tot die opwar-ming. Volgens het wetenschappelijk tijdschriftNature zijn het vooral de landen aan dePacifische en Indische Oceaan, en die in Sub-Saharisch Afrika die de gevolgen aan den lijveondervinden. Onderzoek dat recent in Naturewerd gepubliceerd, toont voorts aan datopwarming van de aarde mensen oponverwachte manieren bedreigt. Zo wordt deverspreiding van infectieziektes zoals malaria endengue versneld, wat zonder adequate zorgendodelijke aandoeningen zijn.Laten we het dan ook eens over de echtzichtbare gevolgen hebben. Zo smelten deijskappen aan de polen aan het erg hoogtempo, en ook de gletsjers beginnen wereld-wijd te verdwijnen. Dat zorgt ervoor dat dewaterspiegel van onze zeeën en oceanen maarblijft stijgen, en miljoenen zonder watervoor-ziening komen te zitten. Niemand kanvoorlopig een exacte schatting geven hoeveelde zeespiegel zal stijgen, maar zeker is datgrote hoeveelheden land onder de water-spiegel komen te liggen. We denken danmeteen aan dichtbevolkte steden aan de kust,zoals de Amerikaanse wereldsteden.Wetenschappers verwachten dus dat landop-pervlakte schaarser zal worden. Vele kustbe-woners zullen landinwaarts moeten verhuizen,veelal naar vruchtbare landbouwgebieden.Bijgevolg is er weer minder ruimte om onzegewassen te planten en dieren te laten grazen,waardoor de wereldwijde voedselcrisis alleen

maar erger zal worden. Dat laatste zal nog eensverder in de hand gewerkt worden door meerregenval, waardoor oogsten verwoest kunnenworden. Hogere temperaturen overal terwereld zorgt namelijk voor meer waterdamp,wat zorgt voor meer wolkenvorming. Die extraneerslag brengt dan weer overstromingen metzich mee, die vele mensen doden maar vooralziektes vrij spel geven door een gebrek aanhygiëne. Er zijn ook nog onzichtbaremoordenaars op komst. De hoeveelheidkoolstofdioxide en aantal andere smogdeeltjesin de lucht blijft maar stijgen. Zeker als dewereldbevolking zo blijft toenemen als nu.Vanaf er in de atmosfeer zo'n 450 ppm CO2 zit,zullen bepaalde plantensoorten afsterven. Ookriffen, zoals het Australische Great Barrier Reef,kunnen die hogere zuurtegraad niet aan. Vanafeen bepaald punt zullen er zo veel kleinedeeltjes in de lucht ronddwarrelen dat ze onsmet ziektes zullen opzadelen. Kijk maar naarAziatische wereldsteden zoals Peking ofShangai, waar er veel meer inwonersademhalingsziektes hebben dan in anderedelen van de wereld.Naast die effecten op langere termijn zal dewereldbevolking vooral getroffen worden doorzware natuurfenomenen. We zien nu al langerehittegolven in grote delen van de wereld. Devoorbije zomer was de heetste ooit in deVerenigde Staten, en als gevolg daarvanhebben bosbranden grote delen vruchtbaregrond vernield. Dat begint trouwens eenglobaal probleem te worden, niet alleen voorlandbouwgronden, ook omdat de mens steedsgrotere delen land inpalmt met uitdijendesteden. Bovendien zullen orkanen en stormenonze grote steden steeds vaker bedreigen. Doorde opwarming van oceanen kunnen orkanenzich makkelijker vormen, en kunnen ze ookandere trajecten volgen waarop ze vroegerzouden zijn uitgedoofd. Kijk maar naar deVerenigde Staten, die steeds meer te makenkrijgen met extremere orkaanseizoenen. In hetAtlantisch gebied was dat volgens VN-deskundigen voor het derde jaar op rij extremerdan normaal. Deze stormen doden, ondankshun kracht en omvang, geen hoog aantalmensen, maar de gevolgen die ze meebrengenzijn wel gigantisch. In het Caraïbisch gebied iser een zware voedselcrisis door mislukteoogsten, de VS heeft dan weer miljarden extrakosten, en dat in tijden van economische crisis.De enige manier waarop de mensheidklimaatverandering niet zou kunnen overleven,is als die uitmondt in een nieuwe ijstijd, eenhypothese waar helemaal geen wetenschap-pelijk consensus over bestaat in tegenstellingtot al het voorgaande. Deze hypothese beweertdat oceanen zullen ontzouten door het smeltenvan de polen. Dat smeltwater zorgt ook voorkouder water in de oceanen, wat destromingen zal veranderen. Die stromingenregelen overigens ons volledige ecosysteem...

Guide

star|

01-201

3

NNiieeuuww iinn ddee bbooeekkeennkkaasstt......Info - Zin om een door ons aange-leverd sterrenkundig en / of ruimte-vaartgericht boek te lezen en kort tebespreken ? Neem dan contact opmet onze reactie...

Meer informatie :redactie@aegvzw.be

015

Guidestar|01-2013Rubriek

Redactioneel

Elke maand stellen wij u een digitaal of tradi-tioneel klassiek papieren boek voor dat beslistuw aandacht verdiend zoals...Het hele verhaal over deopwarming van de Aarde

Door Bert AmeszEindelijk een boek over klimaatverandering datvoor iedereen begrijpelijk is! Op een aan-sprekende en toegankelijke wijze maakt ditboek een rondreis door de intrigerende wereldvan de klimaatwetenschap. Bert Amesz neemtu mee van het heden naar het verleden, om teeindigen in de toekomst. - Alle factoren dievan invloed zijn op het klimaat komen aanbod, menselijke én natuurlijke - Klimaat-processen worden inzichtelijk beschreven enduidelijk geïllustreerd aan de hand vanduidelijke infographics - Met antwoorden opveelgestelde vragen als: Wat zijn de belang-rijkste oorzaken van de mondiale opwarming?Zijn de gevolgen werkelijk zo desastreus alsons wordt voorgehouden? Hoe moeten wijomgaan met klimaatverandering? Wat is dezin en onzin van klimaatbeleid?Bert Amesz (1948) studeerde hydrologie enwaterbeheer aan de TU-Delft. Gedurende zijninternationale loopbaan heeft hij zich verderverdiept in aardwetenschappen, milieu,energie en klimaat. Hij is van mening datwater - oceaan, waterdamp en ijskappen - eendominante factor vormt voor het klimaat oponze planeet. De auteur heeft tientallenpublicaties op zijn naam staan, in onder meerinternationale wetenschappelijke tijdschriftenen vakbladen. Hij doceerde grondwaterbeheeraan UNESCO-IHE te Delft en adviseerde deTweede Kamer omtrent de te verwachtenzeespiegelstijging bij de Nederlandse kust.

FermiDoor De Maria Michelangelo

Een geniaal fysicus in een duivels dilemmadoor de Tweede Wereldoorlog. Met eenNobelprijs voor natuurkunde in 1938 werdEnrico Fermi (1901-1954) door zijntijdgenoten als de 'paus' van de natuurkundebeschouwd. Hij was een geniaal theoretisch-fysicus én een buitengewoon experimentator -de laatse universele natuurkundige.In de chaos van de Tweede Wereldoorlogemigreerde hij naar de Verenigde Staten. Daarwerkte hij mee aan de ontwikkeling van de

eerste atoombom (waarvan hij hoopte dat dieniet gebruikt zou worden).Een reeks van boeken die hun gewicht in goudwaard zijn, en waar steeds opnieuwontdekkingen doen van mensen die op hunmanier in hun vak uitblonken en van belangzijn geweest voor wetenschappelijke ontwik-kelingen die ook ons leven comfortabelermaakten. Weerom een knap werk, in de reeksvan wetenschappelijke biografieën die dezeuitgeverij brengt onder een aantrekkelijkevorm, waarbij je wel degelijk een fraaiebeschrijving krijgt van een belangrijkewetenschapper, onder woorden en beelden,en je tevens toch ook een verantwoordeduiding krijgt van het werk van deze persoon,doorheen een toegankelijke beschrijving vanzijn oeuvre en het belang van dit werk voor dewetenschappelijke kennis, in zijn kader van tijden specialiteit. Deze keer maken we kennismet Enrico Fermi, een man die leefde in deeerste helft van de vorige eeuw, en die op dehalve eeuw dat hij leefde wel degelijk eenstatuut wist uit de bouwen van één van demeest illustere wetenschappers aller tijden...Deze Amerikaan was nochtans niet echtvoorzien om één van de belangrijkste weten-schappers te worden. Als jongste van driekinderen, zoon van een spoorwegingenieur eneen onderwijzeres, bloeide hij echter uit toteen bijzonder natuurkundige... Hij stond meeaan de wieg van de eerste kernreactor, wist tewerken aan de kennis van het bètaverval enwerkte ook mee aan de ontwikkeling van dekwantumtheorie... De gulden regel die zijnnaam draagt bewijst trouwens ook dat zijnNobelprijs die hij in 1938 kreeg niet zomaartoeval was... Helaas overleed de man veel tevroeg aan kanker... Een genie die doorheenzijn benaderingen en beschrijvingen weldegelijk een aanvulling wist te geven aan detheorie van Einstein, waarbij hij wel degelijkop een uitzonderlijke wijze een beeld wist tegeven aan de ontwikkeling van dekwantumtheorie. Het wordt wel degelijk eenmoeilijke en complexe materie, maar zoalsgewoonlijk krijgen we hier toch wel eentoegankelijke materie beschreven, en je zouzowaar gaan denken dat je het allemaal vat,maar natuurlijk is het niet zomaar eenevidente materie, maar toch is het eeninteressante beschrijving die je wel eenhelderheid brengt in een anders ontoegan-kelijke materie. Opmerkelijke reeks en eenaanrader voor wie graag eens verdiept in eenwetenschappelijke kennis die niet echt vaaktot de leek wordt gebracht.

AAssttrrooffoottoo vvaann ddee mmaaaanndd

016

Rubriek

Een prachtige foto van M27 vastgelegd doorLeo Van Hoyweghen. Gebruik makend van eenCanon EOS 350D (modified) en Intes MK-69PhotoMak. 19 x 6 minuten belicht met ISO800 en IDAS LPS filter alsook 10 x 10 minutenmet ISO 800 met Astronomik Ha (12 mm)filter.Tip ! Door gebruik te maken van filters, zowelhardware (zoals de hierboven gebruikte IDASLPS en Astronomik filters) als software(achteraf via PC / Mac) haalt u meer uit uwfoto's. Ervaring doet u op door veel te experi-menteren of een cursus te volgen. Zoals dezevan Edwin Pottillius op 22 februari in de AstroEvent Group vzw - Ooststraat 29 te 8400Oostende. Deelname is gratis !

Guide

star|

01-201

3

Info - Leo was een actieflid bij de toenmalige ster-renkundige vereniging An-tares als onderdeel vande Vereniging Voor Sterrenkunde.Ontdek alvast z'n vele prachtige fo-to's op onderstaande website. Doen !Meer informatie :http://users.telenet.be/leovh/

017

Guidestar|01-2013

Wat is M27 ?De Halternevel (M27) is een planetaire nevel inhet sterrenbeeld Vosje (Vulpecula). Het is deeerste planetaire nevel die ooit waargenomenwerd. Zoals de meeste planetaire nevels zendde halternevel zijn zichtbare licht voornamelijkin een enkele spectraallijn uit, 500,7 nm.De Halternevel, in het Engels de Dumbbellnevel, werd in 1764 ontdekt door CharlesMessier en was tevens de eerste planetairenevel die werd ontdekt. Messier beschreef hetals een ovale nevel zonder sterren.We kijken vanaf de zijkant tegen M27 aan.Hierdoor zien we dus geen ronde nevel, zoalsbij de Ringnevel (M57). Zouden we M27 netzo zien als M57, dan zouden we waarschijnlijkeen symmetrische ring zien. Ook een andere

planetaire nevel, M76, zien we van de zijkant.Deze wordt - toepasselijk - de kleine Halter-nevel (Little Dumbbell) genoemd.Deze planetaire nevel is een van de heldersteplanetaire nevels. De magnitude bedraagt 7,4en de helderste - de Helixnevel heeft eenmagnitude van 7,3. De objecten zijn relatiefgroot en daardoor zijn ze kleiner vergrootbeter zichtbaar. Helaas zijn er dan ook minderdetails zichtbaar. Veel waar-nemers zijn hetermee eens dat de Halternevel enorm goed tezien is door een goede verrekijker (10x50).Aangezien de nevel zich uitbreidt met eensnelheid van 6,8 boogseconden per eeuw,wordt de leeftijd geschat op 3000 tot 4000jaar. Toch ligt er veel druk op deze leeftijd. Zoberekende Burman dat de nevel met 1,0boogseconde per eeuw uitdijt, waardoor deleeftijd rond de 48 000 jaar ligt.

Kortnieuws

Astronomen zijn op het spoor gekomen van honderden'starburst'-stelsels – sterrenstelsels die in hoog temponieuwe sterren produceren. Dit zijn astronomen teweten gekomen door gegevens van de Europeseinfraroodsatelliet Herschel en twee telescopen opHawaï. De galactische volkstelling bevestigt dat ervroeger veel meer sterren werden geboren dan nu. Instarburst-stelsels ontstaan honderden tot duizendennieuwe sterren per jaar. Ter vergelijking: onsMelkwegstelsel zit momenteel op een jaargemiddeldevan één ster. Door die snelle productie van nieuwesterren zouden starburst-stelsels vele malen helderdermoeten zijn dan normale sterrenstelsels. Maar bij hetontstaan van nieuwe sterren komen enormehoeveelheden stof vrij, die zichtbaar licht absorberen.Hierdoor lijken de stelsels veel minder licht teproduceren dan ze in werkelijkheid doen.De absorptievan het sterlicht zorgt er echter ook voor dat het stof inde stelsels opwarmt. En de daarbij opgenomen energiezendt het stof vervolgens weer uit als infraroodstraling.Vandaar dat een satelliet als Herschel een belangrijkerol speelt bij het opsporen van starburst-stelsels. DeKeck-telescopen zijn ingezet om de afstanden van deontdekte stelsels te bepalen. Dat er vroeg ingeschiedenis van het heelal veel meer starburst-stelselswaren dan nu, staat inmiddels wel vast. Maaronduidelijk is nog hoe deze stelsels zijn ontstaan. Bron:NU / 05-12-2012.Saturnus’ maantje Titan is nog veel ijziger danwetenschappers altijd dachten. Nieuw onderzoek wijsterop dat de buitenste ijzige korst van de maan tweekeer dikker is dan gedacht. De onderzoekers trekkendie conclusie nadat ze Titan met behulp vanruimtesonde Cassini bestudeerden. “Titan heeftwaarschijnlijk een kern die bestaat uit ijs en steen,”vertelt onderzoeker Howard Zebker. De kern is bedektmet een oceaan en ijsachtige korst. De oceaan bevriestwaarschijnlijk niet doordat de kern van Titanradioactieve elementen bevat. Wanneer deze vervallen,ontstaat hitte en die houdt de oceaan vloeibaar. Cassiniheeft onderzoekers nu een goed beeld gegeven van deopbouw van Titan. “Het beeld dat wij van Titan krijgen,is een ijzige, rotsachtige kern met een straal van ietsmeer dan 2000 kilometer, een oceaan die ergenstussen de 225 en 300 kilometer dik is en een ijslaagdie gemiddeld 200 kilometer dik is.” Overigens wijsthet onderzoek er ook op dat die ijslaag niet overaleven dik is: op de polen is deze gemiddeld 3000 meterminder dik dan de gemiddelde 200 kilometer, terwijldeze bij de evenaar juist 3000 meter dikker is. Dievariatie in dikte zou alles te maken hebben met debaan die Titan rond Saturnus maakt: die is niet perfectrond. Al met al blijkt de ijslaag gemiddeld twee keerdikker te zijn dan onderzoekers dachten. Dat wijst eropdat de kern minder hitte afgeeft dan wetenschappersvermoedden. Mogelijk komt dat doordat de kernminder steen en meer ijs bevat dan onderzoekerseerder dachten. Bron: AA / 05-12-2012.Nieuwe satellietopnamen geven een ongekend beeldvan de natuurlijke en (vooral) kunstmatige lichtbronnendie de nachtzijde van onze planeet doen oplichten.Wetenschappers hebben deze tijdens denajaarsbijeenkomst van de American GeophysicalUnion gepresenteerd. Uit een selectie van wolkelozeopnamen is ook een gedetailleerde wereldkaart van denachtelijke aarde samengesteld. De opnamen zijngemaakt door de Suomi National Polar-orbitingPartnership-satelliet (NPP) van NASA en de National

Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA). Dezenieuwe satelliet heeft een speciale sensor aan boordom atmosfeer en oppervlak van de aarde ook ’s nachtste kunnen bestuderen. De sensor is gevoelig genoegom de natuurlijke nachtgloed van de aardatmosfeer enhet licht van schepen op zee te registreren. Bron: NU /06-12-2012.De Britse astronoom en televisiepresentator Sir PatrickMoore is zondag op 89-jarige leeftijd overleden. Datmelden Engelse media. Moore overleed in zijn huis inhet Britse Selsey in West Sussex. Moore had al geruimetijd te maken met een slechte gezondheid. Afgelopenweek werd hij korte tijd opgenomen in een Britsziekenhuis vanwege een infectie. Daar werdvastgesteld dat geen verdere medische behandelingmogelijk was. Moore besloot daarop zijn laatste dagenthuis door te brengen bij familie en vrienden. Mooregenoot met name in Groot-Brittannië grote bekendheidals astronoom die hele generaties enthousiast wist temaken voor zijn vakgebied. Hij presenteerde ondermeer het BBC-programma The Sky at Night dat al 55jaar lang op de Britse televisie wordt uitgezonden. Hetis daarmee het langstlopende televisieprogramma ooit.Moore schreef rond de zestig boeken over astronomie.Resultaten van diverse onderzoeken die hij verrichttewerden gebruikt in onder meer de ruimtevaart-programma's van de VS en Rusland. Behalve door zijnkennis en gave om die kennis over te brengen, is hijberoemd geworden door het in kaart brengen van hetmaanoppervlak en het consequent dragen van zijnmonocle. Bron: NU / 09-12-2012.De wetenschappers bij de deeltjesversneller vanonderzoeksinstituut CERN en de Britse natuurkundigeStephen Hawking hebben een prijs gekregen van eenstichting van een Russische miljardair. Aan debekroning door de Yuri Milner's Fundamental PhysicsPrize Foundation is een bedrag van ruim 2,3 miljoeneuro verbonden. Hawking heeft de prijs gekregen voorzijn werk over zwarte gaten en kwantummechanica.CERN krijgt de prijs voor onderzoek naar hetzogenoemde Higgs-deeltje, dat mogelijk verklaartwaarom dingen in het heelal massa hebben. De prijsgaat naar de wetenschapper die de leiding had over debouw van de deeltjesversneller en zes natuurkundigendie twee teams van drieduizend wetenschappers bijCERN aansturen. Bron: ANP / 11-12-2012.Op een van de manen van de planeet Saturnus is een400 kilometer lange rivier ontdekt. Die mondt uit ineen grote zee. Het is de eerste keer dat zo'n grootrivierensysteem buiten de aarde is gezien. Dat melddede Europese ruimtevaartorganisatie ESA woensdag.Water stroomt er niet. Op het oppervlak van de maanTitan, waar de rivier is gevonden, zijn ethaan enmethaan. Op aarde zijn dat gassen, maar op Titanworden de stoffen vloeibaar door de extreme kou.Titan is de enige plek buiten de aarde waar vloeistoffenzijn gevonden. De rivier werd ontdekt met deEuropees-Amerikaanse satelliet Cassini. Die draait sinds2004 in een baan rond Saturnus. Bron: ANP / 12-12-2012.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Voordracht : Komeet in zicht door Frank DeboosereMet een spectaculaire multimediavoorstelling duiken we samen met Frank Deboosere de wonderewereld van de kometen binnen. Deze 'staartsterren' spreken al van oudsher tot de verbeelding vande mensheid, maar tegenwoordig gaan we die hemelverschijnselen gelukkig niet meer in verbandbrengen met naderend onheil.De Europese satelliet Giotto passeerde in maart 1986 op slechts enkele honderden kilometer vande kern van de komeet van Halley en maakte indrukwekkende foto's. De Europeseruimtevaartorganisatie ESA heeft in 2014 nog grootser plannen: in dat jaar zal immers de satellietRosetta komeet 67P/Churyumov-Gerasimenko bezoeken en grondig bestuderen, het is zelfs debedoeling dat een klein landingstoestelletje op het oppervlak wordt neergezet.Datum - Vrijdag 22 februari 2013. 19.30 uur t/m 22.30 uur. Toegang: 6 euro.Locatie - Abdijstraat 22 te 1850 Grimbergen (B). Tel. : 02/269.12.80. E-mail : info@mira.be. 019

Guidestar|01-2013

KrisChr

istiaen

s

NNiieeuuwwee IISSSS bbeewwoonneerrss

020

Foto - De eerste Sojoezraket werd in1966 gebouwd en was gebaseerdop de R7-raket, die ook al werdgebruikt voor het lanceren van deVostokruimtevaartuigen. De eersteversies bestonden uit drie trappen.De latere Molniyavariant bestond uitvier trappen, waardoor een groterehoogte kon worden bereikt. In hetbegin van de jaren 80 rolden erjaarlijks zo'n 60 Sojoezraketten vande band.Meer informatie :www.starsem.com

Rubriek

-Lance

ringind

ekijke

r

Op woensdag 19 december 2012 werd vanopde legendarische Bajkonoer lanceerbasis inKazachstan een Russische Sojoez raket gelan-ceerd met aan boord drie ruimtevaarders. DeSojoez TMA-07M ruimtecapsule vertrok om13u12 Belgische tijd vanop het historische LC-1 lanceercomplex en werd negen minutenlater succesvol uitgezet in een lage baan omde Aarde. Bij de lancering, die plaatsvondtijdens een ijskoude zonsondergang(plaatselijke tijd), had de 50 meter langeSojoez-FG draagraket een gewicht van 305ton. Elke Sojoez-FG raket wordt gebouwddoor het Russische staatsbedrijf Progress StateResearch and Production Rocket Space Centerin Samara en dit lanceermiddel werd voor heteerst gebruikt in 2001. De Sojoez-FG is eengemoderniseerde versie van de Sojoez-U raketdie door de Sovjet-Unie in 1973 voor het eerstgebruikt werd. Sojoez-FG draagrakettenbestaan uit vier boosterraketten dievastgehecht zijn aan de onderste rakettrapmet daarbovenop de tweede rakettrap. Zoalssteeds werd de Sojoez TMA-07M ruimte-capsule negen minuten na de start van delancering uitgezet in een lage baan om deAarde. Vandaag de dag is de Sojoez raket enhet bijhorende ruimtetuig het enigetransportmiddel dat mensen van en naar hetISS kan brengen.Drie ervaren ruimtevaarders

Aan boord van het Sojoez TMA-07Mruimtetuig bevonden zich de Russischekosmonaut Roman Romanenko, de Canadeseruimtevaarder Chris Hadfield en deAmerikaanse astronaut Thomas Marshburn.Roman Romanenko (41), zoon van Sovjet-kosmonaut Yury Romanenko en gewezengevechtspiloot, ging in 2009 samen metondermeer de Belgische ruimtevaarder FrankDe Winne een eerste maal de ruimte in. DeRus verbleef toen 188 dagen aan boord vanhet internationaal ruimtestation ISS. Tijdens deSojoez TMA-07M ruimtevlucht is Romanenkogezagvoerder over het Russische Sojoezruimtetuig tijdens de reis naar en van het ISS.Voor de Canadese ruimtevaarder ChrisHadfield (53) is dit zijn derde ruimtemissie.Nadat Hadfield in juni 1992 geselecteerd werdals Canadese ruimtevaarder ging hij innovember 1995 als Mission Specialist 1 aanboord van het Amerikaanse ruimteveerAtlantis een eerste maal de ruimte in. Tijdensdeze STS-74 missie hechtte het ruimteveer zichvoor de tweede maal vast aan het Russischeruimtestation Mir. Hierdoor werd ChrisHadfield de enige Canadees die ooit werkte enleefde aan boord van het ruimtestation Mir. Inapril 2001 ging Chris Hadfield aan boord vanhet Amerikaanse ruimteveer Endeavour eentweede maal de ruimte in tijdens de STS-100ruimtevlucht. De Canadese ruimteveerderbracht toen voor de eerste maal een bezoek

aan het ISS ruimtestation en voerde tijdensdeze ruimtevlucht twee ruimtewandelingenuit. Hierdoor werd Chris Hadfield ook deeerste Canadees ooit die een ruimtewandelinguitvoerde. De derde ruimtevaarder aan boordvan de Sojoez TMA-07M was de Amerikaanseastronaut Thomas Marshburn (52). VoorMarshburn is dit zijn tweede ruimtevluchtnadat hij in 2009 deel uitmaakte van de STS-127 crew aan boord van het Amerikaanseruimteveer Endeavour. Tijdens deze ruimte-vlucht voerde Marshburn drie ruimtewan-delingen uit in het kader van de verdereuitbouw van het ISS-ruimtestation. AlvorensThomas Marshburn in mei 2004 geselecteerdwerd als Amerikaans astronaut werkte hijondermeer verschillende jaren als spoedartsvoor de Amerikaanse ruimtevaartorganisatieNASA. In mei 2012 maakte de Amerikaan ook,samen met Chris Hadfield, veertien dagen deeluit van de NEEMO 14 crew aan boord van hetonderwater laboratorium Aquarius. ThomasMarshburn is ook de 25ste NASA astronaut diemet een Russisch Sojoez ruimtetuig in deruimte gebracht werd.Eerste Canadese gezagvoerder

Nadat het Sojoez TMA-07M ruimtetuig zich opvrijdag 21 december 2012 vasthechtte aan deRassvet module van het Russische segmentvan het ISS maakten de drie ruimtevaardersofficieel deel uitmaken van de Expedition 34crew. Samen met de drie huidige bewoners,Fevin Ford, Oleg Novitskiy en Evgeny Tarelkin,zullen zij nog enkele maanden de 34stepermanente bemanning vormen van hetinternationaal ruimtestation ISS. Vanaf maart2013 zullen Roman Romanenko, ChrisHadfield en Thomas Marshburn ook deeluitmaken van de 35ste permanente ISS-bemanning. Van half maart 2013 tot mei 2013zal Chris Hadfield, als eerste Canadees, ookgezagvoerder worden van het ISS. Voor hetCanadese ruimtevaartagentschap, die eenbelangrijke partner is in het ISS-project, is ditdan ook een zeer belangrijke missie. Dit is detweede maal in de geschiedenis van het ISS(na Frank De Winne in 2009), dat een niet-Amerikaan en niet-Rus gezagvoerder wordtvan het internationaal ruimtestation.Gedurende hun verblijf aan boord van het ISSgaan Romanenko, Hadfield en Marshburnongeveer 130 wetenschappelijke experi-menten uitvoeren en zullen zij getuige zijn vande komst van zowel Russische, Europesealsook Amerikaanse bevoorradingstuigen. Zozal Europa in februari 2013 voor de vierdemaal een Automated Transfer Vehicel (ATV)lanceren richting ISS en zal het Amerikaansecommerciële ruimtevaartbedrijf SpaceX in hetkader van het Commercial Resupply Services(CRS) programma een maand later voor detweede maal een Dragon bevoorradingstuiglanceren naar het ruimtestation.

Guide

star|

01-201

3

Info - Kris Christiaens isal sinds jeugdige leeftijdgepassioneerd door ruim-tevaart. Door zijn gedre-venheid en kennis over ruimtevaartwerd hij enkele jaren terug mede-beheerder van de populaire web-sites Spacepage en Belgium InSpace. Daarnaast schrijft KrisChristiaens ook artikelen voor hetmaandblad van de Vereniging VoorSterrenkunde en werd hij in 2010secretaris van de Astro Event Groupvzw.

021

Guidestar|01-2013

KrisChr

istiaen

s

DDee aassttrroonnoommiisscchhee oonnttddeekkkkiinnggeenn vvaann vveerrlleeddeenn jjaaaarr

012

Artike

l

Het jaar 2012 was voor astronomen opnieuween fantastisch jaar vol met bijzondere ontek-kingen. Dankzij deze ontdekkingen wordt hetopnieuw duidelijk dat we het heelal nogsteeds niet helemaal kennen en dat er nogheel wat bijzonders te ontdekken valt. In ditartikel wordt een overzicht gegeven van demeest spraakmakende en belangrijksteastronomische ontdekkingen van 2012.Monsterachtig zwart gat

In november 2012 werd met behulp van de9,2 meter Hobby-Eberly-telescoop in Texas inde kern van het spiraalvormig sterrenstelselNGC 1277 een gigantisch zwart gataangetroffen. Het sterrenstelsel bevindt zich inhet sterrenbeeld Perseus en bevindt zich opeen afstand van 220 miljoen lichtjaar van deAarde. Een zwart gat is een bijzonderastronomisch object waaruit geen licht ofmaterie kan ontsnappen als gevolg van zijnsterk zwaartekrachtsveld. Het zwarte gat inNGC 1277 is zeventien miljard keer zo zwaarals de Zon waardoor het verantwoordelijk isvoor ongeveer 14% van de totale massa vanhet sterrenstelsel. Astronomen werden doordeze ontdekking met verstomming geslagenaangezien de meeste zwarte gaten verant-woordelijk zijn voor amper 0,1% van de massavan een sterrenstelsel.Meest nabije exoplaneet

Het jaar 2012 was opnieuw een fantastischjaar op vlak van exoplaneten (planetenrondom andere sterren). Zo ontdektenEuropese astronomen met behulp van ESO’sHigh Accuracy Radial Velocity Planet Searcher(HARPS) spectrograaf een exoplaneet dieongeveer even groot is als de Aarde en zich inonze ‘kosmische achtertuin’ bevindt. Derotsachtige planeet werd ontdekt rondom dester Alpha Centauri op een afstand van‘slechts’ 4,3 lichtjaar van de Aarde. Dedubbelster Alpha Centauri vormt samen metde veel zwakkere Proxima Centauri eendrievoudig stelsel dat zich van alle sterren het

dichtst bij ons zonnestelsel bevindt. Doordatde exoplaneet planeet, die de naam AlphaCentauri Bb kreeg, zich op een afstand vanslechts zes miljoen kilometer van zijnmoederster bevindt en de temperatuurhierdoor veel te hoog is, is leven op dezeplaneet vrijwel onmogelijk. Ter vergelijking: deAarde draait op een afstand van 150 miljoenkilometer rondom de Zon.Kleinste exoplaneet

De Amerikaanse Kepler ruimtetelescoopontdekte in januari 2012 ondermeer driekleine planeten rondom de ster KOI-961. Dezester bevindt zich op een afstand van 126lichtjaar van de Aarde en is slechts 70% groterdan de planeet Jupiter. Eén van de drie kleineexoplaneten heeft de omvang van de planeetMars. De andere twee exoplaneten rondomKOI-961 zijn iets kleiner dan Aarde. Demoederster, die ook de naam ‘Kepler-42’kreeg, bevindt zich in het sterrenbeeld Zwaanen heeft een massa van slechts 0,13 maal dievan de Zon. Astronomen omschrijven ditplanetenstelsel als het meest compacte stelselooit ontdekt.Verste sterrenstelsel

Elk jaar worden recordcijfers in desterrenkunde aangepast. Eén van de meestverbazingwekkende en opvallende records diesneuvelden in 2012 was dat van het verstesterrenstelsel. Een internationaal team vanastronomen ontdekte een sterrenstelsel datzich op een recordafstand van 13,2 miljardlichtjaar bevindt. Het licht van dit sterrenstelselwerd dus verzonden toen het heelal nog maar500 miljoen jaar oud was. Het sterrenstelsel,dat de aanduiding UDFj-39546284 kreeg,werd ontdekt op een opname die gemaaktwerd door de Amerikaans/Europese HubbleSpace Telescope en zou volgens astronomenminder dan 1/100ste van de massa hebbenvan ons eigen sterrenstelsel. De opname zelfwerd gemaakt in nabij infraroodlicht en werdmaar liefst 87 uur belicht. UDFj-39546284

Guide

star|

01-201

3

DDee aassttrroonnoommiisscchhee oonnttddeekkkkiinnggeenn vvaann vveerrlleeddeenn jjaaaarr

013

Foto - Volgens de algemenerelativiteitstheorie is een zwart gateen gebied waaruit niets, zelfs lichtniet, kan ontsnappen, vanwege deextreme vervorming van deruimtetijd door de zwaartekrachtvan een zeer compacte enormemassa. Rond een zwart gat is er eendenkbeeldig oppervlak dat als grensoptreedt, de waarnemingshorizon,vanwaar licht nog net aan dezwaartekracht van het zwarte gatkan ontsnappen.

Guidestar|01-2013

heeft een roodverschuiving van 10,3 en is totop heden het enige stelsel op de Hubble UltraDeepfield opname met een roodverschuivinggroter dan 10. Daarnaast werden nog enkeletientallen andere sterrenstelsels op afstandenvan iets meer dan 13 miljard lichtjaar(roodverschuiving 8) ontdekt.Kleinste planetenstelsel

De ster KOI-500 in het sterrenbeeld Lier heeftvijf planeten om zich heen draaien die samenhet kleinste planetenstelsel vormen dat ooitwerd ontdekt. De vijf exoplaneten, die tussende 1,3 en 2,6 keer zo groot zijn als de Aarde,draaien stussen de 1 en 9,5 dagen om hunmoederster. Dit wil dus zeggen dat één jaar opexoplaneet KOI-500f slechts één dag duurt. Dekorte omlooptijden om hun moedersterverraden ook het feit dat de vijf planeten ineen gebied om KOI-500 draaien dat 150 keerkleiner is dan de baan van de Aarde om deZon. De ontdekking werd bekend gemaakt inoktober 2012 en werd mogelijk gemaakt doorNASA’s Kepler ruimtetelescoop. De naam ‘KOI’staat voor ‘Kepler Object of Interest’ en wordtgegeven aan sterren die geobserveerd werdendoor de Kepler ruimtetelescoop en waarvanmen vermoed dat deze exoplaneten bezitten.Zwaarste cluster van sterrenstelsels

Met een massa van meer dan 2 000 maal demassa van ons Melkwegstelsel is de clusterSPT-CLJ2344-4243 een nieuwe recordhouder.Sterrenstelsels bevinden zich niet alleen in hetuniversum maar maken vaak deel uit van eengroep die men een cluster heet. De clusterSPT-CLJ2344-4243 werd in 2010 voor het eerstwaargenomen met behulp van de South PoleTelescope maar na observaties met NASA'sChandra X-ray Observatory werd het pas echtduidelijk welke gigantische groep vansterrenstelsels dit is. Zo zou SPT-CLJ2344-4243, ook gekend als de Phoenix cluster,bestaan uit duizenden sterrenstelsels. Dezecluster produceert ook meer röntgenstralendan eerder welke andere gekende cluster. In

het centrum van SPT-CLJ2344-4243 bevindtzich een superzwaar zwart gat dat elk jaar metongeveer zestig zonmassa’s uitbreidt.Momenteel heeft dit zwarte gat een massa datgelijk is aan twintig miljard maal de massa vande Zon.Ster met sterkst magnetisch veld

Een team van internationale sterrenkundigenontdekten in 2012, in het sterrenbeeldPerseus, een ster op een afstand van 20 000lichtjaar van de Aarde met een magnetischveld dat 20 000 maal zo sterk is dat van deZon. De ster, genaamd ‘NGC 1624-2’, is 35maal zo zwaar als onze eigen ster en is eenzogenaamde ‘blauwe hoofdreeksster’. Hetmagnetisch veld van deze ster is tien keer zosterk als dat van enig andere ster. Door zijnsterk magnetisch veld rijkt de sterrewind (inons zonnestelsel gekend als de zonnewind)van NGC 1624-2 tot 11,4 maal de straal vande ster. Bij andere vergelijkbare sterren is desterrenwind viermaal zo groot.Grootste kaart van het heelal

Astronomen zijn er in 2012 in geslaagd om degrootste kaart tot op heden van het heelal temaken. Op de kaart, die gemaakt werd opbasis van data afkomstig van de Sloan DigitalSky Survey III, zijn maar liefst één miljoensterrenstelsels te zien. De 3D kaart zelf beslaateen volume van 70 miljard vierkante lichtjaren(één lichtjaar = de afstand dat licht aflegtgedurende één jaar of 9,46 biljoen kilometer).Het Sloan Digital Sky project is een consortiumvan tientallen wetenschappelijkeonderzoeksinstellingen en heeft als doel omhet huidige heelal in kaart te brengen metbehulp van een 2,5 meter telescoop die zichop het Apache Point Observatory in NewMexico bevindt. De eerste twee fasen van hetproject werden in 2005 en 2008 afgerond enin 2014 zal de derde fase afgerond worden.Met het maken van de kaart hopenastronomen meer te leren over donkerematerie en donkere energie.

ChrisD

ePauw

BBeezzooeekk aaaann hheett KKiitttt PPeeaakkNNaattiioonnaall OObbsseerrvvaattoorryy ((UUSSAA))

024

Foto - Het noordelijk gedeelte vande KPNO met uitzicht op deSonorawoestijn. Bron: Chris DePauw.Meer informatie :www.noao.edu

Artike

l

Arizona is een staat in het zuidwesten van deVerenigde Staten, met een erg droog klimaaten ongeveer 300 heldere nachten per jaar.Geen toeval dus dat in de jaren vijftig vanvorige eeuw deze staat werd gekozen voor debouw van een nationaal observatorium. Detoenmalige observatoria in de VS waren allenverbonden met een bepaalde universiteit ofonderzoeksinstelling. Door de bouw van eennationale sterrenwacht wou men onder-zoekers van alle onderwijsinstellingen, ook dekleinere universiteiten, toegang verlenen totdegelijke astronomische waarneming. Amerikawou internationaal een vooraanstaande rolspelen in wetenschappelijk onderzoek. Voorastronomie was een goede samenwerking vantalrijke universiteiten absoluut nodig.Na het evalueren van heel veel locaties bleekde keuze te vallen op een 2000m hogebergtop ongeveer 90 km ten zuidwesten vande stad Tucson. Omgeven door de Sonorawoestijn is Kitt Peak een plaats met goedeseeing en zeer lage luchtvochtigheid. De stadTucson was toen nog een onbeduidende bronvan lichtvervuiling. Nu is die lichtpollutie welgroter geworden, maar wettelijke bepalingenbegrenzen dat stoorlicht tot een aanvaardbaarniveau. De nabijheid van die stad was ook eenvoordeel. De campus van de University ofArizona in Tucson had veel geschooldemensen die konden worden ingeschakeld.Een heus verdrag tussen de regering van deVerenigde Staten en de indiaanse stam van deTohono O'odham was noodzakelijk om debouw van de sterrenwacht mogelijk te maken.Kitt Peak ligt immers midden in eenindianenreservaat. Meer nog: de berg is eenheilige berg in de religie van deze nativeAmericans. Aanvankelijk waren de oudstenvan de stam de bouw van een sterrenwachtniet genegen. Wetenschappers hebben in1956 een groep opperhoofden uitgenodigdom te komen kijken door de telescoop van deuniversiteit in Tucson. De indianen warenonder de indruk van de onderzoeksintentiesvan de astronomen. Hun religie is eveneenserg met de natuur verbonden. Toen hebben zehun toestemming gegeven onder een aantalvoorwaarden. Geen grootschalig toerisme opde bergtop, een alcoholverbod op desterrenwacht en het bij voorkeur aanwervenvan stamleden als medewerkers. In 1958 isKitt Peak National Observatory (KPNO) officieelopgericht.De ochtend van 10 oktober 2012 vertrekkenwe met 6 Volksterrenwacht A. Pien-leden ineen huurwagen vanuit Tucson richting KittPeak. Via het visitors center van KPNO hebbenwe twee waarnemingsnachten gereserveerdmet een 50cm RC telescoop. Ook hebben weeen uitgebreide dagtour van de telescopen engebouwen aangevraagd. De verwachtingenzijn hoog gespannen en het weer is

schitterend. De Sonorawoestijn is een vlaktemet droog struikgewas en de zeer typischeSaguaro cactussen. Deze kunnen meer dan 10meter hoog worden. Reeds van op 70 kmafstand merken we aan de horizon de KittPeak bergtop, met een herkenbare wittetelescoopkoepel. Langs de weg zien we overalverspreide bebouwing. Maar wanneer we degrens van het indianengebied overschrijden, iser plots geen bebouwing meer te bespeuren.Voor ons ligt een ongerept en zeer wijdslandschap. Geen spoor meer van menselijkeaanwezigheid behalve de weg en dietelescoopkoepel in de verte. Vervolgensverlaten we de vlakte en kronkelt de wegsteeds hoger door een alpine aandoendlandschap. Anderhalf uur na ons vertrek rijdenwe de parking op van de bergtop met degrootste verzameling telescopen in de wereld.De Mayall telescoop

Er bevinden zich op KPNO 22 optischetelescopen en 2 radiotelescopen. De meestekijkers staan onder het beheer van de NationalOptical Astronomy Observatories (NOAO).Het visitors center van de sterrenwacht heefteen gids geregeld voor de dagtour. Zijn naamis Alan, een gepensioneerde advocaat.Natuurlijk kunnen we niet alle kijkersbezoeken, maar we beginnen meteen wel metde grootste: de 4m Mayall telescoop. Op hethoogste punt van de bergtop heeft deze kijkereen dominante positie in de omgeving. Toendeze kijker in 1971 in dienst werd gesteld, washet de tweede grootste kijker in de VS. Hetgebouw waarin de telescoop zich bevindtademt de tijdsgeest van de jaren 60, deperiode van de maanlandingen. Een 500 tonzware koepel met een diameter van 32 meter(!) bevindt zich op een cilindrisch toren-gebouw met een hoogte van 35 meter. Detelescoop heeft een gewicht van 340 ton(spiegel 15 ton) en staat op een gigantischeequatoriale horseshoe montering. Wanneermen binnentreedt in de koepel kan men alleeneen gevoel van respect hebben voor dezetechnische prestatie. Deze koepel doet denkenaan het gewelf van een kathedraal. Webezoeken de controlekamer. Er is hier om 10uur in de ochtend niemand aanwezig. Aan derechterzijde van de controlekamer zit normaalde verantwoordelijke van de telescoop. Hetbedieningspaneel heeft er nog de looks van dejaren 60. Aan de linkerzijde zitten normaal deastronomen met een hele reeks modernecomputerschermen. Uiteraard is de focaleapparatuur up-to-date. De imaging camera isnu een ccd mozaïek met 8192 x 8192 pixels. Inde lente van 2013 komt er een uitgebreidevernieuwing van de camera’s en spectro-grafen.Alan wil met ons naar de uitgang gaanwanneer we de joviale NOAO hoofdtechnicusMike Hawes zien verschijnen. Hij lijkt blij

Guide

star|

01-201

3

025

Guidestar|01-2013verrast ons te zien. Onze komst was immersaangekondigd via een ex-collega die tot voorkort voor KPNO werkte, maar nu in Belgiewerkt en verblijft. Zij had Mike gevraagd onseen uitgebreide tour behind the scenes tebezorgen. Met hem doorkruisen we hetvolledige gebouw met zijn vele verdiepingen.We zien optische laboratoria, darkrooms, eenvacuümklok, de montageplaats met dekostbare focale apparatuur die wellicht injanuari 2013 onder de hoofdspiegel wordtgemonteerd enz. Mike laat de grote koepelroteren en beweegt de telescoop. Dekoepelbeweging is matig luidruchtig, maar detelescoop beweegt geluidloos! Onze gids Alanloopt nu achteraan de groep. Hij luistertverbaasd naar de uitleg van Mike in ruimtenwaar hij zelf nog nooit geweest is.

De WIYN telescoopHet is half twaalf geworden. Mike belooft onseen bezoek te regelen aan de moderne WIYNtelescoop na de lunchpauze. We zijn verrast energ tevreden. Deze kijker heeft tegenwoordigeen vooraanstaande positie in astronomischonderzoek en zou normaal nooit toegankelijkzijn voor bezoekers. Alan maakt met ons nogeen rondrit langs de verschillende koepels. Hijvertelt over hun ontstaansgeschiedenis enhuidige activiteiten. We maken mooie pano-ramafoto’s. Ten slotte krijgen we een KPNOlunchpakket en kunnen we deze middag-broodjes nuttigen in de aangenamemiddagzon op het terras voor het visitorscenter. Een half uur later verschijnt de grotepick-up truck van Mike Hawes. Hij neemt onsmee naar de WIYN telescoop.De 3.50m WIYN telescoop is een moderneretelescoop. Het is een initiatief van eenconsortium van universiteiten (Wisconsin,Indiana, Yale) en de NOAO zelf. Alletechnologische innovaties sinds de jaren 70zijn toegepast. De brandpuntsafstand van deprimaire spiegel is veel korter dan de Mayall.Dit resulteert in een kortere telescoop.Bovendien is de montering azimutaal encompact. Dit resulteert dan weer in een veelkleiner gebouw. Deze kijker produceert veelscherpere beelden dan gelijk welke kijker opKitt Peak. Actieve ventilatie van de opentelescooptubus en de koepel brengen deapparatuur snel gelijk aan de omgevings-temperatuur. 66 actuatoren duwen entrekken aan de primaire spiegel om het besteoptische beeld te bereiken. Met de tip-tiltmodule en adaptieve optiek streeft men naareen resolutie van 0.005 boogseconde. VoorMulti object spectroscopie worden tientallenglasvezels door een robot in een grootbeeldveld geplaatst.

Optical engineer Charles ontvangt onshartelijk. In tegenstelling tot de Mayall is decontrolekamer hier volledig bemand.Medewerkers zijn druk bezig met software enbeeldbewerking. Enkele weken geleden is deOne Degree Imager (ODI) geïnstalleerd. Deeerste beelden met de ODI zijn bemoedigend.In een heel groot beeldveld zijn overal

melkwegstelsels te zien. Het zijn echter geenwazige vlekjes. Ze hebben spiraalarmen metstervormingsgebieden als heldere knoopjeserin. Dit heeft eerder het uitzicht van eenopname met de Hubble Space Telescope.Uiteindelijk zullen 64 ccd chips samen eenbeeldveld vormen met meer dan een miljardpixels. De enorme datastroom die deze cameravoortbrengt, wordt verwerkt door IndianaUniversity. Daar kunnen de astronomen definale resultaten dan downloaden. Hetgewicht van de camera bedraagt 1270 kg enbevindt zich aan een Nasmyth focus, aan dezijkant van de montering, dus niet aan detelescooptubus zelf. De activering van ODI ishet hoogtepunt van jarenlange voorbereidingdoor ingenieurs, technici en wetenschappers.

McMath-Pierce Solar TelescopeDaarna rijden we vlug naar de McMath-Piercezonnetelescoop, momenteel nog het grootsteobservatorium voor de zon in de wereld. Viaeen heliostaat met drie spiegels op een 33 mhoge toren wordt het zonlicht in een schuinetunnel geprojecteerd, tot diep onder degrond. Daar bevindt zich het laboratoriumvoor de studie van de zon. In dit laboratoriumwordt vooral gebruik gemaakt vanspectrografie. Er staat een gastenboek met dehandtekeningen van onder andere Armstrong,Aldrin en Collins. Voor de astronauten deeerste bemande maanlanding uitvoerden,hebben ze met behulp van de zonnetelescoophun landingsplaats op de maan bekeken. Dekijker is immers ook bruikbaar voor maan- enplanetenobservatie.

Advanced observing programKPNO heeft een Education & Public Outreachprogramma. Dit omvat niet enkelrondleidingen van de sterrenwacht overdag,ook iedere avond ontvangen enkele gidseneen groepje van ongeveer 25 mensen diewillen kennis maken met de sterrenhemelboven op de bergtop. Deze geïnteresseerdenkunnen dan ook even door een middelgrotetelescoop kijken. Deze rondleiding eindigtomstreeks 22 uur. Een busje brengt debezoekers dan terug naar Tucson.Er is echter ook een Advanced observingprogram. Men kan met een beperkt aantalmensen een telescoop huren voor eenvolledige nacht. Dit is inclusief een ervarentelescoopoperator. Voor de kostprijs van 550dollar per nacht hadden we voor tweeopeenvolgende nachten de 50 cm Ritchey-Chretien telescoop van het visitor centergereserveerd. Deze kijker is uitgerust met eenSBIG ST6303 camera met groot beeldveld. Demontering is een Paramount ME. Wanneermen dit programma volgt kan men ook op desterrenwacht verblijven. Kamer en driemaaltijden kosten dan 75 dollar per dag. Detweepersoonskamers zijn sober, maar met allenodige comfort.Om 4 uur in de namiddag melden we ons aanbij de receptie. De verantwoordelijke voor de50 cm kijker is nog niet aangekomen. Wekrijgen wel de magneetkaartjes om de deurente kunnen openen van drie tweepersoons-kamers in dormitory 2. We brengen onzebagage naar de kamers en melden ons in hetrestaurant voor een warme maaltijd.Daarna fotograferen we de zonsondergang.We hebben een schitterend uitzicht op deomringende vlakte. Terug in de buurt van hetvisitors center ontmoeten we amateur-astronoom Dean Salman. Hij maakt deel uitvan de staf van vrijwilligers van KPNO. Hij isopgeroepen voor een groep bezoekers van hetgewone nightly observing programma. Het isnog even voor duisternis invalt. Meteen toonthij ons het roll-off roof observatorium met een16 inch RC kijker en de koepel met de 50 cmkijker. Dean is een gedreven astrofotograaf. Jekan zijn werk zien op zijn websitessharplesscatalog.com en ccdimages.com. VanDean Salman vind je ook heel regelmatigopnamen in Astronomy magazine en ook afen toe in Sky&Telescope. Dan komt dehoofdverantwoordelijke van het visitors centervertellen dat onze nachtoperator niet komt,

Foto - Mike Hawes toont de nieuwefocale apparatuur voor de 4 meterMayall telescoop. Bron: Chris DePauw.Meer informatie :www.noao.edu/wiyn/

026

Foto - Deelnemers aan het bezoekvan Kitt Peak waren, van links naarrechts, Edwin De Ceuninck, GuyWauters, Marc Baetens, Dirk VanDen Branden, Chris De Pauw enAngelo Van Daele. Bron: Chris DePauw.Meer informatie :www.noao.edu

walkietalkies werken met een anderefrequentie die niet kan storen.De apparatuur werkt uitstekend. EenTakahashi refractor staat piggy-back op degrote kijker. Ook daar heb ik mijn DSLRbevestigd om de ruime omgeving van hetobject vast te leggen. Ik hoef enkel de sluitervan deze camera te bedienen en af en toe dekoepel bij te draaien. Wanneer Dean rondmiddernacht terug is, zijn de opnamen klaaren richten we de kijker westwaarts naar hetmelkwegstelsel NGC7331 in Pegasus. In hetoosten zijn immers nogal wat wolkenverschenen. We belichten dit stelsel in totaaltwee uur. Om tijd te besparen neemt Deandarkframes uit een bestand in de computer.Dean is ook een expert in remote observing.Terwijl hij nu op Kitt Peak twee kijkers laatdraaien voor ons, kijkt hij af en toe via internetnaar de vorderingen in het waarnemings-programma van zijn persoonlijke sterrenwachtin Benson, Oost-Arizona. Iedere namiddagstuurt hij de instructies door naar de computerter plaatse. Alle opnamen gebeuren danautomatisch zoals ingegeven met hetprogramma CCD-Commander. Rond drie uur inde ochtend, terwijl we opnamen maken vanNGC 891 in Andromeda, horen we Dean zeggen“we’re toasted”. Inderdaad, dikke wolkenbedekken de hemel, wat hier een zeldzaamfenomeen is. Gezien de omstandigheden zijn wetoch erg tevreden. Bovendien hebben we veelbijgeleerd over waarnemingstechnieken. Om-streeks vier uur in de ochtend genieten we vaneen welverdiende nachtrust.Wanneer we de volgende dag om 9 uurontwaken is het terug zonnig. In de vallei zienwe een dik wolkendek. Na het ontbijtbezoeken we de shop van het visitors center.In de namiddag hebben we een afspraak metNOAO ingenieur Will Goble. We vernemenheel wat over de projecten en ook over dezorgelijke toekomst van KPNO. De nieuweprojecten in Chili waaronder LSST nemen veelfinanciële middelen in beslag. De 3 grotekijkers op Kitt Peak: de Mayall 4m, WIYN 3.5men de McMath-Pierce Solar Telescope zoudenvanaf 2017 op vrijwel geen overheidsgeldkunnen rekenen. (zie Sky&Telescope dec.2012) Ten slotte bezoeken we uitgebreid desolar telescope met het ondergronds labo.`s Avonds komt er een zeer hevige wind. DeAOP wordt afgelast. Mike Hawes bezorgt onsechter een goede waarnemingsplaats. Niet vervan de onderhoudsateliers van Kitt Peak is erminder wind. We gebruiken onze verrekijkersen maken opnamen met de kleine paral-lactische montering. We zien een glashelderesterrenhemel. In de richting van de stadPhoenix is er aan de horizon een dik wolken-dek met daaronder talrijke bliksemont-ladingen, een merkwaardig schouwspel.Omstreeks 2 uur stoppen onze waarnemingenwanneer wolken en regen ook onze bergtopbereiken.De volgende dag nemen we afscheid en rijdenwe naar Phoenix voor de terugvlucht naarBrussel. Het verblijf in Arizona wasvermoeiend, maar we keren terug naar huismet onuitwisbare indrukken.

Guide

star|

01-201

3dit om onduidelijke redenen. Meteen beslisthij dat de waarnemingsnacht geannuleerdwordt en de volgende nacht ook omwille vanslechte weersvoorspellingen. We reagerenstomverbaasd. Het argument dat we helemaalvan Europa zijn gekomen voor deze nachtmaakt weinig indruk. Ook Dean is geschrok-ken van wat zich afspeelt. Hij zegt: “wait amoment I’ll try something” Hij voert benedeneen telefoongesprek. Na twee minuten is hijterug in de koepel. Hij is bereid de nachtdienstvan zijn collega over te nemen. Daarvoor heefthij verlof genomen de volgende dag bij zijnwerkgever in Tucson. We zijn heel ergdankbaar en opgelucht.

De volgende uren maken we statieffoto`s vande sterrenhemel. We hebben enkele verre-kijkers meegebracht en een kleineparallactische montering voor fotografie. Desterrenhemel is schitterend en supertransparant. We genieten van de zuidelijkesterrenhemel. Om 22 uur start Dean dewaarnemingen met de 50 cm kijker. Intussen isde temperatuur dichtbij het vriespunt en is ereen stevige wind komen opzetten. Wanneerwe niet naar het noordoosten richten geeft dekoepel echter voldoende afscherming voor derukwinden. We starten onze opnamen met deHelixnevel in het sterrenbeeld Aquarius. Het iseen erg grote en kleurrijke planetaire nevel.Vanuit Belgie staat dit object te laag, maarhier op slechts 32 graden noorderbreedtestaat deze nevel gunstig. Het programmaMaximDL wordt geprogrammeerd om talrijkebelichtingen te maken met diverse kleurfilters.De kijker kan nu anderhalf uur autonoomwerken. Dean stopt mij een walkietalkie in dehanden. Hij vraagt me de operaties gade teslaan, op tijd de koepel bij te draaien enproblemen te melden. Hij is van plan om eentweede observatorium op te starten. Om dezereden vertrekt hij met mijn reisgenoten naarde 16 inch kijker 600m verder. Daar wil menvisueel waarnemen en enkele DSLR opnamenmaken. Alle communicatie op de bergtopgebeurt met deze radioverbindingen of metvaste telefoon. Gebruik van een GSM isverboden. Dit omwille van gevaar voorinterferentie met de radiotelescopen. DeFoto - Wanneer we onze opnamevan de Helixnevel nader bekijken iser aan de rand van de nevel eenmooi achtergrond melkwegstelsel tezien. Het is een “edge-on” spiraal-stelsel. Na opzoeken aan de handvan de positie in Simbad astrono-mical database Université deStrasbourg en Nasa ExtragalacticDatabase (NED) vinden we de naamvan het stelsel: 2MFGC 16944.Positie R.A. 22h29min 09sec en decl-20° 47min 17sec. De magnitude is13.1 met K filter. Redshift en afstandis nog niet gemeten. Inschatting:gezien het kleine formaat van0.433x0.165 boogminuten lijkt hetme een stelsel op een afstand vanongeveer 500 miljoen lichtjaar. DeHelixnevel staat echter op 450lichtjaar. Dit stelsel staat dus eenmiljoen keer verder

027

Guidestar|01-2013

Kortnieuws

Rusland heeft weer een lancering zien mislukken. Eencommunicatiesatelliet is niet in de goede baan rond deaarde gekomen. Dat heeft de Russische ruimtevaart-organisatie Roskosmos zondag toegegeven tegenoverstaatspersbureau RIA Novosti. De raket met de satellietJamal-402 werd zaterdagmiddag gelanceerd vanaf deruimtebasis Bajkonoer in Kazachstan, de plek waar deNederlandse astronaut André Kuipers vorig jaar begonaan zijn ruimtereis. De satelliet werd 4 minuten tevroeg losgelaten. Daardoor kwam hij niet op de goedeplek terecht. Rusland hoopt dat de satelliet toch tegebruiken is. De Russische ruimtevaart kampt delaatste jaren met grote problemen. Veel onbemandelanceringen gaan mis. Zo verging de peperdureMarssonde Phobos-Grunt in januari in de dampkringvan de aarde. Brokstukken stortten in de Grote Oceaan.Door een programmeerfout kon de vluchtleiding hetvaartuig niet de opdracht geven om richting Mars tevliegen. De Phobos-Grunt kwam niet weg uit zijn baanrond de aarde. Bron: ANP / 09-12-2012.Onderzoekers van het Netherlands Institute for SpaceResearch (SRON) gaan de komende jaren gebruikmaken van de Europese XMM-Newton-röntgensatellietom clusters van sterrenstelsels en zwarte gaten tebestuderen. Clusters zijn verzamelingen van honderdensterrenstelsels die door de zwaartekracht bij elkaarworden gehouden. Daartussen zit vaak een ijl, heet gasdat röntgenstraling uitzendt. De astronomen hopenmet hun metingen uit te vinden in welke concentratieselementen als zuurstof, silicium en ijzer daarinvoorkomen en waar ze van afkomstig zijn. Daarnaastgaan de astronomen inzoomen op een zeer zwaarzwart gat in het centrum van het sterrenstelsel NGC5548. Om preciezer te zijn: op de snel draaiendegaswolk die het zwarte gat omhult. Door de zeer sterkeröntgenstraling van invallend gas, wordt een deel vandeze ring steeds weggeblazen. Met XMM-Newton kanmen meer te weten te komen over dit explosieveproces. De metingen worden als het goed is in 2013 en2014 gedaan en nemen in totaal vier weken in beslag.XMM-Newton werd in 1999 gelanceerd. Aan boordheeft het 3800 kilo zware gevaarte drieröntgentelescopen. Hoewel de officiële missie van desatelliet maar twee jaar duurde is hij nog steedsoperatief. Bron: AA / 11-12-2012.Met behulp van de Hubble-ruimtetelescoop hebben zeeen zevental sterrenstelsels ontdekt op afstanden vanmeer dan 13 miljard lichtjaar. Daaronder bevindt zichmogelijk ook het verste sterrenstelsel dat tot nu toe iswaargenomen. Het licht van de potentiële record-houder vertoont een roodverschuiving van 11,9. Dezeroodverschuiving wordt veroorzaakt door de uitdijingvan het heelal: hoe groter het getal, des te sterker zijnde lichtgolven uitgerekt voordat ze de aarde bereikenen des te groter is de afstand die het licht heeftafgelegd. In dit geval moet die reistijd ongeveer 13,3miljard jaar zijn geweest. Dat wil zeggen dat hetsterrenstelsel al bestond toen het heelal amper 400miljoen jaar oud was. De kleine 'volkstelling' onderverre sterrenstelsels laat verder zien dat het aantalstelsels tussen 350 miljoen en 600 miljoen jaar na deoerknal gestaag toenam. Dat bevestigt dat de vormingvan de eerste sterrenstelsels een geleidelijk proceswas: ze verschenen niet plotseling op het kosmischetoneel, maar bouwden hun stellaire bevolking in eenrelatief rustig tempo op. Bron: NU / 13-12-2012.De twee Amerikaanse satellieten Eb en Vloed hebben

hun missie maandag op destructieve wijze volbracht.De satellieten stortten met een snelheid van ruim 6.000kilometer per uur neer op de maan, die ze hetafgelopen jaar hadden onderzocht. Ruimtevaart-organisatie NASA meldde dat de geplande crash goedis verlopen. De plaats waar de apparaten zijningeslagen heeft NASA daarna vernoemd naarastronaute Sally K. Ride, die in 1983 de eersteAmerikaanse vrouw in de ruimte werd. Eb en Vloedhebben de zwaartekracht van de maan in kaartgebracht en daarnaast duizenden foto's gemaakt dieonder meer door het onderwijs worden gebruikt. Metde informatie die ze hebben verzameld, kunnenwetenschappers bepalen welke materialen er onder hetmaanoppervlak zitten. Hun missie zat erop en debrandstof was bijna op, vandaar dat NASA besloot zete laten neerstorten. ''We zullen onze maantweelingmissen, maar de wetenschappers zeggen mij dat hetjaren zal duren om alle geweldige data die ze hebbenverzameld te analyseren'', zei projectmanager DavidLehman. ''Dat was per slot van rekening de reden omnaar de maan te gaan.'' Bron: ANP / 18-12-2012.De drie astronauten die eergisteren met de RussischeSojoezcapsule de ruimte in zijn geschoten, zijn veiligaangekomen in het internationale ruimtestation ISS. Debemanning bestaat uit de Rus Roman Romanenko, deAmerikaan Thomas Mashburn en de Canadees ChrisHadfield. De komende 4 maanden zullen zij tientallenexperimenten uitvoeren in het ISS. Er werken nu intotaal zes mensen in het ruimtestation. Bron: AD / 21-12-2012.Zouden ze bij NASA al eens over Toy Story gehoordhebben? De organisatie onthulde een protoype vaneen nieuw ruimtepak voor haar astronauten en degelijkenis met Buzz Lightyear, een figuur uit de Pixar-film, is toch wel treffend. Het pak zou veel lichter enflexibeler zijn dan wat de astronauten de voorbije jarenhebben gedragen. Mogelijk zal de mens in dit soortpakken terugkeren naar de maan of voor het eerst devoet op Mars zetten. De grootste vernieuwing is eengat in de achterkant van het pak, waardoorastronauten in één keer kunnen instappen. De pakkenkunnen ook aan de buitenkant van ruimtetoestellenbevestigd worden, zodat astronauten zich in het pakenkel moeten loskoppelen. Het nieuwe pak zouvolgens NASA ook minder gevaarlijk zijn voorblessures. De komende jaren gaat het onderzoek naarde pakken verder en tegen 2015 kunnen ze normaal ingebruik worden genomen. We zijn benieuwd of er nogveel zal veranderen aan de Buzz-outfit. Bron: TheHuffington Post / 22-12-2012.Rusland gaat de komende 7 jaar ruim 52 miljard eurobesteden aan ruimtevaartprojecten, meldt premierDmitri Medvedev. Het budget moet ervoor zorgen datRusland tot de kopgroep blijft behoren voorruimtevaarttechnologie. Het geld wordt gestopt in hetinternationale ruimtestation ISS en studies naar demaan, Mars en andere hemellichamen. Volgens DmitriPaison van het Skolkovo-instituut voor wetenschap entechnologie wordt het geld ook gebruikt voorlanceerplatforms, technische vernieuwing enverbetering van het Glonass-systeem, de Russischetegenhanger van gps. Bron: AA / 27-12-2012.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Vertoning : We are astronomersEen astronoom is al lang niet meer die kluizenaar, opgesloten in zijn grote koepel. Het zijnmannen en vrouwen die internationaal samenwerken en met de modernste technieken de hemelafspeuren. Elk stukje van de elektromagnetische puzzel helpt ons om ons beeld van hetuniversum te vervolledigen. Al deze informatie wordt opgeslagen in een astronomisch archief.Ook jij kan dit raadplegen en zo helpen om de mysteries van het universum te ontsluieren. Weeindigen de 360° projectie met de sterrenhemel van de avond: Bij dit live gepresenteerde gedeeltekomt de kracht van de Cosmodrome ten volle tot zijn recht. Op de koepel tonen we desterrenhemel van de avond zoals we die kunnen bewonderen zonder hinder van licht of wolken.De AstroRanger laat eerst de zon opkomen en ondergaan tegen de horizon van Genk.Datum - Zondag 6 en 13 januari 2013. Van 16.00 uur tot 17.30 uur. Toegang: Onbekend.Locatie - Cosmodrome, Planetariumweg 18-19 te 3600 Genk. www.cosmodrome.be. cosmodrome@genk.be. 029

Guidestar|01-2013

Red./I

PS

DDeesseerrtteecc IInndduussttrriiaall IInniittiiaattiivvee

030

Foto - Desertec of het The DesertecIndustrial Initiative (DII) is eenproject opgericht door een consor-tium van banken, bedrijven enverzekeringsmaatschappijen, aanvan-kelijk van Duitse origine, inmiddelsuitbreidend met deelnemers uitverschillende landen in Europa, hetMidden-Oosten en Noord-Afrikaverenigd in DII GmbH. Bedoeling isom in zonrijke gebieden zoals deSahara, het Midden-Oosten gigan-tische zonthermische centrales, wind-parken of zonnepanelen te bouwenen zo de voorzien in een deel van deenergiebehoefte van Europa. Demeeste energie zou komen van dezonthermische centrales. Dit mega-project werd in juli 2009 voorge-steld in München.Meer informatie :www.desertec.org

Artike

l

Het Desertec Industrial Initiative (DII), eenalliantie van 21 grote Europese bedrijven dieeen project voor hernieuwbare energie in deAfrikaanse Maghreb willen opzetten omEuropa van energie te voorzien, looptvertraging op omdat Spanje weigert mee tewerken.Met een combinatie van thermische zonne-energie, fotovoltaïsche energie en windenergiein de Maghreb moet tegen 2050 zo'n 100gigawatt opgewekt kunnen worden. Hetproject vroeg een aanvankelijke investeringvan 400 miljard euro.In een studie die afgelopen zomer verscheen,voorspelt Desertec dat een geïntegreerdenergiesysteem voor Europa, het Midden-Oosten en Noord-Afrika, Europa demogelijkheid geeft de CO2-uitstoot in deenergiesector met 95 procent terug tedringen. Twintig procent van de energie zouuit de Maghreb kunnen komen en daarmeewordt 33 miljard euro per jaar bespaard. HetMidden-Oosten en Noord-Afrika hebben ookbaat bij de zonne-energie. Zij kunnen methernieuwbare energie in de komende jareneen reductie van 50 procent van de CO2-uitstoot bereiken, ondanks een sterke groeivan de vraag naar energie. De regio profiteertdan bovendien van een exportindustrie diejaarlijks 63 miljard euro opbrengt. Drie jaar nade aankondiging van het project, is de euforieechter verdwenen en klinken er beschuldig-ingen van incompetentie en slecht bestuur.Volgens DII is het potentieel aan hernieuwbareenergie in Europa, het Midden-Oosten enNoord-Afrika, veel groter dan de huidigevraag. Op grond van cijfers van Duitseonderzoeksinstituten en de Club van Rome,schat DII in het rapport dat op elke vierkantekilometer woestijngrond, jaarlijks 250gigawatt elektriciteit "geoogst" kan wordenmet geconcentreerde zonne-energie, waarbijzonnestralen door middel van spiegels wordensamengebracht op een klein oppervlak.Elke vierkante kilometer kan zo een hoeveel-heid zonne-energie opwekken die overeen-komt met 1,5 miljoen vaten ruwe olie. Eengeconcentreerd zonne-energiecollectorveldmet een oppervlakte van het Nassermeer inEgypte, dat zo'n 6000 vierkante kilometermeet, kan een hoeveelheid energie opwekkendie overeenkomt met de volledige olie-productie in het Midden-Oosten.Marokko, gastland van het proefproject, zietdit het liefst zo snel mogelijk van start gaan.De onderneming is van groot belang voor deplaatselijke economie, vooral omdat er veelbanen worden gecreëerd in de energiesector.In 2009 werden 'groene netwerken' opgezet inverschillende steden. Kleine bedrijven, meestalgerund door jonge professionals, moesten de

infrastructuur voor het project ontwikkelen."We hebben bedrijven opgezet en trainingengegeven, maar er is nog niets van de grondgekomen", zegt Abdellah Benjdi, directeur vaneen van de bedrijven.Op 7 november ontstonden de eerste groteproblemen voor Desertec, tijdens de officiëlepresentatie in Berlijn van de eerste hernieuw-bare energiecentrale in de Marokkaanseprovincie Ouarzazate. Die energiecentralemoet in 2014 operationeel zijn. Hoewel debouwplannen technisch gezien rond zijn,wachten ze op Spaanse goedkeuring. Spanje isde primaire partner in het project, die moettoestaan dat de opgewekte energie naarEuropa wordt getransporteerd. De Spaanseregering, die te kampen heeft met ernstigegevolgen van de wereldwijde economischecrisis, heeft tot nu toe nog geen toestemminggegeven voor het de centrale in Ouarzazate.En dat zal waarschijnlijk zo blijven, zo langSpanje een netto-exporteur van elektriciteitnaar Marokko is. Door een succesvol project inOuarzazate, raakt Spanje een markt kwijt,zeggen experts.Tot de DII-alliantie behoren ook de DeutscheBank en het Spaanse netwerkbeheerder TSORed Eléctrica. "We hebben het project in deafgelopen twee jaar uitgebreid besproken metSpaanse bedrijven, TSO Red Eléctrica en deEuropese Commissie en het is uitvoerbaar", zeiceo Paul van Son tijdens de presentatie inBerlijn. "Er zijn investeerders gevonden, er zijnstartsubsidies beschikbaar en de industrie wilmeedoen." Maar Spanje weigerde afge-vaardigden te sturen naar de presentatie inBerlijn en weigerde tot nu toe het project inMarokko goed te keuren. Van Son is ervanovertuigd dat de andere partners in hetproject in staat zullen zijn Spanje teovertuigen. "De Spaanse overheid profiteertook van dit project."De Spaanse weigering is slechts één voorbeeldvan de enorme politiek, technische enfinanciële hindernissen die het project moetoverwinnen. Eind oktober trok de Duitseelektronicagigant Siemens, een van deinitiatiefnemers van DII in 2009, zich terug uitde alliantie. Die stap werd alom gezien als eenteken dat Desertec aan het mislukken is.Volgens Friedrich Fuehr, lid van de Raad vanBestuur, volgt DII "een verkeerde strategie."Fuehr zegt dat de belangrijkste taak van DIIsinds 2009 het uitwerken van een politiekeroutekaart was, om internationale coördinatie-problemen te voorkomen en dringende vragenop het gebied van subsidies en belastingen opte lossen. "Een coalitie met krachtige encapabele bedrijven zoals Deutsche Bank,UniCredit, RWE en SCHOTT Solar, had in staatmoeten zijn binnen drie jaar het benodigdepolitiek raamwerk te formuleren dat nodig isom Desertec te laten slagen.", zegt Fuehr.

Guide

star|

01-201

3

031

Guidestar|01-2013Rubriek-Lanceeroverzichtvandemaand

KrisChristiaens

VVeerrkkllaarreennddee wwoooorrddeenn ll ii jj sstt

GGEEOO GGeeoossttaattii oonnaarryy EEaarrtthh OOrrbbii ttLLEEOO LLooww EEaarrtthh OOrrbbii ttMM ii ll .. CCoomm.. MM ii ll ii ttaa ii rree CCoommmmuunn ii ccaattii eessaatteell ll ii eett

■ MM ii ss ll uukkttee ll aanncceerrii nngg

Datum Uur (GMT) Raket Lanceerbasis Vracht Gewicht Land Baan Doel

02-12-2012 02.02 uur Sojoez-2-1a Fregat Kourou Pléiades-HR 1B 970 Kg Frankrijk LEO Aardobservatie

03-12-2012 20.43 uur Zenit-3SL Sea Launch EutelSat 70B 5.250 Kg Internat. GEO Communicatie

08-12-2012 13.13 uur Proton-M Briz-M Baikonoer Yamal 402 5.250 Kg Rusland GEO Communicatie

11-12-2012 18.03 uur Atlas-5 (501) Cape Canaveral OTV-3 (USA 240) 5.400 Kg USA LEO Onbemand ruimteveer

12-12-2012 00.49 uur Unha-3 Sohae Kwangmyongsong 3-2 100 Kg N. Korea LEO Aardobservatie

18-12-2012 16.13 uur CZ-2D Jiuguan Göktürrk 2 450 Kg Turkije LEO Spionage

19-12-2012 12.12 uur Sojoez-FG Baikonoer Sojoez-TMA 07M 7.150 Kg Rusland LEO Bemand

19-12-2012 21.49 uur Ariane 5 ECA Kourou Skynet 5D 4.700 Kg UK GEO Mil. CommunicatieMEXSAT 3 3.050 Kg Mexico GEO Communicatie

DDeecceemmbbeerr 22001122

TwanB

ekkers

BBoouuww vvaann ddee TT--11 OObbsseerrvvaattoorryy

032

Foto - SketchUp is een computer-programma waarmee men in 3D kantekenen. Het is eind twintigste eeuwontworpen om mensen simpeler 3Ddingen te laten tekenen dan detoenmalige 3D-programma's, welkevaak een zeer ingewikkelde cursusvereisten. Enkele van zijn functieszorgen ervoor dat ontwerpers methun ontwerpen kunnen "spelen", ietswat onmogelijk is bij CAD-pro-gramma's. Het is mogelijk om metbehulp van Sketchup gebouwen tetekenen en deze gebouwen te tonenin Google Earth als driedimensionaleobjecten. Het programma bevatonder andere een heliodon maar degrootste doorbraak heeft ditprogramma te danken aan de Push-Pull techniek, waarmee men vlakkenvan een 3D-model eenvoudig kaninduwen of uittrekken. Er bestaantwee varianten van het programma:Google SketchUp en Google Sketch-Up Pro. SketchUp Pro bevat meerfuncties dan SketchUp, maar de Pro-variant is niet gratis.Meer informatie :www.sketchup.com

Artike

l

IntroductieHallo Allemaal, eerst wil ik een kleineintroductie over mij schrijven en daarna overde bouw van mijn eerste sterrenwacht!Ik ben Twan Bekkers, 15 jaar oud en ben inRosmalen geboren en ondertussen woon ikhet donkere Berlicum. In groep 6 zo’n 5jaargeleden ben ik naar sterrenwacht Halleygegaan voor een openjeugdmiddag. Ik wasgelijk besmet met het astrovirus! Zo geweldigdat ik mij gelijk had aangemeld als Lid bijsterrenwacht Halley. Heb kort na deaanmelding meerdere cursussen gevolgd.2/3jaar later had ik al een telescoopje en wasik al vele male actiever bij sterrenwacht Halley.Ook JWG heeft bij mij om de hoek gekeken, enben naar een 8 aantal kampen geweest van deJWG. In 2011 heb ik een Heq 5 pro gekocht eneven later heb ik een 207mm F5,6 Newton vanArie Nagel overgenomen. Het blijkt dat dehoofdspiegel van hoge kwaliteit is. Na deaanschaf van de telescoop ben ik zeer actiefgeworden! Ik was elke week zo’n 2x bijsterrenwacht Halley te vinden. Een site werddus noodzakelijk om alles bij te kunnenhouden! www.twanbekkers.nl Uiteindelijkheb ik er ook een lezing over mijn hobbygehouden bij sterrenwacht Halley. Enkeledagen na mijn lezing kreeg ik een telefoontjedat ik de Hugo van Woerden prijs hebgewonnen! Een aanmoedigingsprijs voorjongeren die iets hebben gepresteerd in dezehobby. Dat was natuurlijk een helewaardering! En natuurlijk het astrofoto-graferen! Meer lezen ga dan naar mijn site.

Guide

star|

01-201

3

Een eigen sterrenwacht?Op 6 maart 2012 kreeg ik het idee om eensterrenwacht te bouwen. 14jaar net 1jaarbezig en dan al van een sterrenwacht willendromen! Ik heb op het astroforum dus eentopic gestart wat de mogelijkheden kondenzijn. Het moest een iets simpel worden en niette duur. En of dat het mocht van mijn ouders?Ik ken mijn ouders, als ik met een goed plankom aan waaien wat al een beetje isuitgewerkt, maak ik de meeste kans.

Ouders…Mijn grootste angst was natuurlijk dat het nietmocht van mijn Ouders, het heeft dus ookmaanden geduurd voordat het zover was. Inhet beging zei ik dat ik met eensterrenwachtje bezig was, gewoon om te latenhoren dat ik ermee bezig was. Later hebbenwe een keer gepraat en heb ik vooral hetprincipe laten zien van een Roll-off roof. Mijnouders wilde een tekening van wat ik nu in degedachten had. Dus even google-skecthupgedownload en mijn sterrenwacht in 3Dgetekend. Later weer gepraat, maar geentoestemming gekregen. Maar ik ben gewoonverder gegaan met het verdiepen van eensterrenwacht. Op 17-5-12 hebben we weergepraat, en heb ik ook alle voordelengenoemd die je nu bij een sterrenwacht hebt.Mijn ouders zagen nu waarschijnlijk een“lichtje branden” op 21-8-12 hebben ik enmijn ouders besloten dat het een 2x2,5m rolloff roof zal komen en de plaats bepaald.

033

Guidestar|01-2013Ontwerp

Omdat nu de plaats was bepaald en hoe grootkon het mocht zijn kon mijn 100% richten ophet definitieve ontwerp. Ik wilde zo veelmogelijk zicht hebben! En aangezien dat ikhet oosten bijna tot de horizon kan moest duseen stuk van oostwand meegenomen worden,dan ook maar gelijk de westwand.Knik-zuil

Op 2 september 2012 ben ik naar het bedrijfMetaal Wonders gegaan. Dat is een metaalbedrijf wat bij mij in de straat zit. Ik kwamdaar vragen of dat hij misschien voor mij eenzuil voor mijn sterrenwacht wou sponsoren.Hij zei tegen mij: “Als jij de tekening maaktdan kan ik iets voor jou regelen.” Mijn tegenpresentatie was dat hij uiteraard een bezoekmocht brengen na voltooiing van mijnsterrenwacht. En dat ik zijn bedrijf als sponsorop mijn site zal zetten.

Ik dacht als ik dan toch zo vrij ben in hetontwerpen van de zuil maak ik er gelijk eenknik-zuil van! Een knik zuil is een zuil die gelijkstaat aan de aardas. Zodat je met 2 telescopentegelijkertijd kunt gebruiken en dat je door demeridiaan kan!Hieronder een tekening. Dit idee schoot mij alseerst in gedachten. Tekening is uitgewerkt bijMetaal Wonders naderhand van mijn schetstekening met de maten. 20 september heb ikde zuil opgehaald.Zoals je ziet gaat mijn zuil gelijk naar links. Eenproductie knik-zuil gaat recht omhoog enknikt op het laatste pas. Door dit ontwerp kanje dus twee grote telescopen eraan hangen.Tevens is de bovenkant weer vlak. Omdat elkemontering toch op 52 graden te zetten is.Dem ontering staat hier ook niet pal bovenop. Maar 150 mm meer naar rechts. Zodat deaardas als het ware door de poolzoeker gaaten dan door de zuil en niet over de zuil.

Hierdoor kan bijna elke montering op deze zuilworden gebruikt.Bouw in de herfstvakantie

De gehele herfstvakantie 13 tot 20okt hebbenpapa en ik het huisje in elkaar gezet. Maarvanaf 2 september zijn er allemaal werkzaam-heden gebeurd voor de herfstvakantie, zoals:Stroomkabels in de tuin leggen, boom weg-gehaald, witzand, stoep randen, gat gegraven,frame met draadstangen, beton tegelgeboord, hout besteld, beton gehaald, betongestort, ect.

Ik wil de mensen bedanken die mij deafgelopen twee jaar hebben geholpen met vanalles en nog wat! Zonder jullie steun en hulpwas dit niet mogelijk! Hartelijk bedankt !Op mijn site kan mijn laatste astrofoto’s zien.Ook is er een leuke video te zien van de bouwvan mijn sterrenwacht.

DirkD

evlies

AAllbbeerrtt GGeeoorrggeess VVeellgghhee

034

Foto - De cyclische variatie van hetaantal zonnevlekken werd voor heteerst waargenomen en vastgelegddoor Heinrich Schwabe tussen 1826en 1843. Dit leidde Rudolf Wolf ertoe om vanaf 1848 regelmatigewaarnemingen te doen. Het wolf-getal is een maat voor het aantalafzonderlijke zonnevlekken en groe-pen. Er is gebleken dat er een verbandis met een aantal andere zonne-variabelen.Meer informatie :www.digilife.be/club/franky.dubois

Rubriek

-Woor

dvan

dema

and

Deze maand een Belgische sterrenkundige diezowel op nationaal als internationaal vlak een rolspeelde. Hij had ook oog voor de wereld vanamateursterrenkundigen want hij was tweemaalvoorzitter van een Vlaamse sterrenkundevereniging.Personalia

Hij is geboren in Gent op 22 september 1916 enoverleed in Mariakerke (bij Gent) op 27 oktober1986. Hij liet een vrouw en twee kinderen na.Opleiding

De middelbare school doorliep hij in Gent waarhij ook zijn licentiaat in de wiskunde behaalde in1940 aan de Rijksuniversiteit van Gent (groteonderscheiding). In 1941 behaalde hij zijnaggregaat voor het secundair onderwijs. Hij gingvoor zijn doctoraatstudies vanaf 1942 alsassistent werken op de Koninklijke Sterrenwachtvan België, zijn promotor was HenriVanderlinden (1892 – 1983). Hij was net als zijnpromotor geïnteresseerd in stellaire statistiek. Hijbehaalde in 1945 het doctoraat in de wiskundemet de grootste onderscheiding. In 1951behaalde hij aan de Universiteit van Leuven degraad van geaggregeerde van het hogeronderwijs. Zijn belangstelling ging echter vooraluit naar de sterrenkunde.Werk en leven

In 1942 werd hij aan de Koninklijke Sterren-wacht tot assistent benoemd. In 1951 werd hijtot adjunct-sterrenkundige gepromoveerd en in1952 tot sterrenkundige. Op 1 april 1963 werdhij directeur benoemd, in opvolging van PaulBourgeois (1898 – 1974). Onder zijn beleid werdhet instrumentarium te Ukkel aanzienlijkgemoderniseerd en uitgebreid en werd de multi-antenne-interferometer, opgesteld op hetradiosterrenkundige station van de sterrenwachtte Humain, in 1956 voltooid en begint hetwaarnemingen van de zonneflux. Het waren deenige radiotelescopen in België voor sterren-kundig onderzoek en van die omvang. Ook inDourbes richtte hij een post van de KSB op. Bijzijn afscheid op 1 oktober 1983 ontving hij detitel van eredirecteur en hij bleef de activiteitenvan de sterrenwacht volgen.Gelijk met zijn sterrenkundige carrière bouwdehij ook een academische carrière op. Hij wasbuitengewoon docent (1960 – 1963) enbuitengewoon hoogleraar (1963 – 1981) aan deUniversiteit van Leuven en doceerde erstatistische sterrenkunde. Vanaf 1966 was hijdocent aan het Rijksuniversitair CentrumAntwerpen (RUCA).Dankzij een beurs van het NFWO kon hij van1946 tot 1947 onderzoek verrichten aan deUniversiteit van Uppsala (Zweden). Vanaf 1954tot 1955 was hij Acting Superintendant aan het

Guide

star|

01-201

3

Boyden Observatory (Zuid-Afrika) en daarnatwee jaar onderzoeker. In 1960 keerde hij naardit observatorium van de Harvard CollegeObservatory terug en werd directeur voor tweejaar. Nadien hield zijn werk hem enkele jaren inBelgië tot hij in 1976 terugkeerde naar Zuid-Afrika. Hij verbleef daar aan verschillendeuniversiteiten en aan het Nationaal Centrumvoor Wetenschappelijke Navorsing. In 1983 washij gastprofessor aan de Oranje-VrijstaatUniversiteit in Bloemfontein.In 1945 was hij laureaat van de Klasse derWetenschappen aan de Koninklijke VlaamseAcademie van België voor wetenschappen enkunsten. In 1966 werd hij corresponderend lid,in 1973 werkend lid en in 1977 bestuurder vande Klasse Wetenschappen.Hij zetelde in de commissie van het J. Gillisfonds(dat de J. Gillisprijs uitreikt), in het Vander-lindenfonds, in de Bestendige commissie voor degeschiedenis van de wetenschappen en in deBestuurscommissie als afgevaardigde van deKlasse Wetenschappen. Hij werd in hetzelfde jaarook voorzitter van de Academie. Daarnaast washij erelid van het Nationaal Comité voorSterrenkunde.Aan het NFWO was hij ondervoorzitter (1975 –1980) en voorzitter (1980 – 1985) van deWetenschappelijke Commissie Sterrenkunde engeofysica.Hij was ook lid van verschillende internationalewetenschappelijke genootschappen waaronderde Internationale Astronomische Unie en deAstronomical Society of Southern Africa (waarhij erelid was). Hij was corresponderend lid vande Academie van de Universiteit van Coïmbra(Portugal) en buitenlands lid van de KoninklijkeWetenschapsmaatschappij (Uppsala, Zweden).Van 1963 tot 1975 was hij lid van de raad vanbestuur van de European Southern Observatoryin Chili. In 1979 werd hij bestuurslid van desterrenwachten Jungfraujoch en Gornergrat.In 1943 verscheen in het tijdschrift van deKoninklijke Sterrenwacht zijn artikel‘Détermination de longueurs d’onde effectives’.Het was het eerste van een reeks fotometrischestudies van zijn hand. Hij hield zich meer dantien jaar met het onderzoek naar het onderwerpbezig.Hij publiceerde een verbeterde methode voor debepaling van de afstanden en de uitgestrektheidvan het lichtabsorberend vermogen van donkerenevels (1950, met J. Denoyelle en A. deKersgieter). Hij bestudeerde ook donkere nevelsdoor te kijken naar onderbrekingen in deverdeling van sterren (Astronomical Journal,1956). Hij publiceerde over de kleuren enhelderheden van het Draaikolkstelsel (M51)(1945).

Info - Dirk Devlies is,naast lid van de AstroEvent Group vzw, ookactief in de VerenigingVoor Sterrenkunde waar hij zetelt inde raad van bestuur. Zowat elk vrijmoment steekt hij in z'n zelfgemaaktsterrenkundig en ruimtevaartgerichtwoordenboek. Een buitengewoon om-vangrijk werk dat al enkele duizen-den pagina's telt.

035

Guidestar|01-2013

036

Een uitgebreide studie wijdde hij aan de lagedispersie-spectra in het gele en rode deel van hetspectrum. Tevens gaf hij meerdere werken uitover het onderzoek naar en van sterren metemissies in waterstof alfa (in twee geselecteerdegebieden aan de zuidelijke sterrenhemel). Insamenwerking met Jason J. Nassau (Warner enSwasey Observatory (Ohio)) maakte hij eenclassificatie van bijzondere koude sterren opbasis van spectra verkregen met behulp van eenobjectiefprisma in het nabije infrarood.Hij gaf de openingstoespraak naar aanleidingvan een internationaal colloquium over deevolutie van dubbelsterren, dat in Brussel werdgehouden.

Uitgelicht: belang voor deamateursterrenkunde.Hij was op 26 maart 1942 medestichter van deVereniging voor Sterrenkunde, waarvan hijtweemaal voorzitter was: van 1952 tot 1955 envan 1965 tot 1968. Hij legde contacten met deNederlandse Vereniging voor Weer- enSterrenkunde (sinds 2001 de Koninklijke NVWS).Daardoor werd het maandelijkse ledenbladHeelal vervangen door Hemel en Dampkring metingang van 1 januari 1953.

In zijn tweede termijn realiseerde hij onderandere een popularisering voor sterrenkunde viaradio en televisie. Wijlen weerman Armand Pien(1920 – 2003) bracht vanaf 1965 de rubriek ‘Kijkomhoog’, waar menig amateurastronoomherinneringen aan heeft.Hij werd verkozen tot erelid van de VVS en werdals voorzitter opgevolgd door Harry De Meyer.

Prijzen, eerbewijzen en naamdragersHij ontving verschillende onderscheidingenwaaronder Officier in de Orde van Leopold II(1958), Commandeur in de Kroonorde (1968) enGrootofficier in de Leopoldsorde (1989).Daarnaast kreeg hij burgerlijke medailles voor 25en 35 jaar openbaar dienstbetoon. Er is blijkbaargeen planetoïde naar hem genoemd.

Literatuur en bronnenHij schreef in het bulletin van de sterrenwachtonder andere over de totale Maansverduisteringvan 13 april 1968 (in 1969) en over dezonsverduistering van 20 mei 1966 (in 1968, inBelgië een gedeeltelijke zonsverduistering).Velghe schreef een overzicht over stellairestatistiek naar aanleiding van de 70e verjaardagvan Ernst J. Öpik in 1963 (1893 – 1985). Öpik isvooral bekend van zijn veronderstelling dat erver buiten de banen van de planeten eenreservoir van kometen bestond. Zelf publiceerdeVelghe ook over kometen. Verder wijdde hijverschillende publicaties aan de classificatie vanrode sterren voor statistisch onderzoek.Hij gaf een overzicht van de KoninklijkeSterrenwacht in Ciel et Terre in 1971: over desterrenwacht, de geschiedenis, de afdelingen, deinstrumenten en de verschijningsjaren van deverschillende publicaties. Hij schreef ook over deeerste directeur van de sterrenwacht: AdolpheQuetelet.Hij beschreef het leven van Marcel Minnaert(1893 – 1970), die zich tot Nederlandernaturaliseerde, in de Biographie Nationale enhad het in het jaarboek van 1983 van de KVABover het leven en werk van Henri LouisVanderlinden.A. Van Hoof schreef over hem een In Memoriamin het Jaarboek 1986 van de KVAB en sprak ooktijdens de uitvaartplechtigheid.L. Houziaux schreef voor het boek ‘Geschiedenisvan de wetenschappen in België, 1815 – 2000’het onderdeel sterrenkunde en hierin wordt hijvermeld.

Guide

star|

01-201

3

Foto - Astronoom Albert Velghelegde aan Armand Pien de werkingvan de telescoop uit in het pro-gramma ' De televisie kijkt naar demaan ' op 1 december 1958. Bron:VRT.Meer informatie :www.vrt.be

Foto - Luchtfoto genomen van deKoninklijke Sterrenwacht in 1926.Bron: KSB.Meer informatie :www.observatoire.be

WWeerrkkggrrooeepp kkiijjkkeerrbboouuwwwweerrkkjjaaaarr 22001122--22001133Foto - De werkgroep kijkerbouw iseen initiatief van de VSRUG met eenlocale werkgroepen op diverse loca-ties zoals ook te Oostende. Daarsteunt de Astro Event Group vzw dewerkgroep waardoor locale stu-denten en / of scholen een financielesteun in de rug krijgen bij de bouwvan een telescoop.

Meer informatie :www.kijkerbouw.be

037

Guidestar|01-2013Artikel

Jean-PierreGrootaerd

Traditioneel start ons werkjaar na de zomer-vakantie; eerste woensdag van september. Bijde start hadden we zowat een 50 tal projectenop ons ‘ todo ‘ lijstje staan. Veertien school-projecten, waarvan tien in Vlaanderen en vierin Nederland. Een pak individuele cursisten, debouw van een 15 cm Kuttertelescoop, eenresem vlakke spiegels voor Heliostaten. Eentjevoor onze Volkssterrenwacht VSRUG, een setvoor Huyghens sterrrenwacht Papendrecht eneen set voor Sterrenwacht Orion in Boven-karspel. En zoals steeds genieten deschoolprojecten onze speciale aandacht.Een evaluatie

Eind december 2012 : een 12tal projecten zijnvolledig afgewerkt ! Waaronder twee projec-ten waar scholen (studenten en / ofleerkrachten) bij betrokken zijn. Niek Lucas;Hogere zeevaartschool Antwerpen en AEG lidkon net voor de kerstvakantie zijn compleetafgewerkte telescoop mee naar huis nemen.

Een 30 cm f5,5 buis dobsontelescoop. Mooiafgewerkt en schitterende optiek. Nu noghopen op enkele heldere nachten voor hettesten ervan. Tweede project betreft een 27cm cursustelescoop van een docent van hetWellantcollege uit Rotterdam. Alles is klaar omop 3 januari te worden geassembleerd. Casperen Sjoerd: twee knapen uit Staring CollegeLochem. Optiek klaar en de completetelescoop moet zijn afgewerkt begin februari !En dan is er nog Thijs Tydtgat uit Sr.Joriscollege Menen. Ook hier liggen alleonderdelen klaar. Assemblage begin januari.

Individuele projectenOok hier verloopt alles heel vlot ! MarcSchuyesmans werkte zijn 33 cm kofferdobsonaf, Maxim Dewulf een 20 cm f 5 buisdobsonen vier cursisten werden begeleid op AstroLABen werkten op de S9 ook hun project af.Driemaal een 30 cm f5 plus een 27 cm f 4,5.Het loopt gesmeerd …

De KutterEn ja, het moest er eens van komen… debouw van een 15 cm Kuttertelescoop. Een 15cm f 28. Momenteel in de testfase ! Optiek isaf, behuizing ook. Enkel nog fijntunen en watcorrecties aan de bolle secundaire. Een projectdat toch niet zo eenvoudig is als het over hetalgemeen wordt beschreven ! Ook hier staantwee schoolprojecten op stapel. Eentje in Breeen een ander in Rotterdam. Op de foto deeerste test. Meer volgt in het volgend nummervan de Guidestar !

Kortnieuws

In het nieuwste klimaatrapport van de VerenigdeNaties komt wellicht de erkenning dat de zon een veelgrotere invloed heeft op het klimaat, dan eerst werdaangenomen. Er is een versie uitgelekt van het vijfdeklimaatrapport, waarin de zin is opgenomen dat devariatie in de hoeveelheid zonlicht die op aarde komtvermoedelijk onvoldoende is om de invloed van de zonop het klimaat te verklaren. Dit wordt door klimaat-sceptici al een jaar of vijftien verkondigd. Deopwarming van de aarde (zo’n 0,7 graad in deafgelopen honderd jaar) werd door het IPCC (hetIntergovernmental Panel on Climate Change) bovenaltoegeschreven aan de invloed van de mens (hetversterkte broeikaseffect). De kritiek dat de zon via dezogeheten zonnevlekkencyclus sterker zou zijn, werdaltijd weggewimpeld door er op te wijzen dat dehoeveelheid zonlicht op aarde maar weinig schommelt.In het concept-rapport dat nu via de Amerikaansewebsite Watts Up With That en het NederlandseClimategate is gelekt, staat dat de zonnevlekkencycluswellicht de hoeveelheid wolken op de aarde kanbeïnvloeden. Als dit vermoeden (dat voor het eerst isgesuggereerd door de Deense natuurkundige HenrikSvensmark) zou kloppen, dan is de invloed van de zonop het aardse klimaat veel groter dan het IPCC in hetverleden aannam. Bron: AA / 14-12-2012.De Amerikaanse president Obama ziet de strijd tegende klimaatverandering als een van de drietopprioriteiten voor zijn tweede ambtstermijn, zegt hijdeze week in een interview met het weekblad Time.Obama is als 'Person of the Year' uitvoerig geïnterviewddoor het magazine. Hij zegt dat de economie,immigratie en de klimaatverandering de driebelangrijkste thema's voor zijn tweede ambtstermijnzijn. Dat is een grote verandering ten opzichte van zijneerste termijn in het Witte Huis, toen hij opvallend stilbleef over het klimaat. Hij kreeg daardoor veel kritiekvan milieuverenigingen. Volgens Obama zijn het zijndochters die hem hebben beïnvloed om de strijd tegende klimaatverandering meer aandacht te geven. "Het iseen cliché, maar het is absoluut waar dat elke ouderdie zijn kinderen ziet opgroeien, beseft dat alles wat jedoet invloed heeft op hun toekomst. Je hoopt met heelje hart dat ze je overleven, dat de wereld beter is voorhen als je er niet meer bent. Je begint na te denkenover hun kinderen", zegt hij in het interview. "Rondthema's zoals de klimaatverandering, denk ik dat ditland en de wereld moeten nadenken over wat zeachterlaten." Kinderen kunnen zelf nog genoeg foutekeuzes maken, meent Obama. "Je wilt niet dat ze jouwfoute keuzes erven. We moeten daarover nadenkenmet de maatschappij als geheel. Als het gaat om onzefiscale huishouding, over de klimaatverandering, overde economie en de kansen die ze krijgen, dan pleit ikaltijd voor een visie op lange termijn. Maar dat isbijzonder moeilijk in deze baan, waar er altijd crisissenop je afkomen." Profetische woorden, want hetinterview vond plaats voor de schietpartij in de SandyHook Elementary School in Newtown, Connecticut, eenincident dat de wapenwetgeving op de agenda van depresident zette. Bron: IPS / 20-12-2012.Voor het eerst zijn langetermijn-gevolgen van droogtein de Amazone in kaart gebracht. De resultaten zijnmaandag beschreven in PNAS. Tijdens twee droogtes,in 2005 en 2010, stond het water in de Rio Grande zolaag dat het een nieuw laagterecord zette sinds deeerste metingen een eeuw geleden begonnen. Dedirecte effecten hiervan waren al wel opgemerkt, zoals

een groter aantal bosbranden en stervende bomen.Maar nu blijkt dat deze periodes een nasleep van enigejaren hebben. Het internationale team van onder-zoekers bekeek satellietgegevens en nam metingen oplocatie. Het blijkt dat 70 miljoen hectare aan bos lasthad van de droogte in 2005. Maar verrassend genoegbleef het effect ervan zichtbaar tot aan de volgendedroogte in 2010, ondanks een terugkeer naar normaleregenval in de tussentijd. Vooral de toppen van debomen, het bladerdak, hadden al die tijd last van eenlagere vochtigheidsgraad. Het bladerdak is eenbelangrijk onderdeel van het bos, en kan bijna gezienworden als een eigen ecosysteem. De onderzoekersstellen dat bossen wel herstellen van de droogte, maardat dit meer dan vier jaar duurt. Als de frequentie vandroogtes doorzet met eens per 5 tot 10 jaar, dan kanhet herstel weleens te langzaam zijn. Er zou dan eenlangzaam verval in kunnen treden. Bron: NU / 24-12-2012.Het Rekenhof toont zich in een rapport kritisch voor deVlaamse ecologiepremie, de premie waarmee deVlaamse overheid ecologie-investeringen bij bedrijvenondersteunt. Zo heeft het Rekenhof vragen bij deveelvuldige aanpassingen aan het premiesysteem en ishet onduidelijk wat de precieze impact is van depremie. Het Rekenhof dringt aan op duidelijkeeconomische en ecologische doelstellingen enadviseert om het "stimulerend" effect van de maatregelna te gaan. De invoering van de ecologiepremiedateert uit 2004. Met de premie wil de Vlaamseregering een financieel duwtje geven aan bedrijven dieecologische investeringen doen. De overheid wildaarmee ondernemingen stimuleren om hunproductieproces te vergroenen door een deel van debijkomende investeringskosten voor haar rekening tenemen. Sinds 2004 is de premieregeling verschillendekeren aangepast. Ook de budgetten schommelden fors."Die continue aanpassingen aan het kader van depremie ondergroeven de voorspelbaarheid ervan", stelthet Rekenhof. Maar het Rekenhof stoort zich vooral aande onduidelijkheid rond de precieze impact van depremie. Omdat er geen meetbare economische enecologische doelstellingen zijn vastgelegd, is hetvolgens het hof moeilijk om na te gaan in hoeverre depremie bijdraagt tot de beleidsdoelstellingen. Het isvolgens het Rekenhof ook onduidelijk of de maatregeleen voldoende "stimulerend effect" heeft. Met anderewoorden, het is niet zeker of de betrokken bedrijven deinvesteringen niet zouden uitvoeren zonder de premie.Zo blijkt uit een bevraging van het Rekenhof dat bij 32procent van de aanvragen van de ondernemingen diebij de derde call in 2010 de premie ontvingen, deinvesteringen ook zonder de premie zouden zijnuitgevoerd. "Dat wijst erop dat, alvast tijdens de derdecall 2010, van de premie waarschijnlijk een eerderbeperkt stimulerend effect uitgaat", aldus het Rekenhof.Bron: Belga / 27-12-2012.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Cursus : Dagcursus sterrenkunde en weerkundeDagcursus Sterrenkunde: deze dagcursus geeft een algemeen overzicht van de sterrenkunde enricht zich naar volwassenen die overdag vrij zijn, waaronder (jong)gepensioneerden. De nadrukligt op het beschrijvend aspect van de sterrenkunde. De cursus beslaat 11 lessen van 13u30 tot16 uur, en gaat door op maandagnamiddag. De cursus start op maandag 7 januari.Basiscursus Weerkunde: als aanverwante wetenschap, komt ook de weerkunde aan bod. Dezecursus geeft een overzicht van de weerkunde in 12 lessen van 2 uur. De lessen wordengeïllustreerd aan de hand van de meettoestellen, het materiaal en de overige apparatuuraanwezig in het weerstation van Urania, en er is ook een bezoek aan het KMI. De lessen gaandoor op donderdagavond van 20 tot 22u10 en de cursus start op donderdag 10 januari.Datum - Vanaf 7 januari 2013. 13.30 uur t/m 16.00 uur. Toegang: Onbekend.Locatie - Volkssterrenwacht Urania, Jozef Mattheesensstraat 60, 2540 Hove. www.urania.be. 039

Guidestar|01-2013

SSppaaccee hhiissttoorryy // 0088--0011--11997733

040

Rubriek

Het onbemande ruimteschip Loena 21 landdeop 8 januari 1973 op de maan en bracht detweede Sovjet maanwagen mee, de Loenochod2. Het belangrijkste doel was: beeldenverzamelen van het maanoppervlak; hetomringende lichtniveau meten om tebeoordelen of astronomische waarnemingenvan de maan af mogelijk zijn; experimentendoen met lasers die vanaf de aarde op demaan gericht worden; röntgenstralen van dezon bestuderen, plaatselijke magneetveldenmeten en de mechanische eigenschappen vanhet materiaal aan de oppervlakte bestuderen.Loena 21 bracht de tweede succesvolle Sovjet-maanwagen, Loenochod naar de Maan,minder dan een maand na de laatste Apollo-landing op de Maan. De SL-12/D-1 draagraketbracht het scheepje in een parkeerbaan rondde aarde, van waaruit het in de richting van demaan werd gestuwd. Op 12 januari 1973remde Loena 21 af en kwam in een baan van

100 tot 90 km boven het maanoppervlak; meteen inclinatie van 60 graden. Op 13 en 14januari werd het laagste punt verlaagd tot 16kilometer. Na 40 omlopen werd de remraketaangezet en kwam Loena 21 in een vrije valtot op een hoogte van 750 de stuwrakettenvuurden, waardoor de val vertraagd werd totLoena 21 op een hoogte van 21 meter wasgekomen. Op dit punt gingen de belangrijkstestuwers uit en namen de reservestuwers hetover. Hierdoor vertraagde de val verder tot hetschip 1,5 meter boven de Maan was en mende motor afzette. Loena 21 landde om 23:35UR in Le Monnier-krater tussen de MareSerenitatis en de Montes Taurus, op 25,85graden NB en 30,45 graden OL. Minder dan 3uur later, 16 januari 01:14 UT, reed demaanwagen het maanoppervlak op. DezeLoenochod 2 woog 840 kg en was eenverbeterde versie van de Loenochod 1. Hetwagentje was voorzien van een derdetelevisiecamera, een verbeterde achtwiel-

Guide

star|

01-201

3

041

Guidestar|01-2013

aandrijving, en extra wetenschappelijke appa-ratuur. Aan het slot van zijn eerste dag hadLoenochod 2 al meer afstand afgelegd danLoenochod 1 in zijn hele bestaan. Op 9 meirolde de wagen helaas in een krater enraakten zijn radiators en zijn zonnepanelendefect, waardoor de temperatuur ontregelde.Pogingen om het wagentje te reddenmislukten en op 3 juni maakte het Sovjet-persbureau bekend dat de missie voorbij was.Voor dit laatste contact had Loenochod80.000 televisieopnamen en 86 panorama-opnamen gemaakt en had honderdenmechanische en chemische proeven met degrond gedaan. Bij het besturen van de wagenhad men gebruikgemaakt van foto’s die deApollo 17 had gemaakt.Het Russische Loena project, dat loopte vanjanuari 1959 tot augustus 1976, was de

voorloper van het Zond-serie. De eerste Loenasondes misten de Maan of sloegen erop neer.Zo ook de Loena 2, in 1959, dat gezien wordtals één van de eerste landingen op de Maanalhoewel het toestel eigenlijk niet veel meerwas dan een bal met daarop wat Sovjectemblemen. Pas in 1966, met Loena 9, werdeen zachte landing uitgevoerd. En werden erenkele panorama foto's genomen van deregio.Terwijl de Amerikanen astronauten gebruiktenom aan maan-grond te geraken bracht deLoena 16 zo'n 100 gram terug mee naar deAarde. Loena 17 bracht in 1970 de eersteLoenochod rover mee naar de Maan. Gevolgddoor de Loenochod 2 in 1973. De laatsteLoena bracht opnieuw wat bodem-stalen meeterug naar de Aarde. Bron: Wikipedia /Roskosmos.

Jean-P

ierreG

rootae

rd

OOppddaammppkkllookk SSttiicchhttiinngg DDeeKKooeeppeell vvoonndd nniieeuuwwee tthhuuiiss

042

Foto - Het afgelopen jaar heeftMartin van Ingen de opdampergebruikt. En sinds een paar wekenstaat die klok nu op de S9 in Gent.Contacten verliepen langs de heerEdwin Mahlener.Meer informatie :www.sonnenborgh.nl

Artike

l

Enkele weken terug was er een draadje opAstroforum.nl: ‘Opdampklok zoekt nieuwethuis’. Het bleek hier om de klok van StichtingDe Koepel uit Utrecht te gaan ! Een toestelmet een geschiedenis van een vereniging meteen geschiedenis !Want, geef toe, welke amateursterrenkundigeen zelfs professioneel sterrenkundige kent nietDe Koepel ? En al zeker zowat ALLE spiegel-slijpers uit de Lage Landen ! En dit bleek ookbij een kleine rondvraag… "Die klok ? Aja !Daar werd ook mijn spiegel opgedampt inmijn studentenjaren". Een uitspraak van eenprofessor. Ook zowat iedereen die inVlaanderen een spiegel sleep tussen 1980 en2005 zeg maar, liet die spiegel voorzien vaneen aluminiumlaag in De Koepel. En zoontstond al heel snel m'n idee om contact metdie mensen op te nemen. Niet zozeer omdatdeze opdampklok zo uitmuntend is, maarvooral voor z'n grote emotionele en historischewaarde. De redenen waarom Stichting DeKoepel van deze klok af wou: de meesteamateurs hebben tegenwoordig spiegels dieeen stuk groter zijn dan 20 cm. En dan is erhet feit dat de man die deze klok bediendeeerder dit jaar is overleden.

Een stukje geschiedenis

Deze klok is tot begin jaren '90 in gebruikgeweest bij de Universiteit Utrecht. Bij deafdeling Elektronen Microscopie (o.a. voorBiologie). Er werden allerlei preparaten meeveraluminiseerd opdat ze met een elektro-nenmicroscoop bekeken konden worden. Daarwerd deze gebruikt door Joop Pieters. Joopwas zelf ook amateurastronoom en damptesoms ook spiegels op. Toen hij begin jaren '90met vervroegd pensioen mocht kromp zijnafdeling ook in, en mocht hij de opdampereen nieuw tehuis geven. Dat werd toenStichting De Koepel, die enige jaren eerderwas ingetrokken op Sterrenwacht Sonnen-borgh. Joop heeft vooral in de jaren '90 enbegin van deze eeuw veel spiegels opgedampt

Guide

star|

01-201

3

(wekelijks), maar de laatste jaren liep de vraagsterk terug. Joop is in 2011 gestopt - hij wastoen bijna 80 - en overleed helaas dit voorjaar.Edwin Mahlener was directeur van StichtingDe Koepel van december 2009 tot en met mei2012. Toen heeft het bestuur besloten om debanden aan te halen met Sonnenborgh en isBas Nugteren, die sinds januari 2012 directeurvan Sonnenborgh is, ook directeur van DeKoepel geworden. Bas kende de organisatiesal goed, aangezien hij daarvoor vele jarenbestuurslid van Sonnenborgh is geweest. Enper 1 september is Aline Harkink aangetredenals zakelijk leider (of hoofd bedrijfsvoering)van Sonnenborgh en Stichting De Koepel.Deze veranderingen maakt dat Edwin mindertijd kwijt is met het managen en meer met deinhoud aan de slag kan. En daar ook meer tijdvoor krijgt. Zo is hij m.i.v. het net verschenenjanuari nummer hoofdredacteur van Zenitgeworden. Maar omdat hij meer publicatiesverzorgt is zijn job title 'manager publicaties'.Hij maakt overigens al sinds 1988 deel uit vande redactie van Zenit en was al eerder (1993-1996) hoofdredacteur. Daarnaast is hij sindshet begin in 1989 betrokken bij Sonnenborgh.Tot 2004 als bestuurslid en daarna alsvrijwilliger voor rondleidingen en kijkavonden.Stichting De Koepel werd trouwens gestichtin 1973 in een kamer van het SterrenkundigInstituut van de Universiteit Utrecht. Sinds dezomer van 1988 is de Stichting gehuisvest inde gebouwen van Sterrenwacht Sonnenborgh.Ook in 1973 vond de samensmelting plaatsvan de tijdschriften ‘Hemel en Dampkring’ en‘Macro’. ZENIT werd geboren… En geef toe:wie kent dit niet ?

Van glasschijf tot telescoop…was de titel van het eerste schoolprojectkijkerbouw VSRUG (VTI Oostende 2009-2010).Maar eerst en vooral is het de titel van hetwerk van Piet Kuit uit 1993 ! Het boekbeschrijft hoe je een spiegel moet slijpen encorrigeren, hoe je moet polijsten en eenNewtontelescoop moet bouwen. Ook werdbeschreven hoe je een Kuttertelescoop konbouwen. De jaren ’70 en ’80 tot diep in dejaren ’90 van de vorige eeuw waren dehoogdagen van de kijkerbouwers ! Daarnawas er een pak minder animo hieromtrent. Delaatste jaren echter gaat het weer de goedekant op, en daar zullen onze schoolprojectenwel niet vreemd aan zijn. In die periode warenspiegels van 20 cm diameter al zeeromvangrijk. En de meesten daarvan werdenopgedampt in de klok van Stichting DeKoepel. Voor ons (kijkerbouw VSRUG) was diteen goede reden om die klok richting Gent tehalen. De mensen van Stichting De Koepelkunnen ervan overtuigd zijn dat wij die klokzeker in ere zullen houden ! Het heeft nueenmaal zijn waarde ! Tot slot: SterrenwachtSonnenborgh is zeker een bezoek waard !

MMeeeerr aaccttiieevvee zzwwaarrtteeggaatteenn ddaann ggeeddaacchhtt

043

Guidestar|01-2013Artikel

ASTRON

Recordbrekende waarnemingen met eenwereldwijd netwerk van radiotelescopenhebben laten zien dat zwarte gaten in dekernen van verre sterrenstelsels vaker actiefzijn - en daardoor groeien - dan werd gedacht.Dit is het resultaat van onderzoek van deastronomen Chi, Barthel en Garrett uitGroningen en Dwingeloo, dat binnenkortverschijnt in Astronomy & Astrophysics.Ook in op het eerste gezicht normale sterren-stelsels blijken zwarte gaten aanwezig te zijndie materie verorberen en daardoor gestaaggroeien. De felle, exotische straling diegewoonlijk het resultaat is van dezezogenaamde accretieprocessen blijkt volledigte zijn verduisterd in de sterrenstelsels. Alleeneen netwerk van zeer gevoelige radioteles-copen kan deze processen detecteren, zoconcluderen de Nederlandse astronomen. Hetvermoeden dat de zwakke radiostraling dievele sterrenstelsels in het verre, vroegeheelalvertonen voor een deel het gevolg is vanaccretie door hun zwarte gaten, is daarmeebewezen.Traditionele radiotelescopen zoals die inWesterbork kunnen de precieze aard van dieradiostraling niet bepalen. Daarvoor is detechniek van Very Long Baseline Inter-ferometry (VLBI) nodig, waarbij een netwerkvan radiotelescopen in verscheidene landen ofcontinenten simultaan naar een en hetzelfdeobject kijkt. De vele gigabytes aan gegevensvan de afzonderlijke telescopen worden latersamengevoegd. Deze techniek simuleert opeen digitale manier een radiotelescoop meteen afmeting van duizenden kilometers indiameter, en daardoor met een zeer grotebeeldscherpte en gevoeligheid.Gebruikmakend van zo'n VLBI-netwerk vanzestien radiotelescopen op twee continenten -Europa en de Verenigde Staten - kon een totvoor enkele jaren geleden onmogelijk geachterecordgevoeligheid en -afbeeldingsscherpteworden bereikt, waarmee de accretie-activiteitvan de verre sterrenstelsels ondubbelzinnigwerd aangetoond."We weten dat veel sterrenstelsels zwartegaten hebben. Die moeten natuurlijk welgroeien tot wat ze zijn en het lijkt erop dat wedankzij deze VLBI-waarnemingen van desterrenstelsels in het noordelijke Hubble DeepField die groei nu echt waarnemen", zeggende hoogleraren prof. Peter Barthel van hetKapteyn Instituut van de GroningseRijksuniversiteit en prof. Michael Garrett vanASTRON in Dwingeloo.Barthel voegt daar aan toe: "We zijn trots opdeze resultaten, maar wat ons vooral bijblijft,is dat degene die het grootste aandeel in dezestudie had niet meer onder ons is".Promovendus Seungyoup Chi, afkomstig uit

Zuid-Korea, overleed aan de gevolgen van eenernstige ziekte in het jaar dat hij dedoctorstitel in Groningen zou behalen. "Dezepublicatie verschijnt dus postuum, mede inzijn nagedachtenis", aldus Barthel en Garrett,destijds de begeleiders van promovendus Chi.Artikel: De publicatie 'Deep, wide-field, globalVLBI observations of the Hubble Deep Field-North and the Hubble Flanking Fields' door S.Chi, P.D. Barthel en M.A. Garrett verschijntbegin 2013 in Astronomy & Astrophysics.

ASTRON Netherlands Institute for RadioAstronomy is het Nederlands instituut voorradioastronomie, een organisatie die zichbezighoudt met onderzoek en ontwikkelingop astronomisch gebied. ASTRON houdt zichvooral bezig met de ontwikkeling vaninstrumentatie en faciliteiten voor de radio-astronomie en het bouwen van de infrastruc-tuur daarvoor. Het is een vrij internationaalgerichte organisatie en zij heeft nauwecontacten met het bedrijfsleven.

KrisChr

istiaen

s

AAmmeerriikkaa llaanncceeeerrtt ooppnniieeuuwwoonnbbeemmaanndd rruuiimmtteevveeeerr

044

Artike

l

Op dinsdag 11 december 2012 is vanop deCape Canaveral lanceerbasis in Florida voor dederde keer een klein militair onbemandruimteveer gelanceerd. Een Atlas Vdraagraket, met aan boord het Orbital TestVehicle (OTV-2), vertrok om 19u03 Belgischetijd vanop het SLC-41 lanceercomplex en zettehet kleine onbemande ruimteveer succesvoluit in een lage baan om de Aarde.

De Atlas 5 is een zogenaamd ‘ExpendableLaunch System’ en wordt gebouwd door hetAmerikaanse lucht- en ruimtevaartbedrijfLockheed Martin. Deze 58 meter langekrachtige draagraket heeft bij het lanceren eengewicht van 334 ton en bestaat uit tweetrappen. De onderste rakettrap beschikt overeen door Rusland geproduceerde RD-180raketmotor die een stuwkracht heeft opgrondniveau van 3.826 kN. Om de Atlas 5meer stuwkracht te geven bij het lanceren, kande raket ook uitgerust worden met maximaalvijf, op vaste branadstof werkende, booster-raketten.De tweede rakettrap is een Centaur. Hiervanbestaan twee versies: een tweemotorige

Guide

star|

01-201

3

Centaur voor het lanceren van zware lasten eneen éénmotorige Centaur voor het lancerenvan geostationaire satellieten. Elke Centaurrakettrap werkt op vloeibare waterstof envloeibare zuurstof en beschikt over RL-10raketmotoren die geproduceert worden doorhet Amerikaanse bedrijf Pratt & Whitney. Hetvrachtruim, bovenop de Centaur rakettrap,kan een diameter hebben van vier of vijf meteren is 20,7 of 26,5 meter lang.Elke Atlas 5 raket wordt gelanceerd door hetAmerikaanse commerciële lanceerbedrijfUnited Launch Alliance (ULA) dat in 2006opgericht werd door Lockheed Martin enBoeing. De eerste lancering van de Atlas 5vond plaats in augustus 2002. Sindsdien werddeze raket al 26 maal gelanceerd.Het Amerikaanse OTV-ruimteveer is bijna 9meter lang en heeft bij de lancering eengewicht van 4,9 ton. De OTV werd zoontworpen dat het in een lage baan om deAarde gebracht wordt door middel van eentraditionele draagraket en vervolgens, na eengeheime missie van enkele maanden, terugnaar op Aarde kan landen als een SpaceShuttle.Aan boord van dit onbemande ruimteveerbevindt zich een zonnepaneel dat voor energiemoet zorgen, batterijen, een laadruim voorgeheime vrachten en raketmotoren diegebruikt worden voor baanmanoeuvres. Hetontwerp van de OTV werd gebaseerd op datvan het X-37 ruimtetuig dat NASA in 1999ontwierp. Het Amerikaanse Defense AdvancedResearch Project Agency (DARPA) en hetPentagon namen het ontwerp van NASA's X-37 ruimtetuig in 2004 over na budgettaireproblemen. Uiteindelijk kreeg de Amerikaanseluchtmacht in 2006 het project in handen enwerd het Amerikaanse lucht- en ruimte-vaartbedrijf Boeing er bij betrokken om hetruimteveer af te werken. Sinds de overgavevan het project van NASA aan het Pentagon ishet Orbital Test Vehicle één van de bestbewaarde Amerikaanse militaire geheimen.Net zoals tijdens de eerste twee OTV-missies in2010 en 2011 werd ook ditmaal geeninformatie gelost over het doel van de missie.Volgens officiële persberichten van deAmerikaanse luchtmacht wordt de OTVgebruikt om nieuwe technologieën uit tetesten in een baan om de Aarde. Volgenswaarnemers kan het OTV ook gebruikt wordenvoor spionagedoeleinden of het in de ruimtebrengen van kleine satellieten.

045

Guidestar|01-2013

HHeett ggeelluuiidd vvaann ddee kkoossmmooss

Foto - Het allerlaatste album vanStefan Erbe is sinds kort te koop. Viaz'n eigen website alsook, en exclu-sief voor België, via de Eureka shop.Bezoek alvast z'n website, waar ueen hoop nummers kan beluisterenen sommigen zelfs kosteloos magdownloaden. Zeker de moeite waard.Meer informatie :www.erbemusic.com

047

Guidestar|01-2013Artikel

PatrickJaecques

Toen ik voor de eerste keer, ergens middenjaren '80, het populair wetenschappelijkeprogramma ' Wondere wereld ' zag viel memeteen de bijzonder energieke begingeneriekop. Na lang zoekwerk, in een periode waar ervan het internet nog geen spake was,belandde ik tussen de uitgebreide platen-collectie van de Openbare Bibliotheek. Zoontdekte ik het betreffende nummer als heelwat andere groepen en genres. Zoalshedendaagse klassieke muziek, alternatieverock tot sfeervolle synthesizer muziek. Vanbaanbrekende artiesten als Vangelis, TangerineDream, Kraftwerk, Jean-Michel Jarre, enz... tothun invloeden in de toenmalige popmuziek.Denk maar aan Gary Numan, Visage, Ultravox,Eurythmics, Depeche Mode, enz... Meer nog.Wat zou de hedendaagse muziek zijn zonderde synthesizer ?Ook al is de glorietijd van de sfeervollesynthesizer voorbij, toch zijn er nog hier endaar lichtpuntjes in de gietzware duisternis.Denk maar aan het Zweedse Carbon BasedLifeforms, dat sinds verleden jaar een vasteplaats op m'n MP3 speler heeft gekregen.Maar ook aan Nattefrost uit Denemarken ofStefan Erbe uit Duitsland. Niet toevallig éénvan de vele artiesten uit het land vanKraftwerk. Waar overigens nog steeds, elkjaar opnieuw, met Phobos het grootstesynthesizer evenement in de wereld wordtgeorganiseerd.Ik ben dus lang niet de enige die nog steedskan genieten van een wat digitale klanken. Zeworden zelfs, ook tegenwoordig nog, gretiggebruikt in planetaria's en sterrenwachten. Zoslenterde ik enkele jaren geleden door degangen van de ATT messe (Essen / Duitsland),de grootste sterrenkundige beurs in Europa,toen ik plots een bekend in de oren klinkenddeuntje hoorde uit één van de vele ruimtes.Een deuntje die me terug deed denken aaneen bezoek aan de sterrenwacht van Bochum.Heel wat jaren geleden... en uit de synthesizervan Stefan Erbe bleek te komen. Een bijzondervriendelijke kerel die inderdaad al een eindwerkt aan z'n kosmische symfoniën. En

ondertussen al zo'n tweeëntwintig albumsheeft uitgebracht.Naast z'n eigen albums schrijft hij ookspecifieke nummers voor planetaria's, dereclame-industrie, websites en andere media.En is hij ook auteur van het digitale ' Empulsiv 'magazine. Z'n passie gaat echter uit naar heteducatieve aspect van sterrenkunde. Waar hijjong en oud in wil onderdompelen. En hij elkemaand opnieuw, met z'n ' Sound of sky ' show,de hemelkalender in het planetarium teBochum (en anderen) muzikaal ondersteund.

Het is dan ook logisch dat we beiden, sindsonze kennismaking enkele jaren geleden,contact blijven houden. Omdat we elk op onzeeigen manier dromen over wat er zichhierboven af speelt. Dus raad ik iedereen aan,die eveneens deze passie deelt, om eens naderkennis te maken met z'n sfeervolle muziek.Plaats neemt op een bankje in tuin of park. Z'nMP3 speler aan zet op één van de vele albumsvan Stefan Erbe, of een andere gelijkaardigeartist, en naar boven tuurt. Het wordt beslisteen boeiende ervaring !

Kortnieuws

Alle meetresultaten die de satelliet WMAP tussen 2001en 2010 heeft verzameld zijn nu verwerkt. Tergelegenheid daarvan hebben wetenschappers eennieuwe detailrijke 'babyfoto' van het heelalgepresenteerd.WMAP was een satelliet die dekosmische achtergrondstraling in kaart bracht, het'afgekoelde' restant van de extreem energierijkestraling die het heelal kort na zijn ontstaan vulde. Doorde uitdijing van het heelal is de golflengte van dezestraling ongeveer duizend keer zo groot geworden enverandert in microgolfstraling.Door heel nauwkeurig deverdeling van dit 'oerlicht' te meten, kunnen de kleinetemperatuursverschillen in kaart worden gebracht zoalsdie ongeveer 375.000 jaar na het ontstaan van hetheelal bestonden. Deze minimale fluctuaties worden inverband gebracht met de 'klonterigheid' van dekosmische materie, die uiteindelijk heeft geleid tot devorming van clusters en superclusters vansterrenstelsels.WMAP heeft die klonterigheidnauwkeuriger onderzocht dan ooit tevoren. Demeetresultaten laten onder meer zien dat het heelal13,77 miljard geleden is ontstaan uit een zeercompacte, hete toestand (doorgaans 'oerknal'genoemd), en vervolgens is uitgedijd en afgekoeld.Ook kan uit de WMAP-resultaten worden afgeleid datde eerste sterren begonnen te stralen toen het heelalongeveer 400 miljoen jaar oud was. De James WebbSpace Telescope, die zoals het er nu naar uitziet in2018 wordt gelanceerd, is speciaal ontworpen om dezevoorspelling te toetsen. Bron: EE / 21-12-2012.Aan de vooravond van de Sterrenkijkdagen heeftminister van Innovatie en Wetenschapsbeleid IngridLieten de nieuwe overeenkomst met de zes VlaamseVolkssterrenwachten voor de periode 2013-2017ondertekend. “De Vlaamse Volkssterrenwachten zijnuitgegroeid tot unieke expertisecentra waar iedereenkan kennismaken met sterrenkunde, ruimtevaart,aanverwante wetenschappen en technologieën. Ster-renwachten behandelen ook actuele en maatschap-pelijk relevante thema’s zoals de verandering van hetklimaat. De Vlaamse Volkssterrenwachten hebben eenbelangrijke rol als brug tussen de wetenschap en hetgrote publiek. Wetenschap is voor velen een ver-van-mijn-bed-show. Daar wil ik verandering in brengen.Want wetenschap is spannend en uitdagend vooriedereen.” Vlaams minister Ingrid Lieten onderschrijftde sensibiliserende rol van de Vlaamse Volksster-renwachten en investeert voor de komende vijf jaren inde zes Vlaamse volkssterrenwachten: Mira te Grim-bergen, Urania te Hove, Beisbroek te Brugge, deCosmodrome te Genk, de UGent-VolkssterrenwachtArmand Pien en AstroLAB Iris te Ieper.We zouden het door al het gedoe rond de Maya’s enhet einde van de wereld bijna vergeten zijn: afgelopenvrijdag vond (op het noordelijk halfrond) ook dewinterwende plaats. Het Solar Dynamics Observatoryherinnert ons daar nu op onnavolgbare wijze aan. Hetobservatorium maakte namelijk een foto van de zon ophet moment van de winterwende. En het kiekje isprachtig. De winterwende markeert het begin van dewinter op het noordelijk halfrond: de dag is dan hetkortst. De winterwende vond plaats om iets na hetmiddaguur (Nederlandse tijd). En precies op datmoment maakte het SDO deze foto. En behalve dewetenschap dat deze foto juist op dat moment werdgemaakt, is er nog heel wat meer op deze foto te zien.De foto laat ons namelijk ook zien wat we het komendjaar een beetje van de zon mogen gaan verwachten:

onrust. De zon is steeds actiever aan het worden endat is ook op deze foto goed te zien. Komend jaarverwachten onderzoekers dat de zon het meest actiefis: dan vindt het zonnemaximum plaats, een momentin de elf jaar durende cyclus van de zon waarop dezede meeste activiteit vertoont. Bron: AA / 25-12-2012.Opnieuw doen astronomen een beroep op het grotepubliek om te helpen bij het analyseren van deontelbare hemelopnamen die tegenwoordig wordengemaakt. Ditmaal gaat het om opnamen van deinfraroodsatellieten Herschel en Spitzer, waarop gatenin interstellaire stofwolken moeten worden aange-wezen.Donkere plekken in interstellaire gaswolkenworden vaak gezien als donkere stofwolken die zichvóór het gloeiende interstellaire gas bevinden. Maarvaak blijkt uit verder onderzoek dat het juist gaten inde gaswolk zijn, waar de donkere hemelachtergronddoorheen schemert.Dat onderscheid is mindermakkelijk te maken dan het lijkt. Interstellaire stofwol-ken hebben nu eenmaal geen specifieke vormen. Datmaakt ze moeilijk herkenbaar voor computersoftware,en door de grote aantallen opnamen is het voor deastronomen onbegonnen werk om de klus zelf teklaren.De foto's die je bij The Milkyway Projectvoorgeschoteld krijgt bestaan uit Spitzer-opnamenwaar Herschel-opnamen overheen zijn gelegd. DeHerschel-satelliet ziet langere golflengten dan Spitzeren kan daardoor kouder materiaal detecteren. Aan dehand van de gecombineerde beelden kan wordenvastgesteld of een door Spitzer opgespoorde donkereplek een gat of een donkere stofwolk is. Bron: EE / 25-12-2012.Als we enkele toonaangevende wetenschappersmogen geloven, zullen astronomen volgend jaar deeerste 'Aarde' buiten ons eigen zonnestelsel ontdekken.Dat werd vandaag meegedeeld aan space.com. Het isvan 1995 geleden dat wetenschappers de eersteplaneet buiten ons zonnestelsel hebben ontdekt.Sindsdien zijn daar meer dan 800 bijgekomen. Eencataloog van de speciale Kepler-telescoop van de NASAheeft daarbovenop nog meer dan 2.300 potentiëlekandidaten aangevlagd. Mikko Tuomi van de Universi-teit van Hertfordshire schat 'voorzichtig' dat er in onzeMelkweg alleen al 200 miljard sterren kunnen zijn metminstens 50 miljard planeten. Als 1 op 10.000 op onzeAarde gelijkt, komen we op 5.000.000 dergelijkeexoplaneten. Bron: AA / 28-12-2012.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Voordracht : Astronomische terugblik op 2012 door Frank DeboosereWe starten aan een nieuwe jaargang, tijd dus om een balans op te maken van hetgeen hetvoorbije jaar te bieden had op gebied van sterrenkunde en ruimtevaart. Er was de passage vanVenus over de Zon op 6 juni, er zijn de lotgevallen van Curiosity op Mars, er werden weer eenboel interessante want mogelijk levensvatbare planeten ontdekt bij andere sterren. En natuurlijkmoet er ook iets verteld worden over de ontdekking van het lang gezochte Higgsdeeltje,misschien geen zuivere sterrenkunde, maar zonder Higgsdeeltje, geen universum. Dus eenverband is er wel degelijk.

Datum - Vrijdag 25 januari 2013. 19.30 uur t/m 22.30 uur. Toegang: 6 euro.Locatie - Abdijstraat 22 te 1850 Grimbergen (B). Tel. : 02/269.12.80. E-mail : info@mira.be. 049

Guidestar|01-2013

ErwinL

ouagie

HHeett ggrroooottssttee mmyysstteerriiee aalllleerr ttiijjddeenn ......

050

Foto - De Lunniy Korabl (LK) was deRussische tegenhanger van deAmerikaanse Lunar Module (LM).

Artike

l

Onlangs blokletterde de site van het laatstenieuws : ‘curiosity vindt tekenen van leven opmars’. Dit naar aanleiding van het feit dat demarsrover water, chloor en zwavel hadgevonden in een bodemmonster op deplaneet mars. Daarenboven zou ook een‘methaan’-achtige stof gevonden zijn waarvannog niet zeker was of ze effectief van marsafkomstig was, dan wel of ze met demarsrover was meegekomen.Dergelijke moleculen kunnen inderdaad alsbouwstenen van het leven (zoals we datkennen op aarde) beschouwd worden, maarhet is op zijn minst kort door de bocht, omdaaruit te besluiten dat dit ‘tekenen van leven’op mars zijn. Het is immers al langer gekenddat in kometen en meteorieten dergelijkebouwstenen aanwezig kunnen zijn en op diemanier op hemellichamen terecht kunnenkomen.Hoe de combinatie van dergelijke bouwstenenuiteindelijk tot leven aanleiding kan geven, ishet grootste mysterie alle tijden. Met anderewoorden : hoe kan uit dode materie levenontstaan.Wetenschappers spreken van abiogenese. Wiedeze vraag kan beantwoorden, staat ietsdichter bij het antwoord op de vraag : ‘hoegroot is de kans op buitenaards leven, hoe ziethet er uit en waar moeten we zoeken ?’De wetenschap van de ‘astrobiologie’ of‘exobiologie’ (= de studie van buitenaardsleven) is een fictieve of hypothetischewetenschap. Inderdaad , buiten op aarde, isnog nooit met zekerheid, leven aangetoond.Niet slecht dus voor een wetenschap waarmeeondertussen tal van wetenschappers enschrijvers hun brood verdienen.En het enige voorbeeld van leven, waaruit weenorm veel kunnen leren, en waardoor we dekans op buitenaards leven eventueel beterkunnen inschatten, vinden we dus hier opaarde. Is aards leven representatief voor

‘buitenaards leven’ ? Misschien niet, maar wehebben niets beter.Water en koolstof

En dat aards leven in essentie gebaseerd is opvloeibaar water en koolstof, lijkt geen toeval.Beide bouwstenen hebben zulke uniekechemische en fysische eigenschappen dat ze,met de huidige kennis van zaken, het meestgeschikt lijken als bouwstenen voor leven. Jezou kunnen denken dat wij zijn als een kinddat opgroeit in een boomgaard datgaandeweg overtuigd is van het feit dat allekinderen een boomgaard nodig hebben omop te groeien.Maar laten we eens de unieke eigenschappenvan water bekijken! Chemische reaktiesverlopen het best binnen een tempera-tuursbereik van 0 tot 100°C en laat dit nu nethet traject zijn waarbinnen water in vloeibarefase is. De vaste vorm van water, ijs dus, blijftdrijven. Indien het net andersom was, danzouden bij extreme koude, alle oceanenvolledig van onder tot boven dichtvriezen. Nuvormt het oppervlakteijs een isolerend dekendat het onderliggende water beschermt tegenbevriezing. Tijdens ijstijden zou een omge-keerde situatie vlug leiden tot een ‘sneeuwbalaarde’.Doordat water ‘polair’ is (molecule is alsgeheel neutraal, maar er zitten tegengesteldeladingen op de twee uiteinden), losseneiwitten, aminozuren, suikers en zouten, heelmakkelijk op in water. Vetten daarentegenlossen heel moeilijk op.Is er een alternatief voor water mogelijk datleven zou kunnen gebruiken elders in onsheelal?Laten we eens kijken naar titan, de grootstemaan van saturnus. Bij een temperatuur van-200°C is water zo hard als rots. Maar op titanvinden we methaanmeren op het oppervlak enwetenschappers denken dat onder het

Guide

star|

01-201

3

Foto - Desoxyribonucleïne-zuur, afgekort als DNA, is eenbiochemisch macromolecuuldat fungeert als belangri jkstedrager van erfel i jke informatiein al le bekende organismen,met uitzondering van RNA-virussen. Een DNA-molecuulbestaat uit twee lange strengenvan nucleotiden, die in de vormvan een dubbele helix metelkaar vervlochten zijn. De tweestrengen zijn met elkaar ver-bonden door zogenaamde base-paren, die steeds twee tegen-over elkaar l iggende nucleo-tiden verbinden. DNA bevatvier verschil lende nucleotidenmet de nucleobasen adenine,thymine, guanine en cytosine,die afgekort worden metrespectieveli jk de letters A, T, Gen C. De beide strengen zijncomplementair doordat debasen alleen in de paren AT enGC kunnen voorkomen.

HHeett ggrroooottssttee mmyysstteerriiee aalllleerr ttiijjddeenn ......

051

Guidestar|01-2013

oppervlak zeeën van ammoniak en waterterug te vinden zijn. Methaan en ammoniakzijn juist vloeibaar bij deze lage temperaturen.Het grote verschil met water is echter dat dezestoffen apolair zijn, met andere woordenvetten lossen daar juist heel makkelijk in op.Aangezien aardse celmembranen hoofdza-kelijk uit vetten bestaan, zouden dezedesintegreren in ammoniak en methaan,waardoor de inhoud van aardse cellen wegzou lekken. Niet ideaal dus, tenzij leven optitan gebaseerd zou zijn op vetten in plaatsvan eiwitten en aminozuren.Naast water, vormt koolstof de ‘ruggegraat’van het leven op aarde. Silicium wordtregelmatig naar voor geschoven als alternatiefelement voor koolstof. Nochtans is ook hierkoolstof weer de eerste optie gezien hetgemak waarmee koolstof bindingen aangaatmet tal van andere elementen. Denken wemaar aan CO2, een belangrijk broeikasgas.Terwijl CO2 heel mobiel is, ligt SiO2 als ‘kiezel’te zonnen op het strand. Reactief is anders…Hoe komen wetenschappers er trouwens bijom bepaalde elementen naar voor te schuivenals alternatief voor deze die op aarde alsbouwstenen voor leven gebruikt worden ?Daarvoor moeten we even kijken naar de tabelvan Mendeljev, het periodiek systeem vanelementen, een verzameling van alle gekendeen theoretisch mogelijke stoffen die in onsheelal kunnen voorkomen. De elementen zijner van links naar rechts gerangschikt volgenstoemenend atoomgetal, dat betekent dat zetelkens 1 proton in de kern meer hebben. Metandere woorden, ze worden zwaarder vanlinks naar rechts. En wat blijkt : in die volgordevertonen ze een intrinsieke systematiek : deverticale rijen vertonen gelijke chemische enfysische eigenschappen. Zo zal het elementsilicium onder dat van koolstof komen testaan en als alternatief in aanmerking komen.Oorspronkelijk bevatte de kosmos trouwensalleen het eenvoudigste element : waterstof,

bestaande uit één proton in de kern. Het is ditwaterstof die zich in donkere moleculairegaswolken samentrekt en een ster laat gebo-ren worden, die gedurende enkele miljardenjaren straling uitzendt door een kernfusie-reactie waarbij helium wordt gevormd. Tijdensde doodstrijd van de ster, miljarden jaren later,zal de temperatuur in de stervende sterzodanig oplopen dat zwaardere elementenzoals koolstof worden geproduceerd.Afhankelijk van de begingrootte van de ster,zullen ook stoffen als zuurstof en ijzer wordengevormd. In die zin mogen we stellen dat hetcalcium in onze botten, het ijzer in ons bloedén het koolstof overal aanwezig in onslichaam, gevormd werd in ontplofte sterren.‘We are made in heaven’.

Maar wat is ‘leven’ ?We vinden in de betere wetenschappelijkeliteratuur tal van voorwaarden waaraan levenzou moeten voldoen. Geen enkele definitie issluitend én is door het leven zelf (mensendus)gemaakt, en dus niet onbevooroordeeld.En altijd zal er wel ergens een ‘levensvorm’zijn die er van tussenvalt, juist omdat ze (zelfsop aarde) zo ‘exotisch’ is.Een voorwaarde die we echter in alle definitiesterugvinden is ‘voortplanting’. Zonder zich tevermenigvuldigen, kan geen enkel organismezich handhaven. Alles vergaat tot stof en as,en hoe primitief ook, alles vervalt uiteindelijktot zijn samenstellende atomen.Voortplanting vraagt een ‘blauwdruk’, een‘code’ waarin alle kenmerkende eigenschap-pen vervat zitten, die op een of andere manieraan de nakomelingen moeten worden door-gegeven. Die code van aards leven zit vervat inhet DNA of RNA. En zo is bepaald dat alleswat geen DNA of RNA bevat, niet valt onderde term ‘leven’. Van de primitiefste bacterietot de mens, allen hebben DNA of RNA alsinformatiedrager. Het voorspelt de vorm vanonze neus en de kleur van onze ogen.

052

DNA codeert voor eiwitten in ons lichaam.Inderdaad wordt alles in ons lichaam beheerstdoor eiwitten : onze weefsels zijn opgebouwduit eiwitten van allerlei aard, hormonen zijneiwitten die ons lichaam reguleren, enzymeszijn eiwitten die chemische reacties in gangzetten en onderhouden of onze voedinghelpen verteren.Suikers en vetten kunnen via chemischereakties, geregeld door die eiwitten,aangemaakt worden of we nemen ze op viaonze voeding. Eiwitten zijn gemaakt uitkleinere onderdelen: de aminozuren, kleinerelegoblokjes die in verschil-lende ‘kleuren enformaten’ bestaan. En doordat ze inverschillend aantal en volgorde samen eeneiwit vormen, zijn talloze combinatiesmogelijk. Een eiwit kan je ook niet zomaarbeschouwen als een korte of lange ketenaminozuren: het heeft ook een drie-dimensionele structuur, door de verschillendeladingen rolt de streng zich op als een soortkluwen en onder andere die driedimensionelestructuur zal voor zijn uniek karakter enwerking zorgen. En nu wordt hetonvermijdelijk een beetje technisch, maar wedoen ons best om het ook voor de leken onderons verstaanbaar te houden !

DNA codeert dus voor die eiwitten die eenbacterie, een spons of ons lichaam nodigheeft. DNA ziet eruit als een ladder, waarbij dezijsteunen gemaakt zijn van bepaaldemoleculen, namelijk een suiker- en fosfaat-groep. Dit zorgt voor de stabiliteit van demolecule, anders valt ze uiteen. De sportenvan de ladder zijn de ‘basen’ en zij zullentelkens per drie coderen voor een aminozuur.Elke base kunnen we voorstellen als een letter,en zo zal de combinatie U A G bijvoorbeeldstaan voor een bepaald aminozuur, en zowordt de hele DNA ladder afgelezen in eengespecialiseerd ‘orgaantje’ in de cel enuiteindelijk omgezet in alle aminozuren diedan aan elkaar gelijmd worden tot hetspecifiek eiwit.Het aflezen van de code en vertalen inaminozuren en uiteindelijk eiwitten, is al eenhele ingewikkelde machinerie op zich ! Er iszelfs een ‘afdeling’ in die celfabriek voorziendie het eiwit in zijn juiste driedimensionelestructuur ‘plooit’ !Het DNA zit in de kern van de cel en er wordteen soort eenstrengige copie gemaakt , diemen RNA noemt, en dat in een ander deel vande cel wordt afgelezen. Als ik belangrijkepapieren naar een of ander ministerie moetopzenden, dan houd ik de originelen bij enzend een copie op… ze zouden maar eensverloren moeten gaan. Zo ook gaat dit binnende cel.

Guide

star|

01-201

3U ziet dat DNA en RNA complexe structurenzijn en dat de hele fabriek van het levenwaarop de voortplanting is gebaseerd, niet zosimpel is. En toch : de meest primitievebacteriën op aarde gebruiken DNA. Hetvreemde is dat er op aarde geen echt simpelervoorstadium van DNA of RNA bij levendewezens te vinden is. Waar is de ‘missing link’Waren de goden dan toch kosmonauten ?Hoe kan zo’n ingewikkeld systeem vanvoortplanting in godsnaam uit het niets zijnontstaan?Urey Miller voegde waterstofgas, methaan,water en ammoniak (stoffen die geachtwerden de samenstelling te vormen van deaardse primitieve atmosfeer) samen in zijnlabora-torium, verwarmde dit en liet daaropelektrische ontladingen los. Hij kreeg suikers,vetten en bepaalde simpele eiwitten, maargeen DNA ! Het lijkt erop dat het triljoenenkeer simpeler is een auto te demonteren in zijnallerkleinste onderdelen, die in een containerte stoppen, eens goed te schudden omuiteindelijk een perfect werkend voertuig tehebben. Misschien zijn de voorwaarden dieleven mogelijk maken, nooit op aardeaanwezig geweest en is leven inderdaad eldersontstaan ?Of gebruikt buitenaards leven een anderecode ? En is er überhaupt een code nodig ?

Exotisch leven op aardeZo ontdekte men in 1959 in bij een kanniba-lenstam in Papoea- New- Guinea eenonbekende ziekte waarbij stamleden opvroege leeftijd stierven en waarbij dementie enstoornissen in de motoriek de symptomenwaren. Het was bij deze stam gebruikelijk dehersenen van de overledenen op te eten, in dehoop de wijsheid over te nemen. Het bleekechter dat er op die manier ook ietsbesmettelijks werd over-gedragen dat oorzaakvan de ziekte was. Uiteindelijk kwam aan hetlicht dat dit besmettelijk ‘organisme’ eensimpel eiwit was ! Iets wat weliswaar alsbouwsteen van leven wordt beschouwd, maarin wezen gewoon dode materie is.Het bewuste eiwit zet zicht vast op een andermenselijk eiwit in de hersenen en ‘vervormt’het normaal eiwit in dezelfde configuratie vanhet abnormale. Het vervormde eiwit wordt opzijn beurt besmettelijk en zal andere gezondeeiwitten ‘aanvallen’. Na een tijd zullen dehersenen niet meer normaal functioneren…..Deze abnormale eiwitten worden prionengenoemd en er zijn reeds verschillende ziektengekend die overgedragen worden door dezeprionen, een ervan is de ‘dolle koeziekte’.Prionen worden niet als leven beschouwd…toch hebben ze er alle schijn van en kunnen zezich (weliswaar op hun manier) ‘voortplanten’.Zouden we trouwens ‘buitenaards’ leven als‘leven’herkennen als ze zich op zo’n bizarremanier zou manifesteren ?Aardse virussen bestaan gewoon uit eenstreng DNA of RNA omgeven door een capsulevan eiwit en hebben een cel nodig om zichvoort te planten. Ze ‘injecteren’ hun genetischmateriaal in een bacterie of een dierlijke cel,net zoals een koekoek eieren in het nest legtvan een andere vogel.De cel is zich van geen kwaad bewust enbegint naar hartelust het geïnjecteerde DNA tecopiëren en vertaalt dat naar de eiwitten vanhet virus. De cel maakt dus virussen aan, entekent daardoor zijn eigen doodsvonnis en datvan andere cellen van het lichaam. Een verhaaldat zijn plaats vindt in de betere SF-film ! Ookvirussen vallen niet onder ‘leven’ omdat zezich niet onafhankelijk kunnen voortplanten.Virussen balanceren tussen dode en levendematerie !

Kwam leven van elders ?En als het leven nu eens niet op aarde is ont-staan, maar elders, zoals reeds gesuggereerd?In1984 werd in het zuidpoolgebied defameuze marssteen ALH84001 gevonden. Daar

Info - Ribonucleïnezuur, vaakafgekort tot RNA, is een van driemacromoleculen (met DNA enproteïnen) die essentieel zijn vooralle bekende levensvormen. RNAlijkt qua chemische structuur sterkop DNA, en net als DNA is RNAopgebouwd uit een lange keten vannucleotiden. RNA dient voor hetkopiëren van genetische informatiedie is opgeslagen in het DNA. Hetwordt in organismen geproduceerdtijdens de transcriptie: het proceswaarbij DNA wordt gekopieerd naarRNA. De volgorde van de nucleo-tiden bepaalt de genetische infor-matie waarvoor het RNA codeert.Alle cellulaire organismen gebruikenboodschapper RNA (mRNA) voor hetoverbrengen van de genetischeinformatie die de eiwitsyntheseregelt. Daaraast bevindt RNA zich inveel virussen als genetisch materiaalin plaats van DNA .

053

Guidestar|01-2013werd in 1996 een ‘gefossileerde’ bacterie inaangetroffen, een bewering die later terug intwijfel werd getrokken.Volgens wetenschappers zou die steen bij eeninslag van een meteoriet op mars 16 miljoenjaar geleden weggecatapulteerd zijn geweest,een zwervend bestaan hebben geleid, om dan13000 jaar geleden op aarde te belanden.Vroeger dacht men dat een dergelijke steenonmogelijk de druk en hitte van de inslag konoverleven, laat staan dat hij de wrijving van deaardse atmosfeer kon trotseren. Nu weet mendat het inwendige van meteorieten ter groottevan een kiezelsteen niet volledig smelt als zeonder een gepaste hoek de atmosfeerbinnentreden. Wellicht kunnen thermofielendus deze trip overleven ! (thermofielen zijnbacteriën die heel hoge temperaturen kunnenweerstaan, meer zelfs, ze voelen er zichkiplekker bij).Even vermelden dat in dat opzicht de maanhet grootste nabijgelegen museum is ! Tallozebrokstukken van de vroege aarde, die op diemanier tijdens het ‘late heavy bombardment’van het aardoppervlak zijn weggeblazen, zijnwellicht ongeschonden op de maan terug tevinden. Te meer omdat de maan geenatmosfeer heeft en omdat de maan vroegerveel dichter bij de aarde stond. Misschienvinden we daarin bewijs van nog primitieverelevensvormen dan diegene die we momenteelop aarde kennen. Ken jij een betere reden omterug naar de maan te gaan ?

Maar niet alleen bacteriën kunnen onder dethermofielen gerekend worden ! Wat tedenken van het beerdiertje… een beestje van0,5 tot 1,5mm, met kop en poten… dattemperaturen kan overleven tussen -250 en +250°C, waarbij het diertje als het ware‘verschrompelt’ en in een soort winterslaap,cryptobiose genoemd, gaat. Deze beertjeshebben in 2007 deelgenomen aan een ruimte-experiment waarbij ze grotendeels in staatwaren het vacuum, de koude en de stralingvan de ruimte te overleven. Beschut in eenijzige komeet zouden deze organismen aanpanspermia kunnen doen !Terug naar ons DNA… of hoe zou leven opaarde uit dode materie kunnen zijn ontstaan ?Toen ik klein was, en aan mijn ouders vroegwaar de kindjes vandaan kwamen, bleven zemij het antwoord schuldig en ontwekenhandig de vraag… Ik kan U geruststellen, ikweet het ondertussen al, maar… op dezelfdemanier reageren wetenschappers op de vraaghoe het leven en dus DNA is ontstaan. Ineerste instantie draaien ze rond de pot,brengen enkele vage hypothesen naar voor dieaan alle kanten rammelen, om uiteindelijk toete geven dat ze het eigenlijk niet weten. Tochis het interessant enkele beschouwingendienaangaande te maken.Eerst en vooral denken geleerden dat nietDNA, de dubbele streng, maar eerder RNA, deenkelvoudige streng oorspronkelijk als opslagwerd gebruikt voor de code van het leven. Endit omwille van volgende reden… zoals reedsvermeld fungeren eiwitten ook alskatalysatoren van chemische reakties : zesteken chemische reakties in gang, versnellenof vertragen ze… naargelang de behoefte inons lichaam. Om DNA te maken zijn eenheleboel van die chemische reakties nodig,waarbij die specifieke eiwitten een rol spelen.Om dus DNA te maken, hebben we eiwittennodig, maar om die eiwitten te maken,

hebben we het DNA nodig dat de instructiesgeeft hoe die eiwitten moeten opgebouwdworden. We zitten met een kip of het ei-probleem.Nu blijkt het RNA (het eenstrengige, ietwatgemodificeerde DNA) zowel de functie vaninformatiedrager àls van katalysator van talvan chemische reakties te kunnen vervullen.De vroege aarde zal dus wellicht een RNA-wereld zijn geweest. Dat maakte het RNAnatuurlijk kwetsbaarder. Het is veiliger hetDNA als informatiedrager, veilig te bewaren inde celkern, en daarvan een copie te maken(het RNA) dat dan kan afgelezen worden, omte weten hoe de eiwitten moeten gefabriceerdworden.

Maar hoe ontstond dan RNA ?RNA kan ontbonden worden in ‘nucleotiden’,deeltjes bestaande uit een suiker-en fosfaat-groep en een base. Dat hebben we albesproken. Nu blijkt dat bepaalde kleisoortenheel goed, van nature uit, deze nucleotidenkunnen binden. Op die manier zouden zedicht bij elkaar kunnen komen om een langeketen nucleotiden te vormen, dus een RNAketen.Maar de vorming van nucleotiden vergt enormveel energie…dus hoge temperaturen, maardat zal bij de vroege aarde wellicht niet hetprobleem geweest zijn. Nadeel is dan weer datverbindingen die veel energie vergen, ookonstabiel zijn, zeker in een wereld waar noggeen ozonlaag gevormd was door zuurstof-vormende bacteriën (De ozonlaag beschermtons tegen de UV-straling). Koren op de molendus voor de wetenschappers die beweren dathet leven ontstond ter hoogte van de ‘blacksmokers’, warmwatergeisers van 400°C in dediepzee…in een héét én beschermd milieu.Ter hoogte van deze hydrothermale bronnenzijn kokers ontstaan door de neerslag vanmineralen.Rond deze kokers floreert een heelecosysteem. Onderaan de ladder staanprimitieve bacteriën die hun energie halen uitde oxidatie van zwavel: chemische energie.Het zijn de extremofielen. Deze bacteriën zijnin de loop van miljarden jaren nietgeëvolueerd !Na verloop van tijd zouden dus talloze korteen langere RNA-ketens gevormd kunnen zijn,bestaande uit nucleotiden. Die RNA-ketenscoderen voor ‘willekeurige’ eiwitten, wantalles is toevallig en in willekeurige volgorde opzijn plaats gekomen. Maar dan begint denatuurlijke selectie te spelen ! Als bijvoorbeeldsommige van die geproduceerde eiwitten devorming van ‘vetdruppeltjes’ triggeren,waarbinnen het RNA zich veilig voelt, dan isde eerste oercel mét celmembraan geboren.Stel dat dus bepaalde van die eiwitten nu netdie chemische reakties katalyseren die nodigzijn daarvoor ! Dan is het selectiemechanismevan Darwin een feit geworden. Net die RNA-ketens die ‘toevallig’ coderen voor de ‘juiste’eiwitten, blijven zich handhaven op de vroegeaarde. De evolutie-wedloop is begonnen… enwe zijn er met zijn allen het resultaat van.Mooi niet ? Neen…toch niet, ook hier rammeltdit verhaal. Ten eerste: het woord toevalligblijkt zo toevallig te zijn, dat ik er me nietgoed bij voel… maar ik kan hier nog meeleven, want we kijken niet op een miljoen jaarmin of meer op de geologische tijdschaal vande aarde. Maar wat erger is, we zijn ietsessentieels uit het oog verloren: hoe is diecomplexe machinerie ontstaan die de code ophet RNA omzet in aminozuren en duseiwitten? Is die machinerie los van hetontstaan van RNA ontstaan ? Net zoals eenvirus gewoon een pakketje RNA of DNA is, eneen cel nodig heeft voor de omzetting naareiwitten ? Tijd voor een extra hypothetisch,ongelofelijk ‘toevallig’ verhaal ?

Zullen we er God toch maar bijroepen ?

Foto - Beerdiertjes, mosbeertjes ofwaterberen (Tardigrada) zijn eenstam (phylum) van de dieren.Het zijn kleine, gesegmenteerdediertjes die leven in een vochtigeomgeving. Ze komen overal op dewereld voor in zout of zoet water,maar ook in vochtige omgevingenop het land, bijvoorbeeld in mossen.Ze zijn te vinden op grote hoogte inde Himalayas (boven 6.000 m), totin de diepzee (beneden 4.000 m) envan de polen tot aan de evenaar. Degrootte varieert van minder dan 0,1tot circa 1,5 mm. Ze hebben vijfsegmenten met vier paar poten.Hoewel ze minimaal zijn, hebben dediertjes ogen, een mond, poten,spijsvertering enz.

Info - De Europese Ruim-tevaartorganisatie (Euro-pean Space Agency, ESA)houdt zich in Europeesverband bezig met projecten op hetgebied van ruimtevaart, onderzoekvan de Aarde, ruimteonderzoek,ontwikkeling van op satellietsys-temen gebaseerde technologieën ende bevordering van de Europeseeconomie. De ESA is onder andereverantwoordelijk voor de ontwik-keling van de Arianeraketten waar-mee kunstmanen in de ruimteworden gebracht.Meer informatie :www.esa.int

ESA

GGeessllaaaaggddee llaanncceerriinngg vvaann iinnccuubbaattiieecceennttrruumm EESSAA BBIICC VVllaaaannddeerreenn

054

Rubriek

-Europ

eanSpa

ceAg

ency

België blijft groot inzetten op de stimuleringvan innovatie en technologie. Na de openingvan het eerste Belgische ESA BusinessIncubation Centre (BIC) in Redu op 11december, opende slechts drie dagen later hettweede centrum in België, het ESA BIC-Flanders. Toekomstgerichte ondernemersworden hier ondersteund om ruimtevaart-ideeën om te zetten in levensvatbarebedrijven. De komende vier jaar zal ESA BIC-Flanders ongeveer tien ruimtevaart-start-upsbegeleiden.Het nieuwe ESA BIC Flanders is een initiatiefvan ESA, BELSPO en de Vlaamse Regering enwordt beheerd door Innotek, het kennis-centrum voor innovatie en technologie in deprovincie Antwerpen. De officiële inauguratievan het centrum vond op vrijdag 14 decemberplaats, in het bijzijn van de Vlaamseministerpresident Kris Peeters en FrancoOngaro, ESA-directeur en hoofd van degrootste ESA-vestiging ESTEC in Noordwijk.

"Vlaamse bedrijven en onderzoeksinstellingenhebben een indrukwekkende technologischeen commerciële staat van dienst in deruimtevaartindustrie," zei Peeters in zijnspeech. “Dit is een logische nieuwe stap. Metde steun voor ESA BIC-Flanders krijgen nieuweruimtevaartondernemingen de kans tot bloeite komen. "

ESA BIC-Vlaanderen is gehuisvest in tweebedrijfsruimtes van Innotek, een in Geel en deandere in Mol, waar kantoor- en laboratorium-ruimtes beschikbaar zijn voor de nieuweondernemers. Innotek is tevens een samen-werking aangegaan met de gerenommeerdeVlaamse onderzoeksinstellingen VITO, SCK,CEN en IMEC. Hun wetenschappelijke en com-merciële expertise vormt een aanvulling op dievan ESA. Samen stuwen zijn de technischeontwikkeling van de start-ups voort op hetgebied van elektronica, nanotechnologie,telecommunicatie, navigatie, nucleaire weten-schap, biochemie, radiologie, life sciences enaardobservatie."Alle ESA BIC’s werken zoveel mogelijk samenmet lokale partners”, legt Franco Ongaro uit.“Onze ruimtevaarttechnologie is vaak ook heelgeschikt voor intelligente oplossingen inandere sectoren. De weg van creatief idee totsuccesvol bedrijf is echter best pittig.

De ESA BIC’s verhogen het slagingspercentageaanzienlijk. Zo creëren onze ruimtevaartpro-gramma’s naast hun initiële doelstellingen,zoals telecommunicatie, meteorologie, navi-gatie en andere voordelen voor de burgers vanEuropa, ook nieuwe aardse ondernemingen enwerkgelegenheid op lokaal niveau.”Andere keynote sprekers tijdens deinauguratie waren Frank de Winne, ESA-astronaut en hoofd van het EuropeanAstronaut Centre en Jacques Nijskens, hoofdvan de BELSPO ruimtevaartafdeling.ESA BIC Vlaanderen is het nieuwste incubatie-initiatief van ESA's Technology TransferProgramme Office. Op dit moment zijn ercentra in Duitsland, Nederland, Groot-Brittannië, België en Italië. Komende jaren ishet plan om uit te breiden naar nog meer ESA-lidstaten en de voordelen van de spin-off vande ruimtevaart in heel Europa ‘uit te rollen’.

Guide

star|

01-201

3

Foto - Het Concordia poolstation geli jktgoed op de kleinere MDRS (Mars DesertResearch Station) modules die bedoeldzi jn om als basis te dienen voor toekom-stige kolonies op Mars.

GGeessllaaaaggddee llaanncceerriinngg vvaann iinnccuubbaattiieecceennttrruumm EESSAA BBIICC VVllaaaannddeerreenn

055

Guidestar|01-2013

hebben we het DNA nodig dat de instructiesgeeft hoe die eiwitten moeten opgebouwdworden. We zitten met een kip of het ei-probleem.Nu blijkt het RNA (het eenstrengige, ietwatgemodificeerde DNA) zowel de functie vaninformatiedrager àls van katalysator van talvan chemische reakties te kunnen vervullen.De vroege aarde zal dus wellicht een RNA-wereld zijn geweest. Dat maakte het RNAnatuurlijk kwetsbaarder. Het is veiliger hetDNA als informatiedrager, veilig te bewaren inde celkern, en daarvan een copie te maken(het RNA) dat dan kan afgelezen worden, omte weten hoe de eiwitten moeten gefabriceerdworden.

Maar hoe ontstond dan RNA ?RNA kan ontbonden worden in ‘nucleotiden’,deeltjes bestaande uit een suiker-en fosfaat-groep en een base. Dat hebben we albesproken. Nu blijkt dat bepaalde kleisoortenheel goed, van nature uit, deze nucleotidenkunnen binden. Op die manier zouden zedicht bij elkaar kunnen komen om een langeketen nucleotiden te vormen, dus een RNAketen.Maar de vorming van nucleotiden vergt enormveel energie…dus hoge temperaturen, maardat zal bij de vroege aarde wellicht niet hetprobleem geweest zijn. Nadeel is dan weer datverbindingen die veel energie vergen, ookonstabiel zijn, zeker in een wereld waar noggeen ozonlaag gevormd was door zuurstof-vormende bacteriën (De ozonlaag beschermtons tegen de UV-straling). Koren op de molendus voor de wetenschappers die beweren dathet leven ontstond ter hoogte van de ‘blacksmokers’, warmwatergeisers van 400°C in dediepzee…in een héét én beschermd milieu.Ter hoogte van deze hydrothermale bronnenzijn kokers ontstaan door de neerslag vanmineralen.Rond deze kokers floreert een heelecosysteem. Onderaan de ladder staanprimitieve bacteriën die hun energie halen uitde oxidatie van zwavel: chemische energie.Het zijn de extremofielen. Deze bacteriën zijnin de loop van miljarden jaren nietgeëvolueerd !Na verloop van tijd zouden dus talloze korteen langere RNA-ketens gevormd kunnen zijn,bestaande uit nucleotiden. Die RNA-ketenscoderen voor ‘willekeurige’ eiwitten, wantalles is toevallig en in willekeurige volgorde opzijn plaats gekomen. Maar dan begint denatuurlijke selectie te spelen ! Als bijvoorbeeldsommige van die geproduceerde eiwitten devorming van ‘vetdruppeltjes’ triggeren,waarbinnen het RNA zich veilig voelt, dan isde eerste oercel mét celmembraan geboren.Stel dat dus bepaalde van die eiwitten nu netdie chemische reakties katalyseren die nodigzijn daarvoor ! Dan is het selectiemechanismevan Darwin een feit geworden. Net die RNA-ketens die ‘toevallig’ coderen voor de ‘juiste’eiwitten, blijven zich handhaven op de vroegeaarde. De evolutie-wedloop is begonnen… enwe zijn er met zijn allen het resultaat van.Mooi niet ? Neen…toch niet, ook hier rammeltdit verhaal. Ten eerste: het woord toevalligblijkt zo toevallig te zijn, dat ik er me nietgoed bij voel… maar ik kan hier nog meeleven, want we kijken niet op een miljoen jaarmin of meer op de geologische tijdschaal vande aarde. Maar wat erger is, we zijn ietsessentieels uit het oog verloren: hoe is diecomplexe machinerie ontstaan die de code ophet RNA omzet in aminozuren en duseiwitten? Is die machinerie los van hetontstaan van RNA ontstaan ? Net zoals eenvirus gewoon een pakketje RNA of DNA is, eneen cel nodig heeft voor de omzetting naareiwitten ? Tijd voor een extra hypothetisch,ongelofelijk ‘toevallig’ verhaal ?

Zullen we er God toch maar bijroepen ?

Vernieuwde ESA websiteDe website van de Europese ruimtevaartorganisatie ESA is helemaal vernieuwd: meerbeeld, geoptimaliseerd voor mobiele apparaten zoals smartphones en tablets en... eenstuk socialer!De kerntaak van de nieuwe website is natuurlijk onveranderd gebleven. Nog steeds is ditdé plek voor de meest actuele informatie over de Europese ruimtevaart en de activiteitenvan ESA. Ruimte en ruimtevaart staat steeds meer centraal in ons dagelijks leven. En alseen van de weinige organisaties die actief is in alle sectoren van de ruimtevaart heeft ESAveel informatie te delen. Met het nieuwe websitedesign willen we dat nog directer ensneller doen.De vernieuwde portal van ESA is helemaal toegespitst op het internet van nu. En dat uitzich in intuïtieve navigatie. Maar ook in een socialere website. ESA is als organisatie deafgelopen jaren steeds opener en transparanter geworden. Ook dat willen we uitstralenmet deze nieuwe site. Artikelen, afbeeldingen, video's en andere publicaties kunnengemakkelijk en snel gedeeld worden met vrienden via sociale media als Facebook, Twitter,Tumblr, Google+ en Reddit. Door onderaan het artikel op de bijbehorende logo's teklikken, is het delen van je favoriete ruimtefoto een eitje.Vanaf nu kunnen ook bezoekers meepraten over de Europese ruimtevaart. Niet via eenforum, maar door artikelen, afbeeldingen, video's en andere publicaties een score tegeven. Aan de hand van het aantal sterren dat uitgedeeld wordt door de bezoekers kanESA afleiden welke onderwerpen het meest gewaardeerd worden. Daardoor kunnen wede communicatie rondom onze projecten nog beter afstemmen op de wensen van onzebezoeker. Op jouw wensen dus!

De vorige portal van ESA was twaalf jaar lang Europa's online venster naar hetuniversum. De site groeide uit tot een gezaghebbend en onmisbaar kanaal voor iedereendie op zoek was naar informatie over de Europese ruimtevaart.In die twaalf jaar lazen bezoekers bijvoorbeeld alles over de eerste Europese missies naarMars en Venus, het werk dat Europese astronauten verrichtten aan het internationaleruimtestation ISS en de landing van de Huygens-sonde op de Saturnus-maan Titan.Sinds de lancering van de vorige versie van de ESA-portal is er veel veranderd. Zo is ESAsteeds verder doorgegroeid. Tegelijkertijd is het internet ook geëvolueerd. Het aantalmensen dat internet gebruikt is bijvoorbeeld meer dan vervijfvoudigd in het afgelopendecennium. En dankzij de opkomst van draadloos en mobiel internet zitten we allang nietmeer gekluisterd aan desktops met inbelverbindingen. We zijn overal en altijd online.

Meer informatie :www.esa.int

Redact

ioneel

OOpp nnaaaarr eeeenn oonnggeettwwiijjffeelldd bbooeeiieenndd sstteerrrreennkkuunnddiigg jjaaaarr......

056

Foto - Een deel van de AEG leden,samen met schepen Yves Mirroir enburgemeester Jean Vandecasteele,tijdens de 10e verjaardag van onzevereniging (2010). Ondertussen, en-kele jaren later, tellen we al bijna 60leden. We gaan erop vooruit...Meer informatie :www.aegvzw.be

Rubriek

-HetA

EGnie

uws

KortnieuwsEerst en vooral willen we al onze leden (ensympathisanten) van harte bedanken voor huninzet, groot of klein, aan onze dynamischevereniging. Net daarom dat we, naast detraditionele jaarlijkse BBQ (zomer) vanaf hedenook een nieuwjaarsreceptie (winter) voorzien.Waarop we de leden in de bloemtjes kunnenzetten. En samen, met een lekker hapje endrankje, een blik kunnen werpen op watkomen zal in het nieuwe jaar ...Sinds deze maand hebben we een samenwer-king met APOD oftewel de Astronomical Pic-ture Of the Day (Benelux editie).Vorige maand hebben we, voor het eerst, eenalgemeen informatief bericht de wereld in ge-stuurd met betrekking tot de bouw van onzeeigen sterrenwacht. Een project waar we almeer dan twee jaar, achter de schermen,intensief aan het uitwerken zijn. En het debedoeling is om tegen de zomer van 2015 dedeuren te kunnen openen. Het wordtdoelbewust géén volkssterrenwacht maar - netzoals onze vereniging - een onafhankelijkesterrenwacht met een flinke knipoog naarruimtevaart. Waar echt iedereen terecht zalkunnen. Zowel het publiek als amateursterren-kundigen. Voor workshops, lezingen, tentoon-stellingen, kijkavonden, uitstappen, enz ...Onze meest succesvolle website, zijndewww.poollicht.be (en z'n meertalige interna-

tionale editie), heeft dit jaar meer dan 400.000bezoekers bereikt. Een nieuw record !Onze 25-delige professionele (Engelstalige)tentoonstelling, over de geschiedenis van deESO (European Southern Observatory), is sindsvandaag te huur voor alle sterrenkundigeverenigingen en organisaties van het land. Viadeze wijze kunenn we elkaar ietwat onder-steunen. De huurprijs, per maand, bedraagtoverigens slechts 50 euro per week (+ 200euro borg) voor de gehele tentoonstelling. EenPDF folder over deze tentoonstelling zalbinnenkort beschikbaar zijn via onze website.Hebt u interesse ? Neem dan contact met onsop via info@aegvzw.be.Door de opstart van de werkgroep Astropolis,die zich zal bezighouden met de invulling vanonze sterrenwacht, zal er geleidelijk aan meernieuws over dit project verschijnen op onzewebsite (en magazine).De resultaten van de voorbije bestuursverga-dering zijn naar alle leden gestuurd en kunnenook steeds, via onze Google Docs pagina,geraadpleegd worden.Er zijn opnieuw enkele beelden geplaatst oponze Flickr pagina. Te bereiken via het foto-album vanaf onze website.Vanaf dit jaar werken we nog nauwer samenmet onze sterrenkundige buren (JVS Quasar).En dat voor al onze publieke activiteiten ...

Guide

star|

01-201

3

Aandacht !De redactie, ondersteund door de leden alsook het voltallige bestuur, zou graag al onzesponsoren van harte willen bedanken voor hun logistieke en / of financiële steun. Dat derealisatie mogelijk maakt van heel wat gratis AEG diensten ten voordele van een breedpubliek. Gaande van onze maandelijkse publieke voordrachten, onze diverse websitesalsook dit magazine. U steunt hiermee heel wat vrijwilligerswerk. En promoot, samenmet ons, sterrenkunde, klimatologie en ruimtevaart bij een breed publiek. Van harte dankhiervoor ! Wil u ons blijven steunen ? Neem dan contact op via redactie@aegvzw.be.

OOpp nnaaaarr eeeenn oonnggeettwwiijjffeelldd bbooeeiieenndd sstteerrrreennkkuunnddiigg jjaaaarr......

057

Guidestar|01-2013

ActiviteitenkalenderVR 04-01 - Vanaf heden voorizen we eenjaarlijkse nieuwjaarsreceptie voor alle ledenmet deze onderdelen :20.00 uur - Deuren open.20.30 uur - Voorwoord vd voorzitter.20.45 uur - Voorstelling jaarkalender (KC).21.00 uur - Financieel overzicht (DJ).21.10 uur - Drink met versnaperingen !21.30 uur - Presentatie : Astropolis (PJ).22.00 uur - Drink met versnaperingen !22.30 uur - Einde.Locatie: Astro Event Group vzw, Ooststraat 29te 8400 Oostende (B). Van 20.30 uur tot 22.30uur (of later). Gratis toegang !VR 11-01 - Project & practica : Tijdens dezemaandelijkse thema-avond werken we geza-menlijk aan een specifiek project ter onder-steuning van de werking zijnde : Mediatheek.Breng dus zeker uw laptop mee ! Locatie:Astro Event Group vzw, Ooststraat 29 te 8400Oostende (B). Van 20.30 uur tot 22.30 uur (oflater). Gratis toegang !VR 18-01 - Voordracht - " Geschiedenis van debemande ruimtevaart - Van het Apollo-maan-project tot het Internationaal RuimtestationISS " door Arthur Schoeters. Info : Eind augus-tus 2012 overleed Neil Armstrong, de eerstemens op de maan. In december 1972, dus 40jaar geleden, had de laatste Apollo-vlucht naarde maan plaats... Een goede gelegenheid omeens terug te blikken - met de nodigeanecdotes en beeldmateriaal - op de(bemande) ruimtevaart van Gagarin totFrimout en van De Winne tot Kuipers. Locatie :Forum zaal in de Openbare bibliotheek KrisLambert, Wellingtonstraat 7 te 8400 Oostende(B). Van 20.30 uur t/m 22.30 uur (of later).Gratis toegang !VR 25-01 - Geen specifieke activiteit !VR 01-02 - Voordracht - " Klimaatsverandering

en de effecten hiervan in de Benelux" doorgastspreker Matthias Demuzere (KULeuven).Info: ... Locatie : Forum zaal in de Openbarebibliotheek Kris Lambert, Wellingtonstraat 7 te8400 Oostende (B). Van 20.30 uur t/m 22.30uur (of later). Gratis toegang !VR 08-02 - Geen specifieke activiteit !VR 15-02 - Op vrijdagavond 15 februari bren-gen we een exclusief groepsbezoek aan degloednieuwe KMI weerradartoren te Jabbeke.We spreken ter plaatse af onder de toren om19.45 uur. Je geraakt er door vanaf deautostrade de dienstuitrit van de FederalePolitie te nemen. Om 20.00 uur begint derondleiding in de 45 meter hoge toren. Weraden aan om mensen uit uw buurt mee telaten rijden. Dit spaart brandstof, het milieuen is ook veel leuker ! Opgelet ! Er is géén lift,wel 230 treden. Deze uitstap is dus nietgeschikt voor wie slecht te been is ! Door debeperkte ruimte in de toren is het verplichtzich in te schrijven voor deze uitstap. Erkunnen maximaal 15 personen hieraandeelnemen. Heb je interesse ? Stuur dan eenpersoonlijk bericht naar de voorzitter. Snelinschrijven is dus de boodschap !VR 22-02 - Cursus - Digitale astrofotografie -planeetfotografie door Edwin Pottillius. Info:In deze cursus - voordracht gaan we decomplete workflow zien van ruwe opname'stot afgewerkt RGB beeld van planeten. Demeest populaire technieken zullen besprokenworden die ook de meest ervaren planeetfotografen ter wereld gebruiken. Hoe deftigeopname's bekomen? Hoe gaat stacking in z'nwerk? Waarom derotatie via Winjupos? Postprocessing in Photoshop en Astraimage.Publicatie en online zetten van beeldmateriaal.Locatie: Astro Event Group vzw, Ooststraat 29te 8400 Oostende (B). Van 20.30 uur tot 22.30uur (of later). Gratis toegang !

Zie onze website voor alle activiteiten !

Info - Wilt u meer te weten komenover onze boeiende vereniging ?Raadpleeg dan onze website waar ueveneens, in beknopte vorm, alleinformatie kan terugvinden in onzedownloadbare PDF kleurenfolder.Meer informatie :www.aegvzw.be

Kortnieuws

Een internationaal team van astronomen heeft ontdektdat de ster Tau Ceti, een van de meest nabije burenvan onze zon, vijf planeten heeft. Een van die planetenzou zich in de leefbare zone rond de ster kunnenbevinden – de gordel rond de ster waar deomstandigheden min of meer aangenaam kunnen zijn.Van alle enkelvoudige sterren is Tau Ceti de meestnabije die veel op de zon lijkt. Zijn vijf planeten zijnnaar schatting twee tot zes keer zo zwaar als de aarde.Daarmee behoren ze tot de categorie 'superaardes'. Depotentieel leefbare planeet is ruwweg vijf keer zozwaar als onze planeet.Ondanks hun betrekkelijk kleinemassa's veroorzaken de vijf planeten kleine schommel-bewegingen bij hun moederster. Normaal gesprokenzouden deze bewegingen met de huidige instrumentenniet of nauwelijks meetbaar zijn. Maar door degegevens van telescopen in Chili (ESO), op Hawaï(Keck) en in Australië (AAT) met elkaar te combineren –wat in een tweemaal zo grote meetnauwkeurigheidresulteerde – is dat nu toch gelukt. Bron: EE / 19-12-2012.De theorie die verklaart waarom de extreem snelledraaiing van pulsars af en toe versnelt moet misschienaangepast worden. Dat stellen wetenschappers van deUniversiteit van Southampton aan de hand van eencomputermodel. Pulsars zijn zogenoemde neutronen-sterren die kunnen ontstaan nadat een zware ster isopgebrand en haar kern instort tot een extreemcompacte en hete ster. Aan haar polen schijnen tweesterke bundels van elektromagnetische straling hetheelal in. Sommige van deze draaiende neutronen-sterren nemen we op aarde waar als een pulserenderadiobron, zoals een schip op zee een vuurtoren ziet. Afen toe zien astronomen echter dat de tempo vanpulsars kortstondig versnelt. Een 40 jaar oude theorieverklaart dat met snel roterende supervloeibarematerie binnenin de pulsar. Die materie zou in staatzijn haar draaiingsenergie over te brengen aan debuitenkant van de pulsar. De wetenschappers toondenechter met hun model aan dat de versnellingen tegroot zijn om verklaard te worden door materiebinnenin de ster. Er is simpelweg te weinig materie,aldus de wetenschappers. Astronomen moeten dus opzoek naar een alternatieve theorie om de oplevingenvan pulsars te kunnen verklaren. Bron: NU / 19-12-2012.Waarnemingen met een wereldwijd netwerk vanradiotelescopen hebben laten zien dat de zwarte gatenin de kernen van verre sterrenstelsels vaker actief zijn –en daardoor groeien – dan werd gedacht. Dit is hetresultaat van onderzoek van de astronomenSeungyoup Chi, Peter Barthel en Michael Garrett uitGroningen en Dwingeloo, dat binnenkort in Astronomy& Astrophysics verschijnt. Ook in op het eerste gezichtnormale sterrenstelsels blijken zwarte gaten aanwezigte zijn die materie verorberen en daardoor gestaaggroeien. De intense straling die gewoonlijk het gevolgis van deze zogeheten accretieprocessen blijkt echtervolledig aan het zicht te zijn onttrokken. Alleen eennetwerk van zeer gevoelige radiotelescopen kan dezeprocessen detecteren, zo concluderen de Nederlandseastronomen. Daarmee is het vermoeden bewezen datde zwakke radiostraling die veel sterrenstelsels in hetverre, vroege heelal vertonen, voor een deel het gevolgis van accretie door hun zwarte gaten. Traditioneleradiotelescopen zoals die in Westerbork kunnen deprecieze aard van die radiostraling niet bepalen.Daarvoor is de techniek van Very Long Baseline

Interferometry (VLBI) nodig, waarbij een netwerk vanver uit elkaar staande radiotelescopen simultaan naareen en hetzelfde object kijkt. De vele gigabytes aangegevens van de afzonderlijke telescopen worden latersamengevoegd. Deze techniek simuleert op eendigitale manier een radiotelescoop met een diametervan duizenden kilometers, wat in een zeer grotebeeldscherpte en gevoeligheid resulteert. Gebruik-makend van zo’n VLBI-netwerk van zestien radioteles-copen in Europa en de VS kon een tot voor enkele jarengeleden onmogelijk geachte recordgevoeligheid en-afbeeldingsscherpte worden bereikt. Daarmee is deaccretie-activiteit van de verre sterrenstelsels nuondubbelzinnig aangetoond. Bron: NU / 20-12-2012.De ontdekking van wat vermoedelijk het Higgs-bosonis, is door het Amerikaanse natuurwetenschappelijketijdschrift Science uitgeroepen tot het wetenschap-pelijke hoogtepunt van 2012. Het bestaan van hetelementaire deeltje, dat alle andere deeltjes massageeft, werd in juli vrijwel zeker aangetoond door hetEuropees Centrum voor Kernonderzoek (CERN). Hetdeeltje is vernoemd naar de Britse natuurkundige PeterHiggs, die in 1964 met de theorie kwam dat eendergelijk deeltje moet bestaan. Het Higgs-boson is zobelangrijk, dat het ook wel het God-deeltje wordtgenoemd. Massa beïnvloedt hoe deeltjes zichgedragen. Higgs-bosonen bepalen dus uiteindelijk watwij om ons heen zien, van de kleinste levende wezenstot de grootste sterrenstelsels. Het is nog niet helemaalzeker dat het gevonden deeltje ook daadwerkelijk hetHiggs-bosondeeltje is, maar wetenschappers zijndaarvan wel overtuigd. Het gevonden deeltje heeftnamelijk dezelfde massa als een Higgs-boson.Natuurkundige Fabiola Gianotti noemde het een''duidelijk teken''. CERN zelf beschreef de ontdekking als''een mijlpaal in ons begrip van de natuur''. Deontdekking gebeurde in de deeltjesversneller in debuurt van Genève. Tweede op de lijst van wetenschap-pelijke hoogtepunten in 2012 staat Curiosity, de robotdie in augustus op de planeet Mars landde. Op dederde plaats staat de ontdekking dat het menselijkgenoom is opgebouwd uit meer actieve dan inactieveonderdelen. Volgens de conclusies van het project isrond de 80 procent van het menselijk genoom, de celdie erfelijke informatie opslaat, actief. Bron: ANP / 20-12-2012.Slecht nieuws voor doemdenkers: de 140 meter groteplanetoïde 2011 AG5 zal in 2040 niet in botsing komenmet de aarde. Dat blijkt uit nieuwe positiebepalingenmet twee telescopen op Hawaï. Aanvankelijk leek ereen kleine, maar niet verwaarloosbare kans van 1 op500 te bestaan dat die catastrofale ontmoeting wél zouplaatsvinden.Als een object van deze omvang inslaatop onze planeet, komt daarbij een hoeveelheid energievrij die duizenden keren zo groot is als die van eenontploffende atoombom. Geschat wordt dat de aardegemiddeld eens in de tienduizend jaar inderdaad doorzo'n forse planetoïde wordt getroffen.De waarne-mingen die in de loop van oktober met de 8-meterGemini-telescoop en de 2,2-meter telescoop van deuniversiteit van Hawaï zijn gedaan, laten echter ziendat het met 2011 AG5 voorlopig zo'n vaart niet zallopen. In 2040 zal het kosmische rotsblok ons op eenveilige afstand van 890.000 kilometer passeren. Bron:EE / 21-12-2012.

Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

Voordracht : De kosmos van Mercator door Ronny MartensGerard Mercator is vooral bekend van zijn Atlas, maar daarnaast vervaardigde hij ook aard- enhemelglobes. Hij was dus niet alleen geograaf maar ook kosmograaf. Maar voor Mercator warendit geen onderscheiden onderzoeksgebieden maar een deel van een alomvattend filosofischwereldbeeld.In welke mate was Mercator hiervan op de hoogte ? Hoe stond hij daar tegenover ? Aan de handvan zijn hemelglobe in het Mercatormuseum te Sint-Niklaas worden de heersende astronomischeopvattingen van zijn tijd besproken evenals de ontwikkeling van hemelglobes in de geschiedenis.

Datum - Zaterdag 26 januari 2013. 14.30 uur t/m 16.30 uur. Toegang: Gratis.Locatie - Volkssterrenwacht Armand Pien. Rozier 44 te 9000 Gent. www.rug-a-pien.be - Info@armandpien.be. 059

Guidestar|01-2013

Marcv

ander

Sluys

DDeezzee mmaaaanndd ttee zziieenn......

060

Foto - De Galileïsche manen zijn devier grootste manen van Jupiter. Zezijn ontdekt door Galileo Galilei op 7januari 1610. Deze manen zijnzichtbaar zonder een krachtigetelescoop. Onder perfecteomstandigheden is het zelfsmogelijk om Callisto met het bloteoog te zien.

Rubriek

-Heme

lkalen

der

Di. 01 jan. (01.31 uur) - De ster ω Leonis, eenster met een helderheid van +5,5m in hetsterrenbeeld Leeuw, wordt bedekt door deMaan. Om 01:31 wordt de ster bedekt doorde verlichte maanrand en om 02:40 komt dezeweer tevoorschijn van achter de dunneonverlichte rand. De Maan staat bij de intrede41° boven de horizon, bij de uittrede is dat46°, voor een waarnemer in Utrecht. De Maanis voor 88% verlicht.Di. 01 jan. (12.42 uur) - De planetoïde 9Metis is in oppositie. De planetoïde, die in hetsterrenbeeld Tweelingen staat, heeft tijdens deoppositie een schijnbare magnitude van+8,5m. Er is een telescoop nodig om hetobject te kunnen zien. Metis bereikt eenmaximale hoogte boven de horizon van circa66°. Dit gebeurt rond 00:48 uur, en geldt striktgenomen voor een waarnemer in Utrecht. Dekaart (zie hiernaast) toont de positie van deplanetoïde en sterren tot een helderheid van+9,5m.Wo. 02 jan. (00.16 uur) - Vannacht zijnovergangen van Io en haar schaduw over deplaneetschijf van Jupiter volledig te zien. Deovergang begint om 0:16 uur, op het momentdat Io voor de Jupiterschijf verschijnt, eneindigt om 3:11 uur, wanneer Io's schaduw deJupiterschijf weer achter zich laat. Tussenbeide gebeurtenissen in is te zien hoe Io'sschaduw de schijf van Jupiter betreedt (01:00uur) en Io de schijf van Jupiter weer verlaat(om 02:26 uur).Wo. 02 jan. (05.46 uur) - De Aarde is in hetperihelium van haar baan. De afstand tot deZon is nu klein en bedraagt 0,983AE, ofwel147,098 miljoen km. Vanaf de Aarde gezien isde Zon nu groter dan gemiddeld, en daarnaastontvangt de Aarde door de kleinere afstandbijna 3,5% meer zonlicht en zonnewarmte. Dezomers op het zuidelijk halfrond zijn dan ookmeetbaar warmer dan die op het noordelijkhalfrond, maar ook korter! Op dit momentstaat de Aarde ongeveer 5 miljoen km dichterbij de Zon dan in het aphelium, in juli.Do. 03 jan. (18.00 uur) - De meteorenzwermBoötiden bereikt zijn maximum. Rond 09:00uur staat de radiant van de zwerm in hethoogste punt (op 83°) aan de hemel. Onderideale omstandigheden zijn er van dezezwerm zo'n 133 meteoren per uur teverwachten. De meteoren hebben langesporen en zijn zwak en blauwachtig. Rond08:00 uur gaat het schemeren en om 08:48uur komt de Zon op. Het beste moment omBoötiden waar te nemen is hierdoor rond07:30 (zie het kaartje). De radiant van dezwerm staat dan ongeveer 71° boven deoostzuidoostelijke horizon. De Maan is voorongeveer 70% verlicht en kan storen. De piekvan deze zwerm is relatief hoog, maar delengte van het maximum is met 1 dag vrij kort,

Guide

star|

01-201

3

waardoor het totaal aantal meteoren in dezezwerm toch niet al te groot is. Meteorenwaarnemen kan zonder speciale instrumenten.Wanneer het helder is, volstaat het blote oog,terwijl een ligstoel en warme kleding voorextra comfort kunnen zorgen.Do. 03 jan. (18.42 uur) - Vanavond is eenovergang van de Jupitermaan Io en van Io'sschaduw over de planeetschijf van Jupitervolledig waar te nemen. De overgang begintom 18:42 uur, wanneer Io voor de Jupiterschijfverschijnt, en duurt tot 21:40 uur, op hetmoment dat Io's schaduw de Jupiterschijfweer achter zich laat. Tussen beidegebeurtenissen in is waar te nemen hoe Io'sschaduw op het oppervlak van Jupiterverschijnt (om 19:28 uur) en Io de schijf vanJupiter weer verlaat (20:53 uur). Tussen 19:40en 20:53 uur zijn Io, Io's schaduw enGanymedes' schaduw gelijktijdig zichtbaar opJupiter's schijf. Jupiter staat op een hoogte van52° boven de zuidoostelijke horizon en deplaneet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat32° onder de horizon en het is goed donker.Io's schaduw en Ganymedes' schaduwzichtbaar op Jupiter's schijfTussen 20:53 en21:40 uur zijn Io's schaduw en Ganymedes'schaduw zichtbaar op Jupiter's schijf. Jupiterstaat in het zuidzuidoosten op een hoogte van57°; de Zon staat 41° onder de horizon.Vr. 04 jan. (00.11 uur) - Jupiter's satelliet Iostaat 12,0” ten noorden van Ganymedes. Voorhet waarnemen van de Galileïsche manen iseen goede, stabiele verrekijker genoeg.Vr. 04 jan. (03.51 uur) - De Galileïsche maanIo staat op 14,4” ten noorden vanGanymedes. Om de manen van Jupiter tebekijken is een verrekijker op statief alvoldoende.Vr. 04 jan. (04.00 uur) - Mercurius is in hetaphelium van zijn baan. De afstand tot de Zonis nu groot en bedraagt 0,467AE, ofwel69,818 miljoen km. Vanaf Mercurius lijkt deZon circa 2,1 maal zo groot als vanaf deAarde. De planeet ontvangt door de geringereafstand tot de Zon ongeveer 4,4 maal meerlicht en warmte dan de Aarde.Za. 05 jan. (04.58 uur) - De Maan is in defase van Laatste Kwartier. De linker helft vande Maan is nu verlicht en de Maan is vooral inde late nacht en vroege ochtend zichtbaar. Omde Maan te zien door een verrekijker oftelescoop is de tijd rond (en met name na)Laatste Kwartier zeer geschikt. Op de grenstussen het verlichte en het donkere deel vande Maan gaat de Zon net onder. De langeschaduwen van de bergen en kraterrandenbrengen een extra diepte-effect met zich meeen de Maan is daarmee, bekeken door eenverrekijker of telescoop, duidelijk meer daneen gladde schijf.

Info - Marc van der Sluysis postdoctoraal onder-zoeker aan de RadboudUniversiteit in Nijmegen.Zijn werk richt zich op de evolutievan compacte dubbelsterren en hetwaarnemen van gravitatiegolven vanwitte dwergen, neutronensterren enzwarte gaten met LIGO / Virgo enLISA. Hij geeft regel-matig populairelezingen en maakt daarnaast depopulair wetenschappelijke website.Meer informatie :http://hemel.waarnemen.com

061

Guidestar|01-2013Za. 05 jan. (17.25 uur) - Van 17:25 tot 2:25uur (6 januari) staan alle Galileïsche manenten westen van Jupiter. Van binnen naarbuiten: Europa, Io, Ganymedes en Callisto.Jupiter staat op een hoogte van 59° boven dezuidelijke horizon en de planeet is gemakkelijkte vinden. De Zon staat 46° onder de horizonen het is goed donker. Voor het waarnemenvan de manen van Jupiter is een stabieleverrekijker voldoende.Za. 05 jan. (20.20 uur) - De Maan staat 1,1°ten zuiden van Spica, de helderste ster van hetsterrenbeeld Maagd (+1,0m). De dichtstenadering gebeurt voor een waarnemer in onzestreken onder de horizon. De samenstand is tezien op 6 januari rond 3:15 uur. Het tweetalstaat dan zo'n 8° boven de oostzuidoostelijkehorizon, 4,6° van elkaar verwijderd. De Maanis voor 40% verlicht.Zo. 06 jan. - Dit is een goed moment in hetjaar om de open cluster M50 op te zoeken.M50 staat in het sterrenbeeld Eenhoorn, heefteen magnitude van 5,9m en zijn schijnbareafmeting bedraagt 16,0’. De opkomst van ditobject is om 19:24 uur, de ondergang om05:59 uur en het bereikt zijn grootste hoogteom 00:44 uur, op 30° boven de horizon. Voorhet waarnemen van deepsky-objecten is deprecieze datum minder belangrijk dan eendonkere, liefst maanloze, hemel. Zoek eendonkere waarneemplaats en kijk rond NieuweMaan, bijvoorbeeld in de dagen rond 11januari. Voor het waarnemen van een relatiefhelder en scherp deepsky-object als deze opencluster is een verrekijker (op een statief) alvoldoende, al geeft een (kleine) telescoopmeer details weer.Zo. 06 jan. (23.32 uur) - De Maan staat 4,2°ten zuidwesten van Saturnus (+0,8m). Dedichtste nadering gebeurt onder de horizonvoor een waarnemer in de Lage Landen. Desamenstand is te zien op 7 januari rond 5 uur.Het tweetal staat dan boven de zuidoostelijkehorizon, op een hoogte van ongeveer 11°, opeen onderlinge afstand van 5,4°. De Maan isvoor 28% verlicht. Naar het begin van dezepagina.Ma. 07 jan. (21.29 uur) - In de nacht van 7op 8 januari zijn overgangen van Europa enhaar schaduw over de planeetschijf van Jupitervolledig te zien. Om 21:29 uur zien we hetbegin van de overgang op het moment datEuropa de schijf van Jupiter betreedt, eneindigt om 1:35 uur, op het moment datEuropa's schaduw het Jupiteroppervlak weerverlaat. In de tussentijd is waar te nemen hoeEuropa's schaduw op het oppervlak vanJupiter verschijnt (om 23:10 uur) en Europa deJupiterschijf weer achter zich laat (23:52 uur).Wo. 09 jan. - Deze tijd van het jaar is primageschikt om de nevel NGC2359 op te zoeken.De nevel is te vinden in het sterrenbeeld GroteHond en zijn schijnbare afmeting bedraagt8,0’. De opkomst van dit object is om 19:54uur, de ondergang om 05:36 uur en hetbereikt zijn grootste hoogte om 00:47 uur, op25° boven de horizon. Bij het waarnemen vaneen zwak en contrastarm object als deze nevelis een behoorlijke telescoop nodig om iets tekunnen zien.Wo. 09 jan. (02.02 uur) - Vannacht zijnovergangen van Io en haar schaduw over deplaneetschijf van Jupiter in zijn geheel waar tenemen. Om 2:02 uur zien we het begin van deovergang op het moment dat Io voor deJupiterschijf verschijnt, en eindigt om 5:06 uur,op het moment dat Io's schaduw deJupiterschijf weer achter zich laat. Tussenbeide gebeurtenissen in is te zien hoe Io'sschaduw op het oppervlak van Jupiterverschijnt (02:55 uur) en Io de schijf vanJupiter weer verlaat (04:13 uur).Do. 10 jan. (02.26 uur) - Tussen 2:26 en 5:10uur nemen we alle grote Jupitermanen tenoosten van de planeetschijf waar. Intoenemende afstand van de planeet staan Io,Europa, Ganymedes en Callisto. Jupiter staatop een hoogte van 15° boven dewestnoordwestelijke horizon. De Zon staat 44°onder de horizon en het is goed donker.

Do. 10 jan. (11.27 uur) - De Maan is in hetpunt van zijn baan dat het dichtst bij de Aardeligt: het perigeum. De afstand tussen de Aardeen de Maan bedraagt 360048 km. Door degeringere afstand lijkt de Maan nu groter aande hemel te staan dan gemiddeld: 33’11,3”.De Maan is krimpend, voor 2% verlicht en iskort voor zonsopkomst, dus tegen het eindevan de nacht, zichtbaar. Het kaartje toont deMaan om 08:05 uur in het sterrenbeeldBoogschutter, op een hoogte van slechts 5,4°boven de zuidoostelijke horizon.Do. 10 jan. (12.19 uur) - De Maan staat 1,8°ten noorden van Venus (-3,3m). De dichtstenadering vindt bij ons plaats op een hoogtevan 15°, maar bij daglicht. De samenstand isalleen met veel moeite zichtbaar rond 8:15uur. De twee objecten staan dan zo'n 5° bovende zuidoostelijke horizon, 2,6° van elkaarvandaan. De Zon staat slechts 5° onder dehorizon. De Maan is voor 3% verlicht.Do. 10 jan. (17.32 uur) - Tussen 17:32 en20:04 uur nemen we alle grote Jupitermanenten oosten van de planeetschijf waar. Intoenemende afstand van de planeet staanGanymedes, Io, Europa en Callisto. Jupiterstaat in het oostzuidoosten op een hoogte van45° boven de horizon en de planeet isgemakkelijk te vinden. De Zon staat 17° onderde horizon en het is goed donker.Do. 10 jan. (20.04 uur ) - In de nacht van 10op 11 januari is een overgang van deJupitermaan Ganymedes en van Ganymedes'schaduw over de planeetschijf van Jupitervolledig waar te nemen. De overgang begintom 20:04 uur, op het moment dat Ganymedesde schijf van Jupiter betreedt, en eindigt om1:53 uur, wanneer Ganymedes' schaduw hetJupiteroppervlak weer verlaat. Tussen beidegebeurtenissen in is waar te nemen hoeGanymedes de Jupiterschijf verlaat (om 22:07uur) en Ganymedes' schaduw voor de schijfvan Jupiter verschijnt (23:41 uur).Do. 10 jan. (20.29 uur) - Vanavond is eenovergang van de Jupitermaan Io en van Io'sschaduw over de planeetschijf van Jupitervolledig waar te nemen. Om 20:29 uur zienwe het begin van de overgang op het momentdat Io voor de Jupiterschijf verschijnt, eneindigt om 23:35 uur, op het moment dat Io'sschaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat. Inde tussentijd is te zien hoe Io's schaduw deschijf van Jupiter betreedt (om 21:24 uur) enIo de Jupiterschijf weer achter zich laat (om22:40 uur). Voor het bekijken van eenovergang of een schaduwovergang is eentelescoop met redelijk grote opening nodig.Voor meer details en andere verschijnselen, ziedeze tabel. Van 20:29 tot 21:24 uur zijn Io enGanymedes gelijktijdig zichtbaar op Jupiter'sschijf. Jupiter staat op een hoogte van 58°boven de zuidzuidoostelijke horizon en deplaneet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat37° onder de horizon en het is goed donker.Tussen 21:24 en 22:07 uur zijn Io, Io'sschaduw en Ganymedes zichtbaar op Jupiter'sschijf. Jupiter staat op een hoogte van 59°boven de zuidelijke horizon; de Zon staat 44°onder de horizon. Tussen 22:07 en 23:35 uurzijn Io en Io's schaduw zichtbaar op Jupiter'sschijf.Do. 10 jan. (22.23 uur) - De Galileïsche maanIo staat 10,7” ten noorden van Ganymedes.Vr. 11 jan. (12.23 uur) - De Maan staat 4.8°ten noorden van Mercurius (-0.7m). Dedichtste nadering vindt bij ons plaats op eenhoogte van 16°, maar bij daglicht. Desamenstand is vanuit de Benelux niet ofnauwelijks zichtbaar.Vr. 11 jan. (20.44 uur) - Het is Nieuwe Maan.Vanaf de Aarde gezien staat de Maan indezelfde richting als de Zon, zodat de verrekant van de Maan wordt verlicht en dedonkere kant van de Maan naar de Aardegekeerd is. Daarnaast staat de Nieuwe Maanalleen bij daglicht boven de horizon. Vanwegedeze twee oorzaken kunnen we de Maan opdit moment niet waarnemen. Doordat deMaan zowel minimaal verlicht is, als 's nachtsonder de horizon staat, zijn de dagen rondNieuwe Maan een goed moment om deepsky-

Foto - Een occultatie of bedekking iseen astronomische gebeurtenis diemen kan waarnemen wanneer eenniet-lichtend hemellichaam tussende waarnemer en een verdergelegenlichaam – lichtend door ofwelstraling ofwel weerkaatsing van licht– passeert. Als dit verdergelegenlichaam slechts gedeeltelijk of perio-diek wordt verborgen, noemt mendit rakelingse of scherende occul-tatie (Engels: grazing occultation).Men spreekt van het verschijnsel(immersie) bij het verdwijnen vaneen ster bij bedekking door demaan, of van een satelliet bijbedekking door de planeet.

062

op het oppervlak van Jupiter verschijnt (om23:19 uur) en Io de schijf van Jupiter weerverlaat (om 00:28 uur). Tussen 23:35 en 0:28uur zijn Io, Io's schaduw en Ganymedesgelijktijdig zichtbaar op Jupiter's schijf. Jupiterstaat in het westzuidwesten op een hoogtevan 44° boven de horizon en de planeet isgemakkelijk te vinden. De Zon staat 57° onderde horizon en het is goed donker. Voor hetbekijken van een (schaduw)overgang is eentelescoop met redelijk grote opening nodig.Io's schaduw en Ganymedes zichtbaar opJupiter's schijfVan 0:28 tot 1:31 uur zijn Io'sschaduw en Ganymedes zichtbaar op Jupiter'sschijf. Jupiter staat op een hoogte van 36°boven de westzuidwestelijke horizon, de Zonstaat 58° onder de horizon.Vrijdag 18 jan. (09.56 uur) - Mercurius is inbovenconjunctie en beweegt achter de Zonlangs. De binnenplaneet is nu onzichtbaar,doordat deze zich te dicht bij de Zon bevindt.Mercurius, de Zon en de Aarde staan nu opéén lijn. De planeet wordt niet bedekt door dezonneschijf, maar beweegt er vanaf de Aardegezien langs, 2,0° ten zuiden ervan. Dit is eenmoment waarop een binnenplaneet ver (1,421AE, ofwel 212,6 miljoen km) van de Aardestaat en een kleine schijnbare diameter heeft(4,7”). Mercurius verruilt hiermee de ochtend-hemel voor de avondhemel.Vr. 18 jan. (17.43 uur) - Tussen 17:43 en19:37 uur nemen we alle grote Jupitermanenten westen van de planeetschijf waar. Intoenemende afstand van de planeet staan Io,Europa, Ganymedes en Callisto. Jupiter staatop een hoogte van 48° boven de zuidoostelijkehorizon en de planeet is gemakkelijk tevinden. De Zon staat 14° onder de horizon.Vr. 18 jan. (21.38 uur) - De Maan bedekt πPiscium, een ster van magnitude +5,5 in hetsterrenbeeld Vissen. Om 21:38 wordt de sterbedekt door de onverlichte maanrand en om22:44 komt deze weer tevoorschijn van achterde verlichte rand. In Utrecht staat de Maandan 34°, respectievelijk 25° boven de horizon.De Maan is voor 49% verlicht.Za. 19 jan. (00.45 uur) - De Maan is in defase van Eerste Kwartier. De rechter helft vande Maan is nu verlicht en de Maan is vooral inde avond en vroege nacht zichtbaar. Rond, envooral voor Eerste Kwartier is een goedmoment om het maanoppervlak waar tenemen; Op de grens tussen het verlichte enhet donkere deel van de Maan komt de Zonnet op. De lange schaduwen van de bergen enkraterranden brengen een extra diepte-effectmet zich mee en het maanoppervlak krijgtdaarmee, bekeken door een kijker, eenduidelijk driedimensionaal karakter.Za. 19 jan. (18.56 uur) - Tussen 18:56 en 4:28uur (20/01) staan alle Galileïsche manen tenwesten van Jupiter. Van binnen naar buiten:

Guide

star|

01-201

3objecten waar te nemen. Er vindt in onzestreken geen zonsverduistering plaats, door-dat de Maan 3,8° ten noorden langs de Zonbeweegt.Za. 12 jan. (22.33 uur) - Jupiter's satelliet Iostaat 13,4” ten zuiden van Europa.Zo. 13 jan. - Dit is een goed moment in hetjaar om het sterrenstelsel NGC2403 te zien.NGC2403 is te vinden in het sterrenbeeldGiraffe, heeft een magnitude van 8,4m en zijnschijnbare afmeting bedraagt 17,8’. Dit is eencircumpolair object en staat om 00:50 uur aanhet hoogste punt, op een hoogte van 76°, dusvrijwel in het zenit. Om detail te kunnen zienin een zwakker en contrastarm hemellichaamals dit sterrenstelsel is een redelijke telescoopnodig.Zo. 13 jan. (09.12 uur) - De Maan staat 5,2°ten noorden van Mars (+1,4m). De dichtstenadering gebeurt bij ons 3° onder de horizonen bovendien bij daglicht. De samenstand ismet veel moeite te zien rond 17:15 uur. Detwee objecten staan dan in het zuidwesten,circa 14° boven de horizon, 6,6° van elkaarvandaan. De Zon staat slechts 3° onder dehorizon. De Maan is voor 5% verlicht.Ma. 14 jan. - De maand januari is zeergeschikt om de open cluster M46 te bekijken.De open cluster staat in het sterrenbeeldAchtersteven, heeft een helderheid van 6,1men zijn schijnbare afmeting bedraagt 27,0’. Deopkomst van dit object is om 20:07 uur, deondergang om 05:31 uur en het bereikt zijngrootste hoogte om 00:51 uur, op 23° bovende horizon.Ma. 14 jan. (23.50 uur) - In de nacht van 14op 15 januari is een overgang van deJupitermaan Europa en van Europa's schaduwover de planeetschijf van Jupiter in zijn geheelwaar te nemen. Om 23:50 uur zien we hetbegin van de overgang op het moment datEuropa voor de Jupiterschijf verschijnt, eneindigt om 4:11 uur, op het moment datEuropa's schaduw de Jupiterschijf weer achterzich laat. Tussen beide gebeurtenissen in iswaar te nemen hoe Europa's schaduw op hetoppervlak van Jupiter verschijnt (om 01:46uur) en Europa de Jupiterschijf weer achterzich laat (02:13 uur).Do. 17 jan. (21.09 uur) - Jupiter's satelliet Iostaat 10,5” ten noorden van Ganymedes.Do. 17 jan. (22.18 uur) - In de nacht van 17op 18 januari zijn overgangen van Io en haarschaduw over de planeetschijf van Jupiter inzijn geheel waar te nemen. De overgangbegint om 22:18 uur, op het moment dat Iode schijf van Jupiter betreedt, en duurt tot1:31 uur, wanneer Io's schaduw deJupiterschijf weer achter zich laat. In detussentijd is waar te nemen hoe Io's schaduw

Foto - De bovenstaande hemelkaarttoont de sterrenhemel, met planeten,voor de huidige maand. Met dankaan Orion Optics voor het gebruikvan deze kaart. Bron: Orion.

063

Guidestar|01-2013Io, Europa, Ganymedes en Callisto. Jupiterstaat op een hoogte van 46° boven dewestzuidwestelijke horizon en de planeet isgemakkelijk te vinden. De Zon staat 55° onderde horizon en het is goed donker.Zo. 20 jan. (00.42 uur) - Jupiter's satelliet Iostaat 12,6” ten zuiden van Europa.Di. 22 jan. (00.15 uur) - De Maan bedekt ω 1Tauri, een ster met een helderheid van +5,5min het sterrenbeeld Stier. Om 00:15 uurverdwijnt de ster achter de onverlichte randvan de Maan en om 01:20 komt deze weertevoorschijn, nu aan de verlichte maanrand. InUtrecht staat de Maan dan 38°, respectievelijk28° boven de horizon. De Maan is voor 77%

verlicht.Di. 22 jan. (05.00 uur) - De Maan staat 1,2°ten zuidoosten van Jupiter (-2,2m). Dedichtste nadering vindt plaats op 2° onder dehorizon. De samenstand is te zien rond 4 uur.Het tweetal staat dan boven dewestnoordwestelijke horizon, op een hoogtevan ongeveer 6°, 1,3° van elkaar verwijderd.De Maan is voor 78% verlicht.Di. 22 jan. (11.22 uur) - De Maan staat 3,2°ten noorden van Aldebaran, de helderste stervan het sterrenbeeld Stier (+0,9m). Dedichtste nadering gebeurt onder de horizonvoor een waarnemer in de Lage Landen enbovendien bij daglicht. De samenstand is tezien rond 4 uur, of op 22 januari rond 17:45uur. Het tweetal staat in het eerste geval zo'n

5° boven de westnoordwestelijke horizon, opeen onderlinge afstand van 5,7°. In het tweedegeval staan de twee hemellichamen in hetoostzuidoosten, op zo'n 37° boven de horizon,zo'n 4,7° van elkaar vandaan. De Maan is voorongeveer 80% verlicht.Di. 22 jan. (11.52 uur) - De Maan staat in hetapogeum; het punt van zijn baan om de Aardedat het verst van de Aarde ligt. De afstandtussen de Aarde en de Maan bedraagt 405311km. Door de grotere afstand lijkt de Maan nukleiner aan de hemel te staan dan gemiddeld:29’28,9”. De Maan is wassend, voor 78%verlicht en is met name 's avonds (in hetzuiden) en in de vroege nacht (in het westen)goed te zien. Het kaartje toont de Maan om

21:25 uur in het sterrenbeeld Stier, op 58°boven de horizon, in het zuiden. Met eenverrekijker op een statief zijn kraters te zien,met name op de grens tussen het verlichte enhet donkere deel van de Maan.Do. 24 jan. (01.07 uur) - De ster SAO 94942,een ster met een helderheid van +6,0m in hetsterrenbeeld Orion, wordt bedekt door deMaan. De ster wordt bedekt door de dunneonverlichte rand van de Maan om 01:07 uur.Om 02:14 uur wordt deze weer zichtbaar aande verlichte maanrand. De Maan staat bij deintrede 44° boven de horizon, bij de uittrede isdat 35°, voor een waarnemer in Utrecht. DeMaan is voor 91% verlicht, wat het waar-nemen van de bedekking er niet gemakkelijkerop maakt.

064

Do. 24 jan. (02.36 uur) - De ster 57 Orionis,een ster met een helderheid van +5,9m in hetsterrenbeeld Orion, wordt bedekt door deMaan. Om 02:36 wordt de ster bedekt doorde dunne onverlichte maanrand en om 03:34komt deze weer tevoorschijn van achter deverlichte rand. In Utrecht staat de Maan dan31°, respectievelijk 23° boven de horizon. DeMaan is voor 91% verlicht, wat het nietgemakkelijker maakt om de bedekking waar tenemen.Do. 24 jan. (10.16 uur) - Mars is in hetperihelium van zijn baan. De afstand tot deZon is nu klein en bedraagt 1,381AE, ofwel206,668 miljoen km. Vanaf Mars lijkt de Zoncirca 1,4 maal zo klein als vanaf de Aarde. Deplaneet ontvangt door de grotere afstand totde Zon ongeveer 2,0 maal minder licht enwarmte dan de Aarde.Do. 24 jan. (23.45 uur) - Callisto is inbovenconjunctie met Jupiter. De satellietbeweegt vanaf de Aarde gezien achter Jupiterlangs, maar wordt niet bedekt. Callisto staat5,6” ten noorden van Jupiter's noordpool.Voor meer details, zie deze tabel. Alle manenstaan ten oosten van JupiterTussen 23:45 en0:07 uur (25/01) nemen we alle groteJupitermanen ten oosten van de planeetschijfwaar. Van binnen naar buiten: Io, Callisto,Ganymedes en Europa. Jupiter staat in hetwestzuidwesten op een hoogte van 41° bovende horizon en de planeet is gemakkelijk tevinden. De Zon staat 55° onder de horizon enhet is goed donker.Vr. 25 jan. (00.07 uur) - Vannacht zijnovergangen van Io en haar schaduw over deplaneetschijf van Jupiter volledig waar tenemen. De overgang begint om 0:07 uur,wanneer Io voor de Jupiterschijf verschijnt, eneindigt om 3:27 uur, op het moment dat Io'sschaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat. Inde tussentijd is waar te nemen hoe Io'sschaduw op het oppervlak van Jupiterverschijnt (01:15 uur) en Io de schijf vanJupiter weer verlaat (om 02:18 uur).Vr. 25 jan. (03.10 uur) - Tussen 3:10 en 3:27uur zijn Io's schaduw en Ganymedesgelijktijdig zichtbaar op Jupiter's schijf. Jupiterstaat op een hoogte van 11° boven dewestnoordwestelijke horizon, dus kies eenwaarneemplaats met een vrije blik op dehorizon. De Zon staat 46° onder de horizon enhet is goed donker. Voor het bekijken van een(schaduw)overgang is een redelijk grotetelescoop nodig.Vr. 24 jan. (23.24 uur) - De ster SAO 96985,een ster van magnitude +5,5 in hetsterrenbeeld Tweelingen, wordt bedekt doorde Maan. De ster verdwijnt om 23:24 achterde zeer dunne onverlichte maanrand en komtom 00:13 uur weer tevoorschijn aan deverlichte kant van de Maan. Bij het begin vande bedekking staat de Maan te Utrecht 54°boven de horizon, bij het einde 54°. De Maanis voor 98% verlicht, wat het nietgemakkelijker maakt om de bedekking waar tenemen.Za. 26 jan. (18.35 uur) - Vanavond is eenovergang van de Jupitermaan Io en van Io'sschaduw over de planeetschijf van Jupitervolledig te zien. Om 18:35 uur zien we hetbegin van de overgang wanneer Io voor deJupiterschijf verschijnt, en eindigt om 21:55uur, wanneer Io's schaduw het Jupiterop-pervlak weer verlaat. In de tussentijd is waarte nemen hoe Io's schaduw op het oppervlakvan Jupiter verschijnt (om 19:44 uur) en Io deschijf van Jupiter weer verlaat (om 20:46 uur).Zo. 27 jan. (05.38 uur) - Het is Volle Maan.De Maan staat tegenover de Zon aan dehemel. Hierdoor is de Maan vrijwel de helenacht zichtbaar. De verlichte kant van de Maanis naar de Aarde gekeerd. Hoewel de VolleMaan veel opvallender is dan iedere anderemaanfase, is dit niet het beste moment om deMaan waar te nemen. Voor een waarnemer inhet midden van het deel van de Maan datnaar de Aarde toe gekeerd is staat de Zon inhet zenit, en doordat het zonlicht vanuit derichting van de Aarde komt zien we vanaf deAarde geen schaduwen, zodat er nauwelijks

contrast is. Daarnaast is de Volle Maan eenstoorzender bij het waarnemen van zwakkereobjecten aan de sterrenhemel.Zo. 27 jan. (21.00 uur) - De ster κ Cancri, eenster met een helderheid van +5,2m in hetsterrenbeeld Kreeft, wordt bedekt door deMaan. Om 21:00 wordt de ster bedekt doorde verlichte maanrand en om 22:03 komt dezeweer tevoorschijn van achter de zeer dunneonverlichte rand. In Utrecht staat de Maan dan24°, respectievelijk 33° boven de horizon. DeMaan is voor 99% verlicht, wat hetwaarnemen van de bedekking erg lastigmaakt.Ma. 28 jan. (19.03 uur) - Vanavond is eenverduistering in de schaduw van Jupiter eneen bedekking van Ganymedes voor een grootdeel te zien. De verschijnselen beginnen om19:03 uur met het einde van de bedekking, ophet moment dat Ganymedes van achter deplaneet tevoorschijn komt, en eindigt om23:51 uur, op het moment dat Ganymedesweer tevoorschijn komt vanuit Jupiter'sschaduw. Tussen beide gebeurtenissen in is tezien hoe Ganymedes in Jupiter's schaduwverdwijnt (21:35 uur).Di. 29 jan. (07.32 uur) - De ster 19 Sextantis,een ster van magnitude +5,8 in hetsterrenbeeld Sextant, wordt bedekt door deMaan. Vanuit Utrecht is alleen het begin vande bedekking zichtbaar; de ster verdwijnt om07:32 achter de verlichte maanrand, 11°boven de horizon. De Maan is voor 95%verlicht, wat het niet gemakkelijker maakt omde bedekking waar te nemen.Wo. 30 jan. (12.37 uur) - Jupiter is stationairin ecliptische lengte. De planeet keert zijnbewegingsrichting langs de ecliptica om engaat weer in de gangbare richting bewegen.Dit is het einde van Jupiter's oppositielus en deplaneet wordt nu langzaam minder goedzichtbaar. De planeet is op dit moment metname 's avonds goed zichtbaar, maar iederedag een beetje korter doordat de planeetsteeds vroeger ondergaat. Jupiter is met hetblote oog als een opvallend heldere “ster” aande hemel zichtbaar. Al met een verrekijker (opstatief) zijn de vier grote Galileïsche manen tezien. Met behulp van een telescoop kunnen debandenstructuur en de Grote Rode Vlek vande reuzenplaneet worden waargenomen. Ookzijn dan overgangen, verduisteringen enbedekkingen van de jupitermanen te zien. Dehelderheid van Jupiter bedraagt -2,1m, zijnschijnbare diameter is 43,1”. We vinden deplaneet in het sterrenbeeld Stier. Gebruik dezehemelkaart om de planeet op te zoeken. Voormeer informatie over de positie enzichtbaarheid van de planeet, zie hethoofdstuk Jupiter.Wo. 30 jan. (22.51 uur) - In de nacht van 30op 31 januari zijn een bedekking door deplaneetschijf van Jupiter en verduistering vanEuropa bijna helemaal waar te nemen. Debedekking begint om 22:51 uur, op hetmoment dat Europa achter de schijf vanJupiter verdwijnt, en duurt tot 3:44 uur,wanneer Europa weer tevoorschijn komtvanuit Jupiter's schaduw. Tussen beidegebeurtenissen in is waar te nemen hoeEuropa van achter de planeet tevoorschijnkomt (01:17 uur).Do. 31 jan. (18.05 uur) - Tussen 18:05 en1:58 uur (01/02) staan alle Galileïsche manenten oosten van Jupiter. Van binnen naarbuiten: Io, Ganymedes, Europa en Callisto.Jupiter staat in het zuidwesten op een hoogtevan 52° boven de horizon en de planeet isgemakkelijk te vinden. De Zon staat 42° onderde horizon en het is goed donker.Op zoek naar meer efemiriden, sterrenkaarten,baangegevens, deep-sky objecten, enz... Raad-pleeg dan de uitgebreide Deep-sky interactiefrubriek op de welbekende Spacepage website.Gu

idesta

r|01-

2013

EEvvoolluuttiiee bbiijj MMaarrss OOnnee

Foto - Autonome rovers, zoals hier-boven weergegeven, zouden ge-bruikt worden voor de verkenningvan het omliggende landschap, hetnemen van stalen alsook voor hettransporteren van goederen voor deastronauten.Meer informatie :www.mars-one.com

065

Guidestar|01-2013Artikel

Redactioneel

Mars One heeft besloten haar bedrijfsvorm omte zetten naar een stichting en zal daaromzonder winstoogmerk mensen naar Marsbrengen. In 2023 wil Stichting Mars One deeerste vier mensen op Mars laten landen. Elketwee jaar daarna landt nog een groep van vier.Sinds de lancering van de website in juni 2012heeft Mars One meer dan 850.000 uniekebezoekers gehad. De organisatie ontvingduizenden e-mails, waaronder meer danduizend aanmeldingen van mensen die naarMars willen gaan – terwijl het selectie-programma nog helemaal niet gestart is. Ookkreeg Mars One honderden e-mails vanmensen die hulp aanbieden, of een donatiewillen doen om Mars One te helpen haar doelte bereiken. Verder wordt Mars Onebelangeloos geholpen door een grote groepadviseurs en ambassadeurs, onder wie eenastronaut, een Nobelprijswinnaar en weten-schappers van de NASA.Deze spontane betrokkenheid van mensen vanover de hele wereld inspireerde Mars One alsstichting verder te gaan. Bas Lansdorp,medeoprichter en directeur van Mars One:“Een stichting representeert veel beter hoe hethele Mars One-team dit project beleeft en hoemensen van over de hele wereld ons planhebben omarmd, zelfs in dit vroege stadium.We ontvangen dagelijks zoveel enthousiasteen hartverwarmende e-mails, mensen die onseen donatie willen aanbieden, of mensen dieons op andere manieren willen helpen. Alsstichting laat Mars One zien dat de reis naarMars een avontuur is waar iedereen bijbetrokken kan zijn en iets aan kan bijdragen.”In de eerste helft van 2013 start Mars One deastronautenselectie, een zoektocht naar debeste kandidaten voor de missie naar Mars.Het wordt een wereldwijde zoektocht,waarvoor mensen van over de hele wereld zichkunnen aanmelden. Stichting Mars One zaleigenaar worden van de basis op Mars en detrainingsfaciliteiten op aarde. Daarnaast zalMars One de werkgever zijn van de

astronauten als ze trainen voor de missie enwanneer ze op Mars zijn.Arno Wielders, medeoprichter en technischdirecteur van Mars One: “Al twintig jaardroom ik ervan mensen naar Mars te brengen.Uit het succes van Mars One blijkt dat ik hierniet alleen in sta; we kregen e-mails vanmensen uit 50 verschillende landen. Mensenuit 37 verschillende landen hebben onzemerchandise gekocht om te laten zien dat zeMars One steunen. Wat hun achtergrond ookis, mensen kijken uit naar een evenement datwe allemaal kunnen ondersteunen, eenoptimistisch moment dat alle mensen opaarde een beetje dichter bij elkaar brengt.”

Mars One heeft al sponsors van over de helewereld. Vanaf vandaag accepteert StichtingMars One ook donaties zodat mensen kunnenbijdragen aan de volgende grote stap van demensheid. De donaties worden gebruikt voorde dagelijkse gang van zaken bij Mars One,voor contracten met de leveranciers van MarsOne en om de astronautenselectie voor tebereiden.

AAPPOODD -- CCuurriioossiittyy bbiijjrroottssnneesstt oopp MMaarrss

066

Rubriek

APOD - Astronomy Picture Of the DayWat bevindt er zich in deze gladde bodem opMars? Eind oktober stopte NASA's rollendelaboratorium Curiosity op zijn ontdekkingsreisin de Galekrater bij een plek die Rotsnest werdgedoopt.Rotsnest is de groep stenen die links boveninde bovenstaande afbeelding zichtbaar is —net links van Curiosity's mast. Een bijzonderglad stukje bodem, Zandverstuiving genaamden eveneens links van het mobiele labora-torium, had de aandacht getrokken als hetwaarschijnlijke gevolg van door de straffeMarswind voortgeblazen stof dat in de luwteachter Rotsnest neerdwarrelde.De bovenstaande afbeelding, een digitaalaaneengeregen mozaïek van 55 afzonderlijkeopnamen waaruit een uitgestrekte robotarmdigitaal werd verwijderd, toont een deel van

Mt. Sharp rechts op de achtergrond, en,vreemd genoeg, vrijwel het hele laboratoriumzelf. Curiosity schepte meerdere zandmonstersuit Zandverstuiving in zijn Chemistry andMineralogy Experiment (CheMin) en SampleAnalysis at Mars (SAM) laboratorium voor eengedetailleerde analyse.Aanvankelijk leek in de bodem een kleinehoeveelheid één koolstofatoom bevattendorganisch materiaal aanwezig te zijn, waarvande oorsprong onduidelijk is. Hoewel datorganische signaal wellicht gewoon van deAarde afkomstige verontreinigingen betreft inhet instrument, leidde de mogelijkheid dat hetvan Mars zelf afkomstig was tot aanzienlijkeophef en een voortijdige persconferentie.Bron: NASA, JPL Caltech, MSSS en MAHLI.

Guide

star|

01-201

3

Info - Rolf Jansen werktaan de School of Earth andSpace Exploration van deArizona State University(College of Liberal Arts & Sciences)waar hij werkt aan hoge-resolutie H-alpha en UV-R beeldmateriaal vannabijgelegen sterrenstelsels verkre-gen door GALEX, HST en Spitzer. Hijis tevens, sinds 2005, de vertalervan de Nederlandse APOD editie.Meer informatie :www.apod.nl

067

Guidestar|01-2013

Wat is Curiosity ?Het Mars Science Laboratory (MSL) is een rover(onbemande verkenner) die onderzoek doetop Mars. Meestal wordt de naam Curiositygebruikt. De Curiosity gaat bodemmonstersanalyseren op het mogelijke voorkomen vanleven in het verleden. De landingsplaats isuitgekozen op basis van recente satellietfoto'sdie in die omgeving sporen van water latenzien. Het voertuig is ongeveer drie keer zogroot als de twee Mars Exploration Rovers diein 2004 een succesvolle missie uitvoerden.De lancering stond oorspronkelijk gepland inoktober 2009. Wegens diverse problemen bijde ontwikkeling werd de lancering uitgesteld.De lancering vond plaats op 26 november2011 vanaf het Cape Canaveral Air ForceStation in Florida.

Op 6 augustus 2012 rond 7.30 uur Midden-Europese Tijd landde Curiosity op Mars. Delandingsplaats was gekozen in de contourenvan een rivierbedding, op een plaats waardeze zich verbreedt. Verder was delandingsplaats in de buurt van een vulkaangekozen, omdat daar de kans om sporen vanleven te vinden het grootst wordt geacht. Op27 september 2012 stuurde de Curiosity foto'snaar de Aarde, waaruit bleek dat er eens opMars water moet hebben gestroomd: kiezel-stenen waren op een manier geërodeerd dieerop wees dat zij lang in stromend waterhadden gelegen.De Curiosity heeft zes wielen, een robotarm encamera's die op manshoogte geïnstalleerd zijn.Het kan zich 5 tot 20 kilometer van zijnlandingsplaats verwijderen. Het is de bedoe-ling dat het een Mars-jaar in bedrijf blijft.

Kortnieuws

Naast Facebook is Twitter ongetwijfeld ’s werelds meestbekende en gebruikte sociaalnetwerksite. Via dezeinternetdienst kunnen gebruikers berichten gratis dewereld insturen van maximaal 140 tekens lang. Doordatmen via Twitter zeer makkelijk op de hoogte kan blijvenvan het laatste nieuws wordt deze dienst ook intensiefgebruikt door ruimtevaartorganisaties, ruimtevaardersen zelfs ruimtesondes. Wereldwijd zijn er meer dan 500miljoen gebruikers van de sociaalnetwerksite Twitter. Degrote voordelen van deze dienst is dat het helemaalgratis is, je op zeer korte tijd een grote groep gebruikerskan bereiken en het heel gebruiksvriendelijk is. Om meete blijven met hun tijd en om iedereen op de hoogte tekunnen brengen van hun laatste ontwikkelingen enactiviteiten hebben ook alle grote ruimtevaart-organisaties en ruimtevaartbedrijven hun eigen Twitter-account. Daarnaast sturen ook tal van ruimtevaarders,wetenschappers en zelfs ruimtesondes ‘tweets’ dewereld in zodat iedereen op de hoogte kan blijven vanhun missies, werkzaamheden of ontdekkingen. Zo kan jeruimtevaarders op de voet volgen via Twitter die levenen werken aan boord van het internationaalruimtestation ISS en kan je op de hoogte blijven van delaatste ontdekkingen afkomstig van tal van onbemanderuimtesondes of satellieten in een baan om de Aarde.Onderstaand overzicht bevat meer dan 100 links naarinteressante Twitter-account met als centraal thema‘ruimtevaart’. Het enige wat je moet doen is inloggenmet je eigen account op Twitter en je abonneren(Volgen) op diverse links via www.spacepage.be !De Japanse ruimtesonde Akatsuki, die door 'motorpech'in december 2010 zijn reisdoel – de planeet Venus –miste, krijgt wellicht een herkansing. Met behulp vanzijn kleine stuurraketten kan hij over drie jaar alsnog ineen omloopbaan om Venus worden gemanoeu-vreerd.Of de 300 miljoen kostende ruimtesonde tegendie tijd nog functioneert, is overigens nog maar devraag. Sinds Akatsuki twee jaar geleden langs Venusvloog, volgt hij een baan die hem dichter bij de zonbrengt dan de bedoeling was. Dat resulteert in tempe-raturen die schadelijk kunnen zijn voor zijn appara-tuur.Mocht Akatsuki de komende zes naderingen vande zon weten te overleven, dan kan hij in november2015 alsnog in een omloopbaan om Venus wordengebracht. Dat zal dan niet de aanvankelijk geplandeellipsbaan met een omlooptijd van dertig uur zijn, maareen veel langgerektere baan met een omlooptijd vaneen week. Bron: EE / 27-12-2012.In samenwerking met Uitgeverij Moon, heeft deNederlandse Onderzoekschool voor Astronomie (NOVA)een Nederlandstalige iPad-game voor kinderenuitgebracht: Planetenreis. De educatieve game voertkinderen mee op een spannende ontdekkingsreis langsde planeten van ons zonnestelsel.De speler reist viaeen schaalmodel van ons zonnestelsel van planeet naarplaneet om er objecten te verzamelen. De objecten zijnnodig om opdrachten te kunnen uitvoeren op de achtsteen- en gasplaneten, de maan én dwergplaneetPluto. Spelenderwijs leert het kind over de eigen-schappen van de planeten en de afstanden in hetzonnestelsel. Einddoel van de missie: breng ijs vanPluto naar de aarde!De game is gebaseerd op deNOVA-digibordles Zon & Planeten en op de kinder-boeken over het zonnestelsel van sterrenkunde-journalist Govert Schilling. De game biedt niet alleeneen spannende reis door het heelal, maar ook eenencyclopedie met daarin interessante weetjes overonze planeten. Het spel is geschikt vanaf zes jaar.

Een krachtige Europese Ariane 5 draagraket heeft op19 december 2012 vanuit Frans-Guyana in Zuid-Amerika met succes twee communicatiesatellieten inde ruimte gebracht. Dit was de zevende maal datEuropa in 2012 een Ariane 5 raket lanceerde en wasmeteen ook de tiende maal dat er in 2012 vanuitFrans-Guyana een raket werd gelanceerd. De 53 meterlange Ariane 5 ECA draagraket vertrok om 22u49Belgische tijd vanop het ELA 3 lanceercomplex op hetCentre Spatial Guyanais. Tijdens de eerste minuten vande lancering verbruikt elke Ariane 5 raket meer dan vijfton brandstof per seconde. Zoals tijdens elke lanceringwerden de twee booster-raketten twee minuten entwintig seconden na de start van de lanceringafgestoten waarna de raket met zijn twee satellietensteeds hoger begaf met behulp van zijn Vulcain 2raketmotor van de onderste rakettrap. Ongeveer zevenminuten na de start van de lancering werd de onderstetrap afgestoten en nam de Etage SupérieurCryogénique-A (ESC-A) rakettrap het over. Deze tweedetrap maakt gebruik van van een cryogene brandstofmixvan vloeibare waterstof en vloeibare zuurstof. Bovenopdeze tweede rakettrap bevindt zich het vrachtruim metdaarin de twee satellieten. Alles samen bracht dezeAriane 5 ECA raket 8,6 ton aan vracht in de ruimte(inclusief adapter die zich tussen de twee satellietenbevindt). De eerste satelliet werd zoals voorzien 24minuten na de start van de lancering uitgezet in eentijdelijke baan om de Aarde. Dit was de 211de maaldat een Europese Ariane raket gelanceerd werd vanuitFrans-Guyana. Sinds december 2002 was dit ook de53ste succesvolle missie van een Ariane 5 raket. Deeerste satelliet die werd uitgezet, was de Britse Skynet-5D kunstmaan. Deze 4,7 ton zware satelliet werd inopdracht van het Britse ministerie van defensiegebouwd door het ruimtevaartbedrijf Astrium op eenEurostar-3000S platform. Skynet-5D zal de volgendevijftien jaar gebruikt worden voor militaire communi-catiedoeleinden voor zowel het Britse leger alsook voorstrijdkrachten van Portugal, Australië en de VerenigdeStaten. Het Britse Skynet-5 programma bestaat uit viercommunicatiesatellieten waarvan de eerste drie tussenmaart 2007 en juli 2008 in de ruimte gebracht werdendoor eveneens Europese Ariane 5 raketten. De tweedesatelliet, MEXSAT 3, werd twaalf minuten na deSkynet-5D kunstmaan uitgezet. MEXSAT 3, ook wel'Mexsat Bicentenario' genoemd, werd in opdracht vanhet Mexicaanse Secretaria de Communicaciones yTransportes gebouwd door het Amerikaanse ruimte-vaartbedrijf Orbital Sciences Corporation (OSC) op eenStar-2.4 platform. Deze 3 ton zware satelliet werduitgerust met 12 C-band en 12 Ku-band transpondersen zal in Mexico de volgende vijftien jaar gebruiktworden voor tal van communicatiedoeleinden. Hetvolledige MEXSAT programma bestaat uit tweecommunicatiesatellieten bestemd voor mobiele telefo-nie en één kunstmaan voor algemene communicatie-doeleinden. Het Amerikaanse lucht- en ruimtevaart-bedrijf Boeing zal de twee satellieten voor mobieletelefonie bouwen. Het complete MEXSAT programmamoet tot 2028 operationeel blijven. Beide satellietendie tijdens deze lancering in de ruimte gebrachtwerden, werden uitgezet in een tijdelijke geostatio-naire overdrachtbaan (249 km x 35 777 km). Devolgende dagen/weken moeten de kunstmanen zich opeigen kracht tot in een geostationaire baan begeven.Meer up-to-date nieuws :www.spacepage.be

kerst- en nieuwjaarsarragement : CosmodromeVan zondag 16 december 2012 tot en met zondag 6 januari 2013 kan je een Kerst cosmodromearrangement boeken: geniet eerst van een Cosmodromeshow en laat je daarna verwennen in het"Eetcafé Kattevenia"!Maak jouw keuze uit de beschikbare data, uren en Cosmodromeshows. Eetcafé Kattevenia vind jerechts van de parking binnen het Blosodomein. Ze zijn gesloten op 24, 25 en 31/12 en op 1/1 zijnze geopend vanaf 13u. Je kan kiezen uit warme chocomelk of koffie met versnapering, of voorglühwein met een worstenbroodje.

Datum - Tot 6 januari 2013. Vanaf 13.00 uur. Toegang: Onbekend.Locatie - Cosmodrome - Planetariumweg 18-19 te 3600 Genk. www.cosmodrome.be - cosmodrome@genk.be. 069

Guidestar|01-2013

Herma

nHend

erickx

CCoommmmeerrcciiëëllee rruuiimmtteevvaaaarrtt ((22//22))

070

Serie

Mensen per commercieelvoertuig naar het ISS.Terwijl het vrachtvervoer naar en van het ISSop commerciële basis stilaan vorm krijgt, wilde NASA verder gaan. Drie bedrijven kregengeld van de NASA om mensen naar en van hetISS te brengen.Het zal niet verbazen dat SpaceX één van dedrie is. De Dragon, met zijn drukcabine is vanbegin af ontworpen om tot 7 mensen tevervoeren. Verder werkt Boeing, uit dedeelstaat Washington, ook aan een cabine, deCST-100. De eerste bemande vlucht wordtgepland naar het einde toe van 2016.De derde firma is Sierra Nevada Corporation inde deelstaat Nevada. Sinds het einde van dejaren ’90 heeft het bedrijf belangstelling voorde bemande ruimtevaart. Sierra Nevada werktaan de “Dream Chaser”, die wat weg heeftvan een mini-shuttle en gelanceerd zal wordenmet één van de bestaande raketten uit deAmerikaanse inventaris.De “Dream Chaser” is een “lifting body”, eenvliegtuig waarvan de romp zo gemaakt is dater bij de terugkeer in de atmosfeer liftontstaat, dus zeg maar zuigkracht , waardoorde Dream Chaser als een zweefvliegtuig opeen vliegveld kan landen. Het is niet bekendwanneer het zijn eerste vlucht zal maken.Ondermeer de NASA heeft al met dergelijke“lifting bodies” geëxperimenteerd, maar het isbij experimenten en proefvluchten gebleven.De shuttle daarentegen was geen “liftingbody”.

Guide

star|

01-201

3

Behalve die drie is er nog “Blue Origin” datook geld van de NASA krijgt, zij het in eenandere context. Het mysterieuze “Blue Origin”uit de deelstaat Washington is opgericht doorde stichter van de Internet-winkel “Amazon”.Bij “Blue Origin” wordt in de allergrootstediscretie gewerkt aan “New Shepherd” eenvolledig herbruikbaar ruimteschip voorbemande suborbitale vluchten te lancerenvanop een eigen basis in het westen van Texas.

Als “Blue Origin” in zijn opzet slaagt danwordt zonder meer een revolutie in deruimtevaart. “New Shepherd” wordt een"VTVL” of “Vertical Take-off &Landing Vehicle”,dus Vertkaal vertrekken en - Landen”. Zowelde raket als de cabine, die samen “NewShepherd” vomen, zullen opnieuw kunnengebruikt worden. Helemaal nieuw is dat ideeniet. Rond het midden van de jaren ’90 werktehet toenmalige McDonnell Douglas aan deDC-X of Delta Clipper Experimental. Maarverder dat project kwamletterlijk haast nietvan de grond.

Info - Herman Henderickxversloeg 40 jaar lang deruimtevaart voor de BRT,dan BRTN, tenslotte VRT,eerst als freelance correspondent inHouston en New York, dan alspersoneelslid van de radioredactievan de openbare omroep. Sinds 1september 2007 is hij met pensioen,maar volgt de buitenaardse activitei-ten van de mens nog altijd op devoet. Hij publiceerde ”Mens op deMaan” en met zijn collega’sBoudewijn Van Spilbeeck en TijsMauroo “Het Ruimtedagboek vanFrank De Winne”

Foto - De Dream Chaser is eencommerciële Amerikaanse ruimte-veer in ontwikkeling. Het ruimte-vaartuig zal naar verwachting pri-mair gebruikt worden om passagiersen vracht te vervoeren van en naarhet internationale ruimtestation ISS.Daarnaast zal de Dream Chasermogelijk ook gebruikt worden voortransport naar andere ruimtevaar-tuigen in een baan rond de Aarde,zelf dienen als ruimtestation, ofgebruikt worden voor ruimtetoe-risme. Bron: SNCSPACE.Meer informatie :http://sncspace.com

Foto - Excalibur Almaz, het ruimte-vaartbedrijf van het Engelse Isle ofMan, heeft een vloot van zesRussische ruimtetuigen waar hetbinnen enkele jaren mensen meenaar de ruimte wil sturen. Je moet erslechts 100 miljoen pond voorbetalen. Het plan is om de RRV’s - inprincipe niets meer dan eenruimtetaxi - te laten docken met eenruimtestation in Low Earth Orbit. Diecombinatie wordt dan gebruikt alseen transportsysteem naar de maan,naar asteroïden en naar openruimte. Bron: Excalibus Almaz.Meer informatie :www.excaliburalmaz.com

071

Guidestar|01-2013Een Almaz wordt gekoppeld aan een Saljoetom voor wat ruimte en comfort te zorgen, Dedriekoppige bemanning zit bij de lancering ende landing in Almaz. Tijdens de vlucht stappenze over naar de ruimere Saljoet. Op die manierwil de firma betalende klanten rond de maanen terug naar de aarde laten vliegen. Deterugkeer in de atmosfeer tegen 40.000 km/uzou Almaz moeten aankunnen, want indertijdheeft de voorloper van de huidige Sojoez –onder de naam “Zond” - een paar keer eengeslaagde duik in de atmosfeer gemaakt naeen (onbemande) reis om de maan.

De eerste vertrekdatum zou in 2015 vallenvoor wie 150 miljoen dollar neertelt. Maar eris een minuscuul probleem: EAI heeft zelf ophet Eiland Man geen raket voor de lanceringen de firma bewaart het diepste stilzwijgenover waar het een geschikte raket kan vastkrijgen.

Blue Origin heeft in het najaar van 2012 zonerveel details enkele vorderingen bekendgemaakt. Een raketmotor op vloeibarewaterstof en zuurstof voor de VTVL en dereddingsmotor voor de bemande cabine zijnmet succes getest. Maar hoe ver het staat methet globale project is voor de buitenwereldalles behalve duidelijk. De firma werkt ook aaneen cabine voor vracht en astronauten (tot 7man samen) die de vorm heeft van tweekegels die tegen elkaar zijn geplakt. Eventueelkan die cabine ook dienen als reddingssloepvoor de bemanning van het ISS. Maar meer iser niet over geweten.Wel is bekend dat Blue Origin niet mee dongtnaar de financiering voor de tweede fase vansubsidies van de NASA voor bemandevluchten. SpaceX, Boeing en Sierra Nevadakregen wel geld toegewezen. Of Blue Origindesondanks verder blijft werken aan NewShepherd is niet bekend.Mogelijk levert Blue Origin zijn reddingsmotoraan SpaceX, Boeing of Sierra Nevada. Dereddingsmotor van Blue Origin is in zoverrrespeciaal dat het geen trek-reddings raket iszoals bij Sojoez, Mercury of Apollo, maar eenduw-reddingsraket die onder de cabine zit,zoals bij het het Gemini-programma. Zo’nduw-reddingsraket heeft het voordeel dat ieook kan gebruik worden als lanceertrap,m.a.w. tijdens de eerste seconden van devlucht is het een reddingstrap, eens buiten deatmosfeer kan een duw-reddingsraketgebruikt worden als een tweede trap van deraket. Dubbel gebruik, dus besparing.Opvallend in het hele verhaal tot nu toe is datalleen Amerikaanse ondernemingen concreteplannen hebben. Alleen het Duits-Franse EADSheeft intenties om zich aan commerciëlebemande ruimtevaart te wagen, maar verderdan de tekenplank is het lucht- en ruimtevaartbedrijf nog niet gekomen.

Met Excalibur Almaz rond de Maan ?Voor de mensen met een flinke bankrekeningis een sprong naar de grens van de ruimte ofeen bezoekje aan het ISS op termijn misschienwat saai. Waarom niet rond de maan vliegen,zoals Apollo 8 in 1968 deed?Een Britse onderneming op het Eiland Man,“Excalibur-Almaz Incorporated” (EAI) heefttwee afgedankte exemplaren van het Sovietruimtelab Saljoet op de kop kunnen tikken,technologie uit de jaren ’80; en vier nooitgebuikte Almaz ruimtecabines, de militaireversie van de Sojoez cabine, al heeft de Sojoezin de loop der jaren een aantal verjongings-kuren ondergaan die Almaz niet heeft gekend.

072

Foto - OTRAG werd in 1975 gestichtdoor Lutz Kayser. Zijn doel was hetontwikkelen en produceren van eenandere en goedkopere manier omsatellieten in een baan om de aardete brengen. Een bekende mede-werker was Kurt Debus. Deze manheeft meegewerkt aan het ontwik-kelen van de V2. Hij was ook verant-woordelijk voor het Apollopro-gramma. OTRAG kreeg steun van deDuitse overheid om een alternatiefte bedenken voor de dure systemenvan de NASA en de ESA. Er was eenbijzondere band tussen het bedrijfen de toenmalige president vanZaïre, Mobutu Sese Seko. In 1977kreeg OTRAG van Mobutu namelijkhet recht om een gebied in Zaïre vanwel honderdduizend vierkante kilo-meter groot te gebruiken als experi-menteerruimte.

En, zoals het gezegde gaat, er is altijd weliemand die meer biedt. Het Amerikaans bedrijfGolden Spike wil namelijk mensen op de maanlaten landen (en weer terugbrengen...). Deaankondiging kwam er uitgerekend één dagvoor de 40 ste verjaardag van de lancering vanApollo 17, de laatste bemande landing op demaan tot nu toe.

Behalve intenties heeft Golden Spike weinigconcreets te tonen. Het wil de raketten voorde vlucht kopen bij de huidige fabrikanten.Maar een maanlander en ruimtepakken vooreen excursie op het maanoppervlak moetennog gemaakt worden. Dat zou tegen 2020kunnen tegen een ontwikkelingskost van 7 tot8 miljard dollar. Golden Spike wil drieproefvluchten maken om dan bij elke nieuwevlucht twee mensen op de maan te latenlanden.Zo’n vlucht zou beginnen met het plaatsenvan de onbemande maanlander in een baanom de maan en een rakettrap in een baan omde aarde. Een cabine met de twee passagiersvolgt en koppelt zich in een baan rond deaarde aan de rakettrap voor de vlucht naar demaan en een rendez-vous met hunmaanlander. De reizigers stappen over op demaanlander, dalen af naar het oppervlak,drukken hun laarzen in het maanstof en kerenterug naar hun ruimtetuig voor de vlucht naarde aarde.De twee passagiers hoeven geen beroeps-astronauten te zijn, de hele vlucht wordtgeautomatiseerd en gecontroleerd vanop deaarde. De prijs van één ticket heen-en-terugzou 750 miljoen dollar bedragen. Hoe hetafloopt weten we in 2020, of later, of nooit....

En de commercie kijktal verder dan de maan.Van de zomer (2012) maakte de AmerikaanseStichting B612 bekend dat het vanaf 2017 -2018 “Sentinel” ruimtetelescopen wil lancerenom planetoïden op te sporen die de aardekunnen bedreigen.De onderneming – Amerikaans, wat dacht U –“Planetary Resources” (oorspronkelijk “Arkyd”)uit de deelstaat Washington, gaat nog eenheel eind verder. Vanaf 2014 zouden opeen-volgende versies “Arkyd” ruimtesondesworden gelanceerd. Eerst om uit te zoeken ofer in de buurt van de aarde planetoïdenvoorbij komen die waardevolle grondstoffenbevatten. De volgende reeks “Arkyd” zou danplanetoïden van nabij onderzoeken omuiteindelijk aan mijnbouw te doen op eenplanetoïde, zo rond 2020.“Planetary Resources” denkt in de eersteplaats aan het winnen van... water. Debestanddelen kunnen namelijk gebruiktworden als raketbrandstof. Maar de firmaheeft ook belangstelling voor edele en / ofzeldzame metalen zoals ruthenium, rhodium,palladium, osmium, iridium en platina.

Hoe je aan mijnbouw kan doen op eenhemellichaam met bijzonder kleine zwaarte-kracht, is nog niet toegelicht. Landen op eenplanetoïde is op zich al geen klein bier, het isnog maar twee keer (op Eros door NEAR vande NASA en op Itokawa door de JapanseHayabusa) geprobeerd en zonder grootsucces. En hoe “de opbrengst” op – of zelfsmaar in de buurt – van de aarde zal wordengebracht, wordt ook bedekt met de mantelder discretie.Wat te denken?

De voorbije paar jaar en zeker de voorbijemaanden doken bedrijven en ideeën haast uithet niets op om de ruimte commercieel tegelde te maken. Bovenstaand overzicht heeftdan ook niet de pretentie volledig te zijn.Het ruimtetoerisme kan voor veel geld, veelpersoonlijke tevredenheid opleveren. Maar inwelke mate het zal bijdragen tot de exploratievan de ruimte is zeer de vraag, al sloven deinitiatiefnemers zich uit om ook het potentieelvoor wetenschappelijk onderzoek teonderstrepen, maar zonder of hooguit eenminimale concrete invulling.En wat als er iets dramatisch verkeerd gaat?Hoe lang zou dat project nog kunnen voortgezet worden?Eigenlijk is alleen het COTS programma van deNASA voor de bevoorrading van het ISS eeninitiatief dat kans op slagen heeft en dat dekostprijs voor dergelijke vluchten zal drukken.Alle andere projecten zijn – tot het bewijs vanhet tegendeel - veel geblaat, weinig wol. Ofanders geformuleerd: ze bieden fraaiewebsites, maar met weinig inhoud.Opvallend toch dat de meeste initiatievenuitgaan van bedrijven in de VS. Dat wijst nietnoodzakelijk op een doorbraak of op eengroeiende overtuiging dat er in en met deruimte zaakjes te doen zijn. De Amerikanenhebben de mogelijkheid om hun belastingente drukken door risicovolle investeringen inhoog technologische projecten. Als het luktdan pikken de geldschieters een dikke bonusmee, als het mislukt is hun belastingaanslageen stuk lager.

En mooipraters die een flinke “return oninvestment” voorspiegelen, vinden altijd welgeïnteresseerden. Zo iets hebben we in dejaren ’80 van de vorige eeuw al een keermeegemaakt, maar dan in Europa en meerbepaald met Duitse geldschieters. Wieherinnert zich OTRAG nog? Door het bundelenvan enkele oer-simpele raketten wou OTRAGsatellieten kunnen lanceren. Er is zelfs eenproeflancering (maar zonder kunstmaan)geweest vanuit het Congolese (toen “Zaïrese”)Katanga. Maar uiteindelijk heeft het niksopgeleverd.Het Vlaams gezegde “Eerst zien en dangeloven” lijkt in deze materie aangewezen.

Guide

star|

01-201

3

073

Guidestar|01-2013

FilipFey

s

SStteerrrreennkkaaaarrtt pprrooggrraammmmaa''ssEEeenn oonnmmiisskkeennbbaarree uuppggrraaddee

074

Rubriek

-Saste

riaond

erdest

erren

Astronomie en sterrenkaarten zijn onafschei-delijk van elkaar. Die gene onder ons die zichverder willen verdiepen in astronomie, zullenonvermijdelijk geconfronteerd worden metsoftware programma's over allerhande items.Een daarvan is het bereken en weergeven vansterrenkaarten voor een gegeven datum enuur.Op het Internet zijn tegenwoordig heel watsterrenkaart programma's te downloaden.Zowel gratis als betalende. De ene al beter dande andere maar dit is dan persoonlijkgebonden aan de noden van de gebruiker. Dusvoor mij was die aanpassing onvermijdelijk.Als ik verder het heelal wilde binnendringen,en de wonderen die vele lichtjaren weg warenaanschouwen, was een degelijke sterrenkaarteen nood.Jaren terug, ergens in 1985 heb ik mijn eerstesterren atlas aangekocht. Software pakkettenzoals nu waren nog niet zo veelvuldig aan-wezig.Voor ik de Sky-Atlas aankocht van Will Tirion,was de enige hulp de astronomischeverenigingen en de bibliotheken. De biblio-theek was vooral handig (nu nog) daar erenkele astronomische tijdschriften voorhanden waren en als ook heel wat literatuurover astronomie. Dus kopiëren was in bij hetvinden van observeerbare objecten en de daarbijhorende sterrenkaartjes met hun locatie.Onderling werd er ook via brief wisselingschetsen en kaartjes uitgewisseld zo dat wetoch op de hoogte bleven van wat reilde enzeilde onder de amateur astronomen. Hetgebruik van de Sky-Atlas opende een nieuwvenster op het heelal, de 11cm Newton vantoen werd ten volle benut.

Het leren starhopen aan de hemel gaf mij veelvoldoening en veel kennis. Al vlug werd ergedroomd van een grotere telescoop om aldie zwakke neveltjes te kunnen waarnemen.Om u te waarschuwen, weerstaan aan eendosis apparatuur koorts is heel ongezond!Na vele jaren de Sky-Atlas te gebruiken washet moment aangebroken om aan een

Guide

star|

01-201

3

upgrade te denken. De pc had zijn intredegedaan en volgens dat ik mij nog herinner, in1993 kocht ik mijn eerste softwareprogramma. Na wat opspeur werk botste ikop de Sky-Atlas van “Megastar” net wat ik ophet oog had en betaalbaar. Wanneer je kiestvoor een software pakket, hier dus voorsterrenkaarten is het goed eens alle noden opeen rijtje te plaatsen.

Aan welke eisen moet het programmavoldoen. Is het voor binnenshuis te gebruikenof doorgaans altijd aan de telescoop. Voorbinnenshuis, mag het pakket grafisch mooierafbeeldingen voorzien met levensechte foto'sen een bewegende hemel en noem maar op.Dit helpt wel allemaal bij het opstellen van eenobservatie lijst maar het houdt je eigenlijk wegvan het doel om te observeren. Het program-ma moet er zijn om je te ondersteunen en nietom de telescoop te vervangen. Dus, waaromheb ik gekozen voor “Megastar”.1-Grafisch heel eenvoudige maar heel correctevoorstelling van objecten, volgens hun positieen onderlinge hoek ten opzichte van desterren.2-Heel eenvoudig om mee te werken en zeersnel resultaat.3-Data gegevens, object kenmerken en lay-out, kunnen allemaal naar persoonlijkevoorkeur ingesteld worden.4-De grensmagnitude gaat tot magnitude15.5 wat ik toch een must vind voor eengedreven amateur astronoom.5-Komeet en asteroïde gegevens moetenkunnen geüpdatet en ondersteund worden viahet internet, bv bij het MPC.6-Manueel gegevens van objecten invoerenmoet mogelijk zijn. Deze moeten heel correctberekent en weergegeven kunnen worden omlater als steunpunt te gebruiken bijobservaties.7-Voldoende exotische objecten bezitten omeens door het dak te gaan.

Info - Geboren in het jaar1961 te Tielt en opge-groeid in Meulebeke benik een West Vlamink inhart en ziel. Mijn schoolperiode hebik dan ook doorgebracht in omstre-ken en later ook mijn beroep alshooggeschoold houtbewerker enlater als leerkracht aan het VTI teIzegem. Ik ben getrouwd in 1981met Chantal en samen hebben weeen dochter. Sharon is afgestudeerdals Bachelor in Elektro-Mechanica enChantal is professioneel kunstena-res. Reeds meer dan 30 jaar isastronomie een ver doorgedrevenhobby voor mij. Gestart met een 50mm kijkertje en lid van de VVS enlater van de werkgroep Deep-Sky enzonwaarneming is mijn hobbyveranderd in dagelijkse bezigheid.Bepaalde dromen om iets op testarten en mensen een kans tegeven om de sterrenhemel tebewonderen heb ik al tijd in mijgehad. Griekenland lag ons beidennauw aan het hart en de keuze wasvlug gemaakt voor een locatie waarsterren kijken vele nachten verze-kerd was. Nu voel ik mij thuis hierop Kreta en ben ik één van degelukkigen die van mijn hobby eenberoep heb kunnen maken.Meer informatie :www.sasteria.com

Foto - De baan van komeet Hale-Bopp met een interval van tiendagen. Bron: Willbell.Meer informatie :www.willbell.com

075

Guidestar|01-2013kelijker te onderscheiden. Het beeldvelddenkmatig onderverdelen om schattingen temaken over grote en hoek van het object is zoveel eenvoudiger. Het weergeven van deomvang van het beeldveld op een A4 printheeft ook veel voordelen. Op deze wijze schetsik kometen, DSO of wat je ook maarobserveert op hun perfecte grote en positie oppapier.Het roteren van het beeld door een handigepijl die ook de positie hoek aangeeft van uitnoord, laat je toe de sterrenkaart perfect teplaatsen volgens de waarneming. Het helpt jeook de PA hoek bepalen van een eventuelewaar genomen komeetstaart(en). Natuurlijk isinverteren en spiegelen van het beeld ookaanwezig.

Lokaliseren van een object kan opverschillende wijze ingevoerd worden. Ofwelvia de catalogus naam of coördinaten ofbijvoorbeeld door een welbepaalde bestaandenaam bv.“The blue snowball”. Daar niet allesin de database aanwezig is, kan men gewoonde opgegeven coördinaten ingeven en dezeworden dan automatisch gecentreerd op desterrenkaart. Zo ontdek je soms een anderenaam gegeven door een andere cataloog.Wat sterren aangaat, meestal zijn er tussen 4 a5 wijzen om een bepaalde ster op te zoeken.Ofwel via naam, coördinaten of een of andercatalogus nummer.Na het opzoeken van het object zijn er tal vanbruikbare mogelijkheden. Men kan gegevensof een kleine afbeelding opvragen. Ik herinnermij nog vorig maal toen er een SNR teobserveren was in de M51. Deze was visueelzichtbaar en kon goed vergeleken wordenmet het fotootje op het scherm waar de SNRniet op stond. Inzoomen of roteren, dit helptallemaal om het object zo te plaatsen dat hetovereenstemt met de werkelijkheid. Een grootpluspunt om al die extreem zwakke objectentoch waarneembaar te maken. Denk maareens aan galaxy (Gx) clusters, multi Gxsystemen en eigenaardig gevormde ARPsystemen. Allen kunnen in detail hun liggingen hoek tonen ten op zichtte van elkaar, eenweelde aan details die slaagkansen opwaarnemen enorm vergroten. Door links teklikken op het object krijgt men enkelehandige mogelijkheden. Ten eerste kan menhet object onderlijnen zodat dit beter opvaltop de sterrenkaart. Ter zelfde tijd kan men hetobject toevoegen aan een observatie lijst. Ditkan een lijst zijn met eigen gekozen naam ofde naam van het sterrenbeeld waar het objectthuis hoort. Via kladblok kan men danallerhande details aan toevoegen die hetprogramma niet voorziet. Heel handig als jetips krijgt van collega's over nieuwe objectenenz... Zo heb ik een uitgebreide observatie lijstte samen gesteld per sterrenbeeld met alleinteressante en haalbare objecten. De lijst kantijdens het observeren als zwevend tabbladbekeken worden. Gewoon dubbelklikken op

Laten we eens wat verder in detail gaan wathet programma aanbiedt en voor welk doeldeze kunnen aangewend worden. U vind velevoorbeelden van afbeeldingen terug in“Guidestar” die gemaakt werden met Mega-star.Heel belangrijk voor velen onder ons,“Megastar” is compatibel met Windows 7 enhet is verkrijgbaar op CD met uitgebreidehandleiding.De eerste belangrijke instelling is de tijd enlocatie. Verschillende verblijf locaties kunnenworden opgeslagen en opgeladen naar keuze.Na deze instelling uit te voeren wordt erautomatisch de locale sterrentijd berekent. Ditis een handig iets om te bepalen of een objectten oosten of ten westen ligt van de centralemeridiaan. De CM is een denkbare lijn vanuitde noordelijke pool richting zuid waar ze dehemel equator snijd en doorloopt naar dezuidelijke pool. Deze lijn blijft perfect zuiddaar deze zich mee verplaatst met deberekende sterrentijd. Voor fotografisch werkgeel goed te gebruiken. Zo kun je weten alsde telescoop zal veranderen van positie tussenoost en west. Het zit namelijk zo, een grotererechte klimming van een object dan deaangeven sterrentijd betekent dat het objectten oosten ligt van de CM. Dus wanneer hetobject heel dicht bij de CM ligt is het somsaangeraden enkele minuten te wachten. Alsde telescoop net aan de verkeerde zijde staatvan de montering, zul misschien de opnamemoeten onderbreken. Het is beter te startenmet een opname waar de telescoop kanvolgen zonder dat deze moet veranderen vanoost naar west of omgekeerd. Al hoewel eenmontering die de CM gepasseerd is demogelijkheid biedt om nog steeds verder tevolgen, zal dit niet voorkomen datbijvoorbeeld de telescoopbuis, draden ofallerhande materiaal tegen de montering ofzuil aanloopt. Ik maak ook nog gebruik van desterrentijd om de montering waar de groteNewton opgesteld staat uit te lijnen. Daardeze ongeveer maar 15' kan verder volgen dande sterrentijd aanduid of dus CM voorbij.Moet ik sterren zoeken die heel dichtaanleunen bij de CM om te werken met demeridiaan delay methode. De meridiaan delaymethode werkt als volgt. Ik zoek een sterergens rond de 55° hoog. Deze staat dan zogoed als haaks op de uur as. (35°noorderbreedte – 90°= 55°) Met de grotekijker moet dit binnen een gebied liggen van10' van de meridiaan, daar deze anders tegende montering zal aanlopen. Door een handigeingreep in de software van Astro-Physicskunnen we de montering eigenlijk 1uur op hetverkeerde spoor zetten. Door dit afwisselendte gaan invoeren, gaat de kijker telkens naardezelfde ster. Een maal aan de oostelijke zijdeen dan aan de westelijke zijde van demontering. Dit betekent een swap van 180°naar telkens de zelfde ster. Door dezebeweging meerdere malen uit te voeren is hetmogelijk de montering heel correct bij teregelen met aanpassing aan beide assen. Jekunt dit meerdere malen uitvoeren na elkaar.Dit tot de ster perfect langs beide zijden vande montering zich vertoont op dezelfde plaatsin het oculair. Dus opnieuw een pluspunt diesterrentijd voorziet.Ten tweede, is het invoeren van data van detelescopen en eventueel andere toebehorendie je bezit. Dit maakt het mogelijk om hetbeeldveld van een zoeker of telrad teprojecteren op het scherm. Als ook natuurlijkhet gebruik van verschillende oculairen of CCDcamera. Dit wordt brekend aan de hand vande ingevoerde gegevens van de gebruiktetelescopen.Tot negen verschillende kijkers kunneningevoerd worden en tot 20 oculairen kunnenberekend worden en ingevoegd. Hetberekende beeldveld verschijnt dan als eencirkel op de geprojecteerde sterrenkaart.Enorm handig bij het zoeken van heel zwakkeobjecten, bewegende objecten , het schattenvan afmetingen en het schetsen vanwaarnemingen. Door perfect het beeldveldvan het gebruikte oculair op het scherm tezien, is men instaat sterrenpatronen gemak-

076

Heel handig bij het zoeken van de juiste tijdenbij bijvoorbeeld: planeet bedekkingen,occultaties, of het proberen observeren vaneen bewegende asteroïden! Door dat hetprogramma specifiek ingesteld staat voor joulocatie, kunnen deze heel perfect berekendworden.Een noodzaak is dat je kunt kiezen uitverschillende scherm helderden. Om jenachtzicht te bewaren biedt het programmaverschillende stappen aan om het scherm ineen kleur te plaatsen. Keuze tussen zwarteachtergrond met ofwel 2 rood tinten of wel 2grijstinten ofwel gewoon wit. Alle objectenworden dan als draad model weergeven opzwart.Voor de gene die graag dubbelsterrenobserveert zijn de mogelijkheden onuit-puttelijk. Een filtersysteem is ingebouwd omzo alle parameters die je verkiest in te stellen.Dan kan gaan over: de magnitude die ofwelde primaire of secundaire ster beschrijft,onderlinge afstand, vermelding type cataloogenz... We mogen ook de mensen niet vergetendie graag variabelen bestuderen. Opnieuw eeningenieus systeem die je instaat stelt om enkelaf te beelden wat je wilt observeren.

Zoals reeds vermeld maar niet echt nodig kanhet programma ook animaties vertonen. Hierkan men, of wel de sterrenachtergrond latenbewegen en het gekozen object stationairlaten. Ofwel net anders om, gewoonweg detijd, datum en stappen instellen en daarbeweegt het universum. Wel plezant om eenste zien als je binnenshuis aan het werk bent.Dit kan wel nuttig item zijn voor voordrachtenof projectie om je stelling duidelijk te maken.Voor sommigen onder jullie zal dit eenbelangrijk gegeven zijn. Megastar bezit eeninterface voor verschillende systemen aan testuren. Tot 11 verschillende systemen wordenondersteund en kunnen dus via pc bediendworden. Hier op de sterrenwacht wordt daarvoorlopig geen gebruik van gemaakt. Dekabels en de pc komen veel te veel in de wegte staan om met mensen te werken aan detelescoop. Het is onbegonnen werk om alleeigenschappen te beschrijven van wat hetpakket aanbiedt. De meest gebruikte items bijhet observeren heb ik eens aangehaald om jeeen idee gegeven wat een grote hulp eensterrenkaart programma kan zijn. Zie ookenkele voorbeelden die ik bewerkt heb. Wat ikmis aan het programma is bijvoorbeeld eennog zwakkere magnitude bij sterren. Hopelijkis de volgende upgrade een grotere sterrendatabase tot bijvoorbeeld mag.18 of 20.Als ook een grafische voorstelling waar demaantjes zich bevinden bij de planeten in onszonnestelsel. Een grafische voorstelling vandubbelsterren, projectie van af te leggen baan.Nu, er zal wel nog altijd iets zijn, maar na aldie jaren van gebruik ben ik nog altijd heeltevreden. Voor wie op zoek is kan ik ditveelvuldig programma zeker aan raden. Wieweet, een mooi cadeau voor tijdens defeestdagen of verjaardag. Het zal je zekerhelpen om je hobby op een hoger pijl tebrengen.Aan allen de beste wensen voor het nieuwejaar en hopelijk een goede gezondheid.

Groeten, en wie weet ontmoeten weelkaar hier op het mooie Kreta !

Guide

star|

01-201

3een object uit de lijst en viola, het staatcentraal op de kaart. Eens deze observatielijsten bestaan zijn ze gemakkelijk te kopiërenen zo op een ander pc te plaatsen. Megastarkan op meerdere PC geïnstalleerd wordenzonder problemen.Allerhande werkbalken en uitklapvensterskunnen geraadpleegd worden. Deze verschaf-fen info over wat allemaal zichtbaar is op hetscherm. Dit is heel handig om te kunnenfilteren in de gegevens die getoond worden.

Bijvoorbeeld: getoonde labels voor sterrenkunnen oplopen tot 5 gegevens. Demagnitude van de sterren kan automatischvolgens de grote van het beeldveld ofmanueel ingesteld worden. Heel handig omhet aantal sterren na te bootsen in jebeeldveld van je telescoop. Het schatten vanhelderheden van sterren of objecten zoalskometen, gaat op deze wijze veel beter. Idemmet Deep-Sky objecten (DSO), kies eengrensmagnitude voor het zwakste DSO die jewilt observeren. Onmiddellijk wordt het veldaangepast en observeren is het enige waar jenog aan denkt. Waarom zwakke stelsel ofobjecten tonen als je telescoop deze toch nietaankan? De zwakste magnitude die kaningesteld worden voor DSO is 25.0. Goed voorAstrofotografie om het beeldveld tevergelijken met de genomen foto. Of kies eenbepaalde cataloog uit de vele die voorhandenzijn en observeer zo exact wat je wilt.

Een reeks sneltoetsen maakt dit alles heeltoegankelijk en bevorderd zo het observeren.Nu we toch het programma naar onze handaan zetten zijn, kunnen we al zowel ook degrensmagnitude bepalen voor het tonen vankometen en asteroïden. Een must anderswordt het beeldscherm overwoekerd door vanalles wat zich afspeelt boven je hooft. Je kanook kiezen of je de baan van een bewegendobject wil zien op het scherm. Een heel handigtabblad geeft je de keuze om allerleiinstellingen te maken, zoals tijd, datum enduur van het afgelegde traject. Dit geeft je demogelijkheid om alles op voorhand teplannen. Geef gewoon de tijd en datum in vanwat moet komen. Geef het aantal stappen in,in uren of dagen dit per knooppunt van het teprojecteren traject en bestudeer het scherm.

Foto - De 'Eyepiece view' en CCDframer van MegaStar. Bron: Willbell.Meer informatie :www.willbell.com

077

Guidestar|01-2013