Informatieblad van de Stichting Industrieel Bouwen Nederland

• böö'ost nieuwsbrief

Ing stichting industrieel bouwen nederland

tIXIXIXltjUêl-' woensdag 31 j anua ri 1996 • ~ _____ externa_L _ _~ ___ ~ __ ~

:::> o::l

C (l) (l)

'­'-"

:111111):.1'"'", bij een kom s t

technologiedag met kennismarkt

c3 De Energi e Prestati e een vooruitstrevende prestati e? 0 Op woensdag 31 januari a.s. organiseert Booosting External in samenwerking met het Energie­onderzoek Centrum Nederl and (ECN) te Petten de tweede uit een seri e van zes technol ogi edagen, ditmaal over 'Energiebeheersing in de bouw'.

Booosting leden die geïnteresseerd zijn in een kritische-realistische blik op

energiegebruik en -besparing onder andere in relatie tot de Energie Prestatie

Norm, worden van harte uitgenodigd zich in te schrijven via DOOOSIUl~

External, Hans Kamphuis, tel 070 - 350 71 71, fax 070 - 350 43 27.

,

Norm, Booosting External is een technologie­kennisproject met als doelstelling partijen uit verschillende sectoren enfof branches bij elkaar te brengen om de transfer van kennis en technologie van 'buiten naar binnen' de bouw te stimuleren.

Om dit mogelijk te maken organiseert de stichting Booosting tot halverwege 1996 een aantal keruüs-transferdagen met onder meer de volgende onderwerpen: opper­vlakte-behandeling, energie en milieu, nieuwe materialen, ondergronds bouwen, traditionele materialen en innovaties.

In dit kader heeft Senter, een uitvoerings­organisatie van het ministerie van Economische Zaken, subsidie toegekend die ervoor zorgt dat de kosten voor dit project laag kunnen worden gehouden.

koude wi nterdagen: systeem verwarmt

L. .het glazen gebouw ma~kt maximaal gebruik van daglicht om het eneregiegebruik te reduceren .J

r

Het programma:

10.00 Registratie en koffie

10.30 Welkomstwoord Booosting

10.35 Technologietransfer met vallen en opstaan: de (on)haalbaarheid van de theorie,

profdr ir HH van den Kroonenberg, directeur EeN

10.50 Energiebesparing door ander materiaalgebruik, ir F Ligthart, EeN

11.05 Presentaties van de deelnemende kennisorganisaties

11.45 Koffiepauze

Bezoek aan Kennismarkt

Individuele afspraken russen kennisaanbieders en -vragers

12.30 Energiebeheersing in gebouwen, ir C. Zijdeveld, EeN

12.45 Milieutechnisch ontwerpen en architectuur,

profir C.A.]. Duijvestein, TU Delft/BOOM

13.00 Lezing, P.H Leijendeckm, TU Eindhoven

13. 15 Lunch op de Kennismarkt

Individuele afspraken russen kennisaanbieders en -vragers

14.15 Rondleiding door Energiezuinig kantoorgebouw EeN

15.00 Bezoek aa.n Kennismarkt

Individuele afspraken tussen kennisaanbieders en -vragers

16.30 Afsluitende borrel

• • • regenwater wordt opgevangen; 1 i cht vervui 1 d water wordt gezui verd in een circuit door de tuinen; afvalwater wordt ondergronds door

fotosynthese gezuiverd; gl asfi bers voeren het 1 i cht ondergronds

L

"-

door ventilatie via een ondergronds ei reui t wordt de 1 ucht 's zomers gekoeld en wordt . $ wi nters de warmte opgeslagen

Geïnteresseerd in deelname? Inschrijving via deze antwoordkaart. <l

,

· ,

L.

.~i'''''biili.ili''. a ank 0 n d i gin g

Workshop Architectuur Maken

Op 11 september jl. heeft Booosting i.s.m. de TU Delft, afstudeerrichting

Bouwtechnologie van de faculteit Bouwkunde, de workshop 'Architectuur Maken'

georganiseerd. Doelstelling was een toren van 10 meter te realiseren bestaande uit de

materialen staal, hout, aluminium en kunststof.

In november en december is hard gewerkt aan

de onrwild<elingen en de bouw van de roren om

de plaatsing op 22 december te kunnen

realiseren. Niet alleen de toren maar ook de

ambities bleken hoog. Een en ander neeft geleid

rot uirstel van de plaatsing van de roren naar

dinsdag 9 januari 1996. Als u wilt, kuilt u deze

dag al na 16.30 uur een kijkje nemen bij de

oplevering van de roren maar later mag ook. De

roren blijft nog maanden staan.

Formeel zal de afronding van de workshop op

een nader te bepalen datum in april/mei

plaatsvinden. De link tussen indusrrie en

onderwijs zal dan rot uitdrukking komen in een

presentatie van afstudeerprojecten, die door

studenten van de TU Delft en Eindhoven bij

Booosting-aangeslotenen rot stand is gekomen.

Tot dat moment is de roren te bekijken.

~le prijs van de 2 te realiseren torens. Tjeerd van de Sandt

Hinderlijke f 0 u t ---------------------In nieuwsbrief nr 30 van november 1995 is een hinderlijke fout geslopen, waarvoor

excuses van de redactie. Eduard Böhtlingk van architectenbureau Böhdingk te

Maasland heeft op 16 februari ook een actieve en inventieve bijdrage geleverd aan de

LOOOP bij Rockwool. Wij danken hem alsnog hartelijk voor zijn inzet'

03

r .W"'''Iio ___ b_i--,j=-e_e_n_k_o_m_s_t_--,

Booosting . 1 n Beraad

Op 16 januari 1996 organiseerr Booosting een nieuwjaarsbijeenkomst voor haar aangeslotenen bij

de Wereldomroep in Hilversum. Tijdens deze middag zal Or H.J.M. van de Braak, bijzonder

hoogleraar Sociologie aan de Erasmus Universiteit een lezing houden over de menselijke obsessies met

superieure technologie. Daarna zal er worden gebrainstormd over de toekomst van Booosting. Alle

aangeslorenen worden van harre uitgenodigd hierbij aanwezig te zijn. ..,

15.00 Ontvangst & Rondleiding 16.00 'Technologische doorbraken'

door D,· H.JM. /liJn Ik Brnak. van de

fac. Sociologie van de Erasmus Universiteit

en auteur van het boek Prometheus Complex 16.45 - 18.30 Booosting-Beraad

tijd voor gedachten-uitwisseling n.a.v. de schriftelijke enquête

18.30 - 20.30 Borrel & Diner

Geïnteresseerd in deelname? Inschrijving via deze antwoordkaart.

BEDR IIF

I I I I ADRES

rQ!CrCODf, \v'OONI'IAATS

TEllil'OO.

o Komt op 31 januan a.s. van 10.00-18.00 1\ na.u: e Booosting Exte na! tedmologiedag bij ECNin Petten me ... personen. (zie l"lg. 0/ -02)

o Komt op 16 januari a.s. van 15.00-20.30 uur naar de Booosting bijeenkomst (AV ~g in Beraad bij JWdio Netkrumd Wm:/tW11Irol'P in Hilversum met ... personen. (::ic pog. 04)

o Wil onder dc loep genomen worden tijdens een LOOOP.

o Ontvangt graag informatie over participatie bij Booosring.

o Bestelt het boek 0 'Booosting in beeld' (1994/95) Paniciptlntm: f 25.00 0 'l3\looscing in bedrijf (1992) Nier-pnrticipantm: f 39,50 0 'Tussen traditie cn expcrimcnr' {I 989)

De aanvulling van 'Booosting in beeld' 1995 is nog na te bestellen bij het L secretariaat. De kosten bedragen f 5,00 per aanvulling.

r

Booosti ng

postbus 10197

3004 AD Rotterdam

., Cl Q)

0 '-E

'" 0 LJ E a; Q)

-" '- '" Q) ca 3

<::: LJ Q)

C

'" -" <:: Q)

0 <lJ <. LJ ca <lJ z <:::

Q)

0 "b

LJ c:: '" '" cr: """

•

•

L

bij

Klik-klakken: het geluid

een volgzame bouwwijze 'Industriële produktie onderscheidt zich van ambachtelijke produktie door een verregaande arbeidsdeling met scherp om­schreven taken en daardoor mogelijk gemaakte mechanisatie bij een continue massa- of (althans) serieproduktie, alsmede door een betere organisatie die nodig is om een en ander mogelijk te maken en er vol profijt van te trekken', aldus van Zwet in Industria­lisatie van de traditionele woningbouw (Bouw 23, juni 1965).

Het is nu 30 jaar later. De massawoningbouw is voorbij. De aanbod markt is een vraagmarkt

geworden. De bewoner wordt als een volwassen consument beschouwd. Maar tegelijkertijd treedt

gezinsverdunning, dubbele vergrijzing en herintreding op. De nieuwbouw voor zwakke partijen in de

markr, zoals asielzoekers, ouderen en minder valide mensen is onbetaalbaar. De roep om een anders

georganiseerde bouwproduktie, een ander produkt

uit een andere sfeer wordt regelmatig gehoord.

Flexibiliteit, aanpasbaarheid, kwaliteit, hergebruiks­

gericht bouwen, variatie, duulzaamheid, levensduur

en concurrerende prijzen zijn volgens deskundigen

de 'nieuwe' sleutelwoorden. De systeembouwers

liggen op de loer!

Axall is de naam. De A omdat het dan van zelf vooraan in de lijsten verschijnt. De X als magisch

symbool voor de synthese tussen het een en het ander, tussen voor en achter, tussen heden en

wekomsr. En all omdat daarin ligt besloten dat het op allerlei situaties is toegesneden.

Wijfelend

Aldus een nauwelijks in toom te houden Jan van Ham over zijn roerend goedbouwsysteem. Booosting

mocht als eerste belangstellende kennis nemen van de eerst geborene te weten een kinderdagverblijf

op de grens tussen Monster en Kijkduin. Zo swnden we ietwat beduusd bij het bouwwerk dat nog

maar pas in gebruik is. Beduusd omdat we niet wisten waar we naar moesten kijken. De crux van het

bouwsysteem is niet zomaar te lezen. Wijfelend probeerden we onze vingers en nagels langs de voegen

te laten lopen. Elke onregelmatigheid was aanleiding voor een vraag. Maar deze bestierf op de lippen:

zoiets doe je niet bij een pas geborene. Het ontwerp stond niet ter discussie.

,

.J

~ .

· • ·

r

L

Het ging in eerste instantie louter om de door Axall

ontwikkelde bouwelementen die keutig droog om

stijlen waren geschoven en die na verloop van tijd

kunnen worden ontmanteld om vervolgens bij een

volgende opdracht kunnen worden ingezet.

Statiegeld op bouwelementen dus.

Dat komt goed uit in een markt waar sleutel­

woorden als levensloopbmendig, hergebruiksgericht,

keten besluit gevoeligheid en de terugverdienbaarheid boven aan prijken. Soms vraag je je wel eens af welk val<gebied het betreft als de woordenstroom is

opgedroogd. Enkele korte lessen voor hen die de systeembouw een warm hart toe dragen:

• leidingsystemen die ldikklakken hebben de toekomst

• altijd in een gesloten formule want anders gooi je je eigen glazen in

• volgzame bouwwerken vragen om duul7..ame materialen

• tijdelijke hybride bouwwerken kennen een levensloop met een gunstig -terugverdien effect.

Bijzondere Bouw Begrippen Op de pier werd het verhaal uit de doeken

gedaan. Heel actueel, in een echte van der Valk,

die er godzijdank niet als een verschaald eerste

jaars ontwerp uitziet. Maar dat komt onder

andere doordat het moederbedrijf REWA aan de

basis stond en de familie intensief het concept

van architect van der Breggen -een aero­

dynamisch ei- heeft becommenrarieerd. RE\VA

heeft er niet zo lang geleden een van de

Aluminium Awards mee in de wacht gesleept.

Charles Engels (projectleider) legde ons uit dat

een en ander slechts heeft kunnen plaatsvinden op een dergelijke bouwlocatie dankzij een volledige topografische prefabricage. Waarmee wij ons woordenboek Bijzondere Bouw Begrippen (BBB) weer

aardig konden verrijken. De conceptongevoeligheidsgraad (BBB) van het interieur is overigens hoog.

Binnen een straal van vijf meter en tot op ooghoogte is er geen onderscheid met een reguliere vdV.

Maar daar buiten valt het oog op de oneindige zee. De boulevard mee zijn gevallen architectuur is

ver genoeg verwijderd, Als het donker worde en de lichten worden ontstoken rest het patroon.

Het overbodige verdwijnt, het wezenlijke blijft.

De zee heeft daar geen last van.

De tegenlezing van At Tuns ging over de derde huid. gebouwen zonder huid zijn beter. Als je over

de gevel moet gaan na denken vervliegt de architectuur. Alleen een vriendin kan je bewegen tot de

aanvaarding van een derde huid. Zelfs de rijtjeswoning vertoont dan haar zwijgende poëzie. We waren

er stil van. De tekst is verkrijgbaar bij het secretariaat. Rustig laten inwerKen.

Jan Westra

,

<J

•

•

L

Verslag van de Booosting-bijeenkomst in het Teylers museum in Haarlem op 11 december 1995

het De de

museum van Ver7ichting verlichting

en

'Het Spaarne stroomt, het Spaarne stroomt voorbij'zingt Boudewijn de Groot, Haarlemmer, en dat doet het al ruim twee eeuwen langs het oudste museum van ons land. Het Teylers museum is een archetype van het museum al s rari tei tenkabi net, de ontspoorde fanate verzamelwoede. Achter de vorige-eeuwse pronkgevel liggen bijna plafondhoog de boeken, penningen, fossielen, schilderijen, natuurkundige proefopstellingen, zelfs een sterrenwacht. Een welhaast ideale omgeving om Booosting te ontvangen.

Aangestaard door Lorentz, Van 't HoEf en Stevin werden spaarzame laatkomers in de Grote

Gehoorzaal door de houten vloer vrolijk hakend nagewezen. 'Een gebouw heeft de kwaliteit van de

opdrachtgever', sprak Henk van Laarhoven (Architectenbureau Henked Booosting bestuurslid) in zijn

inleiding. Dat het met de kwaliteit van deze opdrachtgever wel goed zat zouden we nog veelvuldig

merken aan de gastvrijheid van Teylers gepersonifieerd in Otto Brix. Henk van Laarhoven was om­

ringd door attributen die nog het meest leken op een uit een medisch kabinet ontvreemde collectie

protheses. Het bleken proefstukken uit Lignostone vervaardigd ten behoeve van de afsteuning van de

glasgevel in de nieuwbouw. Eindelijk weer een echt 'nieuw' Booosting-materiaal:

onder hoge druk en temperatuur geperst beukehout met behoud van het

hourachtige uiterlijk en met verkregen sraalachtige mechanische eigenschappen en

bewerkingsmogelijkheden. Tot voor kort nog louter aangewend voor hockeysticks

en turnringen, nu dus ook als 'loopkrukken' voor gevels. Hulde!

Perfect match Ouo Brix (lijfSpreuk: 'overleg kost geld') verhaalt over de onrsraansgeschiedenis van

Teylers, die begint met de oude Teyler, Leendert Viervant en De Verlichting in

1780 en eindigt, voorlopig, met de uitbreiding en de verlichting door Hubert-Jan

Henket. Het verhaal van Brix is doorspekt met nalatenschappen, genoorschappen,

het presidium, Neo-Classicisme, godgeleerdheid, kabinetten en Monumentenzorg.

Brix noemt Henkers uitbreiding 'dichtbij de perfect match' komen; 'het wil aansluiten bij de oudbouw

en ze vertellen samen het verhaal'. Na deze poëtische bespiegelingen toch ook banale re, maar hierdoor

niet minder boeiende conclusies: 'De ldassieke aanbesteding is niet het ideale scenario voor

gebouwen als Teylers'. Dat hebben we vaker gehoord, maar zelden van een opdrachtgever.

07

,

QJ

Cl. Q) o -'" Q) "0 ::> o ...

r

Vl Vl

"" 0. QJ

o +' QJ

C o +' Vl o C Cl)

:::J

•

'Ik Mick'

11

winnende ontwerp. De creatie

om visuele verbindingen te creëren

en om de spilfunctie van de ovale

~:::::::l~~:!::~::!<:~:?1~ cIe-aalrrhowdet won; de architect dus.

Mick Eekhout had de vooropgelegde titel van zijn lezing volledig genegeerd en vervangen door

praatje wat mijns inziens de titel 'Ik Mick' had moeten dragen. Eekhout was gefrusteerd: hij is het meer

dan zat om als afbouwer, die bijna moleculaire roleranties hanteert, de ellende op te lossen van de

ruwbouwers. Architecten zijn niet de echte kwaaie peren, het zijn de beperkingen opgelegd door

verwerking op de bouwplaats. Hoewel Nederlandse architecten niet helemaal vrijuit gaan: I.M. Pei

en Sir Norman F. die zeggen één keer precies wat ze willen en zeiken naderhand niet meer. Tover­

woorden volgens Eekhout zijn flexibele industriële produktie en natuurlijk industrialisatie. Dit laatste

is eigenlijk een lachertje en betekent in de bouw niet veel meer dan het verplaatsen van arbeid van

bouwplaats naar de fabriek. Vergelijken met de auro-industrie durft Mick allang niet meer.

Louter masochisme, of zelfvertrouwen, moet ten grondslag hebben gelegen aan de uitnodiging aan

Hennan Kerkdijk de tegenlezing te venorgen. Want wie stelt nu een architectuurcriticus in de gelegen­

heid om een nog maagdelijk gebouw, vers als jonge sla, genadeloos neer te sabelen.

De kritiek wu mild blijken en weldoordacht. Kerkdijk had zich getooid ·met een Lignosrone(?)-

stropdas en citaten van Piano, Mies van der Rohe, Calvino en Kundera. Henket wil niet provoceren

wals Piano met zijn Centre Pompidou, nee, deze uitbreiding is helder, gedistingeerd en luchtig. 'Het

is de ambitie van het gebouw om licht te zijn', concludeerde Kerkdijk, , ondanks de materialiteit en

de relatieve zwaarte', hoewel hij de these- antithese met de zwaarte van de oudbouw buiten geslaagder

vindt dan in het interieur. Wordt ongetwijfeld vervolgd in Archis.

De slotdiscussie kenmerkte zich door een hoge hoogleraar-dichtheid en liet zich warempel niet opjagen

door een in het vooruitzicht gestelde borrel. Toch wu de omloop boven de ronde entree nog eenmaal

als een magneet de Booosters rot zich trekken om, na deze laatste proeve van Teylers' gastheerschap,

de geachte aanwezigen vol velwondering huiswaarts te laten gaan. Laat het Spaarne nog heel lang

voorbij stromen. Mafl/1en Willems, Hubert-Jan Henket bna architecten

,

f'H---,."....~

<I

.J

r

L

Op 26 oktober jl. vond de eerste Booosting External bijeenkomst plaats in het WTC te Rotterdam op 26 oktober 1995.

Oppervlaktebehandeling de bouw .

1 n Plaats van samenkomst was de 23e verdieping van het World Trade Center in Rotterdam; je zou alleen al voor het prachtige uitzicht gekomen zijn. De pauzes werden dan ook intensief gebruikt om de overal aanwezige moderne architectuur te becommentariëren.

In samenwerking met de Vereniging voor Oppervlaktetechnieken van Materialen (VOM) werd een

gevarieerd programma ingevuld. De directeur van VOM, Hans van der Veen, gaf een overzicht van

de activiteiten van VOM en onderstreepte het belang van oppervlaktebehandeling voor de

duurzaamheid van gebouwen.

Michie! Cohen van CEPEZED zette iedereen op het verkeerde been door aan te geven dat

verouderd materiaal weleens de charme van oude gebouwen zou kunnen zijn. 'Waarom zou een

architect niet bewust kiezen voor materialen die na verloop van tijd verouderen en daardoor de aanblik

van gebouwen meer waarde geven?' was zijn retorische vraag. Diverse toeleveranciers kregen er

genadeloos van langs als bleek dat zij in de loop der tijd niet voldeden aan de door de architect (lees

Cohen) gestelde duurzaamheidseisen. Het betoog van Co hen werd ondersteund door prachtig

diamateriaal; dat hebben we bij Booosting wel eens anders meegemaakt!

"

•

.J

•

L

Eert van Eekelen van PRC-Bouwcentrum

Consultants gaf de aanwezige toeleveranciers

een kijl~e in de complexiteit van de bouwkolom:

wie of welke partij kan het beste benaderd

worden om oppervlakte-behandelingstechnieken

te promoten? Volgens Bert wordt in de toe­

komst de bedrijfSkolom steeds meer geïntegreerd

zodat er een shake-out van partijen zal plaats­

vinden. Samenwerking tussen de verschillende

bouwpartners leidt ertoe dat het 'leed' in de

bouw steeds verder afneemt. De centrale rol van

de architect in het bouwproces zal hierdoor

verder afnemen: vergelijk andere (industrie)

sectoren.

Aan het einde van de ochtendsessie gaf Teun

Nonhof van VOM inzicht in de verschillende

oppervlakte-behandelingstechnieken en de te

verwachte ontwikkelingen in de nabije toe­

komst. Na de koffiepauze konden de 15 aanwezige kennisaanbieders zich in circa 5 minuten

presenteren. Dit leverde een bont gezelschap van welwillende verkopers op: sommigen struikelden van

de zenuwen over de te gehaast neergelegde (door een familielid gemaakte) overheadsheets, een (verras­

send gtoot) aantal vrouwen stond op uiterst charmante wijze de meegebrachte tekst voor te dragen

telwijl een 'verdwaalde' directeur zijn best deed het bedrijf zo goed mogelijk onder de aandacht van

de toehoorders te brengen.

Deze presentaties en de aan de deelnemers vooraf toegestuurde informatiemap hebben ertoe

bijgedragen dat er veel verzoeken ingediend werden om met de kennisJeveranciers te kunnen piaten.

Een ingenieus systeem van conractbriefjes zorgde ervoor dat iedereen die dat te kennen had gegeven

zijn/haar geplande gesprekken kon voeren. Zo ontstond gedurende de middag een uitermate geslaagde

markt van kennisuitwisseling tussen de 15 aanbieders en 50 vragers naar opperVlal<te-technologie.

DeZe eerste bijeenkomst in het kader van BOOOSTING External kan zonder meer geslaagd genoemd

worden en we kijken dan ook met veel belangstelling uit naar de volgende technologiedag over energie

en milieu (zie pagina 1 en 2). Hier zal de binnenkort in te voeren Energie-Prestatie-Norm het centrale

thema vormen. Iedereen die geïnteresseerd is in de komende Technologiedagen kan dit kenbaar mal<en

op het responsekaartje op pagina 4 in deze Nieuwsbrief.

? Indien u nog vragen heeft kunt u ook contact opnemen met Pauline Padberg of Ham Kamphuis

telefoon 070 - 350 71 71. <l

,

• "'. Q)

E '­<U

.<:: u

<U <U

'­Q)

4-' <U E

'0 '­Q)

'0 :::s o '­Q)

>

• Nieuwe participanten 1995

Hogeschool Enschede Contactpersonen: mevrouw dr. ir. B.J. Daams

de heer C. Schoenmakers MA Instituut Industr i ële Technieken Instltuut Bouwkunde en Civiele Tech~iek

Ensched'

Br in kstraat 81 Postbus 70.000 7500 BK Ensc hede tel 053 4871 267

De Hogeschool Enschede is een instiruur voor Hoger Beroepsondelwijs met

meer dan 10.000 studenten en 1.200 personeelsleden. Binnen de technische

srudierichtingen ~an de HogescllOol, zoals bedrijfskunde, elektrotechniek,

werktuigbouwkunde en bouwkunde, zijn sinds enige jaren belangwekkende

verschuivingen binnen het ontwerpondelwijs zichtbaar naar geïntegreerde,

multidisciplinaire ontwerpprocessen. Het vakgebied Industrieel Ontwerpen

richt zicn binnen deze studierichtingen op de integratie van technologie,

ontwerpvaardigheden en conceptontwikkeling op produktniveau met

aspecten van bedrijfSkunde, produktietechnieken en materiaaJtecnnologie, fax 053 . 4308783 produkt- en systeemergonomie, vormgeving en recycling.

Naast de uitbouw van het ontwerpondelwijs binnen de initiële techniscne studierichtingen, is in

september 1995 de éénjarige kopopleiding Werkruigbouwkunde-Industriële Produktontwikkeling van

start gegaan. In het cursusjaar 1996-1997 begint een nieuwe aan het WB-IPO velwante voltijd

kopopleiding Bouwproduktontwikkeling.

Kenmerkend voor deze kopopleidingen is de geïntegreerde benadering van ontwetpkunde, produkt­

en produktietechnologie en bedrijfskunde. Er bestaat daarbij een na~we samenwerking met het

bedrijfsleven, ontwerpbureaus en Nederlandse en Duitse opleidingsinstituten. Bij de opleiding BPa

wordt de nadruk gelegd op het ontwerpen van produkten en produkronderdelen die deel uitmaken

van de gebouwde omgeving en die in serie of in massa vervaardigd worden.

De Hogeschool Enschede heeft zich aangesloten bij Booosting om ideeën over bouwprodukt­

ontwikkeling met anderen te delen en door middel

Twee HTS-ers (afgestudeerd richting

Bouwkunde en nu studerend aan de TU

Delft richting Bouwtechnologie) zijn op

zoek naar een afstudeer-opdracht om in

maart 1996 op af te studeren. De voorkeur

gaat uit naar bouw-produktontwikkeling.

Als u een idee of een mogelijkheid heeft

kunt u contact opnemen met:

van gerichte onderwijs- en onderzoekactiviteiten de

kennis omtrent (nieuwe) industtiële bouwsystemen

en roepassingen te bevorderen. In dit opzicht zijn

recentelijk uitgebreide model- en prororypebouw­

faciliteiten ter beschikking gekomen en is er o.m.

expertise voorhanden op het gebied van opper­

vlakte-behandelingen van industriële bouwpro­

dukten. Daarnaast wordt momenteel met ODSI Hoogovens en de Fachhochschule Münster (NRW)

een expositiesysteem ontwikkeld m.b.v. het ]ansen­

Viss Deltasysteem. Hierbij staat het doel voor ogen

binnen het hoger technisch onderwijs aan de Hoge­

school de (visuele) informatie over ontstaansgeschie­

denis en recent ontwerp van industriële bouwpro­

dukten meer aandacht te geven.

L

Rene Vegter en Peter Nijboer

Boshoorn Toussaintplein 165

2624 DL DELFT tel 015 - 262 7728

11

,

<J

r • , _M.n~iil,(. ____ e_o_l_o_f_o_n __ -----,

Booosting Hoogmadestraat 57 postbus 10197 3004 AD Rotterdam

eolofon

010 4156304 010 4157409

Jo/atldA Steenhouwer

Alllleke van Dijk, Joumda Steenhouwer

Patricia Brouwer Design

Drukkerij Hans Truijen

Ham Kamphuis, Jan Westra, Maarten Willems,

Eelke Pot/wer

Booosting bestuur ir Jall Westra

ir Eric Vreedellbul'gh

ir Jouke Post

ir Marcel Vroom

ir Johan Riezebos

ir Jos Lobée

Henk van Lnarhoven

TU Eindhoven

Archipel Ontwerpers

Post Ter Avest Architecten

Landmark Design & T echnology

Rockwool

GE Plastics

Hubert-Jan Henket Architecten

_:t.I,i.Wi"'._ parti ei panten

Alliance Ellrope Bik Bouwprodukten Brakel Interieur Groep Bruynzeel Keukem en Kasten Fabriek IJan Plaatwerken

H van Dam Enitor GE Plastics

Structured Products éurope Hoechst Holland Hoesch Bouwsystemen Nederland Holec Systemen & Componenten Hoogovem Groep Hunter Douglas Inter Sign Nederland Kömmerling Benelux Jamara Products II Krem Krupe Bomatex NBM-Amstelland Woningbouw Octatube Space Structures Pieterman Hardglas P!astica PUtat Polydak Polynorm Rewa Budel Reynotrade

Somfy Nederland Ub67nk Nederland Unicom Nederland Wolvega Panelen

Ad van Rerlo Industrial Design Brouwer + KOlling Holland Processing Landmark Design & Technology Produktcentrum TNO

Archipel Ontwerpers Architectenburet1t/ Böhtlingk jan Brouwer Assodates CEPEZED Otto I/an Dijk Architectenbureau EGM Architecten Hubert-}an Henket bna architecten Post Ter A vest Architecten ljïèn Design Tuns+Horsting Architecten Verburg Hoogendijk Architekten Architektenburo Visser &Beerman ir Frank van Wat's,

Voorzitter

Vice voorzitter

Secretaris

Penningmeester

Lid

Lid Lid

A + Bureau voor

<J

Bouwproduktontwikkeling Architecten en Comttltants A&C A CN Constructeurs Buret1u Angenent Corsmit Raadgevend

Ingenieursbureau CVK Façade CIJnmlting & E'ngineering GeNie Consult Havanna Odrie IrA. Hoek CS

Bouwkundig IligenieuJJ Hogeschool Emchedé Hogeschool Midden-Brabant Hiensch Engineering Kantoor van de Toekom,., K D/CorJSt/ltants Nationale Woningraad Staalbouwimtituut Stichting Alumillium Centrum TU Delft TU EIndhoven Vereniging NederUtndse

Cèmentindustrie

L. Rockwool LapintJS Buro voor Architektuur

ir Daan Peters

H de Wit Consultancy Ingenieursbureau Zormeveld

•

L

_ mijns inziens I

'mGGGi: Renzo Piano' Renzo Pi ano (1937) i s de zoon van een aannemer, opge.groei d tussen het bouwmateriaal. Voor hem is ontwerpen synoniem voor maken, voor bouwen. Het laboratorium of de werkruimte vormt een belangrijke schakel in het ontwerpproces. Daar krijgt het concept vorm en betekenis.

In 1971 vestigt hij definitief zijn reputatie met

het Centre Pompidou in Parijs. Het prijs­

vraagomwerp had hij in samenwerking met

Richard Rogers ingediend. Nadat hij voor IBM

een reizend tenroonste.llingspavilioen had ont­

worpen, een nieuw concept voor FIAT had

gecreëerd en een fabriekscomplex (Schlumberger,

Parijs) had gerenoveerd, wordt de aandacht

getrokken met het ontwerp voor het De Menil

Museum in Housron. Hierin verwerkt hij

ijzeren gietstukken die constructief een eenheid

vormen met de beronnen schalen die fungeren

als reflectie schermen ten behoeve van de

lichtinval en de zonwering: alles in één. Piano

zweert niet bij een of ander materiaal of bij een

bepaalde bouwwijze. Voor hem is iedere opgave

een nieuwe opgave die omzichtig moet worden

benaderd. Stukje voor stukje bouwt hij aan het

plan. Hij noemt zijn denken niet industrieel

maar eerder appropriate, dat wil zeggen de juiste

techniek op de juiste plaats op het juiste tijdstip.

Commentaar avant la lettre

~De Menll Museum Houston, Renzo Piano

Marcel Steeghs heeft in 'Tussen Traditie en Experiment', het blauwe Booosting-boek een aantal zwarte

bladzijden aan hem gewijd. Een commentaar avant la Ieme:

Integratie -in de zin van een beheerste structurele venuevenheid van eigenschappen en foncties van de delen­

is steeds opnieuw een duidelijk streven van Piano. In zijn meest veifijnde en intelligente creaties leidt dit

tot zeer bijzondere constructies. De montage van delen die elk in een specifieke fonctie voorzien zoals dat

in bouwkundige constructies het geval is, lijkt bij Pi.ano verleden tijd EU, deel heeft met het geheel te maken;

een symbiotische samenvoeging van elementen die op dusdanige wijze een geheel vormen dat ze vergroeid

lijken. Het geheel wordt meer dan de som der delen. Een doel dat alleen bereikt kan worden wanneer men

de structurele eigenschappen van het materiaal en het gedrag van de constructies volledig beheerst. Een

diepgaande kennis van het materiaal en het werken met uiterst veifijnde analyse- en calcu/atiemethoden

zijn volgens Piano een primaire noodzaak voor het kunnen uitoeÉnen van zijn beroep ~

,

.J

r

L

__ mijns inziens Dankzij een 'deep throat' contact konden een aantal Booostingieden op 22 november de uitreiking

van de Erasmusprijs aan Renzo Piano meemaken. Een bijzondere gebeurtenis omdat dan blijkt dat

de aandacht en de waardering voor architectuur aan geen twijfel onderhevig is. Temidden van de

koninldijke familie werd Piano geprezen om zijn niet aflatende ijver de opgave te vertalen in een

compromisloos tafereel dat na afloop steeds opnieuw en steeds op een andere wijze een ieder boeit.

Wars van convenries en stijlbeginselen verkondigt hij de speurtocht naar de ultieme grenzen van de

opgave. De rijkweidte van de opgave als middel in de strijd naar een bevredigend antwoord. Niet

gedicteerd door een vooringenomen standpunt met betrekking tot vorm, materiaal of techniek. Dat

maakt elke opgave tot een uniek spel waarin de geëigende techniek uiteindelijk een grote rol speelt.

Het is vaak lastig de subtiliteit van de oplossing in beeld te brengen. Zelfs in de voorstelling in het

koninldijk paleis werd de begeleidende diavoorstelling ontsierd door een commentaar waaruit bleek

dat de intrinsieke waarde van het ontwerp niet altijd werd begrepen. De relatie tussen het concept,

de uitwerking en de materialisering blijkt bij Piano ondanks de klaarheid van het opgeleverde resultaat

vaak in de receptuur verborgen.

Daarmee wil ik overigens niet suggereren dat de tedliliek zelf op grote hoogte wordt gebracht. De

technologische ontwikkeling volgt een pad dat zich maar zijdelings laat beïnvloeden door de

ontwikkeling van de bouwtechniek. In die zin is elk voorbeeld verraderlijk omdat de schijn kan worden

gewekt dat bouwwerken met een helder technisch concept tevens zouden moeten worden

gewaardeerd om het gehalte aan techniek. Bij Piano lijkt dat wel zo, maar de bewijsvoering gaat schuil

achter het tijdsbeeld. En dat beeld is wispelturig. Vroeger werd de grandeur afgemeten aan de

kroonluchters, tegenwoordig misschien wel aan het onderhoudsbudget. Het aardige van het

tegenwoordige commentaar is dat de graadmeters niet bekend zijn. Bij Piano is dat extra lastig. Hij

borduurt nooit voort op het voorgaande. Steeds weer werpt hij zich in de strijd van het onafwendbare:

de noodzaal( om te bouwen.

Constructies van de natuur Piano benadrukt het 'organische' karakter van

zijn werk waarmee hij doelt op de symbiotische

constructies -waarin ieder element in hechte

relatie met het ander functioneert-, de vorm­

gevende potentie van ktachtenverloop en

materiaaleigenschappen en op de articulatie van

de verbindingen. De 'constlucties' van de natuur

zelf vormen zijn grootste inspiratiebron. Hij

haalt hierbij de dakconstructie van het De Menil museum in Housron aan en verwijst naar de

vormgeving van de lamellen, geheel bepaald door de lichtinval en de val(Werkstaven die exact

gemodelleerd zijn naar het krachtenverloop. Juist in de ldeine opgaven en de grote opgaven met een

hoge herhalingsfacror wordt het technisch concept onderzocht op de invulling van de aspiraties. Het

IBM paviljoen dat als een reizend onderkomen door Europa trok om de bezoekers vertrouwd te

mal(en met IBM apparatuur blijft verbazen, ook ondanks de toenemende behoefre aan kir om een

nieuwe locatie waterdi~ht op te leveren. Verbazing om wat is verkondigd, verbazing om wat is

gerealiseerd. En wat echt mooi is: de man is echt en straalt uit wat men verwacht: begaan, ontdaan

en Italiaan. Prachtig!, mOOOi! Jan Westra <J

,

c: QJ o

> '" CL

•

L

Aandachtsgebied w BM~ -regeling

. ln

In het Milieuprogramma van het Bijdragen­

besluit Milieugerichte Technologie zal in 1996

ook weer het aandachtsgebied Bouw zijn op­

genomen. Voor ondersteuning komen in aan­

merking:

Haalbaarheidsprojecten (subsidie maximaal

80% van de kosten, maximale bijdrage

f 75.000);

Onderzoeks- en ontwikkelingsprojecten

(subsidie maximaal 50% van de kosten,

maximale bijdrage f 500.000);

Demonstratieprojecten (subsidie maximaal

35% van de kosten, maximale bijdrage

f 500.000).

Bij de twee laatstgenoemde categorieën dienen

de kosten minimaal f 25.000 en respectievelijk

f 50.000 te bedragen. Bij lagere projectkosten

wordt een aanvraag niet in behandeling

genomen. Naast deze projecten bestaat voor

branche-organisaties de mogelijkheid om

subsidie aan te vragen voor kennisoverdracht­

projecten. De subsidie is maximaal f 25.000.

Het doel van het aandachtsgebied Bouw is de

introductie van nieuwe technieken voor

kwalitatieve en kwantitatieve preventie van

bouw- en sloopafval te bevorderen. In dit kader

kunnen projecten ingediend worden betreffende

demontabel, flexibel en onderhoudsarm

bouwen; hergebruik van bestaande gebouwen,

bouwelementen en produkten: het selectief

slopen en scheiden van sloopafval.

Te-Lamen met nog twee andere aandachts­

gebieden is het beschikbare budget voor 1996

f 2,5 miljoen. Projecten kunnen gedurende het

15

gehele jaar worden ingediend, maar budget­

uitputting sluit deze indieningsmogelijkheid.

Voor subsidie-aanvragen is een formulier

beschikbaar.

Europees nieuws

In het kader van het technologie-programma van

de Europese Unie betreffende materiaal- en

industrietechnologie (BRITE-EURAM III) is op

15 december jl. de tweede oproep gedaan om

projectvoorstellen in te dienen. Een van de drie

prioritaire gebieden is 'materiaal en technologie

voor produktinnovatie', waarin aandacht wordt

besteed aan materiaal engineering, nieuwe

ontwerpmethoden en bewerkingstechnieken,

kwaliteit materiaal en produkt en hergebruik en

recycling. Voor deelname aan het programma

kan rot 15 april 1996 een projectvoorstel

worden ingediend bij de Europese Commissie in

Brussel. Een voorwaarde voor deelname is

samenwerking met tenminste één onafhanke­

lijke partner uit een andere EU-lidstàar. Tot eind

februari zal de mogelijkheid bestaan om een

concept voorstel te laten beoordelen.

Aanvulling op bericht in vorige Booosting nieuwsbrief. Het is niet mogelijk dat bedrijven

een voorstel indienen voor plaatsing op de

genoemde materialenlijsr.

? Voor meer informatie kunt l\

contact opnemen met Pouwer &

Stevers (010 - 4521122).

ï I

<l

.J

_________ 11 · ------~----~--------~,

Tectotroop V;t}j Op 1 december heeft de BNA aan de heer At Tuns van Architecten-

lureau Tuns + Horsting te Rotterdam e tectot~oop uitt~rOik~. De onderscheiding valt de heer Tuns ten deel voor zijn jarenlange deskundige inzet 'Wwel op

bestuurlijk niveau als op het in- en externe communicatievlak binnen de branche. Zijn

voorzitterschap van de Kring Rijnmond, zijn redacteurschap van het maandblad Architectuur en

Bouwen, zijn prille lidmaatschap van de BNAJOcé-prijs alsmede de jarenlange deskundige inbreng

in de coördinatie commissie informatie en publiciteit van de BNA bleken voldoende reden hem het

onderscheidingsteken te overhandigen.

11 mi Y); I Award Landrnark Design & Technology heeft voor de nieuwe PTT telefoonzuil de Aluminium Award 1995

in de categorie Signing en Communicatie-media gekregen. De jury was van mening dat het onrwerp

een logisch gevolg is op de onrwikkeling van de telecommunicatiemiddelen. Uitgangspunten bij het

onrwerp waren minimale ruimtebelasting, gebruiksvriendelijkheid, goed herkenbaar zijn, zowel

overdag als 's nachts en bestand tegen vandalisme. In Maastricht zijn de eerste zuilen al te bewonderen.

Activiteiten Ie halfjaar 1996 16 januari Booosting in Beraaad (A VA) te Hilversum

31 januari Booosting ExternaI, ECN te Putten

begin maart CVK Kalkzandsteenindustrie te Hilversum

2 april Pieterman Hardglas te Zoetermeer

eind april Hoechst te Weert

mei Afronding Workshop Architectuur Maken III te Delft

25 juni Symposium 'Stalen Woning' TU Eindhoven

(A V A) staat voor alleen voor aangeslotenen

HET

BESTUUR

VAN

BOOOSTING

WENST

U

EEN UITSTEKEND

1996

VOL NIEUWE

ONTWIKKELINGEN

<J

• •••••••••••••• ~ ••••••••••••••••• 0 ••••••••••••••••

b 0 0 0 S t -. n 9 I.n mei. 1988 is de Stichtin.g Industrieel Bouwen Nederlan. d, Booosting, opgericht vanuit een gecombineerd initiatief van

S tic h tin 9 mdustne, onrwerpers en architecten. De voornaamste doelstellmg

in dus tri e e I van Booosting is het bevorderen van het ontwerpen, ontwikkelen, onderzoeken en

b 0 uwe n toepassen van industrieel te vervaardigen bouwprodukten en gebouwdelen, ter verhoging

ne der I a n d van de kwaliteit van de gebouwde omgeving. Op de anrwoordkaart kunt u aangeven of

• ••••••••• u geïnteresseerd bent in meer informarie over de acrivireiren van Booosting.

L _____ _ .J

~bestuur

\Vam Booosting ~uceen

uitstekend 1995~

ontV\likkelingen [11 4iI

Tegenlezing door At Tuns van Tuns + Horsting Architekten gehouden tijdens de Booosting bijeenkomst bij Rewa op 14 november 1995

~:~. ~h' ~o~;l,~S'o rijo er gaande, waarbij door genetische manipu­

latie: in ieder geval voor het westelijk half­

IOnd de huid veel meer, dan vandaag, kan

worden aangepast aan k1imarologische om­

standigheden en temperatuurswisselingen.

Voorlopig heeft men een bereik op het oog

van - ~·C tot + 28·C. Verwarming en koe­

ling behoren beide tot het te manipuleren

gebied. Een ieder kent het gevoel dat bij

bepaalde emoties bijvoorbeeld het lichaam

warmer wordr. Dit nu wordt ingezet om de

21e eeuw wat comfortabeler te: maken.

huid

.J)h~W1~V ai l:lJIi1 rb2i!slgolon nx> :lJmimn:lWJJ ~bn:>1,loû

n,mo>lJov zmm ,b ai '8S: il:.&mixsm n&V >i,orl~oo n" JÎunsV

-olon J:ln Was }bonubis :lib lidlooV ,1ÄSdm>il~n n~ l&&dJrbis

ai w,m ,cr .bi,rhSEdJrbisno ,b/ssq:ld m:l1ooV ,,,lrl ~rbZ1"kIg

nx> il"rlliH .bul) 1SE[ è [ I 1~>i~ ,b,ow n, JOO1~ ai [iel ,~i1rb&1q .bSE"""~ ;psl n:l:l wb,la 10 no>!

Het werken met CAD stimuleert het doorbreken van een {},~:. "$

objecmatige benadering. Programma en omgeving worden ~i Is IE

· h l _ kk .~. ,oob,!j bl:lW ;uno,!:lQ) a vam.c 10 et proces <>c<ro en. Door alle inrormatie vcc- ~~ a dl· al L" k ~; lïS .m~ ""nslln:):) -'I· neren rowe ,nput s output. ó::t ZO<: en naar een I~ i -0 }I

intensieve vermenging van programma, gebeurtenissen, ;i ; .liunlni~n:l:l n:l:l l-"m

organisatie-structuur en architectonische formatie zal per ; 1 b:lv)sb Xi :I),!:lb,nO

definitie uitmonden :n een vloeiende typologie. Een waar- j: i: 11&x..: ]iu b~uod~qo ~. de verschuiving treedt op, alles wordt onvast, zwevend of ;~l -~nnn:ln :I'!ldn<>=l~ b:lv ,

vloeiend, een golfachtig proces. Kortom Ruimte voor ::~:: -d;bswusvwlusm Stromen. jll .1~.b&El U:l:l [im b!lJd

:: l looV IEq m l>()~r ni h.. •. I..:i:i:~<LI_. ::l!1::

Wat zich eens in de stad afspeelde, speclt zich nu af in onze !~l :lbbn:lv ,!SElql:lO] .'u,:I

gebouwen. In niet al te grote groepen verblijven we in woon-, ::Ilbv~ l:>VO lUUJ:l:lJl n:>1s ::::: ... ::: .... :.

werk-, recreatiegebouwen. De eengezinswoning is niee jjfll1uun:»in:>l& ~~~~ )/[iln:l~i:l":"'::::':':': ._ meer. Stelselmatig worden de dorpen ontmanteld en terug- :I~f.\ J:l~ .1uUm~(n:>~~ lCX:V

~ebracht naar hun oorspronkelijke situatie voordat huisvcs- f l ,:>l:llll&:> ~:>~I:> nlls :111:>1 ui

tlng een aanvang nam. De leefgemeenschap is het centrale ~l -wo :>n:>1I1wnil U:I :lrl:)?ï(~ijiUiij gedachten goed, via digitale netwerken verbonden roet de l~l .1s biJinihb boid~~&V buitenwereld, de leefgemeenschap is de 'soeial condenscr'. i~l :>ib ,[iqq&rl:>l]&Em:>b Jsb

H~t vereist flexibele structuren, vooral slimme gebouwen. :~l m!l~ m!lrl,oov ,n!lui

wals Michicl Cohen rou zeggen met domme installaties. De ~t -1!)V n!l:l bw bsnlinm:m u

structuur kon ontstaan omdat de architectuur op basis van l~m1 1!):lS iim )/00 Jbuorllsa .u~n&h:>v n:l:l .n:>b:>om

stijloverwe.ginge~ en vcrmeendc monumentaliteit taboe:; . -l::lV:IS JWloob Jl.Ïui

geworden ,s. Er LS gecn handschrift meer van de individuele; : n:l:l J:>in 1& un l:llI . ..

ontwerper. In de struCtuur 'lijn de Ie en 2e huid van groot :1 -iud u.Grl n:> n:>bon ,mo n:!lWJ '. ::':".

belang. De 3e huid is slechts verworden tot ccn incidenteel ~ Jro:>v:>~ )ib n,llsw l:>d':lW blJ0 .

voorkomende opening in de aanwezige yhoien. Allang is I -~~'J l:llJ&&lq :>~iib;.lo!lb:>d loob u . ~n

~jia:;~*':ea~ zIJn verdwenen omdat ze eens bestonden, vloeren worden i~ .~ tltim!lhb n:l n:>~nlririi>qi:)J01~ :;:(qo··n53iliho:> wanden. wanden worden daken, een oneindig fluïdum. ~~ -in~~~ mblow wu,inqo lES sniv:>lu:>mSl ,a

àl !lb qo :>Ib n!lbu:.sw l&Jn.Gs U!l:> o.sv liud qo bl:>!lZ

Wilt u Mtde gebouwen van Koolhaas veel beter zouden zijn illi -:l<jqcrl:>usJ:m :>G . 1J!.G&l:>~ n!llSW bOO1~l:>Jrl:J.G zonder gevels. Wijt u Mtop iedere 30 bouwkunde studen- rn nsv :l<ji:Jnilq nrl qo n[is ]n:i~ Jss lUUJ:llJln !lX [i I

ten cr 10 studeren op structuren zonder gevels . WIJt u Mt I' -in,lIo:> ,~ni~l:>wn!lm&l qo :liJSJn5ilO :lXl:ln n!l:l

van iedere 10 afstudeerders er 6 studeren op struCturen die: " ,~iJ&lg:lJn~ :>b'UJlu:>Îllum n!l snibuiwJÏ~ ,li:)Jiv

haaks staan op het gedachtengoed van onze te ontwikkelen . -m= .G,bom bl~n=s b!l!lld n:l:> blwb~oi Vincx-Iocatics. Waarschijnlijk is Riccveld weer in volle I· -W&1J :>Ibm n!l o~:>wbnl :>{bÛU01J~!l13 .1O:>m

hevigheid onder ons ronder het te beseffen. . ' gnim!ln1&&W :>rolicrun'(b nurl J!lrn rd:lbbimnoq !){bziJ&J2 .b)/sndo :lrbziJSJl nrl n~nilbl!lV

Vele jaren eerder in het verleden werd ik door een vriendin ~ xl:>qb(iJ n!l:l ni l:l!lm ):>in :>JÎ:>1 ni 0:>U&q n:>J:>:>ido

gebeld of ik eens langs kwam. Alhoewel in ccn gat in de I {bis lES 1UUJ:J:lli{btA .bi!lclbm loob m!l:lcl!ld

vloer, afgedekt ma een glasplaat haar herinneringen waren I u!lSn!ll~ :>lZ1:>Jiu 1.GlOrl qo n:>nniS:ld ns~ n:>J:>om

op-geborgen, werd ik die avond met alle voorkennis stapd_I-10W!lJ '~u::>in ,Z1:>bcu: l:linlOm !ll:lbll.& n:l!l qo mo

gek. maar dat kwam niet alleen door Axall. AL Turn :1 .n:l~ll1x o::>mlOv :>wu:>in !lS !ss u:q n&a .n!lb