UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT DIERGENEESKUNDE...
35
UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT DIERGENEESKUNDE Academiejaar 2014-2015 BORRELIA BURGDORFERI SENSU LATO INFECTIES BIJ DE HOND door Stephanie DHALLÉ Promotoren: Dierenarts N. De Pauw Literatuurstudie in het kader Prof. Dr. F. Pasmans van de Masterproef © 2015 Stephanie Dhallé
Transcript of UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT DIERGENEESKUNDE...
UNIVERSITEIT GENT
FACULTEIT DIERGENEESKUNDE
Academiejaar 2014-2015
BORRELIA BURGDORFERI SENSU LATO INFECTIES BIJ DE HOND
door
Stephanie DHALLÉ
Promotoren: Dierenarts N. De Pauw Literatuurstudie in het kader
Prof. Dr. F. Pasmans van de Masterproef
© 2015 Stephanie Dhallé
Universiteit Gent, haar werknemers of studenten bieden geen enkele garantie met betrekking tot de juistheid of volledigheid van de gegevens vervat in deze masterproef, noch dat de inhoud van deze masterproef geen inbreuk uitmaakt op of aanleiding kan geven tot inbreuken op de rechten van derden. Universiteit Gent, haar werknemers of studenten aanvaarden geen aansprakelijkheid of verantwoordelijkheid voor enig gebruik dat door iemand anders wordt gemaakt van de inhoud van de masterproef, noch voor enig vertrouwen dat wordt gesteld in een advies of informatie vervat in de masterproef.
UNIVERSITEIT GENT
FACULTEIT DIERGENEESKUNDE
Academiejaar 2014-2015
BORRELIA BURGDORFERI SENSU LATO INFECTIES BIJ DE HOND
door
Stephanie DHALLÉ
Promotoren: Dierenarts N. De Pauw Literatuurstudie in het kader
Prof. Dr. F. Pasmans van de Masterproef
© 2015 Stephanie Dhallé
VOORWOORD
Graag wil ik bij deze een aantal mensen bedanken. Allereerst mijn promotor, dierenarts Nele De Pauw
en mijn co-promotor, Prof. Dr. Frank Pasmans. Dankzij hen heb ik de kans gekregen een onderwerp
naar keuze te onderzoeken. Ook wil ik Nele De Pauw in het bijzonder bedanken voor de
verbeteringen, de tips en de begeleiding bij het schrijven van mijn literatuurstudie.
Daarnaast wil ik mijn ouders, mijn broer, mijn tante en mijn vriendinnen bedanken voor de steun die ze
me gegeven hebben.
INHOUDSOPGAVE
SAMENVATTING………………………………………………………………………..……..……………………….……………..…………………….….p.1
INLEIDING……………………………………..……………………..…………………...……………………..……………………………….…….p.2
LITERATUURSTUDIE………………………………………………………………………………………..………………………………………..p.3
1. SITUERING ............................................................................................................................................................................... p.3
1.1. Classificatie .............................................................................................................................................................................. p.3
1.2. Etiologie en structuur................................................................................................................................................................ p.4
1.3. Epidemiologie .......................................................................................................................................................................... p.5
1.3.1. Vector .............................................................................................................................................................................. p.5
1.3.1.1. Voorkomen van de vector ......................................................................................................................................... p.5
1.3.1.2. Prevalentie van besmetting met Borrelia spp. bij de vector ........................................................................................ p.6
1.3.2. Seroprevalentie bij de hond .............................................................................................................................................. p.7
2. PATHOGENESE........................................................................................................................................................................ p.7
2.1. Levenscyclus van de vector en besmetting van de vector ......................................................................................................... p.8
2.2. Verloop van de infectie in de vector en besmetting van de gastheer ......................................................................................... p.9
2.3. Infectie van de gastheer ......................................................................................................................................................... p.10
2.4. Overleven in de immunocompetente gastheer ........................................................................................................................ p.10
2.4.1. De rol van Osp en Erp eiwitten ....................................................................................................................................... p.10
2.4.2. Antigenische variatie ...................................................................................................................................................... p.11
2.4.3. Cytokines ....................................................................................................................................................................... p.11
2.4.4. Morfologische veranderingen.......................................................................................................................................... p.11
2.4.5. Andere ........................................................................................................................................................................... p.12
2.5. De respons van de gastheer................................................................................................................................................... p.12
3. SYMPTOMEN .......................................................................................................................................................................... p.13
4. DIAGNOSE .............................................................................................................................................................................. p.14
4.1. Differentiaal diagnose............................................................................................................................................................. p.15
4.2. Diagnostische testen .............................................................................................................................................................. p.15
4.2.1. Laboratorium bevindingen .............................................................................................................................................. p.15
4.2.1.1. Bloedonderzoek...................................................................................................................................................... p.15
4.2.1.2. Urineonderzoek ...................................................................................................................................................... p.16
4.2.1.3. Punctie van het gewrichtsvocht ............................................................................................................................... p.16
4.2.1.4.Cerebrospinaalvocht ................................................................................................................................................ p.16
4.2.2. Medische beeldvorming .................................................................................................................................................. p.16
4.2.3. Indirecte testen ............................................................................................................................................................... p.17
4.2.3.1. Indirecte immunofluorescentie ................................................................................................................................ p.17
4.2.3.2. Elisa en immunoblotting .......................................................................................................................................... p.18
4.2.3.3. Kwantitatieve C6 gebaseerde ELISA....................................................................................................................... p.18
4.2.3.4 Andere serologische testen...................................................................................................................................... p.19
4.2.4. Directe testen ................................................................................................................................................................. p.19
4.2.4.1. PCR ....................................................................................................................................................................... p.20
4.2.4.2. Cultuur ................................................................................................................................................................... p.20
4.2.4.3. Microscopie ............................................................................................................................................................ p.20
5. BEHANDELING EN PREVENTIE ............................................................................................................................................. p.21
5.1. Behandeling ........................................................................................................................................................................... p.21
5.2. Preventie ............................................................................................................................................................................... p.22
5.2.1. Preventie van tekenbeten ............................................................................................................................................... p.22
5.2.2. Vaccinatie ...................................................................................................................................................................... p.23
6. ZOÖNOTISCH ASPECT .......................................................................................................................................................... p.24
BESPREKING……………………………………………………….………………………………………………………………..………….…...p.26
REFERENTIELIJST………………………………………..………………..……………………………………………………………...…….….p.27
1
SAMENVATTING
Lyme-borreliose is een globaal voorkomende aandoening die wordt veroorzaakt door een infectie met
gram-negatieve, anaerobe bacteriën die behoren tot het Borrelia burgdorferi sensu lato complex.
Zoogdieren besmetten zich met de Borrelia bacterie wanneer een bloedzuigende vector zich voedt.
Deze vectoren zijn voornamelijk teken van het genus Ixodes.
De Borrelia bacterie beschikt over verschillende manieren om te ontsnappen aan de immuniteit van de
gastheer. Hierbij zijn de expressie van Osp en Erp eiwitten, morfologische veranderingen en
antigenische variatie van belang. De letsels die worden waargenomen bij Lyme-borreliose zijn
voornamelijk het resultaat van de immuunreactie van de gastheer. Hierbij speelt zowel de cellulaire als
de humorale immuunrespons een rol.
Lyme-borreliose bij de hond kent meestal een asymptomatisch verloop. Wanneer de hond toch
klinische symptomen ontwikkelt zijn deze niet specifiek. Naast algemene ziektesymptomen treft men
acute tot chronische of intermitterende kreupelheid aan. In zeldzame gevallen kunnen Lyme-
nefropathie, neurologische symptomen of een myocarditis voorkomen.
De diagnose van Lyme-borreliose is moeilijk door de afwezigheid van een allesomvattende test. Men
kan gebruik maken van directe of indirecte diagnostische testen waarbij men rekening moet houden
met de mogelijkheid van subklinische infecties.
De behandeling van honden met Lyme-borreliose bestaat hoofdzakelijk uit een langdurige
antimicrobiële therapie en pijnbestrijding. Het voorkeurs antibioticum is doxycycline, maar ook andere
antibiotica kunnen aangewend worden.
Preventie van tekenbeten is erg belangrijk om Lyme-borreliose te voorkomen. Dit kan door acariciden
en repellentia aan te wenden, door de hond te vaccineren, de hond routinematig te controleren op de
aanwezigheid van teken en door de onmiddellijke omgeving rondom de woning aan te passen.
Lyme-borreliose is een zoönose. Dit wil zeggen dat ook de mens kan besmet worden met de Borrelia
bacterie. De hond vormt geen direct zoönotisch risico voor de mens. Honden kunnen eventueel wel
geïnfecteerde, ongevoede teken transporteren.
Trefwoorden: Borrelia burgdorferi sensu lato, hond, Lyme-borreliose, polyartritis
2
INLEIDING
Door teken overdraagbare ziekten vormen een gezondheidsrisico, zowel voor de mens als voor de
hond (Schreiber et al., 2014). Honden kunnen besmet worden met verscheidene pathogenen via de
beet van een teek. Voorbeelden hiervan zijn: Anaplasma spp., Ehrlichia spp., Hepatozoon spp.,
Rickettsia spp., Bartonella spp. en Borrelia spp. (Littman, 2003; Otranto et al., 2015).
De Borrelia bacterie, het etiologisch agens van Lyme-borreliose, is een zoönotisch pathogeen. Deze
bacterie kan bij de hond infecties veroorzaken, maar is voornamelijk bekend omwille van de
mogelijkheid tot het verwekken van ernstige ziekte bij de mens. Lyme-borreliose is de meest
voorkomende vector overdraagbare aandoening in Europa en Noord-Amerika. Daarbij kent het
voorkomen van de ziekte in België een stijgend verloop (Mead, 2015).
Een infectie met Borrelia spp. bij de hond kent meestal een asymptomatisch verloop. Wanneer de
hond wel symptomen vertoont zijn deze niet specifiek. In combinatie met de afwezigheid van
betrouwbare diagnostische testen, heeft dit als gevolg dat het diagnosticeren van Lyme-borreliose bij
de hond een lastige opgave is en honden in de praktijk geregeld foutief verdacht worden van Lyme-
borreliose (Littman, 2003; Krupka en Straubinger, 2010; Little et al., 2010).
Omwille van de toename in prevalentie van Lyme-borreliose, de vage symptomen, de complexiteit van
de diagnostiek en de mogelijkheid tot het ontwikkelen van ernstige ziekte bij de mens is kennis van de
bacterie en de ziekte die ze veroorzaakt van groot belang. Deze literatuurstudie behandelt
achtereenvolgens de etiologie en epidemiologie, pathogenese, symptomen, diagnostiek, behandeling
en preventie van Lyme-borreliose.
3
LITERATUURSTUDIE
1. SITUERING
1.1. CLASSIFICATIE
De Borrelia bacteriën worden ingedeeld in het fylum van de Spirochaetes. Dit fylum bestaat uit één
klasse, de Spirochaetes. De klasse Spirochaetes bevat één orde, de Spirochaetales, dat op zijn beurt
wordt onderverdeeld in 4 families: Brachyspiraceae, Leptospiraceae, Brevinemataceae en
Spirochaetaceae. De familie Spirochaetaceae bevat verschillende genera waaronder het genus
Treponema en het genus Borrelia (figuur 1) (Karami, 2012; Rosenberg et al., 2014).
Figuur 1: Classificatie van Borrelia sp. (Naar Karami, 2012).
Het genus Borrelia is heterogeen. Alle Borrelia species die door teken van het geslacht Ixodes worden
overgedragen en geassocieerd worden met Lyme-borreliose worden functioneel gegroepeerd in het B.
burgdorferi sensu lato complex. Dit complex bevat minstens 16 species. De mogelijkheid tot het
verwekken van ziekte bij mens of dier is nog niet voor al deze species bewezen (Krupka en
Straubinger, 2010; Karami, 2012; Schreiber et al., 2014).
4
1.2. ETIOLOGIE EN STRUCTUUR
B. burgdorferi is een spiraalvormige gram-negatieve bacterie met een lengte van 4-30 µm en een
diameter van 0,18-0,25 µm (Johnson et al., 1984; Schreiber et al., 2014).
De Borrelia species onderscheiden zich van andere gram-negatieve bacteriën door de afwezigheid
van typische lipopolysachariden in hun celmembraan (Takayama et al., 1987). De Borrelia spirocheet
heeft een dubbele celmembraan. Het protoplasma met de organellen en het genetisch materiaal van
de bacterie wordt omgeven door de binnenste membraan. De buitenste celmembraan omgeeft de
binnenste membraan, een laag peptidoglycanen en een periplasmatische ruimte. De buitenste
membraan bevat ook verschillende proteïnen en wordt omgeven door een muceuze amorfe laag
waarvan de functie nog niet volledig bekend is. Deze laag zou een rol spelen bij het binden van
gastheer componenten (figuur 2) (Barbour en Hayes, 1986; Dworkin et al., 2006; Krupka en
Straubinger, 2010; Karami, 2012).
Figuur 2: Schematische voorstelling van de dubbele celmembraan, de periplasmatische ruimte en de verankering
van de endoflagel bij Borrelia burgdorferi (Naar Karami, 2012).
De Borrelia bacteriën zijn spirocheten. Dit zijn spiraalvormige bacteriën die zich kunnen voortbewegen
in vloeistoffen en weefsels met behulp van periplasmatische endoflagellen. De zeven tot elf
endoflagellen van de Borrelia bacterie zijn gelegen in de periplasmatische ruimte die zich tussen de
binnenste en de buitenste membraan bevindt. Deze endoflagellen ontstaan vanuit de basale
lichaampjes aan beide polen van de bacterie. Hier zijn ze verankerd met de cytoplasma membraan
(Johnson et al., 1984; Barbour en Hayes, 1986; Wang et al., 1999; Karami, 2012).
De verdubbelingstijd van de micro-aerofiele Borrelia spirocheten is 12 uur. Ze groeien in cultuur bij
33°C op het Barbour-Stoenner-Kelly medium (Kurtti, 1987; Littman, 2003; Krupka en Straubinger,
2010).
5
1.3. EPIDEMIOLOGIE
Lyme-borreliose is een globaal voorkomende aandoening. Het is de meest voorkomede vector
overdraagbare ziekte in Noord-Amerika, Europa en Azië (Wang et al., 1999). In Noord-Amerika is B.
burgdorferi sensu stricto het enige pathogene species voor mens en hond. In Centraal-Europa,
Scandinavië en delen van Azië zijn er 3 species geïdentificeerd die de ziekte kunnen veroorzaken bij
de mens, namelijk B. burgdorferi sensu stricto, B. garinii en B. afzelii. In Japan komt er nog een vierde
species voor dat pathogeen is voor de mens, namelijk B. japonica. Men vermoedt dat B. garinii en B.
afzelii ook ziekte kunnen veroorzaken bij de hond maar dit is tot nog toe niet aangetoond (Masuzawa
et al., 1995; Krupka en Straubinger, 2010).
Het voorkomen van de Borrelia bacterie is afhankelijk van de aanwezigheid van de tussengastheer,
de biotoop en de geografische locatie (Skorarczak, 2002).
1.3.1. Vector
De Borrelia spirocheet heeft een hematofage vector nodig om de vertebrate gastheer te besmetten.
Hoofdzakelijk teken van het genus Ixodes doen dienst als vector. Vertebraten worden besmet
wanneer de vector een bloedmaaltijd nuttigt. De Borrelia spirocheet is niet vrijlevend en sterft vlug af
buiten de vector of de gastheer omdat ze afhankelijk is van essentiële metabole producten van de
gastheer en een bepaalde temperatuur nodig heeft (30-42°C) om te overleven (Littman, 2003; Krupka
en Straubinger, 2010; Little et al.,2010).
De Ixodes teken kunnen herkend worden aan de hand van de U-vormige groeve net craniaal van de
anus. Bij de mannetjes wordt de volledige dorsale zijde van de teek bedekt door het scutulum. Bij het
vrouwtje is de bovenzijde slechts deels bedekt (figuur 3) (Littman, 2003; Stanek et al., 2012).
Figuur 3: Ixodes ricinus: van links naar rechts: larve, nymf, volwassen vrouwtje, volwassen mannetje
(uit Stanek et al., 2012).
1.3.1.1. Voorkomen van de vector
In Centraal-, Noord- en West-Europa is I. ricinus de voornaamste vector voor Borrelia spp.. In de
Verenigde Staten daarentegen zijn I. scapularis en I. pacificus de voornaamste vectoren terwijl dit in
Japan, China en Oost-Europa I. persulcatus is (Wang et al., 1999; Krupka en Straubinger, 2010;
6
Zhijun et al., 2015). In België is voornamelijk I. ricinus van belang. Daarnaast vervult I. hexagonus ook
een rol als vector voor de Borrelia spirocheten (Obsomer et al., 2013). Naast de teek kunnen er nog
tal van andere bloedzuigende arthropoden een rol spelen in de cyclus van de Borrelia bacterie (Wang
et al., 1999).
De teek is gevoelig voor uitdroging. Bijgevolg komen teken meer voor op plaatsten met een vochtige
bodem zoals in bossen en minder in open gebieden. Een matig vochtig klimaat, matige temperatuur
en een vegetatie met loofbossen en struikgewas zijn ideale omstandigheden voor de vector (Gray,
1998; Ruiz-Fons en Gilbert, 2010). De teken komen vooral voor op plaatsen waar zij voldoende
voedsel aantreffen. Zo zijn er meer Ixodes teken in loof- en gemengde bossen dan in naaldbossen.
De fragmentatie van grote bossen naar meer kleinere bossen doet het gehalte aan teken ook
toenemen. Dit alles kan verklaard worden door de aanwezigheid van kleine knaagdieren, die dienst
doen als reservoirgastheer, en andere vertebrate gastheren die de teek kan parasiteren. Reeën zijn
belangrijke gastheren voor de volwassen teken in Vlaanderen en komen vooral voor in loofbossen. De
teek zelf is weinig mobiel. Ze is dus afhankelijk van de gastheren voor haar verspreiding (Ruiz-Fons
en Gilbert, 2010; Tack et al., 2011). Lyme-borreliose en andere door teken overdraagbare ziekten
kunnen in een nieuw gebied geïntroduceerd worden wanneer de tekenpopulatie expandeert
(Skotarczak, 2002).
1.3.1.2. Prevalentie van besmetting met Borrelia spp. bij de vector
Het gehalte geïnfecteerde teken is plaatsgebonden en kan in Centraal-Europa zelfs tot 75%
bedragen. Dit aantal wordt beïnvloed door de aanwezigheid van reservoir- en reproductiegastheren.
Reproductiegastheren zijn grote zoogdieren, deze zijn geen belangrijke bron voor infectie van de teek.
Zo kan er in een gebied met veel reproductiegastheren en weinig reservoirgastheren een laag gehalte
zijn aan geïnfecteerde teken (Gray, 1998; Rauter en Hartung, 2005).
In Europa zijn gemiddeld 10,1% van de nymfen en 18,6% van de volwassen Ixodes ricinus teken
besmet met Borrelia spp. (Rauter en Hartung, 2005). Uit een studie van Ixodes teken die door
dierenartsen bij honden en katten in België werden verwijderd, bleek dat 10,2% van de teken besmet
waren met de Borrelia spirocheet. Het ging in deze studie voornamelijk om I. ricinus teken maar ook I.
hexagonus teken werden teruggevonden. Bij de teken werden er een zestal verschillende Borrelia
species aangetoond waaronder: B. burgdorferi sensu stricto, B. garinii en B. afzelii. Er dient opgemerkt
te worden dat er in dit onderzoek significant meer Borrelia positieve teken werden aangetroffen in
Vlaanderen dan in Wallonië (figuur 4) (Claerebout et al., 2013).
7
Figuur 4: Op de kaart worden de resultaten weergegeven van een onderzoek op teken die door de dierenarts
verwijderd werden bij honden en katten in België. De figuur toont het aantal Ixodes teken per gemeente in België
en het gehalte van deze teken dat positief bevonden werd voor Borrelia spp. (Uit Claerebout et al., 2013).
1.3.2. Seroprevalentie bij de hond
Aan de hand van serologisch onderzoek kan men de blootstelling van honden aan Borrelia spp.
nagaan. De gemiddelde seroprevalentie van de hond is geografisch verschillend en varieert van 5,1%
in de Verenigde Staten, 9,7% in Brazilië, 4,5 tot 11% in het Verenigd Koninkrijk, en 17-18% in
Nederland. De seroprevalentie van Borrelia spp. bij jachthonden is nagenoeg gelijk aan deze bij
gezelschapshonden (Goossens et al., 2001; Bowman et al., 2009; Chomel, 2011).
2. PATHOGENESE
Lyme-borreliose vertoont een subklinisch of een intermitterend acuut ziektebeeld dat verder kan
evolueren tot een chronische aandoening. De vertebrate gastheer, zoals de hond, wordt geïnfecteerd
met Borrelia bacteriën wanneer een geïnfecteerde teek een bloedmaaltijd nuttigt. De spirocheten
kunnen opgespoord worden in de urine van een geïnfecteerde hond maar horizontale en verticale
overdracht tussen dieren is niet aangetoond (Littman, 2003; Krupka en Straubinger, 2010).
8
2.1. LEVENSCYCLUS VAN DE VECTOR EN BESMETTING VAN DE VECTOR
Ixodes teken hebben een twee- tot driejarige levenscyclus met 3 gastheren waarop zij een
bloedmaaltijd nuttigen. Op elke gastheer voedt de teek zich 3 tot 5 dagen. De zoektocht naar
gastheren om te parasiteren is seizoensgebonden. Er is een grotere populatie aan teken die zich
voeden gedurende de lente en de vroege zomer, en een kleinere gedurende de herfst (Littman, 2003;
Little et al.,2010). Zowel zoogdieren, vogels, reptielen als amfibieën kunnen als gastheer door de teek
geparasiteerd worden. De larven en nymfen worden frequent aangetroffen bij vogels en kleine
zoogdieren (zoals knaagdieren) maar kunnen alle mogelijke gastheren parasiteren. De volwassen
teken voeden zich op grotere zoogdieren (Gray, 1998; Obsomer et al., 2013).
In de zomer van het eerste jaar van de levenscyclus van de teek voeden de zes-potige larven zich. Na
de bloedmaaltijd valt de larve op de grond en zal vervellen tot nymf. De acht-potige nymf gaat zich in
de lente voeden (Littman, 2003). Na haar maaltijd valt de nymf van de gastheer en gedurende de
herfst zal de nymf evolueren tot volwassen teek. Het volwassen vrouwtje parasiteert grote zoogdieren
zoals herten, honden en paarden voor het nemen van haar laatste bloedmaaltijd en kan ook de mens
parasiteren. Gedurende deze periode wordt de vrouwelijke teek bevrucht door de mannelijke teek en
laat ze zich na het beëindigen van haar maaltijd op de grond vallen om ongeveer 3000 eitjes te leggen
(figuur 5) (Nefedova et al., 2004; Little et al. 2010).
Figuur 5: Cyclus van Borrelia burgdorferi in de teken populatie. Honden worden hoofdzakelijk via adulte teken
besmet. In tegenstelling tot de hond wordt de mens voornamelijk door de nymfen geïnfecteerd
(Naar Little et al. 2010).
9
De teek kan zich besmetten met Borrelia spp. wanneer deze zich voedt op een geïnfecteerde
gastheer. De reservoirgastheer is de belangrijkste bron van infectie voor de teek. Reservoirgastheren
zijn kleine zoogdieren zoals muizen en eekhoorns, waarbinnen de Borrelia spirocheet lang kan
overleven en zich kan vermeerderen (Gray, 1998; Little et al., 2010).
Binnen de populatie teken stijgt het gehalte aan geïnfecteerde teken samen met de levenscyclus van
de vector. Dit wordt verklaard door de transstadiële overdracht. Zo kan een nymf geïnfecteerd zijn met
Borrelia spp. doordat ze zich als larve gevoed heeft op een geïnfecteerde reservoirgastheer (Krupka
en Straubinger, 2010; Little et al., 2010). Transovariële overdracht van de infectie is zeldzaam. Minder
dan 1% van de larven zijn besmet. Bijgevolg zijn de larven geen belangrijke besmettingsbron (Gray,
1998; Nefedova et al., 2004).
De naïeve gastheer kan besmet worden met de Borrelia bacterie wanneer de geïnfecteerde teek zich
voedt. De nymf is de belangrijkste besmettingsbron voor de mens. De nymf is slechts 2-3 mm in
diameter, door deze kleine afmeting worden ze vaak pas laattijdig opgemerkt. De hond wordt in
tegenstelling tot de mens voornamelijk door de volwassen stadia van de teek besmet (Krupka en
Straubinger, 2010; Little et al., 2010).
2.2. VERLOOP VAN DE INFECTIE IN DE VECTOR EN BESMETTING VAN DE GASTHEER
Zoals hoger vermeld besmet het larvair of het nymf stadium van de teek zich met Borrelia spp.
wanneer zij zich voeden op een geïnfecteerde vertebrate gastheer.
Tijdens de herfst, de winter en de lente zijn de Borrellia spirocheten onder een rustende vorm
aanwezig ter hoogte van de middendarm van de geïnfecteerde teek. De Borrelia bacterie brengt dan
OspA tot expressie. Dit is een oppervlakte proteïne (outer surface protein, Osp). De bacterie brengt
verschillende proteïnes op haar oppervlak tot expressie tijdens de verschillende fases van de infectie.
Hierdoor kan ze zich aanpassen aan de verschillen in omgeving binnen de vector en de vertebrate
gastheer. De expressie van OspA door de Borrelia bacterie in de vector laat toe dat de spirocheet zich
vasthecht ter hoogte van de middendarm (Gray, 1998; Sykes, 2014).
Wanneer de teek een vertebraat parasiteert en een bloedmaaltijd neemt zal de temperatuur en de pH
ter hoogte van de middendarm van de teek veranderen. Dit komt door de nabijheid van de vertebrate
gastheer en door de opname van bloed. Door deze omgevingsveranderingen in de middendarm zullen
de Borrelia bacteriën vermeerderen en ondergaan ze een proces waarbij de expressie van de
oppervlakte proteïnen wijzigt. Er vindt een down-regulatie van OspA plaats terwijl de OspC
oppervlakte proteïnen een up-regulatie kennen (Littman, 2003; Stanek et al., 2012; Sykes, 2014). Het
OspC eiwit is nodig bij de penetratie van de middendarm van de teek. De spirocheten zullen nu via de
hemolymfe naar de speekselklier van de vector migreren. Het OspC bindt met een eiwit ter hoogte van
de speekselklier van de teek, het tick salivary protein 15, (Salp 15). De Borrelia spirocheten kunnen nu
samen met het speeksel van de teek via de wonde waar de parasiet zich vasthecht de gastheer
binnendringen. Daarna verspreiden de spirocheten zich in de gastheer. Het proces waarbij de Borrelia
bacterie haar oppervlakte proteïnen aanpast en migreert binnenin de teek neemt tijd in beslag,
bijgevolg zal de vertebrate gastheer pas besmet worden met Borrelia na een periode van 36 uur. Bij
een klein aantal teken zijn er reeds Borrelia spirocheten aanwezig in de speekselklier voor ze zich
10
voeden. Hierdoor kan de infectie veel vroeger overgedragen worden naar de vertebraat (Gray, 1998;
Littman; 2003; Krupka en Straubinger, 2010; Stanek et al., 2012).
2.3. INFECTIE VAN DE GASTHEER
De Borrelia bacterie besmet de gastheer via de wonde veroorzaakt door de tekenbeet. Borrelia spp. is
een extracellulaire kiem. Om infectie te verwezenlijken beschikt de bacterie over de mogelijkheid om
verschillende delen van de extracellulaire matrix, zoals glycosaminoglycanen, collageen, laminine,
decorin en integrines te binden. Daarnaast kan ze ook binden met verschillende celtypes en met
bestanddelen van het serum en extracellulair vocht zoals plasminogeen of complement regulatoren
(Gray, 1998; Brissette en Gaultney, 2014). Plasminogeen en plasminogeenactivator helpen bij de
afbraak van de extracellulaire matrix en dus bij het migreren doorheen de gastheer. Bij de migratie
spelen de flagellen en chemotaxis een belangrijke rol (Fraser et al., 1997; Sykes, 2014).
Over de manier waarop de bacterie zich binnenin de gastheer verspreidt bestaat nog enige
onduidelijkheid. Er bestaan twee hypotheses.
De eerste hypothese stelt dat de bacterie via de bloedstroom doorheen het lichaam vervoerd wordt en
op die manier verafgelegen weefsels bereikt (Krupka en Straubinger, 2010).
Een tweede hypothese beschrijft een centrifugale verspreiding. De bacterie verlaat volgens deze
hypothese zeer snel de bloedbaan om zich naar collageenrijke weefsels zoals de huid, gewrichten of
perineurium te begeven en daar vervolgens een inflammatoire reactie te veroorzaken. Hierbij kan de
voorkeur voor collageenrijke weefsels verklaard worden door de afhankelijkheid van de bacterie van
N-acetyl-glucosamine. Dit is tevens een randvoorwaarde voor de productie van collageen. Het
verkiezen van collageenrijk weefsel is mogelijk ook van belang voor het ontkomen aan de immuniteit
van de gastheer aangezien collageenrijke weefsels vaak minder goed gevasculariseerd zijn.
Daarnaast wordt de tweede hypothese ook ondersteund door het vaak eerst optreden van
gewrichtsproblemen in de nabijheid van de tekenbeet en door het optreden van letsels in
collageenrijke weefsels (Fraser et al., 1997; Krupka en Straubinger, 2010; Little et al., 2010; Brissette
en Gaultney, 2014).
2.4. OVERLEVEN IN DE IMMUNOCOMPETENTE GASTHEER
Borrelia spp. beschikt over verschillende adaptatiemechanismen om de immuunrespons van de
gastheer te ontwijken. De voornaamste zijn de expressie van Osp eiwitten, Erp eiwitten, cytokines,
morfologische veranderingen en antigenische variatie.
2.4.1. De rol van Osp en Erp eiwitten
De virulentie van de Borrelia bacterie is sterk afhankelijk van de mogelijkheid om de oppervlakte
proteïnes aan te passen. De Borrelia spirocheten brengen het OspC tot expressie ter hoogte van het
oppervlak wanneer zij de vertebraat betreden. Zoals hoger vermeld, bindt het OspC ter hoogte van de
speekselklier van de teek met een eiwit, namelijk Salp 15. Dit doet dienst als cofactor en werkt
beschermend tegenover de gastheerimmuniteit. Wanneer de bacterie het OspA nog tot expressie
11
brengt, is ze niet in staat de gastheer te infecteren en de immuniteit te overwinnen. Naast het OspA en
het OspC brengt de bacterie het OspE en OspF tot expressie. Deze behoren tot de Erp of OspEF-
gerelateerde proteïnen. Het OspE wordt tijdens de vroege fase van infectie tot expressie gebracht, het
OspF later tijdens de infectie. De Erp-proteïnes gaan de complement inhibitor factor H binden en zo
de persistentie van de infectie faciliteren (Littman, 2003; Krupka en Straubinger, 2010; Sykes, 2014).
2.4.2. Antigenische variatie
De antigenische variatie van het VlsE (variable major protein-like sequence expressed) ter hoogte van
het oppervlak van de bacterie speelt eveneens een belangrijke rol bij het ontsnappen aan de
immuniteit van de gastheer. Het VlsE is een lipoproteïne dat tot expressie wordt gebracht ter hoogte
van de buitenste membraan. De variatie wordt bekomen aan de hand van recombinaties ter hoogte
van de vls-locus die gelokaliseerd is ter hoogte van een plasmide van de bacterie, zo wordt de
herkenning door antistoffen voorkomen. De snelheid waarmee de gastheer antistoffen produceert is
veel langzamer dan de variatie in dit eiwit. De antistoffen die geproduceerd werden tegenover een
vorig VlsE kunnen niet binden op de nieuwe varianten. Een gastheer die herstelde van Lyme-
Borreliose kan nadien weer geïnfecteerd worden met Borrelia spp.. Hierbij speelt de antigenische
variatie ook een primaire rol (Coutte et al., 2009; Rogovskyy en Bankhead, 2013).
2.4.3. Cytokines
Borrelia spp. beschikt over nog een aantal manieren om te overleven in de gastheer. Zo kan de
spirocheet de vrijstelling van cytokines en zo ook de immuunrespons beïnvloeden. De Borrelia
bacterie zorgt voor een toename in interleukine-10 (IL-10), dit is een immunomodulerend cytokine met
anti-inflammatoire eigenschappen. Een toename van het IL-10 zal ertoe leiden dat de macrofaag
respons vermindert, de presentatie van antigenen geïnhibeerd wordt en dat er een daling van de
productie van pro-inflammatoire mediatoren is. Onder invloed van IL-10 zal de vrijstelling van IL-1β,
IL-6, TNF-α, granulocyte-macrophage colony-stimulating factor (GM-CFS) en IL-12 geremd worden.
IL-10 kent een direct inhiberend effect op de pro-inflammatoire respons van het immuunsysteem
(Murthy et al., 2000; Lazarus et al., 2008).
2.4.4. Morfologische veranderingen
De Borrelia bacterie kan een metamorfose ondergaan en zijn schroefvormige structuur aanpassen
naar een meer sferoïdale vorm wanneer de condities niet ideaal zijn binnenin de gastheer. Hierbij
neemt de spirocheet een lager metabolisme aan. Dit kan geïnduceerd worden door antibioticum
behandeling, tekort aan voedingsstoffen of verandering in pH (Sykes, 2014). Om de immuniteit van de
gastheer te ontwijken beschikt de Borrelia bacterie tevens over de mogelijkheid om vesikels af te
scheiden. Deze vesikels bevatten antigenen en DNA van de bacterie waardoor ze herkend worden
door het immuunsysteem van de gastheer. Antistoffen gaan hierop binden. Op deze manier ontwijkt
Borrelia de immuniteit (Skotarczak, 2009).
12
2.4.5. Andere
De bacterie kan zich ook verschuilen in plooien van de celmembraan van gastheercellen. Hier wordt
de spirocheet minder blootgesteld aan de immuniteit van de gastheer en aan antibiotica (Littman,
2003). De bacterie kan zich eventueel ook intracellulair bevinden, bijvoorbeeld in endotheelcellen. De
intracellulaire locatie zorgt ervoor dat de kiem ontsnapt aan de immuniteit van de gastheer en draagt
zo bij aan het persisteren van de infectie (Ma et al., 1991).
2.5. DE RESPONS VAN DE GASTHEER
De letsels die optreden bij Lyme-borreliose, zoals artritis of glomerulonefritis, zijn niet zozeer het
resultaat van de directe weefselschade geïnduceerd door Borrelia spp. maar worden voornamelijk
veroorzaakt door de uitgebreide reactie van het immuunsysteem van de gastheer (Krupka en
Straubinger, 2010).
Een infectie met Borrelia bacteriën lokt zowel een cellulaire als een humorale immuunreactie uit.
Hierbij is de humorale immuunrespons het voornaamst. De immuniteit van de gastheer kan de
spirocheten niet efficiënt elimineren omwille van de hoger vernoemde mechanismen van immuno-
evasie van de extracellulair levende Borrelia spp. (Hastey et al., 2013; Sykes, 2014).
Wanneer de spirocheten de teek verlaten en de gastheer infecteren, ontstaat er eerst een aspecifieke
immuunrespons. Macrofagen en granulocyten migreren naar de plaats van de beet en trachten aan de
hand van fagocytose en vrijstelling van oxidatieve radicalen de bacterie te vernietigen. Door het
optreden van deze aspecifieke reacties treedt er bij de mens een circulaire huiduitslag op, gekend als
erythema migrans, op de plaats van de tekenbeet. Deze aspecifieke reacties zijn niet in staat de
bacterie te elimineren, hierdoor kan de spirocheet verder verspreiden. Door de vrijstelling van
granulen door de neutrofielen treedt er een multisystemische inflammatoire reactie op (Krupka en
Straubinger, 2010).
De bacterie verspreidt zich in de huid, de gewrichten en het bindweefsel. Hierdoor treedt er een
inflammatoire reactie op met infiltratie van immuuncellen. Dit leidt tot pijn, zwelling en kreupelheid. Er
zijn ook veel cytokines betrokken in de pathogenese van Lyme-borreliose. Zo speelt Interleukine-8
een rol bij de infiltratie van T-lymfocyten ter hoogte van synoviale gewrichten en het perineurium in het
chronische stadium van de aandoening (Krupka en Straubinger, 2010; Little et al., 2010; Hastey,
2013).
Bij Lyme-borreliose treedt er een sterke antistof respons op, doch deze volstaat niet om de infectie te
overwinnen. Specifieke antistoffen worden pas laat gevormd. IgM stijgt 2 tot 4 weken na de start van
de infectie. IgG antilichamen kunnen pas vanaf 4 tot 6 weken gedetecteerd worden. Deze
antilichamen bieden geen beschermende immuniteit (Krupka en Straubinger, 2010; Hastey, 2013). In
zeldzame gevallen is de nier betrokken in het ziektebeeld van Lyme-borreliose bij de hond. De Lyme-
nefritis is een immuun gemedieerde nefritis. De schade ter hoogte van de nier is niet het gevolg van
de aanwezigheid van de kiem ter hoogte van de nier, maar treedt op ten gevolge van een
subendotheliale neerslag van specifieke antigen-antilichaam complexen. Er kunnen geen levende
Borrelia bacteriën uit de nier gecultiveerd worden (Krupka en Straubinger, 2010; Tilley en Smith, 2011;
Littman, 2013).
13
3. SYMPTOMEN
Lyme-borreliose bij de hond kent meestal een asymptomatisch verloop. Bij vijfennegentig procent van
de geïnfecteerde honden vindt er wel seroconversie plaats maar ze vertonen geen klinische
symptomen. In de praktijk wordt de hond geregeld foutief verdacht van Lyme-borreliose. Er werd
aangetoond dat slechts 6,7% van de door de eigenaar of de dierenarts verdachte dieren daadwerkelijk
specifieke antistoffen bezaten (Littman, 2003; Krupka en Straubinger, 2010; Little et al., 2010).
Erythema migrans, de rode circulaire huiduitslag die men typisch bij de mens aantreft, treedt niet op bij
de hond. Op de plaats van de tekenbeet kan bij de hond een rood letsel van ongeveer 1 cm diameter
opgemerkt worden ten gevolge van de inflammatoire reactie. Het letsel zal enkele dagen na het
verwijderen van de teek verdwijnen (Krupka en Straubinger, 2010).
De hond zal in de dagen volgend op de infectie geen symptomen vertonen. De eerste klinische
symptomen ontstaan dagen tot weken nadat de hond besmet werd met de Borrelia bacterie. De
symptomen van Lyme-borreliose zijn niet specifiek. In de acute fase van de aandoening kunnen
koorts, anorexie, algemene malaise, zwelling van lokale lymfeknopen en kreupelheid optreden. Deze
initiële symptomen verdwijnen meestal na enkele dagen, hierdoor merkt de eigenaar ze niet altijd op
of wordt er geen aandacht aan besteed (Skotarczak, 2002; Littman, 2003; Krupka en Straubinger,
2010).
Weken tot maanden na de initiële infectie kunnen verschillende symptomen gezien worden. Het
klinisch beeld van Lyme-borreliose bij de hond toont zich meestal als een acute tot chronische of
intermitterende kreupelheid met zwelling of pijn ter hoogte van 1 of meerdere gewrichten. De zwelling
van de gewrichten wordt veroorzaakt door een toename van de hoeveelheid synoviaal vocht. De
dieren vertonen pijn bij palpatie en bij bewegingen zoals het op en af lopen van de trap. Naast de
kreupelheid kan de hond ook een milde stijging van de lichaamstemperatuur en vermoeidheid
vertonen. De mono- of oligo-arthritis treedt meestal 2 tot 6 maanden na de infectie op. De gewrichten
in de nabijheid van de tekenbeet worden het eerst aangetast, dit kan mogelijk verklaard worden aan
de hand van de centrifugale spreiding van de Borrelia spirocheet. De carpaal en de tarsaal gewrichten
worden het frequentst aangetast (Straubinger et al., 1997; Littman, 2003; Krupka en Straubinger,
2010; Tilley en Smith, 2011).
Lyme-nefropathie treedt een zeldzame keer op bij chronisch geïnfecteerde honden. Het betreft een
progressieve nierziekte die gekenmerkt wordt door een diffuse tubulaire necrose en de lympho-
plasmocytaire interstitiële nefritis. Lyme-nefritis kan tot nierfalen leiden. Er is een raspredispositie bij
de Golden retriever, Labrador retriever en Sheltie voor de aantasting van de nieren. Bij Lyme-
nefropathie kan perifeer oedeem, azotemie, uremie, proteïnurie, hypoalbuminemie,
hypercholesterolemie, hyperfosfatemie, effusie naar de lichaamsholten en eventueel hematurie en
glycosurie opgemerkt worden. Daarnaast wordt er bij Lyme-nefropathie vaak braken en lethargie
gezien. Omwille van het verlies van antitrombine via de glomeruli kunnen honden met Lyme-nefritis
14
een hypercoagulabiliteit vertonen. De glomerulonephritis zou mogelijk ook veroorzaakt kunnen worden
door infecties met Babesia, Ehrlichia of Bartonella species (Littman, 2003; Tilley en Smith, 2011;
Littman, 2013).
In zeldzame gevallen kunnen er ook neurologische symptomen optreden of wordt het hart aangetast.
Mensen vertonen soms neuropathologische symptomen volgend op een infectie met Borrelia spp.. Bij
honden bestaan deze neuropathologische bevindingen enkel uit een asymptomatische encefalitis, een
milde perineuritis of een meningitis.
Myocarditis, aritmie en een complete hartblock zouden ook kunnen optreden als gevolg van een
infectie met Lyme-borreliose maar spirocheten kunnen niet aangetoond worden in het hartweefsel
(Krupka en Straubinger, 2010; Tilley en Smith, 2011).
4. DIAGNOSE
Door de afwezigheid van een allesomvattende test is de diagnose van Lyme-borreliose zowel in de
humane- als in de diergeneeskunde een moeilijk en lang proces. De foutieve interpretatie en de
weinig specifieke laboratoriumtesten zorgen voor veel vals-positieve resultaten. Voor de diagnose van
infecties die veroorzaakt worden door Borrelia spp. kan men gebruik maken van zowel directe als
indirecte diagnostische testen. Bij directe diagnostische testen tracht men de Borrelia bacterie op te
sporen. Bij indirecte testen gaat men de aanwezigheid van specifieke antistoffen tegenover Borrelia
spp. in het serum van de hond na (Krupka en Straubinger, 2010; Barth et al., 2014).
De diagnose bij de hond wordt gecompliceerd door het frequent voorkomen van subklinische infecties
waarna de hond gedurende maanden tot jaren specifieke antistof titers kan bezitten. Deze honden
testen positief in een serologische test. Daarom is het belangrijk een onderscheid te maken tussen
seropositieve honden die een infectie doormaken en honden die in het verleden blootgesteld werden.
Dit onderscheid wordt gemaakt door de aanwezigheid van symptomen na te gaan, maar wordt
gecompliceerd door de afwezigheid van specifieke pathognomonische symptomen, het laat optreden
van de symptomen en de relatief late immunologische antistof respons. Wanneer de hond symptomen
vertoont, heeft de seroconversie reeds plaatsgevonden en zijn serologische testen betrouwbaar
(Krupka en Straubinger, 2010; Little et al., 2010; Sykes, 2014).
Omdat serologische testen, die de voornaamste diagnostische testen zijn voor de diagnose van Lyme-
borreliose, niet gevoelig zijn in het begin van de infectie en omdat de symptomen niet
pathognomonisch zijn is het belangrijk dat men voor de diagnose verschillende criteria integreert (Little
et al., 2010). De criteria zijn: de aanwezigheid van klinische symptomen die geassocieerd kunnen
worden met Lyme-borreliose, het uitsluiten van differentiaal diagnoses, resultaten van diagnostische
testen (voornamelijk de aanwezigheid van specifieke antilichamen), de verbetering van de toestand
van de patiënt na het ondergaan van een gepaste behandeling en de mogelijkheid dat de patiënt in
contact komt met Ixodes teken en bijgevolg met Borrelia spp. (Skotarczak, 2002).
15
4.1. DIFFERENTIAAL DIAGNOSE
Wanneer men een hond met pijnlijke gezwollen gewrichten verdenkt van artritis ten gevolge van
Lyme-borreliose moet men differentiaal diagnostisch denken aan trauma (vb. geruptureerde
kruisbanden ter hoogte van de knie), immuun gemedieerde polyartritis, systemische lupus
erythematosus, reumatoïde artritis, osteoartritis, septische artritis en polyartritis secundair aan een
infectie met andere pathogenen zoals teek gebonden artritis (Ehrlichia ewingii, Ehrlichia canis,
Bartonella spp., Anaplasma phagocytophilum, Rickettsia rickettsii) en infecties met bepaalde
schimmelsoorten. Bij sommige hondenrassen kan men differentiaal diagnostisch ook denken aan
specifieke rasgebonden aandoeningen zoals Akita artritis of Shar-pei fever (Littman, 2003; Tilley en
Smith, 2011; Sykes, 2014).
Zwelling en pijn in de buurt van een gewricht kan veroorzaakt worden door myositis, panosteïtis,
neoplasie, osteomyelitis, hypertrofische osteodystrofie of hypertrofische osteopathie (Littman, 2003).
Wanneer men een Lyme-nefropathie vermoedt dient men differentiaal diagnostisch rekening te
houden met leptospirose, een bacteriële pyelonefritis, een primaire immuun gemedieerde
glomerulonefritis, familiale nefropathieën, amyloïdose en glomerulonefritis secundair aan andere
chronische infecties met bijvoorbeeld Dirofilaria immitis, Babesia canis, Ehrlichia canis, en Leismania
spp. (Sykes, 2014). Wanneer de nefropathie veroorzaakt wordt door Lyme-borreliose zijn de honden
doorgaans jonger. Ook de raspredispositie bij de Golden retriever, de Labrador retriever en de Sheltie
kan helpen bij het uitsluiten van differentiaal diagnoses (Littman, 2003).
Het klinisch beeld van een infectie met Anaplasma phagocytophila lijkt sterk op dat van Lyme-
borreliose. Daarbij is de prevalentie van A. phagocytophila vaak hoog in gebieden waar ook de
prevalentie van B. burgdorferi hoog is. Ook Ehrlichia spp., Rickettsia spp., Bartonella spp., Babesia
spp. en zelfs Leptospira spp. komen vaak voor in dezelfde gebieden en maken de diagnose nog
complexer. Omwille van de complexiteit beperkt men zich soms tot diagnosticeren van een
doxycycline gevoelige aandoening (Littman, 2003).
4.2. DIAGNOSTISCHE TESTEN
4.2.1. Laboratorium bevindingen
4.2.1.1. Bloedonderzoek
Bij een bloedonderzoek van een hond die aan Lyme-borreliose lijdt, kunnen verschillende
veranderingen aangetroffen worden. Hematologisch kan er een milde tot matige trombocytopenie
aanwezig zijn. Daarnaast kan er ook een lymfopenie of een milde neutropenie opgemerkt worden. Bij
honden met Lyme-nefritis kan er een milde tot matige anemie, een leukocytose en een neutrofilie
optreden. Deze veranderingen treden niet altijd op, het is ook mogelijk dat de gehaltes aan witte
bloedcellen normaal zijn (Sykes, 2014).
Wanneer men het serum biochemisch onderzoekt, vindt men bij een hond met polyartritis ten gevolge
van een infectie met de Borrelia spirocheet geen afwijkingen. Bij het biochemisch onderzoek van
16
honden die lijden aan Lyme-nefropathie kan een azotemie, een milde tot uitgesproken
hypoalbuminemie, een metabole acidose en afwijkingen in de elektrolyten zoals een hyperfosfatemie,
een hypochloremie, en een milde hyper- of hypokalemie aangetoond worden. Uitzonderlijk kan er ook
een hypercholesterolemie gezien worden (Skotarczak, 2002; Sykes, 2014).
4.2.1.2. Urineonderzoek
Wanneer men een urineonderzoek uitvoert bij honden waarbij de nier betrokken is in de pathogenese
kan er een isosthenurie en een proteïnurie aangetroffen worden. Pyurie, hematurie en glycosurie
kunnen ook aanwezig zijn (Skotarczak, 2002; Littman, 2013; Sykes, 2014). De verhouding tussen de
urinaire proteïnen en creatinine kent bij gezonde honden een waarde lager dan 0,5. Bij honden met
een Lyme-nefritis is deze waarde vaak groter dan 5 en kan soms zelfs meer dan 15 bedragen (Sykes,
2014; Duffy et al., 2015).
4.2.1.3. Punctie van het gewrichtsvocht
Wanneer men bij honden met Lyme-artritis een punctie van het gewrichtsvocht uitvoert kan er een
toename aan synoviaal vocht opgemerkt worden. De cytologie van het gewrichtsvocht kan normaal
zijn of er kan een stijging van het aantal cellen aangetroffen worden, dit zijn voornamelijk neutrofielen.
Het celgetal ligt tussen 3000 en 100000 cellen per microliter synoviaal vocht. Het gehalte aan
polymorfonucleairen kan tot 97% bedragen. Omdat niet al de gewrichten zijn aangetast, puncteert
men best gewrichtsvocht van verschillende gewrichten (vb. 3 tot 4 gewrichten) (Krupka en
Straubinger, 2010; Tilley en Smith, 2011; Sykes, 2014).
4.2.1.4.Cerebrospinaalvocht
Wanneer de hond in zeldzame gevallen zenuwsymptomen vertoont, kan er een toename zijn in het
celgetal ter hoogte van het cerebrospinaalvocht. Bij deze honden kan het bepalen van de gehaltes
van de bacterie ter hoogte van het cerebrospinaalvocht en in het serum helpen bij het stellen van de
diagnose. Wanneer zenuwsymptomen optreden, ziet men soms een hoger gehalte van de bacterie in
het cerebrospinaalvocht in vergelijking met het serum (Krupka en Straubinger, 2010).
4.2.2. Medische beeldvorming
Lyme-artritis is een niet-erosieve polyartritis. Op radiografische beelden is er enkel een toename van
het gewrichtsvocht en een verhoogde opaciteit van de weke weefsels die het gewricht omgeven waar
te nemen. Radiografie kan gebruikt worden om een onderscheid te maken tussen een niet-erosieve
artritis, een erosieve artritis en eventueel een trauma ter hoogte van het gewricht en de omgeving. Bij
honden die lijden aan een Lyme-nefropathie kan er ten gevolge van de hypoalbuminemie op een
radiografische opname van de thorax een pleurale effusie waargenomen worden (Tilley en Smith,
2011; Sykes, 2014).
Bij echografisch onderzoek van het abdomen van een hond met Lyme-artritis zal men geen
abnormaliteiten aantreffen. Bij honden die lijden aan een Lyme-nefropathie kan men een verdikking en
een toename in echogeniciteit van de renale cortex waarnemen. De overgang tussen de renale cortex
17
en de medulla is minder duidelijk. Ten gevolge van de hypoalbuminemie kan er ook een peritoneale
effusie waargenomen worden (Tilley en Smith, 2011).
4.2.3. Indirecte testen
Voor het stellen van de diagnose van Lyme-borreliose kan men de aanwezigheid van antistoffen
tegenover Borrelia spp. in het serum nagaan. Dit opsporen van specifieke antilichamen is de
voorkeurstechniek die in de praktijk gebruikt wordt om de aandoening te diagnosticeren. Bij het
gebruik van serologische testen moet men er rekening mee houden dat de aanwezigheid van
specifieke antistoffen tegen Borrelia spp. enkel wijst op een eerder immunologisch contact met
antigenen van de bacterie. Dit is niet noodzakelijk gecorreleerd met de klinische ziekte. Daarbij dient
ook opgemerkt te worden dat er in Europa infecties kunnen optreden met niet pathogene Borrelia
species die ook positieve resultaten opleveren bij de serologische testen. Er kunnen ook kruisreacties
optreden met antigenen van andere bacteriën zoals Treponema spp., Brachyspira sp. en Leptospira
spp. waardoor er vals positieve resultaten ontstaan (Skotarczak, 2002; Barth et al., 2014; Sykes,
2014).
In de eerste 4 weken na de besmetting zijn de IgG gehaltes over het algemeen niet aantoonbaar. Er
worden doorgaans geen gepaarde sera gebruikt door de lange incubatietijd en het chronische en
persisterende karakter van de infectie. Naast de gespecialiseerde testen die enkel onder laboratorium
omstandigheden kunnen worden uitgevoerd zijn er snelle testen beschikbaar die gebruikt kunnen
worden in de dierenartsenpraktijk (Krupka en Straubinger, 2010; Sykes, 2014).
Door de blootstelling van de hond te monitoren aan de hand van serologische gegevens kunnen
endemische gebieden en hyper endemische gebieden herkend worden. Hier loopt zowel de hond als
de mens risico (Littman 2003; Little et al., 2010).
4.2.3.1. Indirecte immunofluorescentie
Een voorbeeld van een serologische test is de indirecte immunofluorescentie. Hierbij spoort men
specifieke antistoffen tegenover B. burgdorferi sensu lato op in het serum van de hond. Dit doet men
door het serum in contact te brengen met Borrelia antigenen. Wanneer er specifieke antistoffen
aanwezig zijn in het serum binden deze met de antigenen. De ongebonden eiwitten worden
weggewassen en fluorescent gelabelde anti-hond IgG, die gevisualiseerd kunnen worden aan de
hand van fluorescentiemicroscopie, worden toegevoegd (Barth et al., 2014).
Deze diagnostische methode wordt frequent toegepast als screeningstest maar wordt afgeraden
omwille van de subjectiviteit bij het beoordelen van de resultaten, het gebrek aan standaardisatie en
de mogelijkheid tot kruisreactie van antistoffen met andere antigenen zoals heat shock proteins en
flagellaire antigenen. Er treden geregeld vals positieve resultaten op bij deze test. Hierdoor wordt er
verkeerdelijk een hoge prevalentie vermoed. Een ander nadeel van immunofluorescentie is dat er
geen onderscheid wordt gemaakt tussen antilichamen die geïnduceerd werden door een natuurlijke
infectie en deze geïnduceerd door vaccinatie. Omwille van de lage sensitiviteit en specificiteit is
immunofluorescentie geen goede screeningstest en wordt het afgeraden om immunofluorescentie als
enige test te gebruiken (Krupka en Straubinger, 2010; Barth et al., 2014).
18
4.2.3.2. Elisa en immunoblotting
Deze tweedelige laboratoriumtest is de meest gebruikte test voor het opsporen van Lyme-borreliose.
Eerst gebruikt men een screeningsmethode met een hoge sensitiviteit en een beperkte specificiteit. Dit
is een "enzyme-linked immunosorbent assay" of ELISA. De ELISA test wordt gebruikt om de
negatieve stalen met een hoge betrouwbaarheid uit te sluiten. Op de verdachte stalen doet men nog
een tweede test, immunoblotting (Western blotting). Hierdoor wordt de specificiteit verhoogd. Met deze
diagnostische techniek gaat men na of de stalen die positief testten bij de ELISA daadwerkelijk
specifieke antistoffen bevatten voor Borrelia burgdorferi om zo geïnfecteerde honden te differentiëren
van gevaccineerde dieren (Krupka en Straubinger, 2010; Sykes, 2014).
De ELISA is een serologische test die specifieke antilichamen (IgM en/of IgG) detecteert. In de
diergeneeskunde wordt de detectie van IgM doorgaans niet gebruikt omdat op het moment van het
ontstaan van de klinische symptomen er reeds detecteerbare gehaltes aan IgG aanwezig zijn (Krupka
en Straubinger, 2010). Men mag zich niet enkel baseren op positieve IgM test uitslagen om een
actieve infectie vast te stellen bij patiënten die al langer dan 1 maand ziek zijn. Hier zouden vals-
positieve resultaten kunnen ontstaan (Little et al., 2010). De IgG antilichamen persisteren gedurende
verschillende jaren. Zelfs na een antibiotica behandeling blijven deze antistoffen jaren detecteerbaar
bij gezonde dieren. De beperkingen van de ELISA test zijn de mogelijkheid van kruisreacties met
antilichamen die niet specifiek voor Borrelia spp. zijn en de onmogelijkheid om een onderscheid te
maken tussen een gevaccineerde en een natuurlijk geïnfecteerde hond, dit laatste is wel mogelijk
wanneer ELISA gecombineerd wordt met Western blotting (Barth et al., 2014).
Western blotting wordt aanzien als de standaard methode om Borrelia spp. specifieke antilichamen op
te sporen. Nadelen van immunoblotting zijn de langere duur en de moeilijkere interpretatie in
vergelijking met andere serologische methodes. De subjectiviteit bij de interpretatie van de resultaten
kan leiden tot foute interpretaties en kan zo voor vals negatieve resultaten zorgen. Daarom wordt
immunoblotting doorgaans niet gebruikt als enige test. Het onderscheiden van natuurlijk geïnfecteerde
en gevaccineerde dieren kan doordat er bij gevaccineerde honden antistoffen aangetroffen worden
tegenoven het bacteriële oppervlakte proteïne OspA dat aanwezig is in de vaccins. Deze antistoffen
worden doorgaans niet aangetroffen bij natuurlijk geïnfecteerde honden. Bij natuurlijke infecties
worden er antilichamen tegenover VlsE geproduceerd, deze antilichamen treft men niet aan bij een
gevaccineerde hond (Krupka en Straubinger, 2010; Barth et al., 2014).
4.2.3.3. Kwantitatieve C6 gebaseerde ELISA
Het sterk variabele oppervlakte proteïne VlsE dat de Borrelia spirocheet enkel tot expressie brengt
wanneer deze zich binnenin een vertebrate gastheer bevindt, bevat een sterk geconserveerde en
sterk immunogene regio: invariable region 6 of IR6. Deze bevat op zijn beurt een korte peptide
sequentie, het 25-mer C6 peptide. Deze sequentie kan bij de mens en de hond gebruikt worden voor
diagnose van Lyme-borreliose aan de hand van de kwantitatieve C6 gebaseerde ELISA. Doordat het
IR6 sterk geconserveerd is bij de verschillende genotypen van het Borrelia burgdorferi sensu lato
complex wordt de C6 gebaseerde test aangeraden wanneer er een besmetting met Europese
stammen wordt vermoed (Krupka en Straubinger, 2010; Little et al., 2010; Barth et al., 2014).
19
De antilichamen tegenover C6 zijn reeds detecteerbaar in een vroeg stadium van de infectie. Bij
experimenteel geïnfecteerde honden kan men de C6 specifieke IgG antilichamen reeds 3 tot 5 weken
na de infectie aantonen. Dit is ongeveer 1 week vroeger dan wanneer men een klassieke ELISA voor
de diagnose gebruikt. Wanneer de hond symptomen vertoont kan de C6 gebaseerde ELISA test
antistoffen opsporen (Liang et al., 2000; Krupka en Straubinger, 2010; Sykes, 2014).
De aanwezigheid van C6 antistoffen wijst op contact met de spirocheet, maar staat niet noodzakelijk in
relatie met de aanwezigheid van klinische symptomen. Hierdoor kunnen er vals positieve resultaten
voorkomen. Er zijn geen kruisreacties met de door vaccinatie geïnduceerde OspA antilichamen. Een
gevaccineerde hond kan van een geïnfecteerde hond onderscheiden worden (Barth et al., 2014).
Een voordeel van het gebruik van de C6 ELISA is dat de titers van C6 specifieke antistoffen dalen na
het instellen van een antibiotica behandeling. De C6 gebaseerde ELISA kan dus gebruikt worden om
het succes van de behandeling op te volgen (Krupka en Straubinger, 2010; Little et al., 2010).
Doordat de C6 gebaseerde testen voldoende sensitief en specifiek zijn en omdat de test
geïnfecteerde en gevaccineerde dieren kan onderscheiden zijn bijkomende serologische testen niet
noodzakelijk. In de diergeneeskunde gebruikt men simpele en specifieke C6 gebaseerde SNAP testen
die in de praktijk door de dierenarts uitgevoerd kunnen worden: SNAP 3Dx en SNAP 4Dx. Deze testen
worden veel gebruikt in de diagnostiek en verdringen de traditionele ELISA gevolgd door een Western
blotting (Littman, 2003; Little et al., 2010; Tilley en Smith, 2011; Sykes, 2014).
4.2.3.4 Andere serologische testen
In Noord Amerika wordt er een multiplex fluorescent bead assey uitgevoerd. Bij deze serologische test
onderzoekt met de aanwezigheid van antistoffen tegenover 3 Borrelia spp. antigenen in het serum van
de hond, namelijk OspA, OspC en OspF. Hierdoor kan men gevaccineerde honden, recente infecties
en chronische infecties onderscheiden. De aanwezigheid van OspA antistoffen duidt op vaccinatie. De
aanwezigheid van antistoffen gericht tegen OspC duidt op een recente infectie. De bacterie brengt
OspC tot uiting kort na het infecteren van de hond. Deze titers dalen en zijn niet meer te detecteren na
3 maanden. Antilichamen tegenover OspF duiden op een chronische infectie. Deze zijn vanaf 5 weken
na de infectie op te sporen (Sykes, 2014).
In de Verenigde Staten is er ook een silicone disk gebaseerde serologische test beschikbaar. Deze
test detecteert antilichamen tegenover OspA, OspC, OspF, P39 en SLP. Ook deze test kan een
gevaccineerd dier van een actief geïnfecteerde hond onderscheiden en een acute en een chronische
infectie differentiëren (Sykes, 2014).
4.2.4. Directe testen
Het gebruik van directe detectie methodes zoals PCR, cultuur en donkerveldmicroscopie is in de
praktijk beperkt. Deze testen zijn duur, onbetrouwbaar en nemen veel tijd in beslag. Stalen die
gebruikt worden voor de directe detectie zijn huidbiopten nabij de plaats waar de teek de hond
parasiteerde, synoviaal vocht en het gewrichtskapsel. Bloed en cerebrospinaalvocht zijn geen ideale
stalen, hierin is het bacteriegehalte laag. Dit verhoogt het risico op vals negatieve resultaten (Tilley en
Smith, 2011; Barth et al., 2014; Sykes, 2014).
20
4.2.4.1. PCR
Bij de polymerase kettingreactie (PCR) wordt het bacterie-DNA vermeerderd en opgespoord. De test
heeft een goede sensitiviteit en een hoge specificiteit en levert na enkele uren resultaat op. In
tegenstelling tot cultuur kan men via PCR geen onderscheid maken tussen dode en levende Borrelia
spirocheten. Positieve resultaten kunnen afkomstig zijn van niet levende bacterie fragmentjes.
Wanneer deze methode gebruikt wordt, moet men rekening houden met het al dan niet aanwezig zijn
van klinische symptomen en/of serologische resultaten. PCR kan eveneens gebruikt worden om
andere teekgebonden aandoeningen op te sporen zoals Ehrlichia spp. en Anaplasma spp. (Krupka en
Straubinger, 2010; Little et al., 2010; Barth et al., 2014).
4.2.4.2. Cultuur
Cultuur is geen ideale methode om Lyme-borreliose te diagnosticeren. Cultuur heeft een hoge
specificiteit maar omwille van de specifieke groeivereisten, de trage groei van B. burgdorferi en de
lage sensitiviteit van deze techniek wordt cultuur niet aangeraden. De bacterie wordt geïsoleerd uit
een weefselstaal door dit te enten op een speciaal vloeibaar Barbour-Stoener-Kelly medium. De
Borrelia bacterie groeit traag, ze heeft tot 6 weken nodig om te groeien. Wanneer de hond voordien
reeds met antibiotica werd behandeld, wordt de groei van de bacterie op cultuur geremd. De lage
sensitiviteit van cultuur wordt verklaard doordat de spirocheten slechts in geringe aantallen aanwezig
zijn in weefsel. Wanneer men biopten neemt ter hoogte van de plaats waar de teek de gastheer
parasiteerde is de kans op het aantreffen van de spirocheten groter (Krupka en Straubinger, 2010;
Little et al., 2010; Barth et al., 2014; Sykes, 2014).
4.2.4.3. Microscopie
Borrelia spp. kunnen omwille van hun kleine afmeting nagenoeg niet gevisualiseerd worden aan de
hand van lichtmicroscopie. Men kan gebruik maken van donkerveldmicroscopie of
fasecontrastmicroscopie. Wanneer men donkerveldmicroscopie wil gebruiken om de bacterie te
detecteren kan men gebruik maken van een Giemsa-kleuring, een speciale zilverkleuring zoals de
Warthin-Starry kleuring of een acridine-oranje kleuring om de bacterie zichtbaar te maken (figuur 6)
(Johnson et al., 1984; Littman, 2003; Krupka en Straubinger, 2010).
Figuur 6: Visualisatie van B. burgdorferi spirocheten aan de hand van donkerveldmicroscopie
(Uit Krupka en Straubinger, 2010).
21
5. BEHANDELING EN PREVENTIE
5.1. BEHANDELING
De behandeling van honden die seropositief bevonden zijn en symptomen vertonen van Lyme-
borreliose bestaat hoofdzakelijk uit een antimicrobiële therapie (Sykes, 2014). Deze antibioticum
behandeling is het meest efficiënt wanneer ze in een vroeg stadium van de ziekte gestart wordt. Bij de
hond kan men het exacte moment van besmetting echter niet zo precies aanduiden als bij de mens.
Hierdoor zijn bij het instellen van de behandeling de spirocheten reeds verspreid in de weefsels en is
er meestal een langere therapie vereist (Littman et al., 2006; Krupka en Straubinger, 2010; Little et al.,
2010).
De aanwezigheid van specifieke antistoffen in het serum van de hond kan zowel door een
doorgemaakte infectie in het verleden, als door een actieve infectie verklaard worden. Het behandelen
van asymptomatische, doch seropositieve honden is tegenaangewezen. Dit kan het ontstaan van
antibioticaresistentie bij andere bacteriën in de hand werken. Daarnaast kunnen er ook negatieve
bijwerkingen van de gebruikte medicatie optreden (Sykes, 2014).
De Borrelia spirocheten zijn gevoelig aan tetracyclines. Het voorkeurs antibioticum om Lyme-
borreliose bij de hond te behandelen is doxycycline. Dit antibioticum is niet duur en gemakkelijk in
gebruik. Doxycycline is ook effectief tegen andere teek overdraagbare pathogenen zoals Anaplasma
spp., Ehrlichia spp. en Rickettsia spp., waarmee er gelijktijdig met Borrelia spp. een co-infectie kan
bestaan. Doxycycline wordt om de 12 uur oraal toegediend samen met de voeding aan een dosis van
5-10 mg/kg. De antibioticum behandeling bij de hond dient men gedurende 4 weken aan te houden.
Mogelijke bijwerkingen die kunnen optreden bij het gebruik van doxycycline zijn braken en gastritis
(Littman et al., 2006; Little et al., 2010; Tilley en Smith, 2011).
Bij de keuze van het toe te dienen antibioticum dient men er rekening mee te houden dat erg jonge
honden en drachtige teven best niet met tetracyclines zoals doxycycline behandeld worden.
Alternatieve antibiotica die men kan aanwenden bij honden die niet goed reageren op doxycycline zijn
amoxicilline, azitromycine en 3de
generatie cefalosporines. Amoxicilline dient men toe aan een dosis
van 20 mg/kg elke 8-12 uur. Azitromycine wordt oraal gegeven aan een dosis van 25 mg/kg om de 24
uur (Krupka en Straubinger, 2010; Tilley en Smith, 2011; Sykes, 2014). Bij het gebruik van penicilline
derivaten zoals amoxicilline dient men op te merken dat deze niet actief zijn tegenover Rickettsia spp.
waarmee er zowel bij de hond als bij de mens frequent co-infecties optreden (Little et al., 2010).
Honden met Lyme-artritis reageren gewoonlijk goed op de antibioticum behandeling en hebben niet
steeds een bijkomende therapie nodig (Sykes, 2014). Bij honden die aan een acute Lyme-artritis
lijden, is er een verbetering waar te nemen 2 tot 5 dagen na aanvang van de antimicrobiële therapie.
Indien er geen verbetering optreedt of als symptomen verergeren moet men nagaan of een infectie
met Borrelia spp. wel degelijk aan de basis ligt van de artritis (Tilley en Smith, 2011). Naast de
antimicrobiële therapie kan pijnbestrijding, aan de hand van NSAID’s of opiaten nuttig zijn wanneer de
hond erg mank is. Ook glucocorticoïden kunnen gebruikt worden. Corticosteroïden zorgen in een
initieel stadium voor een verbetering van de klinische toestand van de hond. Nadien zal er omwille van
22
de immunosuppressie een toename zijn van de symptomen. Daarom worden corticosteroïden best
aangewend in een dosis die de immuniteit niet onderdrukt (Krupka en Straubinger, 2010; Tilley en
Smith, 2011; Sykes, 2014 ).
Bij honden met Lyme-nefritis moet men de antibioticum behandeling gedurende 1 maand of langer
aanhouden afhankelijk van de ernst. Ook hier wordt doxycycline aangewend. Bij deze honden is het
onvoldoende om enkel een antimicrobiële behandeling toe te passen. De honden dienen ook
behandeld te worden voor een protein-losing nefropathie. Hierbij kan men intraveneus vocht
toedienen en angiotensine converting enzyme inhibitors, zoals enalapril of benazepril, kunnen
aangewend worden. Het dieet van de hond moet beperkt worden in proteïnes om de nieren minder te
belasten, daarnaast kan men omega-3 vetzuren als supplement aanwenden (Littman, 2003; Littman et
al., 2006; Little et al., 2010; Sykes, 2014). De bloeddruk van de honden moet gemonitord worden.
Indien nodig kan men de bloeddruk verlagen aan de hand van medicatie zoals amlodipine. Het
ontwikkelen van tromboses kan men trachten te voorkomen door lage dosissen acetylsalicylzuur toe
te dienen. Indien nodig kan een oesophagostomie of een gastrostomie aangelegd worden om de hond
via een tube te voederen. Bij honden met Lyme-nefritis kan een therapie die de immuniteit onderdrukt
aan de hand van corticosteroïden soms een verbetering geven (Sykes, 2014). Honden die een
nefropathie ontwikkelen in relatie met B. burgdorferi reageren meestal niet goed op behandeling. Deze
gevallen zijn vaak fataal (Littman, 2003; Little et al., 2010).
De antibioticum behandeling bij een ongecompliceerde vorm van Lyme-borreliose, zoals een Lyme-
artritis, zorgt doorgaans voor een sterke verbetering van de symptomen maar niet voor een volledige
eliminatie van de Borrelia bacterie. Doorgaans blijft er een laag gehalte bacteriën aanwezig. Klinische
symptomen kunnen weken tot maanden na de behandeling weer optreden. Wanneer dit wordt
opgemerkt dient men weer een antibioticum behandeling in te stellen (Krupka en Straubinger, 2010;
Tilley en Smith, 2011).
5.2. PREVENTIE
De preventie van B. burgdorferi infecties bij de hond bestaat uit verschillende onderdelen. De meest
efficiënte manier om Lyme-borreliose te voorkomen is de preventie van tekenbeten. Naast het
voorkomen van de tekenbeet is vaccinatie een mogelijke preventieve maatregel (Little et al., 2010;
Tack et al., 2011).
5.2.1. Preventie van tekenbeten
Het contact tussen de teek en de hond vermijden is van belang bij de preventie van Lyme-borreliose
en andere teek overdraagbare aandoeningen zoals rickettsiose, ehrlichiose, anaplasmose, babesiose,
en bartonellose. De hond dagelijks controleren op de aanwezigheid van teken is belangrijk, vooral in
endemische gebieden. Dit kan men bijvoorbeeld doen door de hond te borstelen na activiteiten
buitenhuis. Wanneer men teken aantreft die reeds zijn vastgehecht dient men deze mechanisch te
verwijderen. Men moet trachten de teek binnen de 24 uur nadat deze is vastgehecht aan de hond te
23
verwijderen. Het verwijderen van de teek tot 60 uur na het vasthechten kan gunstig zijn (Littman 2006;
Krupka en Straubinger, 2010; Little et al., 2010; Sykes, 2014).
Om het contact tussen de hond en de teek te beperken kan men de door teken geïnfesteerde
gebieden vermijden. De directe omgeving rondom de woning kan aangepast worden. Hoewel dit
praktisch moeilijk is, kan men trachten de vegetatie aan te passen en de aanwezigheid van wilde
dieren te beperken. Het effect hiervan zal echter beperkt zijn gezien het verminderen van het aantal
knaagdieren en herten slechts een beperkte invloed heeft op het aantal teken (Krupka en Straubinger,
2010; Little et al., 2010; Tilley en Smith, 2011). In bossen kan men bredere bospaden aanleggen en
de vegetatie langs de paden maaien. Bosomvorming kan er ook voor zorgen dat de besmettingsgraad
van de teken afneemt. Wanneer er een grote species diversiteit is vermindert het gehalte
geïnfecteerde teken. Dit wordt verklaard aan de hand van het verdunningseffect. Naast de meest
geschikte reservoir gastheren van de Borrelia bacterie komen er bij een hoge biodiversiteit ook andere
mogelijke gastheren voor die de teek gaat parasiteren. Hierdoor neemt de besmettingsgraad van de
tekenpopulatie af (LoGiudice et al., 2003; Tack et al., 2011).
Het routinematig gebruik van acaricide en repellentia wordt aangeraden bij de preventie van Lyme-
borreliose. Er zijn verschillende preparaten beschikbaar onder de vorm van spot-ons, poeders, sprays,
shampoos en geïmpregneerde halsbanden. De preparaten bevatten doorgaans DEET, permethrine,
imidacloprid, triazapentadienen (amitraz) of fenylpyrazolonen (fipronil). De producten kunnen
eventueel gecombineerd worden, bijvoorbeeld de combinatie van een met amitraz geïmpregneerde
halsband en een fipronil spot-on. Acariciden werken hoofdzakelijk tegen de volwassen stadia van de
teek. Zo wordt naast de hond ook de humane gezondheid beschermd door de afname van het aantal
actief reproducerende teken in de onmiddellijke omgeving van de woning (Litman, 2006; Krupka en
Straubinger, 2010; Little et al., 2010).
5.2.2. Vaccinatie
Vaccinatie is mogelijk om een hond te beschermen tegen een infectie met de Borrelia bacterie. Het
routinematig vaccineren raadt men vooral aan in endemische gebieden en bij veel buitenhuis
activiteiten. Door het voorkomen van verschillende genotypen is de bescherming van het vaccin niet
volledig. Een gevaccineerde hond kan zich alsnog besmetten. Stress en het aanwezig zijn van andere
ziektes of aandoeningen op het moment van vaccinatie kunnen ertoe leiden dat de immuniteit van de
hond verzwakt is. Ook dit kan ervoor zorgen dat de gevaccineerde hond alsnog besmet kan worden
met de Borrelia bacterie (Skotarczak, 2002; Zoetis, 2007; Krupka en Straubinger, 2010; Little et al.,
2010).
Aan de hand van vaccinatie leert het immuunsysteem de bacterie kennen. Het immuunsysteem van
de hond wordt als het ware getraind om de infectie te herkennen en te bestrijden wanneer die zich
voordoet. De manier waarop het vaccin bescherming biedt is bijzonder. De vaccins die beschikbaar
zijn tegen Lyme-borreliose stimuleren de productie van antistoffen tegen een oppervlakte proteïne van
de Borrelia spirocheet. De geïnduceerde antistoffen zijn specifiek voor het bacterieel OspA eiwit. Dit
24
proteïne brengt de Borrelia spirocheet enkel tot expressie wanneer deze zich binnenin de teek
bevindt. Na de vaccinatie circuleren de antistoffen in het bloed van de hond. Wanneer de teek een
bloedmaaltijd nuttigt binden de antistoffen met het OspA proteïne van de bacterie ter hoogte van de
middendarm van de teek. Hierdoor wordt de vermenigvuldiging van de spirocheet geremd en wordt de
migratie naar de speekselklier van de teek verhinderd. Er vindt een complement geassocieerde lyse
van de bacterie plaats in de teek. De door het vaccin geïnduceerde antilichamen bestrijden dus niet
de Borrelia spirocheten in de hond maar wel deze in de teek (Krupka en Straubinger, 2010; Tilley en
Smith, 2011; Sykes, 2014).
Wanneer de spirocheten de gastheer reeds hebben geïnfecteerd, verandert hun oppervlak en
brengen ze het OspA proteïne niet meer tot expressie. Het is dus belangrijk dat de vaccinatie van de
hond gebeurt voor het contact met de teek plaatsvindt zodat er tijdig een hoge antistof titer wordt
bekomen. Het toedienen van het vaccin aan dieren die verdacht worden van een infectie met de
Borrelia spirocheet of waarbij de infectie reeds is aangetoond, is tegenaangewezen. Frequent
opnieuw vaccineren is essentieel omdat hoge antistof titers noodzakelijk zijn voor een goede
bescherming en omdat de gehaltes aan antistoffen na enige tijd dalen (Krupka en Straubinger, 2010;
B.C.F.I., 2015).
Er zijn verschillende vaccins beschikbaar. Er is een recombinant OspA vaccin op de markt. Dit vaccin
induceert enkel antilichamen tegenover OspA. Er bestaan ook vaccins op basis van de volledige
geïnactiveerde spirocheet. Deze vaccins zorgen niet enkel voor een immuunreactie tegenover de
bacteriële OspA proteïnen maar ook tegenover andere eiwitten van het oppervlak van de bacterie.
Deze vaccins bieden het voordeel dat de spirocheet ook geneutraliseerd kan worden na de down
regulatie van het OspA, bijvoorbeeld wanneer de bacterie zich al in de hond bevindt (Sykes, 2014). In
Amerika gebruikt men zowel de vaccins op basis van de volledige kiem als de recombinante OspA
vaccins. De Amerikaanse vaccins zijn gebaseerd op B. burgdorferi sensu stricto eiwitten. In Europa is
de situatie complexer omwille van het voorkomen van verschillende species en omdat er geen
volledige kruis-immuniteit geïnduceerd wordt door de vaccins. In Europa zijn er geïnactiveerde vaccins
op de markt die geproduceerd zijn met B. burgdorferi sensu stricto of met B. garinii en B. afzelii. Het
vaccinatie schema verschilt tussen de verschillende vaccins en de aanbevelingen van de producent.
Algemeen worden er initieel 2 immunisaties gegeven met een tussentijd van 3 tot 4 weken, dan wordt
er aangeraden 6 maanden later de vaccinatie te herhalen en dan nog eens 6 maanden later. Hierna is
het voldoende om jaarlijks te vaccineren (Krupka en Straubinger, 2010).
6. ZOÖNOTISCH ASPECT
De mens kan, net zoals de hond, symptomen ontwikkelen nadat hij geïnfecteerd werd met B.
burgdorferi. De hond vormt geen direct zoönotisch risico voor de mens. Mensen besmetten zich met
de Borrelia bacterie wanneer een besmette teek zich voedt. Ixodes teken voeden zich niet
intermitterend en zullen niet meer van gastheer veranderen eens ze zich vastgehecht hebben aan de
hond. Honden kunnen echter wel geïnfecteerde, ongevoede teken transporteren. Deze kunnen op hun
beurt de mens parasiteren en besmetten met de Borrelia bacterie. Het zijn dus enkel de niet
vastgehechte teken die de hond met zich meedraagt die een risico vormen voor de mens (Skotarczak,
25
2002; Tilley en Smith, 2011; Sykes, 2014). Sommige honden, zoals jachthonden, komen veel in
contact met teken. Bij deze dieren is er een hogere prevalentie aan antistoffen tegen B. burgdorferi. Er
is echter geen verband tussen de seropositiviteit van de hond en de eigenaar. Dit wijst erop dat dat de
overdracht van teken van de hond naar de mens niet significant is (Goossens et al., 2001; Otranto et
al., 2015).
Het voorkomen van specifieke antistoffen bij de hond kan echter wel duiden op een toegenomen risico
op besmetting van de mens door de hogere blootstelling aan geïnfecteerde teken in de omgeving
(Sykes, 2014).
Spirocheten kunnen geïsoleerd worden uit de urine van een geïnfecteerde hond. Zo zou een
geïnfecteerde hond een niet geïnfecteerde hond of de mens eventueel kunnen besmetten maar deze
horizontale transmissie is niet aangetoond (Skotarczak, 2002).
26
BESPREKING
Lyme-borreliose is de meest voorkomende vector overdraagbare aandoening in Europa en Noord-
Amerika en is voornamelijk gekend omwille van het belang in de humane geneeskunde (Mead, 2015).
De door teken overdraagbare oorzakelijke bacterie, Borrelia burgdorferi sl, kan ook infecties bij de
hond veroorzaken, die al dan niet symptomatisch verlopen. Het is belangrijk op te merken dat
besmette honden geen direct risico vormen voor de mens, maar honden kunnen wel teken op hun
vacht transporteren, die de mens kunnen parasiteren en besmetten met Borrelia spp. (Skotarczak,
2002; Tilley en Smith, 2011; Sykes, 2014).
Het veelvuldig voorkomen van asymptomatische infecties en het ontbreken van pathognomonische
symptomen compliceert de diagnosestelling van Lyme-borreliose. Daarom is het van belang dat
dierenartsen op de hoogte zijn over de verschillende mogelijkheden om tot een diagnose van Lyme-
borreliose te komen en de bijhorende beperkingen van de diagnostische methoden kennen. Honden
worden in de praktijk zowel door de eigenaar als door de dierenarts vaak foutief verdacht van Lyme-
borreliose (Krupka en Straubinger, 2010). Het klinisch beeld dat een infectie met Borrelia spp. doet
vermoeden, moet in combinatie met positieve testuitslagen geïnterpreteerd worden door de dierenarts.
Het combineren van bevindingen kan immers vals negatieve diagnoses en overbodige behandelingen
voorkomen.
Preventie is een erg belangrijk onderdeel bij de aanpak van Lyme-borreliose. Het is de taak van de
dierenarts om, zeker in gebieden met een hoge prevalentie van besmette teken, de eigenaar van de
hond in te lichten over de verschillende mogelijkheden tot preventie.
Repellentia en acariciden worden omwille van hun gebruiksgemak veelvuldig aangewend om infecties
met teken en andere ectoparasieten te bestrijden.
Het gebruik van vaccinatie als preventieve maatregel geeft geen garantie op het voorkomen van
infectie. De bescherming die het vaccin biedt, is immers niet volledig. Dit komt door het voorkomen
van verschillende genotypen bij B.burgdorferi (Skotarczak, 2002; Krupka en Straubinger, 2010; Little
et al., 2010). Ondanks het feit dat het vaccin geen totale bescherming biedt kan vaccineren toch
aangeraden worden in endemische gebieden en bij honden die veel buiten vertoeven. Dit doet men
dan best in combinatie met het routinematig controleren van de vacht van de hond op de
aanwezigheid van teken en het preventief aanwenden van repellentia en acariciden.
Naast de gebruikelijke preventieve maatregelen kan het bosbeleid een invloed uitoefenen op de
populatie teken in een bepaald gebied. Het Vlaamse bosbeleid dat naaldbossen tracht om te vormen
naar meer gevarieerde en gemengde bossen creëert een meer geschikte omgeving voor de teek.
Hierdoor kan de tekenpopulatie toenemen, waardoor het risico op tekenbeten en het oplopen van
infecties met Borrelia spp. eveneens stijgt (Tack et al., 2011). De impact van de bosomvorming op de
tekenpopulatie en op de prevalentie van Lyme-borreliose dient verder onderzocht te worden.
27
REFERENTIELIJST
Barbour A.G., Hayes S.F. (1986). Biology of Borrelia Species. Microbiological Reviews 50, 381-400.
Barth C., Straubinger R.K., Krupka I., Müller E., Sauter-Louis C., Hartmann K. (2014). Comparison of different
diagnostic assays for the detection of Borrelia burgdorferi-specific antibodies in dogs. Veterinary Clinical
Pathology 43, 496-504.
B.C.F.I. Belgisch centrum voor farmacotherapeutische informatie (2015). Gecommentarieerd
geneesmiddelenrepertorium voor diergeneeskundig gebruik 2015. 1st edition, P. Gustin, Gent, p. 84.
Bowman D., Little S.E., Lorentzen L., Shields J., Sullivan M.P., Carlin E.P. (2009). Prevalence and geographic
distribution of Dirofilaria immitis, Borrelia burgdorferi, Ehrlichia canis, and Anaplasma phagocytophilum in dogs in
the United States: Results of a national clinic-based serologic survey. Veterinary Parasitology 160, 138-148.
Brissette C.A., Gaultney R.A. (2014). That's my story, and I'm sticking to it-an update on B. burgdorferi adhesins.
Frontiers in Cellular and Infection Microbiology 4, 41.
Chomel B. (2011). Tick-borne infections in dogs-An emerging infectious threat. Veterinary Parasitology 179, 294-
301.
Claerebout E., Losson B., Cochez C., Casaert S., Dalemans A.C., De Cat A., Madder M., Saegerman C.,
Heyman P, Lempereur L. (2013). Ticks and associated pathogens collected from dogs and cats in Belgium.
Parasites & Vectors 6, 183.
Coutte L., Botkin D.J., Gao L., Norris S.J. (2009). Detailed Analysis of Sequence Changes Occurring during vlsE
Antigenic Variation in the Mouse Model of Borrelia burgdorferi Infection. PLoS Pathog. 5(2):e1000293. doi:
10.1371/journal.ppat.1000293.
Duffy M.E., Specht A., Hill R.C. (2015). Comparison between Urine Protein: Creatinine Ratios of Samples
Obtained from Dogs in Home and Hospital Settings. Journal of Veterinary Internal Medicine doi:
10.1111/jvim.12836.
Dworkin M., Falkow S., Rosenberg E., Schleifer K.H., Stackerbrandt E. (2006). The Prokaryotes Volume 7:
Proteobacteria: Delta, Epsilon Subclass. 3th edition, Springer, Springer eBooks, p. 195-293.
Fraser C.M., Casjens S., Huang W.M., Sutton G.G., Clayton R., Lathigra R., White O., Ketchum K.A., Dodson R.,
Hickey E.K., Gwinn M., Dougherty B., Tomb J.F., Fleischmann R.D., Richardson D., Peterson J., Kerlavage A.R.,
Quackenbush J., Salzberg S., Hanson M., van Vugt R., Palmer N., Adams M.D., Gocayne J., Weidman J.,
Utterback T., Watthey L., McDonald L., Artiach P., Bowman C., Garland S., Fujii C., Cotton M.D., Horst K.,
RobertsK., Hatch B., Smith H.O. , Venter C.J. (1997). Genomic sequence of a Lyme disease spirochaete, Borrelia
burgdorferi. Nature 390, 580-586.
Goossens H.A.T., van den Bogaard A.E., Nohlmans M.K.E. (2001). Dogs as Sentinels for Human Lyme
Borreliosis in The Netherlands. Journal of Clinical Microbiology 39, 844-848.
28
Gray J.S. (1998). The ecology of ticks transmitting Lyme borreliosis. Experimental and Applied Acarology 22,
249–258.
Hastey C.J., Elsner R.A., Barthold S.W., Baumgarth N. (2013). Delays and diversions mark the development of B
cell responses to Borrelia burgdorferi infection. The Journal of Immunology 188, 5612-5622.
Johnson R.C., Schmid G.P., Hyde F.W., Steigerwalt A.G., Brenner D.J. (1984). Borrelia burgdorferi sp. nov.:
Etiologic Agent of Lyme Disease. International Journal of Systematic and Evolutionary Microbiology 34, 496-497.
Karami A. (2012). Lyme disease. 1st edition, InTech, Rijeka, p. 1-4.
Krupka I., Straubinger R.K. (2010). Lyme Borreliosis in Dogs and Cats: Background, Diagnosis, Treatment and
Prevention of Infections with Borrelia burgdorferi sensu stricto. The Veterinary Clinics of North America - Small
Animal Practice 40, 1103-1119.
Kurtti T.J., Munderloh U.G., Johnson R.C., Ahlstrand G.G. (1987). Colony formation and morphology in Borrelia
burgdorferi. Journal Of Clinical Microbiology 25, 2054-2058.
Lazarus J.J., Kay M.A., McCarter A.L., Wooten R.M. (2008). Viable Borrelia burgdorferi Enhances Interleukin-10
Production and Suppresses Activation of Murine Macrophages. Infection and Immunity 76, 1153-1162.
Liang F.T., Jacobson R.H., Straubinger R.K., Grooters A., Philipp M.T. (2000). Characterization of a Borrelia
burgdorferi VlsE Invariable Region Useful in Canine Lyme Disease Serodiagnosis by Enzyme-Linked
Immunosorbent Assay. Journal Of Clinical Microbiology 38, 4160-4166.
Little S.E., Heise S.R., Blagburn B.L., Callister S.M., Mead P.S. (2010). Lyme borreliosis in dogs and humans in
the USA. Trends in parasitology 26, 213-218.
Littman M.P. (2003). Canine borreliosis. The Veterinary Clinics of North America - Small Animal Practice 33, 827-
862.
Littman M.P., Goldstein R.E., Labato M.A., Lappin M.R., Moore G.E. (2006). ACVIM Small Animal Consensus
Statement on Lyme Disease in Dogs: Diagnosis, Treatment, and Prevention. Journal of Veterinary Internal
Medicine 20, 422–434.
Littman M.P. (2013). Lyme nephritis. Journal of Veterinary Emergency and Critical Care 23, 163-173.
LoGiudice K., Ostfeld R., Schmidt K.A., Keesing F. (2003). The ecology of infectious disease: Effects of host
diversity and community composition on Lyme disease risk. Proceedings of the National Academy of Sciences of
the United States of America 100, 567-571.
Ma Y., Sturrock A., Weis J.J. (1991). Intracellular Localization of Borrelia burgdorferi within Human Endothelial
Cells. Infection and Immunity 59, 671-678.
29
Masuzawa T., Suzuki H., Kawabata H., Ishiguro F., Takada N., Yano Y., Yanagihara Y. (1995). Identification of
Spirochetes Isolated from Wild Rodents in Japan as Borrelia japonica. Journal of Clinical Microbiology 33, 1392-
1394.
Mead P.S. (2015). Epidemiology of Lyme Disease. Infectious Disease Clinics of North America
29, 187-210.
Murthy P.K., Dennis V.A., Lasater B.L. Philipp M.T. (2000). Interleukin-10 Modulates Proinflammatory Cytokines
in the Human Monocytic Cell Line THP-1 Stimulated with Borrelia burgdorferi Lipoproteins. Infection and Immunity
68, 6663-6669.
Nefedova V.V., Korenberg E.I., Gorelova N.B., Kovalevskii Y.V. (2004). Studies on the transovarial transmission
of Borrelia burgdorferi sensu lato in the taiga tick Ixodes persulcatus. Folia Parasitologica 51, 67-71.
Obsomer V., Wirtgen M., Linden A., Claerebout E., Heyman P., Heylen D., Madder M., Maris J., Lebrun M., Tack
W., Lempereur L., Hance T., Van Impe G. (2013). Spatial disaggregation of tick occurrence and ecology at a local
scale as a preliminary step for spatial surveillance of tick-borne diseases: general framework and health
implications in Belgium. Parasites & Vectors 6, 190.
Otranto D., Cantacessi C., Pfeffer M., Dantas-Torres F., Brianti E., Deplazes P., Genchi C., Guberti V., Capelli G.
(2015). The role of wild canids and felids in spreading parasites to dogs and cats in Europe: Part I: Protozoa and
tick-borne agents. Veterinary Parasitology doi: 10.1016/j.vetpar.2015.04.022.
Rauter C., Hartung T. (2005). Prevalence of Borrelia burgdorferi sensu lato genospecies in Ixodes ricinus ticks in
Europe: a metaanalysis. Applied and Environemental Microbiology 71, 7203-7216.
Rogovskyy A.S., Bankhead T. (2013). Variable VlsE Is Critical for Host Reinfection by the Lyme Disease
Spirochete. PLoS One 8(4):e61226. doi: 10.1371/journal.pone.0061226.
Rosenberg E., DeLong E.F., Lory S., Strckebrandt E., Thompson F. (2014). The Prokaryotes, Other Major
Lineages of Bacteria and The Archaea. 4th edition, Springer, Berlin-Heidelberg, p. 487-488.
Ruiz-Fons F., Gilbert L. (2010). The role of deer as vehicles to move ticks, Ixodes ricinus, between
contrasting habitats. International Journal of Parasitology 40, 1013-1020.
Schreiber C., Krücker J., Beck S., Maaz D., Packnicke S., Krieger K., Gross M., Kohn B., von Samson-
Himmelstjerna G. (2014). Pathogens in ticks collected from dogs in Berlin/Brandenburg, Germany. Parasites &
Vectors 7, 535.
Skotarczak B. (2002). Canine borreliosis - Epidemiology and Diagnostics. Annals of Agricultural and
Environmental Medicine 9, 137-140.
Skotarczak B. (2009). Adaptation factors of Borrelia for host and vector. Annals of Agricultural and Environmental
Medicine 16, 1-8.
Stanek G., Wormser G.P., Gray J., Strle F. (2012). Lyme borreliosis. The Lancet 379, 461-473.
30
Straubinger R.K., Summers B.A., Chang Y.F., Appel M.J. (1997). Persistence of Borrelia burgdorferi in
experimentally infected dogs after antibiotic treatment. Journal of Clinical Microbiology 35, 111-116.
Sykes J.E. (2014). Canine and Feline Infectious Diseases. 1st edition, Elsevier, p. 487-497.
Tack W., Madder M., Baeten L., Verheyen K. (2011). Meer teken door bosomvorming?: eerste resultaten van
tekenvangsten in de Kempen. Natuur.focus 10, 161-165.
.
Takayama K., Rothenberg R.J., Barbour A.G. (1987). Absence of Lipopolysaccharide in the Lyme Disease
Spirochete, Borrelia burgdorferi. Infection and Immunity 55, 2311-2313.
Tilley L.P., Smith F.W.K. (2011). Blackwell’s five-minute veterinary consult. 5th edition, Wiley-Blackwell, Ames, p.
766-767.
Wang G., Van Dam A.P., Schwartz I., Dankert J. (1999). Molecular Typing of Borrelia burgdorferi Sensu Lato:
Taxonomic, Epidemiological and Clinical Implications. Clinical Microbiology Reviews 12, 633-653.
Zhijun Y., Hui W., Tianhong W., Wenying S., Xiaolong Y., Jingze L. (2015). Tick-borne pathogens and the vector
potential of ticks in China. Parasit Vectors 8, 24.
Zoetis (2007). Frank: your healthy dog lymevax, Borrelia burgdorferi vaccine: zoetis. Internetrefferentie:
www.zoetisus.com/solutions/pages/frank/documents/LymeVax_OIS-FRANK-zoetis.pdf (geconsulteerd op 4
augustus 2015).
