บทท 1 บทนา

1.1 ทมาและความสาคญของปญหา ภายหลงจากการกอรางสรางตวของ “รฐชาตไทยสมยใหม” (Modern Thai Nation-State) ในสมยรชกาลท 5 ไดทาใหเกดการปฏรประบบการปกครองและปรบเปลยนแนวทางในการจดการทรพยากรธรรมชาต การเกดขนของแนวคดในการครอบครองและควบคมพนท (territorialization) ซงในมมหนงไดสะทอนออกมาใหเหนจากนโยบายการกาหนดอาณาเขตพนทอนรกษโดยการจดตงอทยานแหงชาต ทรพยากรประเภทหนงทไดรบอทธพลจากการจดการในลกษณะดงกลาวคอ ปาไม โดยมลกษณะการจดการทเรยกวา “วทยาศาสตรปาไม” แนวคดนถกพฒนาขนในเยอรมนระหวางครสตศตวรรษ 1765-1800 โดยมหลกการทวา ตองลดทอนความสลบซบซอนใหเปนเรองงาย (simplification) ทาใหปาเปนปาทมระเบยบ สามารถควบคมและวางแผนไดอยางเปนระบบ (Scott, 1998) การยดตดกบมมมองทางวทยาศาสตรวาจะสามารถดแลและรกษาทรพยากรไดดกวามมมองอน ๆ จงทาใหเกดการแยกขวและทาลายความรประเภทอนทไมใชวทยาศาสตร และเบยดขบเจาของความรนนไมใหเขาถงทรพยากรไดอกตอไป เนองจากทรพยากรธรรมชาตมความสาคญทางระบบนเวศน เปนแหลงอาศยของพชและสตวทมคณคาทงในเชงวทยาศาสตรและเศรษฐกจ ประกอบกบมความสวยงามทางธรรมชาตและประวตศาสตร (กรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช, 2545) แนวคดเรองอทยานแหงชาตในประเทศไทยจงเกดขน ในสมยจอมพลสฤษด ธนะรชต เปนนายกรฐมนตร ไดเหนถงความสาคญทจะคมครองและรกษาทรพยากรธรรมชาตโดยเฉพาะทรพยากรปาไมไว จงไดใหกระทรวงเกษตรและกระทรวงมหาดไทยประสานงานกนเพอจดตงอทยานแหงชาตขน รวมมอกบนยมไพรสมาคมโดยมนายแพทยบญสง เลขะกล เปนผมสวนชวยผลกดนใหมการออกพระราชบญญตอทยานแหงชาต จนวนท 2 กนยายน พ.ศ. 2502 คณะรฐมนตรจงมมตการประชมใหจดสรรทดนในปารวม 14 แหง มอาณาเขตครอบคลมพนท 11 อาเภอใน 4 จงหวดคอ นครราชสมา ปราจนบร สระบร และนครนายก โดยมพระราชกฤษฎกากาหนดใหทดนบรเวณดงกลาวซงมพนททงสน 1,355,468.75 ไร หรอ 2,168.75 ตารางกโลเมตร เปนอทยานแหงชาตเขาใหญ และลงประกาศในราชกจจานเบกษา เลมท 79 ตอนท 86 ลงวนท 18 กนยายน พ.ศ. 2505 อทยานแหงชาตเขาใหญจงเปนอทยานแหงชาตแหงแรกของประเทศไทย (สณฐตา กาญจนพนธ, 2543)

2

มาตรการในการคมครองและดแลรกษาอทยานแหงชาตมาตรา 16(1) ไดบญญตไววา “ภายในเขตอทยานแหงชาตนน หามมใหบคคลใดยดถอหรอครอบครองทดน รวมตลอดถงการกอสราง แผวถางหรอเผาปา” แตในสภาพความเปนจรงกยงมชาวบานบางสวนเขาไปยดถอและครอบครองทดนเพออยอาศยในเขตอทยาน ฯ จงยงทาใหเกดขอขดแยงระหวางหนวยงานของรฐกบชมชนอยเสมอ เพราะบางกรณทชาวบานนาเงนไปชาระภาษบารงทองท (ภ.บ.ท. 5) หรอทเรยกวา “ภาษดอกหญา” เมอไดรบใบเสรจรบเงน ชาวบานจงคดวาพวกเขามกรรมสทธทกอยางในทดนทครอบครอง แตตอมาชาวบานถกเจาหนาทปาไมจบกม (สภาพ บญไชย, 2548) สภาพดงกลาวจงทาใหบรเวณเหลานกลายเปนพนทยทธศาสตรทตองมมาตรการเขมงวดเพอใชควบคมพฤตกรรมการใชประโยชนจากทรพยากรของชาวบาน อยางไรกตาม อาจเปนเพราะจดมงหมายและความเขาใจระหวางเจาหนาทของรฐกบชาวบานไมตรงกน ปญหาตาง ๆ จงยงมอยเชน ปญหาความซบซอนเกยวกบกรรมสทธในทดน การบกรกแผวถางปาเพอการเกษตร หรอการลกลอบลาสตวและเกบหาของปาในเขตอทยาน ฯ เหตผลดานนโยบาย เงอนไขทางสงคม เศรษฐกจ และการเมอง ไดทาใหทรพยากรทเปนของสวนรวม (common property resource) ทชมชนเคยมสทธในการใชประโยชน กลายเปนการกระทาทผดกฎหมายในทนท Robbins (2004) ใหแงคดวา ปญหาดานทรพยากรเชน การทาลายปา มสาเหตจากนโยบายเศรษฐกจ สงคม และการเมองกลาวคอ เหตทชมชนตองบกรกปา เพราะพนทแหงเดมทชมชนเคยใชประโยชนถกยดไปเปนทรพยสนของรฐ ในแงกฎหมาย บวรศกด อวรรณโณ (2536) ไดกลาววา แตกอนการออกกฎหมายจะสอดคลองกบความเปนธรรมตามความรสกของคนสวนใหญ แตหลงจากรฐเขาสสมยใหม การใช “อานาจ” บญญตกฎหมายเพอใชเปนเกณฑในเรองใหม ๆ จงเกดขนโดยไมสนใจจารตประเพณเหมอนแตกอน ดงนน ปญหาดานทรพยากรและสงแวดลอมจงเปนเรองราวของความสมพนธเชงอานาจ (power relation) ทไมเทาเทยมกนของคนกลมตาง ๆ ในสงคม ปฏสมพนธระหวางโครงสรางกบตวบคคลทขดแยง วถการเปลยนแปลงทางสงแวดลอมทถกหยบยกขนมาใหความหมายหรอความสาคญ (Blaikie, 1995) การแทรกแซงของรฐทอางสทธในการจดการทรพยากรโดยไมยอมรบสทธชมชน การเพมพนทอนรกษโดยออกกฎหมายประกาศเขตอทยานแหงชาต จงทาใหพนทใชสอยของชมชนบางสวนถกรฐประกาศกรรมสทธซอนทบลงไป จนกอใหเกดความไมเทาเทยมกนของสทธในการเขาถงทรพยากร (access rights) จงกลาวไดวา ปญหาความขดแยงในการเขาถงทรพยากร (conflict over access) สวนหนงมสาเหตมาจากระบบกรรมสทธ (tenurial system) และสถาบนทควบคมการเขาถงทรพยากรทมสทธทหลากหลายซอนทบกน ซงทาใหเกดลกษณะของโครงขาย (web) ทแยกกนไมออก (Bromley, 1991) ทงนผลกระทบสวนใหญทเกดขนนน บอยครงจะเปนชมชนทมกตกเปนฝายเสยเปรยบ

3

งานศกษาของ วระ โพธเรย (2549) เรองกระบวนการตอรองในการเขาถงทรพยากรของชมชนทตงอยในพนทรอยตอระหวางอทยานแหงชาตเขาชะเมา-เขาวง และเขตรกษาพนธสตวปาเขาอางฤาไน ไดศกษาถงกระบวนการตอรองของชมชนทใชประโยชนจากทรพยากรในพนทอนรกษวามรปแบบและวธการอยางไร มการสรางกตกาและกจกรรมอยางไร จงจะมความเหมาะสมกบกลมคนในชมชนทแตกตางกน ซงชมชนดงเดมทอาศยอยในวงลอมของพนทอนรกษไดถกกฎหมายควบคมอยางเขมงวด การเขาถงทรพยากรจงถกจากดสทธในการใชประโยชน สงผลใหชาวบานตองลกลอบใชประโยชนในพนทปา จนกอใหเกดปญหาดานสทธในการครอบครองทดน ปญหาเสนทางเดนของชางปาททาใหเกดความเสยหายกบพชผลทางการเกษตรของชาวบาน อยางไรกด งานชนนยงมความแตกตางกบงานศกษาของผเขยนหลายประเดนกลาวคอ ดานตาแหนงและลกษณะการตงถนฐานของชมชน ทการศกษาครงนมการซอนทบกบพนทอนรกษ ประเดนปญหาความขดแยงดานกรรมสทธในทดน ความแตกตางในการเขาถงทรพยากร และยงขาดการศกษาดานรปแบบของการดารงชวตหรอการปรบเปลยนยทธศาสตรในการดารงชพของชมชนทตองอาศยอยภายใตขอจากด กฎ ระเบยบ และขอบงคบวามรปแบบอยางไร ดงนน นอกจากการศกษาครงนจะแสดงใหเหนถงขอขดแยง และการแกปญหาความขดแยงในรปแบบตาง ๆ แลว ยงใหความสาคญกบแนวทางในการแสวงหาทางออกของชมชนเพอการดารงชพดวย ทงน กเพอใหงานศกษามความสมบรณมากขน กอนการจดตงอทยานแหงชาตเขาใหญในป พ.ศ. 2505 เจาหนาทไดออกสารวจพนทเพอกาหนดแนวเขตอทยาน ฯ แตเขตแดนสวนหนงทกาหนดขนนไดซอนทบกบพนทอยอาศยของชมชน เจาหนาทจงไกลเกลย ผอนผน และยดระยะเวลาใหชาวบานอพยพออกจากพนท รวมกบการใชกาลงบงคบดวยวธการทรนแรง ความขดแยงระหวางเจาหนาทกบชาวบานจงเรมกอตวขน ตอมาเมอชาวบานรวมตวกนตอสและยนหยดทจะอยในพนทเดม เจาหนาทจงตองควบคมแนวเขตพนทการใชประโยชนจากทรพยากรของชมชนตามทมการใชประโยชนจรง แตผลทตามมากลบทาใหชาวบานจานวนมากพยายามแผวถางพนทปาเพอใชเปนหลกฐานยนยนในการครอบครองพนท พนทปาบางสวนจงรอยหลอลง ในปจจบนแนวเขตมความแนนอนมากขน เนองจากเจาหนาทไดจบกมผกระทาผดและมบทลงโทษทรนแรง อนง นอกเหนอจากความขดแยงในกรรมสทธทางทดนทเปนปญหาระหวางรฐกบชมชนแลว ภายในชมชนดวยกนเองกยงมความขดแยงทเกดจากเงอนไขตาง ๆ ดวยเชน การอพยพของคนภายนอกเขามาในพนท ซงทาใหเกดการแยงชงทรพยากรภายชมชน และเนองจากพนทการใชประโยชนของชาวบานมการคาบเกยวกน ซงเปนผลมาจากการไมมเอกสารสทธทรบรองทางกฎหมาย ทาใหแนวเขตทางพนทไมมความชดเจน

4

อกปญหาหนงทเกดขนนอกเหนอจากความขดแยงกคอ ปญหาดานวถการดารงชพของชมชน ในอดตชาวบานสวนใหญมอาชพทางดานการเกษตร โดยการปลกขาวตามภมปญญาดงเดม ทรพยากรตาง ๆ ทงทดน นา ปาไม และสตวปา ยงมความอดมสมบรณเพยงพอตอการดารงชวต แตเมอระยะเวลาผานไป ทรพยากรเหลานกเรมเสอมโทรมลงเนองจากมคนเพมขน ประกอบกบการทชมชนตองอยในพนทซงมกฎ ระเบยบ และขอบงคบของอทยาน ฯ ซงคอยควบคมพฤตกรรมการใชประโยชนจากทรพยากร ชมชนจงตองมการปรบเปลยนอาชพจากการทานามาเปนการทาสวนผสม ทาไร รวมกบการประกอบอาชพนอกภาคเกษตร ดงนน ลกษณะการดารงชวตของชมชนจงเรมมปฏสมพนธกบสงคมภายนอกมากขน การศกษาครงนมพนทศกษาคอ ชมชนทตงถนฐานอยในเขตอทยานแหงชาตเขาใหญของตาบลชะอม อาเภอแกงคอย จงหวดสระบร เหตผลทเลอกศกษาชมชนดงกลาว เนองจากในขอมลเบองตนของผศกษาพบวา ตงแตอดตผคนทอพยพเขามาอาศยอยในชมชนนน มการเดนทางมาจากคนละพนท โดยเขามากนเปนกลมเลก ๆ เพยงไมกกลม ตางคนตางไมเคยรจกกนมากอน จงเปนทนาสนใจวาพวกเขามวธการดารงชวตทามกลางปญหาทเกดขนตลอดระยะเวลาทผานมาไดอยางไร นอกจากนยงพบอกวา เหตใดจงมความแตกตางกนในหลาย ๆ ดานระหวางชมชนทอยในพนทอนรกษเหมอนกนอาทเชน บานกะเหรยงคอมามทงวด โรงเรยน รานคา และโครงสรางพนฐานสาหรบการดารงชวตทคอนขางด ในขณะทบานเกาะนกเคาซงอยหางกนไมมากนกแตกลบมลกษณะทตรงกนขาม ตามประวตศาสตรของชมชนทมการตงถนฐานมาอยางยาวนาน และมการใชประโยชนจากทรพยากรในรปแบบตาง ๆ เชน การปลกสรางบาน การใชพนทเพอการเกษตร การใชประโยชนจากปาไม การเกบหาของปาและลาสตว แตภายหลงทมการจดตงอทยานแหงชาตเขาใหญ จงทาใหพนทของอทยาน ฯ บางสวนซอนทบกบพนทการใชประโยชนจากทรพยากรของชมชน และรฐไดมการสรางกฎ ระเบยบ และขอบงคบตาง ๆ ขนมา ดงนน ชมชนจะมวธการปรบตว ตอรอง หรอจดการความขดแยง เพออางสทธในการเขาถงและจดการทรพยากรอยางไร มการปรบเปลยนยทธศาสตรในการดารงชพอยางไร มความแตกตางกนภายในชมชนหรอไม อยางไร และเหตใดชมชนจงยดถอแนวทางการปฏบตในการใชทรพยากรดวยวธการเหลานน สวนทางฝงของรฐนนมวธการไกลเกลยปญหาทเกดขนอยางไร มมาตรการรองรบหรอหาทางออกใหกบชมชนหรอไม ปจจยทางสงคม เศรษฐกจ การเมอง และวฒนธรรม ทงทมภายในชมชนและทเกดขนจากสงคมภายนอกแตละชวงเวลา จะมอทธพลตอการกาหนดยทธศาสตรในการดารงชพของชมชนหรอไม และมความแตกตางกนอยางไร ซงสงทคนพบจากการศกษาครงน อาจจะเปนประโยชนเพอใชทาความเขาใจชมชนทอาศยอยในพนทอนรกษอน ๆ ตอไป

5

1.2 คาถามการวจย 1) ปญหาการอางสทธทซอนทบกนในการเขาถงและจดการทรพยากรระหวางพนทอนรกษกบพนทการใชประโยชนของชมชน มกระบวนการกอตวหรอมพฒนาการมาอยางไร 2) รฐกบชมชน ชมชนกบชมชน และภายในชมชนกนเอง มกระบวนการหรอรปแบบในการแกไขปญหาความขดแยงทเกดจากการอางสทธทซอนทบกนอยางไร เหตใดจงเลอกใชวธการเหลานน และภายในชมชนมความแตกตางกนหรอไม 3) ความแตกตางระหวางชมชน และภายในชมชนกนเอง สงผลตอรปแบบและวธการในการปรบตว ตอรอง และการเปลยนแปลงยทธศาสตรในการดารงชพภายใตวาทกรรมการอนรกษ และการพฒนาไปสความเปนสมยใหมหรอไม และมความแตกตางกนอยางไร 1.3 วตถประสงคของการศกษา 1) เพอศกษาพฒนาการ ความเปนมาทางประวตศาสตร และศกยภาพของชมชน ซงกอใหเกดปญหาความขดแยงดานการอางสทธทซอนทบกนในการเขาถงและจดการทรพยากร 2) เพออธบายวาทกรรมการอนรกษและขอจากดในพนทอนรกษของรฐ ททาใหเกดปญหาการอางสทธทซอนทบกนในการเขาถงและจดการทรพยากร 3) เพอศกษารปแบบ แนวทาง และกระบวนการ ในการแกไขปญหาการอางสทธทซอนทบกนในการเขาถงและจดการทรพยากร 4) เพอศกษารปแบบและแนวทางการปรบเปลยนยทธศาสตรการดารงชพของชมชนในพนทอนรกษ 1.4 สมมตฐานของการศกษา 1) ตาแหนง ทาเลทตง และลกษณะการตงถนฐานของชมชนกบการเกดขนของแนวคดในการจดการทรพยากรของรฐ เปนเงอนไขสาคญททาใหเกดการซอนทบกนทางพนท ซงทาใหเกดปญหาการอางสทธทซอนทบกนในการเขาถงและจดการทรพยากร 2) ความขดแยงทเกดขนระหวางรฐกบชมชน ชมชนกบชมชน และภายในชมชนกนเอง เปนความขดแยงดานการอางสทธทซอนทบกนในการเขาถงและจดการทรพยากร รฐและชมชนตางมกระบวนการตาง ๆ ในการพฒนา ปรบเปลยนรปแบบ และวธการในการแกไขปญหาทเกดขน 3) ชมชนมแนวทาง วธการ และรปแบบในการดารงชพเพอความยงยนแบบใหมภายใตกฎ ระเบยบ ขอบงคบ และขอจากดทางดานทรพยากรในพนทของอทยาน ฯ ทาใหลกษณะของการดารงชพมความแตกตางกนโดยทไมไดยดตดอยกบพนทเดม

6

1.5 ขอบเขตการศกษา 1) ขอบเขตดานพนท มดวยกน 3 ชมชนไดแก บานกระเหรยงคอมา บานเขาปาปอ-บงไม และบานเกาะนกเคา ทงสามชมชนอยในพนทตาบลชะอม อาเภอแกงคอย จงหวดสระบร โดยตาบลชะอมมเนอททงสน 181.82 ตารางกโลเมตร หรอ 76,507.42 ไร ซงมอาณาเขตตดตอดงน

ทศเหนอ ตดตอกบตาบลทามะปราง อาเภอแกงคอย จงหวดสระบร ทศใต ตดตอกบตาบลเขาเพม อาเภอบานนา จงหวดนครนายก ทศตะวนออก ตดตอกบพนทของอทยานแหงชาตเขาใหญ ทศตะวนตก ตดตอกบตาบลคลองเรอ อาเภอวหารแดง จงหวดสระบร

ทงสามชมชนตงถนฐานและทากนอยในเขตอทยานแหงชาตเขาใหญดานทศตะวนตกเฉยงใต (ภาพ 1.1) เปนพนทรอยตอระหวางจงหวดนครราชสมากบจงหวดนครนายก ซงพนทบางสวนของตาบลคาบเกยวกบพนทของอทยาน ฯ 2) ขอบเขตดานเนอหา โดยศกษาถงปญหาความขดแยงดานการอางสทธทซอนทบกนในการเขาถงและจดการทรพยากรระหวางรฐกบชมชน ชมชนกบชมชน และภายในชมชนกนเอง รวมถงแนวทางการปรบเปลยนยทธศาสตรในการดารงชพของชมชน โดยศกษาถงรปแบบและวธการใชสอยทรพยากรในอดตตามวถของชมชนดงเดม วามแนวทางหรอการจดการระบบสทธอยางไร และภายหลงทมการจดตงอทยานแหงชาตเขาใหญในป พ.ศ. 2505 ซงไดทาใหพนทของอทยาน ฯ บางสวนซอนทบกบพนทการใชประโยชนจากทรพยากรของชมชน ชมชนจะมวธการการปรบตวและตอรอง เพอการดารงชวตภายใตกฎ ระเบยบ และขอจากดทางดานทรพยากรอยางไร ชมชนมวธการดงเอาทรพยากรมาใชประโยชนและมการจดการระบบสทธอยางไร แตละชมชนและภายในชมชนกนเองมวธการทเหมอนหรอตางกนอยางไร มความเทาเทยมในการเขาถงและการจดการทรพยากรหรอไมและเกดปญหาใดขนบาง ซงพจารณาโดยแยกแยะความแตกตางของลกษณะประชากรแตละกลมในชมชน นอกจากน อทธพลจากคนภายนอกทเขามาถอครองทดนในชมชน จะเกยวของกบปญหาความขดแยงทเกดขนหรอไม อยางไร สวนทางฝงของรฐนนมวธการไกลเกลยปญหาในพนทซอนทบนอยางไร มมาตรการรองรบ สรางความรวมมอ หรอแสวงหาทางออกใหกบชมชนอยางไร ปจจยภายนอกทงทางสงคม เศรษฐกจ และการเมอง จะมความเกยวของกบปญหาทเกดขนหรอมอทธพลตอการเปลยนแปลงยทธศาสตรในการดารงชพของชมชนดวยหรอไม ทงน เพอสรางความเขาใจถงบรบท (context) ทงในและนอกพนท

7

คำอธ บายส ญล กษณ

ก โลเมตร

ขอบเขตจ งหว ด

อ ทยานแห งชาต เขาใหญ

จ.นครราชส มา

จ.สระบ ร

จ.นครนายก

จ.ปราจ นบ ร

อ ทยานแห งชาต เขาใหญ

10 0 10 20 30 40 50 60

อ ทยานแห งชาต เขาใหญ

ขอบเขตพ นท ศ กษา

13°4

0'10

" 13°40'10"

14°2

0'20

" 14°20'20"

15°0

0'30

" 15°00'30"

15°4

0'40

" 15°40'40"

100°40'10"

100°40'10"

101°20'20"

101°20'20"

102°00'30"

102°00'30"

102°40'40"

102°40'40"

ภาพ 1.1 ขอบเขตพนทของอทยานแหงชาตเขาใหญ ทมา: ขอมลจากกรมสงเสรมคณภาพสงแวดลอม

8

3) ขอบเขตดานประชากร คอกลมประชากรในตาบลชะอม อาเภอแกงคอย จงหวดสระบร ทตงถนฐานอยในเขตอทยานแหงชาตเขาใหญ บานกระเหรยงคอมามทงสน 244 ครวเรอน ประชากรรวม 779 คน เปนชาย 382 คน เปนหญง 397 คน บานเขาปาปอ-บงไมม 114 ครวเรอน ประชากรรวม 367 คน เปนชาย 174 คน เปนหญง 193 คน และบานเกาะนกเคาม 32 ครวเรอน ประชากรรวม 118 คน เปนชาย 62 คน เปนหญง 56 คน ชาวบานทงหมดของบานกระเหรยงคอมาและบานเกาะนกเคาตงถนฐานอยในพนทของอทยาน ฯ สวนบานเขาปาปอ-บงไมนน สวนหนงตงถนฐานอยในพนทของอทยาน ฯ 4) ขอบเขตดานเวลา แบงเปนสองชวงหลก ๆ คอ ชวงแรกเรมตงแตทมการตงถนฐานของชาวบานมาจนถงกอนการประกาศจดตงอทยานแหงชาตเขาใหญ และชวงทสองเรมตงแตหลงการประกาศจดตงอทยานแหงชาตเขาใหญในป พ.ศ. 2505 มาจนถงปจจบน ซงระยะเวลา 45 ป นบแตมการจดตงอทยาน ฯ การนาเสนอเนอหาแตละบทจะมการแบงชวงเวลายอย ๆ เพมเตม โดยเกณฑในการแบงจะพจารณาจากลกษณะการเปลยนแปลงการใชประโยชนจากทรพยากรของชมชน 1.6 นยามศพททใชในการศกษา อทยานแหงชาต หมายถง พนทซงประกอบไปดวยทรพยากรธรรมชาตทมความสาคญทางระบบนเวศน เปนแหลงทอยอาศยของพชและสตวทมคณคาทงในเชงวทยาศาสตรและเศรษฐกจ ในการศกษาครงนหมายถง อทยานแหงชาตเขาใหญ ชมชน หมายถง กลมของประชากรทไดรบผลกระทบและเกดปญหาความขดแยง ซงมสาเหตมาจากนโยบายของรฐทประกาศจดตงพนทอนรกษทบพนททากนของชมชน ในทนประกอบดวยบานกะเหรยงคอมา บานเขาปาปอ-บงไม และบานเกาะนกเคา หนวยงานของรฐ หมายถง หนวยงานทมสทธใชสอยทดนใหปลอดจากการรบกวน มสทธในการครอบครอง เรยกคนซงการครอบครอง ไดดอกผล และโอนกรรมสทธในการครอบครองใหกบบคคลอนใด ยกเวนบคคลนนจะเปนเจาของกรรมสทธในทดนนน ในการศกษาครงนหมายถง เจาหนาทปาไมของหนวยพทกษอทยานแหงชาตเขาใหญ ขญ. 15 (ชะอม)

ทดน หมายถง ทดนทวไป และหมายความรวมถงภเขา หวย หนอง คลอง บง หรอลานา ในการศกษาครงนคอ บรเวณพนทซอนทบระหวางพนทของอทยานแหงชาตเขาใหญกบพนทการใชประโยชนจากทรพยากรของชมชน

การเขาถงทรพยากร หมายถง ความสามารถในการไดมาซงผลประโยชนจากสงตาง ๆ โดยผานเครอขายของความสมพนธเชงอานาจ (webs of power) ในการศกษาครงนคอ สทธทพงม

9

ของชมชนในการใชประโยชนจากทรพยากรในรปแบบตาง ๆ เชน การตงบานเรอน การใชพนททางการเกษตร การใชไม การเกบของปา และการลาสตว

พนทซอนทบ หมายถง ขอบเขตทางพนทของอทยานแหงชาตเขาใหญทซอนทบกบขอบเขตทางพนทในการใชประโยชนจากทรพยากรของชมชน

การจดการความขดแยง หมายถง รปแบบหรอวธการทชมชนและรฐ ซงเปนผมสวนไดสวนเสยบนพนทซอนทบระหวางเขตอนรกษของอทยานแหงชาตเขาใหญกบพนทการใชประโยชนจากทรพยากรของชมชน ซงตางฝายตางมการเลอกใช

การดารงชพอยางยงยน หมายถง ความสามารถ ทรพยากร และกจกรรม ทจาเปนตอวถการดารงชพ การดารงชพจะยงยนไดกตอเมอสามารถทจะรบมอ ฟนสภาพจากความตงเครยด และตนตระหนก พรอมทงสามารถทจะธารงรกษา เพมพนความสามารถ และทรพยากรทงในปจจบนและอนาคต โดยไมทาลายฐานของทรพยากร

ยทธศาสตรการดารงชพ หมายถง กลวธทชมชนใชรบมอกบสถานการณทเปลยนแปลงไป รวมถงชดของกจกรรม และทางเลอกหลากหลายรปแบบทคนใชในการบรรลเปาหมายในการดารงชพ ซงมความแตกตางกนตามบรบทของเวลา ลกษณะทางภมศาสตร ระดบทางเศรษฐกจ สงคม การเมอง และความแตกตางกนภายในครวเรอน

1.7 แนวคดและทฤษฎทใชในการศกษา ผเขยนไดทบทวนแนวคดและทฤษฎทเกยวของคอ แนวพนจนเวศวทยาการเมอง ความซบซอนเกยวกบสทธและความขดแยงในการเขาถงทรพยากร และแนวคดเรองวถการดารงชพ 1.7.1 แนวพนจนเวศวทยาการเมอง

การเกดขนของนเวศวทยาการเมอง (political ecology) ในทศวรรษ 1980s มทมาจากการวพากษแนวคดนเวศวทยาเชงระบบแบบเกาคอ นเวศวทยามนษย (human ecology) และนเวศวทยาวฒนธรรม (cultural ecology) วาทงสองแนวคดไดเดนทางมาถงสภาวะทางตนในการทาความเขาใจปญหาดานทรพยากรทมความสลบซบซอนมากขน Blaikie and Brookfield (1987) อธบายวา นเวศวทยาการเมองเปนการรวมกนของศาสตรทางนเวศวทยากบเศรษฐศาสตรการเมองเพอใชอธบายสภาพสงคม สงแวดลอม และทรพยากร โดยพจารณาถงชนชนและความแตกตางของกลมคนในสงคม เพอสรางความเขาใจถงการเปลยนแปลงของทรพยากรในชมชนภายใตอทธพลทางเศรษฐกจการเมอง Hempel (1996 อางใน Robbins, 2004) อธบายวา นเวศวทยาการเมองเปนแนวคดทชวยสรางความเขาใจถงการพงพาอาศยของกลมคนในสงคมภายใตระบบการเมอง ซงสงผลตอ

10

การเปลยนแปลงทางทรพยากร Bryant (1992) เพมเตมวา นเวศวทยาการเมองควรหลกเลยงการอธบายปรากฏการณทางสงคมจากภาพใหญไปหาภาพเลก (reductionism) เพราะจะไมสามารถทาความเขาใจกบปญหาในชมชนขนาดเลกได ดงนน ประเดนสาคญของนเวศวทยาการเมองกคอ ปญหาทเกดขนกบสงแวดลอมและทรพยากร อนเปนผลจากความสมพนธเชงอานาจในการไดรบประโยชนหรอการเขาถงทรพยากรทไมเทาเทยมกนในสงคม

ววฒนาการของนเวศวทยาการเมองแบงเปน 3 ชวงคอ 1) นเวศวทยาการเมองกระแสหลก 2) นเวศวทยาการเมองในประเทศโลกทสามและ 3) นเวศวทยาการเมองหลงโครงสรางนยมหรอนเวศวทยาแหงการปลดปลอย โดยเฉพาะประเดนของนเวศวทยาการเมองในประเทศโลกทสามซงสนใจกบเรองความสมพนธเชงอานาจทไมเทาเทยมภายในสงคม และนเวศวทยาการเมองหลงโครงสรางนยมทไดรบอทธพลจากทฤษฎวาทกรรม (discourse) เนองจากวาทกรรมมสวนในการกาหนดพฤตกรรมของคนทแสดงออกตอทรพยากร Escobar (1996) ไดกลาววา ธรรมชาตถกสรางขนเพอการหาผลประโยชนทตอบรบกบระบบทนนยม การจะใชวาทกรรมใหประสบผลสาเรจจงตองทาใหคนสวนใหญในสงคมคลอยตาม เกดความศรทธาและความเชอในตวของวาทกรรม ซงนนหมายถงทมาของอานาจในการควบคมทรพยากร

อานาจ (power) คอหวใจสาคญในการกาหนดความสามารถทมผลตอผลลพธทเกดจากการกระบวนการตดสนใจดานทรพยากร วธการตอสทสาคญเพอใหไดมาซงอานาจคอ การตอสทางความคดหรอวาทกรรม Michel Foucault (1982 อางใน ไชยรตน เจรญสนโอฬาร, 2540) อธบายวา วาทกรรมหมายถง กระบวนการสราง/ ผลต (constitute) เอกลกษณ (identity) และความหมาย (significance) ใหกบสงตาง ๆ ในสงคมทงความร ความจรง อานาจ หรอกระทงตวตนของเราเอง และตรงสงเหลานใหดารงอยและเปนทยอมรบในสงคมวงกวาง วาทกรรมจงหมายถงการสรางความหมาย คานยาม หรอภาพตวแทน (representation) ทนาไปสการสรางความจรงภายใตอทธพลของระบอบความจรงในสงคม (regime of truth) หรอหมายถง การชวงชงการนา (hegemony) ในการกาหนดหรอสรางคานยาม/ ความหมายชดใหมใหกบสงตาง ๆ อนนาไปสการเปลยนแปลงความสมพนธเชงอานาจใหมภายในสงคม (ไชยรตน เจรญสนโอฬาร, 2538) ผเขยนมความเหนวา มนษยคอผกาหนดสงตาง ๆ ขนมาทงสน ดงนน วาทกรรมจงเปรยบเสมอนเครองมอทใชแสดงอานาจ ซงอาจแสดงออกมาในรปของการกระทาหรอการใชภาษา แตจะมความหมายหรอจดประสงคทแอบแฝงอยเบองหลง ดงทเหนไดจากวาทกรรมการอนรกษทรพยากรของรฐในรปของการจดตงอทยานแหงชาต อานาจทนเวศวทยาการเมองสนใจมสามประเดนคอ 1) วธการและรปแบบทคนกลมหนงใชในการควบคมเหนอสงแวดลอมของคนอน 2) ความสมพนธเชงอานาจปรากฏใหเหนใน

11

สงแวดลอมทางกายภาพอยางไรและ 3) ทาไมคนทออนแอถงยนหยดทจะตอสกบกลมคนทมอานาจเหนอกวา (ชศกด วทยาภค, 2549) การศกษาครงนเหนไดจากกรณของการจดตงอทยานแหงชาตหลายแหงในประเทศไทย ซงแสดงถงการพยายามเพมอานาจเพอการควบคมการเขาถงทรพยากรของรฐ ชมชนทองถนจงเปนผสญเสยสทธตามจารตดงเดมของตน นโยบายการอนรกษปาของรฐจงเปนกระบวนการททาใหเกดผไดรบประโยชนและผเสยประโยชน Nuemann (1992) ตงขอสงเกตวา การจดตงอทยานแหงชาตเปรยบเสมอนเปนการจดสรรทรพยากร ทาใหทรพยากรถกควบคมโดยรฐ และรฐจะปฏเสธสทธในการเขาถงทรพยากรของประชาชน จากนนรฐซงมอานาจเบดเสรจเดดขาดกจะหารายไดจากการเกบภาษ สมปทาน หรอทาเปนแหลงทองเทยว แตชาวบานซงเสยสทธในการเขาถงและใชทรพยากร อาจตองลกลอบใชประโยชนจากทรพยากร ซงนนหมายถงการลดลงของทรพยากร อกทงยงกอใหเกดปญหาความขดแยงระหวางรฐกบชมชน และสงผลใหวถชวตของผคนทอาศยอยในพนทเหลานนเกดการเปลยนแปลงตามมา

ความตองการของรฐในการควบคมและจดการทรพยากรในประเทศไทย มจดเรมตนมาจากเหตการณปฏวตในฝรงเศส ซงทาใหมการแผขยายของลทธชาตนยมทพยามยามขนานนามประเทศของตนเองวาเปน “รฐชาตสมยใหม” (modern nation-state) ทรพยากรซงในความหมายเดมคอ สงทสามารถสรางตวเองขนมาได จงกลายเปนเพยงวตถชนดหนงในมมมองของระบบทนนยม ทตอบรบแนวคดกระแสหลกของการจดการทรพยากรในปจจบนทเปนแนวอรรถประโยชนนยม (utilitarianism) ซงไมไดแตกตางกบมนษยทกลายเปนแรงงานทสามารถซอขายได (Shiva, 1997) โดยการไดมาซงทรพยากรของรฐจะกระทาโดยแสดงอานาจผานแนวคดในการครอบครองและควบคมพนท (Sack, 1983) ทงน ประเทศแถบเอเชยตะวนออกเฉยงใต ยงมลกษณะเปนรฐกอนสมยใหม (pre-modern state) การปกครองยงมความตองการควบคมคนมากกวาการควบคมพนท โดยมการแผขยายอานาจจากศนยกลางออกไปครอบคลมหวเมองเลก ๆ ทอยโดยรอบในลกษณะทเรยกวา “Galactic Polity” (Vandergeest and Peluso, 1995)

รฐชาตไทยสมยใหม ปรากฏในสมยรชกาลท 5 พระองคทรงตระหนกกบปญหาทอาจเกดขนกบประเทศ แนวคดเรองการกาหนดอาณาเขตดนแดนจงเกดขน เพราะไมเชนนนชาวตะวนตกอาจใชชองวางดงกลาวอางสทธเพอการครอบครองดนแดนและทรพยากร เนองจากพรมแดนของประเทศไทยยงมลกษณะทซอนทบกน (overlapping) ซงตางกบประเทศทางตะวนตกทมขอบเขตแนนอน พระองคจงทรงให James Fitzroy McCarthy เปนผสารวจและจดทาแผนทประเทศไทย อยางไรกด การกาหนดเขตแดนทางพนทในลกษณะเชนน กเปนการรวมเอาความแตกตางทางดานเชอชาต ศาสนา ประเพณ วฒนธรรม และวถชวต เขามาอยรวมกนในแผนทประเทศไทย และพยายามสรางความเปนหนงเดยวในพนท (homogenization of space) ดงท Thongchai (1994) ได

12

กลาววา ความเปนชาตไทยเปนสงทสรางมาจากความไมใชไทยโดยใชแนวคดวาทกรรมในยคหลงสมยใหม (constructivism) จงอาจถอไดวา ความเปนรฐชาตไทยเกดจากการนาเอาความรสมยใหมเขามาแทนทความรแบบเดมนนเอง

แผนท (map) เปนเครองมอทรฐชาตสมยใหมใชเพอการอางสทธในพนท แผนทเปนการแสดงออกทางภาษาทใชสอสารเพอใหเกดความเขาใจได Harley (1989) ไดกลาววา แผนทไมใชแคเพยงภาษาธรรมดาเทานน หากแตมความหมายทซอนเรนอยเบองหลงเสมอ McCusker and Weiner (2003) กลาวเสรมวา ปจจบนการศกษาทางสงคมศาสตรมกจะเกยวของกบมตทางพนทและขนาด ความกาวหนาของเทคโนโลยการทาแผนทโดยอาศยระบบสารสนเทศภมศาสตร (GIS) เพอใชอธบายปรากฏการณบนพนทจงมความสาคญมากขน โดยเฉพาะในดานการเปลยนแปลงทางทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม แผนทจงเปนภาพตวแทนทางภาษาทชวยสรางความเขาใจถงปฏสมพนธทางสงคมในแงของความสมพนธเชงอานาจทเกดขนบนพนท ทงน ความขดแยงทเกดขนกเนองมาจากแผนททสรางโดยรฐกบแผนททสรางโดยชมชนไมสอดคลองกน เพราะแผนทของรฐไมไดสรางมาจากความจรงทปรากฏในสงคมซงมลกษณะเปนพลวต แตมกจะสอดแทรกอทธพลทางการเมอง Scott (1998) ใหแงคดวา การกระทาของรฐเชนนถอวาเปนความมกงายทพยายามทาใหทกอยางมความงายแกการเขาใจ (legibility) เปนสดสวนและเกดความสะดวกในการบรหารจดการ ทาใหรฐสามารถสอดสองดแลและควบคม (surveillance) ความประพฤตของคนไดงาย แตบางครงสงนกอาจทาใหคนสวนใหญสญเสยอสรภาพบางอยางไป

การจดการปาไมแบบวทยาศาสตรเกดขนในเยอรมน โดยมจดประสงคเรมแรกเพออตสาหกรรมการทาไม และนาไมมาเปนเชอเพลงในการเผาอฐเพอใชสรางโบสถ ตอมาดตชไดนาแนวคดดงกลาวมาใชในอนโดนเซย จนมการรบแนวคดนไปปฏบตในทวโลก (Peluso, 1992) ประเทศไทยจดตงกรมปาไมขนในป พ.ศ. 2493 ซงมแนวคดผกขาดการจดการปาไมทยอมรบเฉพาะรปแบบทรฐเปนเจาของโดยตรง (state property regime) จนมนโยบายสาธารณะเพอการอนรกษปาเกดขนมากมายเชน พระราชบญญตสงวนและคมครองปาป พ.ศ. 2481 พระราชบญญตอทยานแหงชาตป พ.ศ. 2504 นโยบายปาไมแหงชาตป พ.ศ. 2528 เปนตน จากนนรฐจงอางสทธเหนอดนแดน และมอบทดนทไมมการถอครองใหอยในการควบคมของกรมปาไมทกระจายอยทวประเทศ หรออกนยหนงคอเปนการสราง “รฐทองถน” กอนทจะแสวงหาประโยชนจากทรพยากรทเคยเปนของทองถน (ยศ สนตสมบต, 2543 อางใน อณสรณ อณโณ, 2547) โดยในชวงแรกรฐจะควบคมเฉพาะไมมคา (species and product control) จาพวกไมสก ตอมาจงเรมขดเสนเพอกาหนดขอบเขตพนทปา (demarcation of forest protection and reserve forest) และทยอยตงหนวยงานใน

13

พนทเพอแสดงถงอานาจของรฐ จนมาถงในยคปจจบนทมการแบงพนทปาไมตามความสาคญทางนเวศวทยา (function territorialization) เชน ชนคณภาพลมนาหรอเขตปาอนรกษ

แนวคดการจดการปาไม กอใหเกดการกดกนสทธของชมชนในการใชประโยชน แตชมชนซงไมสามารถเปลยนแปลงวถชวตของตนเองไดมากนกเพราะไมมทางเลอก จงยงคงเขาไปใชประโยชนในพนทปาตามทบรรพบรษเคยปฏบตกนมา ดงนน การกระทาทเคยไมมความผด จงกลายเปนการกระทาทผดกฎหมายในทนท ฉลาดชาย รมตานนท และคณะ (2536ก) ใหความเหนวา ความขดแยงจากการแยงชงทรพยากร มสาเหตมาจากลกษณะทขดแยงในเชงโครงสรางทางการเมองและเศรษฐกจ ซงเปนผลพวงมาจากกระบวนการพฒนาทไมสมดล ดานหนงทรฐใหความสาคญกบการพฒนาอตสาหกรรม ทาใหชาวบานซงดอยอานาจตองเสยเปรยบในระบบตลาด ตองยากจนลง และถกกดดนใหใชทรพยากรเพมขน อกดานหนงทรฐเปดโอกาสใหภาคธรกจเอกชนมสทธตามกฎหมายในการใชทรพยากรทเคยเปนแหลงทามาหากนของชาวบาน จงทาใหเกดการแยงชงพนทในปาระหวางชาวบานกบภาคธรกจ ชยอนนต สมทวณช และกสมา สนทวงศ ณ อยธยา (2537 อางใน ยศ สนตสมบต, 2543) ยงกลาวอกวา รฐและชนชนนามองวาการจดการทรพยากรเปนเรองของความมนคง ขณะทชาวบานมองวาความมนคงในชวตคอการมสทธในการใชทรพยากร ซงผกพนอยกบระบบการผลตและการทามาหากน ฉะนน การไดมาซงความมนคงทางอธปไตยของรฐและชนชนนา จงกอใหเกดความไมมนคงในชวตและความเปนอยของชาวบาน (อานนท กาญจนพนธ, 2543ข) สงนแสดงใหเหนวา เมอรฐไมยอมรบสทธตามวถชวตดงเดมของชมชน และชมชนเองกไมยอมรบรปแบบการจดการปาของรฐ กจะนาไปสการตอตานจากชมชนในรปแบบตาง ๆ กลาวโดยสรปไดวา สาระสาคญของนเวศวทยาการเมองนนอยทอานาจ ซงความสมพนธเชงอานาจระหวางกลมตาง ๆ ในสงคมมกมความไมเทาเทยมกนเกดขน จดนเองจงทาใหการไดมาซงอานาจของบคคลกลมใดกลมหนง ยอมสงผลตอความสามารถทเหนอกวาในการควบคมและการจดการทรพยากร ปจจบนจะเหนวารฐคอตวแสดงสาคญซงมบทบาทในการควบคมทรพยากรของประเทศเกอบทงหมด การใชวาทกรรมการอนรกษทสอสารผานแผนทเพอใหรถงขอบเขตทางอานาจโดยไมคานงถงการมอยของชมชนดงเดม จงสงผลใหเกดปญหาการแยงชงทรพยากรระหวางรฐกบชมชน ผเขยนมความคดเหนวา การศกษาแนวพนจนเวศวทยาการเมอง ชวยใหเกดความเขาใจถงทมาทไป เหตผลในการตดสนใจ วธการ รปแบบ การปรบเปลยนนโยบาย หรอแมกระทงจดประสงคทซอนเรนซงรฐใชจดการทรพยากรปาไมโดยการจดตงอทยานแหงชาต และยงทาใหเหนถงกระบวนการตอสของชมชนเพอแยงชงอานาจจากรฐทดาเนนอยควบคกนไปดวย

14

1.7.2 ความซบซอนเกยวกบสทธและความขดแยงในการเขาถงทรพยากร สาเหตพนฐานทกอใหเกดความขดแยงคอ ความเขาใจเบองตนในความหมายของทรพยากร และความสมพนธระหวางมนษยกบสภาพแวดลอมทตางกน ในปจจบนท รฐใหความสาคญกบระบบการจดการทใชวธคดเชงเดยว (linear thinking) ทมองธรรมชาตแบบแยกสวน (อานนท กาญจนพนธ, 2543ก) ซงมเฉพาะสทธของรฐและเอกชนทมนยของสทธทสามารถซอ-ขายกนได สงผลตอหลกการทรฐยดถอในการกาหนดนโยบายและบญญตกฎหมาย Abramson (2000) ใหแงคดวา การใชกฎหมายเพอใหมสทธในการเปนเจาของพนทในลกษณะปจเจกบคคลมกทาใหเกดความขดแยงอยเสมอ เนองจากการซอนกนของความหมายบนสภาพทางภมทศน (landscape) ทงศลธรรม วฒนธรรม ประวตศาสตร กฎหมาย หรอสทธ การศกษาครงนเกยวของกบการขยายอานาจของรฐทพยายามกดกนสทธในการเขาถงทรพยากรของชมชน โดยเฉพาะในดานทรพยากรทดนและปาไม การกาหนดพนทอนรกษในรปของอทยานแหงชาต จงทาใหเกดการตอสกนระหวางรฐกบชมชนในการอางสทธเพอการเขาถง อกทงยงทาลายทรพยากรในพนทอนรกษ เพราะชมชนเหลานถกจากดสทธในการใชประโยชน กอใหเกดการเบยดขบชมชนออกไปจากการใชทรพยากร และถกตดขาดจากการพฒนา มาตรการเหลานจงกลายเปนแรงบบใหชมชนหนไปแสวงหาประโยชนทไมยงยน และยงสงผลใหเกดการเปลยนแปลงวถการดารงชวตตามมา

ในการศกษาความขดแยง ไพโรจน คงทวศกด (2543) เสนอวา จาเปนตองทาความเขาใจพนท (space) ในฐานะทเปนภาพปรากฏ เนองจากพนทใด ๆ ลวนมลกษณะรวมคอเปน “ผลผลตทางสงคม” หรอเปน “สงทเกดขนจากปฏสมพนธทางสงคม” สงผลใหเกดความเปลยนแปลงอะไรบางอยางขนมาในโลกทางกายภาพหรอสงคมทเราอาศยอยในลกษณะของ “การถกจดระเบยบ” ดงนน สงทปรากฏในพนทจงสะทอนใหเหนถง “นยเชงอานาจ” อภญญา เฟองฟสกล (2543) กลาวเสรมวา พนทจะมความหมายหรอใหคณประโยชนกตอเมอนามาใชสอย ซงนบเปนการทอนคาของพนทลงไปเปนอรรถประโยชนเชงวตถ และทาใหเกด “การตดขาดจากประสบการณของมนษยทผกพนอยกบพนทนน ๆ ” อาทเชน หากมองไปในชมชนทอาศยอยในพนทของอทยานแหงชาตอยางผวเผน อาจรสกวาพนทเหลานนเปนทอยอาศยของคนจนทดอยอานาจและขาดการพฒนา เปนผบกรกและเปนตวการของการทาลายปา แตในความจรงแลวชมชนเหลานนไดถกจดระเบยบโดยหลกการหรอนโยบายของรฐดานการอนรกษปา โดยการถกตเสนจากดขอบเขตใหอยในพนททกาหนดนนเอง ผเขยนจงมความเหนวา การสรางความเขาใจความขดแยงนน ควรจะศกษาพลวตทางประวตศาสตรในพนททมมาจนถงปจจบน เพอทาใหเกดความเขาใจถงพฒนาการของความสมพนธทางสงคม และตองศกษาความเชอมโยงระหวางชมชนกบโครงสรางทางเศรษฐกจและการเมอง

15

อกปญหาหนงทเปนสาเหตของความขดแยงคอ ความซบซอนในการเขาถงและการจดการทรพยากร ซงมสาเหตมาจากระบบกรรมสทธและสถาบนทางสงคมททาหนาทควบคมการเขาถงและการใชประโยชนจากทรพยากรซงมความหลากหลาย ความขดแยงดานสทธนบวาเปนแรงผลกดนสาคญทกอใหเกดความไมสงบในสงคม ซงสวนใหญจะเปนความขดแยงระหวางชาวนากบชนชนนาทางเศรษฐกจ หรอชมชนทองถนกบรฐ สงเหลานไดสงผลใหชมชนตองมยทธวธในการปรบตวเพอรกษาความมนคงในการดารงชวต (ชศกด วทยาภค, 2543) กรรมสทธ (property) ซง Macpherson (1978) ใหคาจากดความไวสองความหมายคอ กรรมสทธทหมายถงทรพยสนตามความเขาใจของชาวบาน และกรรมสทธทหมายถงสทธหรอความสมพนธ กรรมสทธในทนหมายถง “สทธทไมใชสงของ” แตเปนความสมพนธหรอกจกรรมทเกยวของกบพนทใดพนทหนงทอาจมกฎเกณฑหรอไมกได อานนท กาญจนพนธ (2544) กลาววา ระบบสทธ (rights) ระยะแรก ๆ มจดเรมตนมาจากขอถกเถยงเชงปรชญาทางการเมองทเกดขนในสงคมตะวนตกตงแตครสตศตวรรษท 17 โดยเฉพาะแนวความคดของนกปรชญาแนวปจเจกบคคลนยมและเสรนยมขององกฤษ 2 คนคอ Thomas Hobbs และ John Locke ซงระบอบกรรมสทธทมอทธพลอยางมากตอการควบคมและจดการทรพยากรในปจจบนคอ ระบอบกรรมสทธของรฐ ดงเชนกรณศกษาครงน ซงเปนเรองเกยวกบการควบคมจดการทรพยากรปาไมโดยการจดตงอทยานแหงชาต ทาใหรฐมอานาจเบดเสรจในการบงคบใชกฎเกณฑตาง ๆ เพอควบคมคนและทรพยากร กระบวนการทเกดขนจงสะทอนใหเหนวา การเกดขนของระบอบกรรมสทธของรฐ ทาใหเกดการมองขามระบอบกรรมสทธสวนบคคล และระบอบกรรมสทธสวนรวมทปฏบตโดยชมชนมาตงแตในอดต การขดกนนเองจงทาใหเกดความขดแยงขน และสงผลใหวถการดารงชวตของชมชนทเคยพงพงประโยชนจากทรพยากรตองเปลยนไป ระบอบกรรมสทธยงแยกเปนสทธในระดบตาง ๆ ดงท Ostrom and Schlager (1996) จาแนกเปน 1) สทธการเขาถง 2) สทธการใช 3) สทธการจดการ 4) สทธการกดกนและ 5) สทธการจาหนายหรอถายโอน กรรมสทธจงเปนเพยงสทธหนงในระบบสทธทงหมด ปจจบนระบอบกรรมสทธในทดนของรฐตามประมวลกฎหมายทดนมาตรา 2 ไดบญญตไวอยางชดเจนวา “ทดนซงมไดตกเปนกรรมสทธของบคคลหนงบคคลใดใหถอเปนของรฐ” ฉะนน ทดนทไมมเจาของอยางถกตองตามกฎหมายจงตกเปนกรรมสทธของรฐทงหมด (พรชลย นลวเศษ และรชน มณกล, 2541) อยางไรกตาม งานศกษาของ Moerman (1968 อางใน อานนท กาญจนพนธ, 2543ข) ทศกษาทางมานษยวทยาในหมบานทางภาคเหนอกไดแสดงใหเหนวา กรรมสทธในทดนของสงคมไทยไมไดวางอยบนหลกกฎหมายอยางเดยว แตวางอยบนหลกประเพณโดยเฉพาะระบบเครอญาตและการสบทอดมรดกดวย งานศกษาของ Kemp (1981) จงชใหเหนปญหาของการถอครองทดน 2 ระบบคอ

16

ตามกฎหมายทดนของรฐและตามหลกประเพณของชาวบานวา เปาหมายแทจรงของกฎหมายทดนคอ ความตองการขยายอานาจเขาไปควบคมทดนใหไดอยางครอบคลม มากกวาเปนความพยายามแกปญหาการจดสรรทดน จงพบวาชาวบานไมสนใจเอกสารสทธใด ๆ ทรฐออกให ดงนน การมองระบอบกรรมสทธจงควรหลกเลยงการมองแบบคตรงขาม (dichotomy) และหนมามองระบอบกรรมสทธผานปฏบตการจรงของสงคม ซงจะเปลยนไปตามพนทและเวลา สทธตาง ๆ จงสามารถมการซอนทบกนได (Hann, 1998) เหตททรพยากรเปนสวนหนงของสงแวดลอม ซงอยในพนททางสงคมทคาบเกยวกน การทาอะไรกบทรพยากรบรเวณไหนกจะสงผลกระทบตอสงคมในสวนอน ๆ ไดดวย ประเดนสาคญจงอยทความสมพนธเชงอานาจทไมเทาเทยมกนของกลมชนชนทางสงคม ซงสงผลโดยตรงตอโอกาสในการเขาถงทรพยากร ทาใหเกดความไดเปรยบหากวาบคคลใดสามารถชวงชงชองทางในการเขาถงไดมากกวา ทงจากกลไกการเขาถงในเชงโครงสรางและความสมพนธ (structural and relational mechanism of access) เชน เทคโนโลย ทน ตลาด แรงงาน ความร อานาจ อตลกษณ และความสมพนธภายในสงคมอน ๆ หรอจากกลไกการเขาถงบนฐานของสทธ (rights-base access) ทงในรปแบบทถกและผดกฎหมาย “การเขาถง” (access) ถกใชอยางกวางขวางในการวเคราะหทางดานทรพยากร ทฤษฎการเขาถงเปนเรองเกยวกบสทธและอานาจ (rights and power) การเขาถงจงหมายถง ความสามารถ (ability) ในการไดรบประโยชนจากสงตาง ๆ ซงเกยวของกบความสมพนธเชงอานาจผานความสมพนธของสงคมในรปแบบทหลากหลาย อาจมาจากความชอบธรรมหรอไมกได การเขาถงจงเกยวของกบเรองของความสามารถมากกวาเรองของสทธ (Ribot and Peluso, 2003) ซงสงเหลานมผลตอการไดมา (gain) การควบคม (control) และการรกษาสภาพ (maintain) ทรพยากร และมความเกยวของกบตวกระทา (actors) ตาง ๆ ในสงคม เงอนไขสาคญทชวยปองกนไมใหเกดความขดแยงคอ “สถาบน” (institution) เนองจากสถาบนเปรยบเสมอนตวกลางทชวยจดการความสมพนธระหวางคนกบคนในการใชทรพยากร (Hollowell, 2003) โดยสถาบนขนพนฐานทจะเปนตวกาหนดวาผใดจะสามารถครอบครอง จดการ และออกกฎเกณฑในระดบตาง ๆ ตอไปกคอ “ความมสทธในทรพยากร” และหากพจารณาถงสทธกอาจมองได 2 ลกษณะคอ สทธโดยนตนยหรอสทธตามกฎหมาย (de jure rights) และสทธโดยพฤตนย (de facto rights) สทธตามกฎหมายกคอ สทธทกาหนดขนโดยรฐ แตสทธโดยพฤตนยมกจะมววฒนาการมาจากการทคนมปฏสมพนธ (interaction) ตอกนในการใชทรพยากร อาจอยในรปสทธสวนบคคล (private property regime) หรอสทธโดยสวนรวม (common property regime) กได (สธาวลย เสถยรไทย, 2538) ในหลายกรณ สทธเชงซอนระหวางสทธโดยพฤตนยและสทธตาม

17

กฎหมายนเองทนาไปสปญหาความขดแยงในการเขาถงทรพยากร ดงนน ความซบซอนเกยวกบสทธและความขดแยงในการเขาถงทรพยากรจงกอใหเกดความแตกแยกในสงคมทนาไปสความเคลอนไหว และความเปลยนแปลงทางสงแวดลอมและทรพยากรธรรมชาต ผเขยนมความเหนวา วธการทอาจชวยบรรเทาปญหาความขดแยงไดกคอ การเจรจาและการกาหนดกฎเกณฑรวมกน โดยตองเปดโอกาสใหผมสวนไดสวนเสย (stakeholder) ไดแสดงเหตผล ซงสงเหลานจะนามาซงความรวมมอในการจดการทรพยากรอยางยงยนกเปนได การศกษาครงนใหความสาคญกบการวเคราะหสองดาน ดานหนงคอ นโยบายการจดการทรพยากรของรฐ และอกดานคอ ประวตศาสตรความเปนมาของชมชน ซงจะชวยใหเหนความเชอมโยงระหวางชมชนกบนโยบายทางการเมองและเศรษฐกจของรฐ และทาใหเกดความเขาใจถงพลวตและความสลบซบซอนของสทธในการจดการทรพยากรของชมชน สาหรบการศกษาเกยวกบชองทางในการเขาถงทรพยากร ผเขยนไดใหความสาคญกบการเขาถงในเชงโครงสรางและความสมพนธ รวมกบการเขาถงบนฐานของสทธ เพราะการวเคราะหทงสองรปแบบจะชวยใหเขาใจศกยภาพทชมชนนามาใชตอสเพอใหไดมาซงทรพยากรสาหรบการดารงชวต

1.7.3 แนวคดเรองวถการดารงชพ กลางทศวรรษ 1980s มโนทศนการดารงชพ (livelihoods) หรอการดารงชพของชนบท (rural livelihoods) ปรากฏขนในแวดวงวชาการดานการพฒนาในตะวนตก โดยม Robert Chamber และ Gordon Conway เปนผรเรมนยามศพท “การดารงชพอยางยงยน” (sustainable livelihoods) แนวคดดงกลาวชวยเปดมมมองและทางเลอกของชาวชนบทในการดารงชพทมากไปกวาการผกตดอยกบทดน ขณะเดยวกนกโตตอบแนวคดความยากจนของนกเศรษฐศาสตรกระแสหลก ทมสมมตฐานถงสาเหตของความยากจนซงชวาอยทการขาดรายไดในรปเงนตราทประสบความลมเหลวมาตลอด (ปนแกว เหลองอรามศร, 2549) มโนทศนการดารงชพจงเสนอวา แทจรงนนปญหาในการดารงชพเกดจากความสามารถหรอไมสามารถทจะเขาถงทน/ ทรพยากร การมหรอไมมสทธในการเปนเจาของ และไมสามารถเปลยนแปลงสถานภาพของทรพยากร (asset status) เพอการดารงชพได ดงนน การปรบตวของครวเรอนจงไมไดจากดอยทการสรางรายไดพยงอยางเดยว แตอาจสรางความหลากหลายในการดารงชพ (livelihood diversification) ทผสมผสานยทธวธตาง ๆ ทงในและนอกภาคเกษตร หรอกจกรรมในชวตประจาวนทมความสมพนธเชงแลกเปลยนภายในครวเรอนหรอกบสงคมภายนอก การใหความสาคญกบความยดหยนในการปรบตว ตอรอง และปรบใชทรพยากรทเกยวของกบสถาบนทางสงคม จงชวยเปดมมมองมโนทศนการดารงชพใหไมหยดนง มความเปนกลไกนอยลง และเหนความเชอมตอทางสงคมทมความลนไหลมากยงขน

18

การดารงชพหมายถง วถชวต วถแหงการรองรบชวต และการยงชพ หรอเปนเรองของความสามารถ (ability) ทรพยากร (assets) และกจกรรม (activities) การดารงชพจะยงยนไดเมอสามารถรบมอ ฟนสภาพ รกษา หรอเพมพนความสามารถและทรพยากรทงในปจจบนและอนาคต (Kollmair and Gamper, 2002) นยามดงกลาวถกขยายความใหกวางขนโดย Ellis (2000 อางใน ปนแกว เหลองอรามศร, 2549) ซงเพมมตดานการเขาถง การดารงชพจงประกอบดวยทนหรอทรพยากร (ทนทางธรรมชาต ทนทางกายภาพ ทนทางมนษย ทนทางการเงน และทนทางสงคม) รวมถงกจกรรมและการเขาถงทรพยากรประเภทตาง ๆ ซงถกกากบการไหลเวยนโดยสถาบนและความสมพนธทางสงคม ดงนน ความสามารถในการเขาถงทรพยากรทไมเทาเทยมกนจงมกเปนทมาของอานาจทแสดงถงความเหนอกวาในการจดการทรพยากร จากแผนภมแสดงกรอบคดของการดารงชพอยางยงยน (ภาพ 1.2) เรมตนจากบรบทของความเปราะบาง (vulnerability context) ซงคนเผชญอยในชวตประจาวน Devereux (2001 อางใน Kollmair and Gamper, 2002) อธบายวา ความเปราะบางหมายถง “ผลกระทบทคนไดรบจากสงแวดลอมภายนอก และสงผลตอสถานภาพทางทรพยสนของพวกเขา” ขณะเดยวกนคนกลมดงกลาวกสามารถเขาถงทน/ ทรพยากรได โดยการเลอกใชหรอใหความหมายกบทรพยากรซงกระทาผานการเปลยนแปลงดานโครงสรางและกระบวนการ (transforming structures and process) ทางสถาบน องคกร นโยบาย และกฎหมาย Shankland (2000) และ Keeley (2001) นยามวา “โครงสราง” (structure) หมายถง รากฐานทใชนโยบายและกฎหมายในการบรการ ซอ คา และดาเนนการในทก ๆ หนาททมผลตอการดารงชพ สวน “กระบวนการ” (process) หมายถง วถทางทเกอหนนใหโครงสรางทางานได แต Ellis (1999) กตงขอสงเกตวา การทาความเขาใจยทธศาสตรในการดารงชพสวนใหญ มกมองขามนโยบายการมสวนรวมของทองถน นยของโครงสรางและกระบวนการทเปนปญหาจงสรางอปสรรคตอการประยกตใชทนประเภทตาง ๆ เชน ไมสามารถใชความรทองถน (ทนทางมนษย) จดการปาชมชนได (ทนทางธรรมชาต) เพราะรฐไมรบรอง นโยบาย ดงกลาวจงมอทธพลตอยทธศาสตรการดารงชพ (livelihood strategies) ทคนเลอกใชเพอใหบรรลผลลพธของการดารงชพ (livelihood outcomes) นอกจากน ผลลพธของการดารงชพยงมอทธพลตอการเปลยนแปลงของทน/ ทรพยากร ทสงผลตอความเปนอย ซงมผลตอแนวทางการเลอกใชทน/ ทรพยากร ทกอใหเกดการเปลยนแปลงตอรปทรงของหาเหลยมทรพยากรตามมา (Kollmair and Gamper, 2002) ดงนน กรอบคดการดารงชพอยางยงยนจงสามารถเปลยนแปลงไดตามความเหมาะสมของบรบทและสภาพปญหาแตละพนท

บรบทของความเปราะบาง - แนวโนม เชน รปแบบการจดการทรพยากร, การเพมจานวนประชากร การเปลยนแปลง ทางเศรษฐกจ สงคม การเมอง ฯลฯ - วกฤต เชน โรคภยไขเจบ ภยธรรมชาต ภาวะเศรษฐกจ สงคราม ความขดแยง ฯลฯ - ฤดกาล เชน การเปลยนแปลงดานราคา แนวโนมการจางงาน ความมนคงทางอาหาร ฯลฯ

นโยบาย สถาบน และกระบวนการทางสงคม

โครงสราง องคกรของรฐ/ องคกรเอกชน

กระบวนการ - กฎหมาย เชน กฎ ระเบยบ ขอบงคบในการ ใชทรพยากรของอทยานแหงชาต - นโยบาย เชน นโยบายดานการอนรกษ - สถาบน เชน สถาบนการเมองและการ ปกครอง สถาบนตลาด สถาบนศาสนา สถาบนเครอญาต - มตความสมพนธทางสงคม เชน วฒนธรรม ศลธรรม กรรมสทธ การเขาถง สทธ ความสมพนธทางอานาจ เพศภาวะ ฯลฯ

การเขาถง/ การควบคม ทน/ ทรพยากรในการดารงชพ - แตกตางกนตามบรบทของเวลา ลกษณะทางสงคม เศรษฐกจ และวฒนธรรมแตละครวเรอน - ปญหาการเขาถง เชน การกดกน การรวมเขา การตอตาน การสราง ความยดหยน การตอรอง ฯลฯ

ผลลพธจากการใชยทธศาสตร การดารงชพ

- รายไดทเพมขน - ความเปนอยทดขน - ความเปราะบางทลดลง - ความมนคงทางอาหารทเพมขน - การใชทรพยากรทยงยน - ความมนคงในการใชทดน - อานาจในการเขาถง/ การจดการ ทรพยากร

H N S P P F

ยทธศ

าสตร

ในการด

ารงชพ

(คามแต

กตางหล

ากหล

ายภายในช

มชน)

หมายเหต H = ทน/ ทรพยากรมนษย S = ทนทางสงคม P = ทนทางการเมอง P = ทนทางกายภาพ N = ทนทางธรรมชาต F = ทนทางการเงน

ความสมพนธเชงแลกเปลยนภายในครวเรอน ภายในชมชน หรอกบสงคมภายนอก

ภาพ 1.2 กรอบคดการดารงชพอยางยงยน (The Sustainable Livelihoods)

ทมา: ดดแปลงจาก Department for International Development (DFID), 2000

การเปลยนแปลงของทน/ ทรพยากร

19

หวใจของการดารงชพนนอยทคน การทาความเขาใจความเขมแขงของคนซงถกเรยกวาทนหรอทรพยากร จงเปนสงสาคญในการวเคราะหแนวทางทคนแปรทรพยากรใหเปนผลลพธเชงบวกในการดารงชพ ซงจะตองใชทรพยากรในหลายรปแบบ โดยทรพยากรตาง ๆ เหลานนไมจาเปนตองอยในระบอบกรรมสทธแบบปจเจกบคคลเสมอไป แตอาจอยในรปของกรรมสทธสวนรวมดวย (de Haan, 2000) ความสมพนธระหวางทรพยากรตาง ๆ และพลวตการเปลยนแปลงของทรพยากรจงเหนไดจากการเปลยนแปลงรปทรงของหาเหลยมทรพยากร (the asset pentagon)

ภาพ 1.3 หาเหลยมทรพยากร (The Asset Pentagon) ทมา: Department for International Development (DFID), 2000 รปทรงของหาเหลยมทรพยากร (ภาพ 1.3) สามารถประยกตใชเพอแสดงใหเหนถงความผนแปรในการเขาถงทรพยากรของคนได โดยทจดศนยกลางทเสนของทรพยากรตาง ๆ บรรจบกน มคาของการเขาถงทรพยากรนอยทสดคอ “เทากบศนย” คาจะเพมขนเมอเคลอนทออกหางจากศนยกลาง รปทรงของหาเหลยมทรพยากรอาจเปลยนแปลงไดตามสถานภาพของทรพยากร และลกษณะการใชทรพยากรแตละประเภททแตกตางกน ดงนน การเขาใจในความสมพนธทซบซอนของทรพยากรตาง ๆ จงไมควรมองทตวทรพยากรเพยงอยางเดยว แตจาเปนตองพจารณาปฏบตการทางวฒนธรรม ประเภทของโครงสราง และกระบวนการทคนแปรทรพยากรตาง ๆ ไปสผลลพธของการดารงชวต ตลอดจนการเปลยนแปลงสถานะของทรพยากร และความสามารถในการเขาถงทรพยากรทแตกตางกนของแตละกลมคนในสงคม โดย Kollmair and Gamper (2002) ไดใหคาจากดความแตละดานของหาเหลยมทรพยากรไวดงน 1) ทน/ ทรพยากรมนษย (human capital) หมายถง ทกษะ ความร ความสามารถดานแรงงาน และสขภาพทด ในระดบครวเรอนนน ทรพยากรมนษยจะแตกตางกนตามขนาดของครวเรอน ทรพยากรมนษยถอเปนปจจยสาคญและมคณคามากทสดในอนทจะสามารถใชทรพยากร

ทน/ ทรพยากรมนษย (H) ทนทางสงคม (S) ทนทางธรรมชาต (N) ทนทางกายภาพ (P) ทนทางการเงน (F)

20

21

ประเภทอน ๆ ได ดงนน จงจาเปนตองพจารณาการเปลยนแปลงของทรพยากรมนษยในฐานะทเปนปจจยซงสนบสนนทรพยากรประเภทอน ๆ 2) ทนทางสงคม (social capital) หมายถง ทรพยากรทมในสงคมทคนนามาใชในการบรรลเปาหมายในการดารงชพเชน เครอขายหรอความสมพนธทางสงคม ซงชวยเพมความไววางใจและความสามารถในการรวมมอ ในความสมพนธทเปนทางการ ทนทางสงคมจะรวมถงสมาชกในกลมทตงขนอยางเปนทางการ รวมถงระบบ กฎเกณฑ บรรทดฐาน และการควบคมตาง ๆ แตในสงคมทมการแบงแยกความแตกตางทางเศรษฐกจหรอชาตพนธ เครอขายทางสงคมอาจกอใหเกดการเบยดขบผทไมใชสมาชกหรอผทดอยอานาจไดเชนกน 3) ทนทางธรรมชาต (natural capital) หมายถง ทรพยากรธรรมชาตทซงการดารงชพขนอยกบการไหลเวยนของทรพยากรตาง ๆ เชน ทดน นา หรอปาไม ซงทรพยากรธรรมชาตทคนในชนบทพงพาอาศยมกเปนทรพยากรสวนรวม เนองจากไมสามารถเขาถงทรพยากรภายใตกรรมสทธของรฐและเอกชนทมอยได นอกจากน ทนทางธรรมชาตยงชวยสนบสนนทน/ ทรพยากรประเภทอน ๆ ดวยเชน เปนแหลงอาหารของทรพยากรมนษย 4) ทนทางกายภาพ (physical capital) หมายถง โครงสรางพนฐานและสนคาทจาเปนตอการดารงชพเชน การคมนาคมขนสง ทอยอาศยทมนคง นาสะอาด พลงงาน และการเขาถงขอมลขาวสาร ทนทางกายภาพเหลานคอความจาเปนขนพนฐานทสนบสนนใหการดารงชพเปนไปดวยด ในบางกรณโครงสรางพนฐานตาง ๆ อยในความสามารถของชมชนทจะรวมกนพฒนาไดเอง แตบางครงสงเหลานกมราคาแพง และจาเปนตองไดรบการสนบสนนจากรฐ 5) ทนทางการเงน (financial capital) หมายถง ทรพยากรทางการเงนทคนใชเพอบรรลวตถประสงคในการดารงชพ ซงประกอบดวยเงนตราหรอทรพยากรอน ๆ ทชวยใหสามารถประยกตใชยทธศาสตรการดารงชพในรปแบบตาง ๆ ได ทนทางการเงนอาจเปนทงทรพยสน สมบต ทนสะสม และเงนรายได ทนประเภทนจงมความยดหยนสงทสด เพราะสามารถแปรสภาพเปนทนประเภทอน ๆ ไดอยางหลากหลายเชน การซอเครองบรโภคเพอลดความไมมนคงทางดานอาหาร นอกเหนอจากทน/ ทรพยากรทงหาประเภททกลาวไปแลว จากการทบทวนงานศกษายงพบวามทน/ ทรพยากรอกประเภทหนงทสาคญเชนกนคอ “ทนทางการเมอง” (political capital) Baumann and Sinha (2001) ไดกลาววา “ทนทางการเมองมไวเพอสรางความเขาใจถงความสมพนธเชงอานาจทไมเทาเทยมกนในสงคม” โดยเฉพาะความไมเทาเทยมในการเขาถงทรพยากร ทนทางการเมองจะใชวเคราะหรวมกบทน/ ทรพยากรทงหาประเภท ในกรณททนเหลานนไมสามารถอธบายปรากฏการณทเกดขนได หากเกดการเปลยนแปลงทางโครงสราง นโยบาย สถาบน และกระบวนการทางการเมอง ทนทางการเมองจงหมายถง ความสามารถในการใชอานาจเพอบงคบ

22

ควบคม หรอสนบสนนสภาพทางการเมองและเศรษฐกจเพอใหบรรลเปาหมายของการดารงชพ ซงอาจมทงอานาจทางการเมองทถกและผดกฎหมาย การเขาถงทน/ ทรพยากรสามารถวเคราะหโดยเชอมโยงกบมตความสมพนธทางสงคม โดยอาศยแนวคดเรองการทรงสทธ (entitlement) และแนวคดเรองสถาบน (institutions) ซงแนวคดเรองการทรงสทธของ Leach, Mearns and Scoones (1999) ไดรบอทธพลมาจากแนวคดของ Amartya Sen ในเรองสทธทมผเปนเจาของ (endowments) การทรงสทธ และความสามารถ (capabilities) โดย “สทธทมผเปนเจาของ” หมายถง สทธและทรพยากรทผกระทาทางสงคมมหรอเปนเจาของ สวน “การทรงสทธ” หมายถง การเปลยนสทธทมผเปนเจาของหรอความเปนเจาของเบองตนทบคคลมตอทรพยสนใหกลายเปนชดของสทธเชน การเปนเจาของทดนหรอปาไมไดหมายความวาชาวบานทกคนจะมสทธในการใชไดเสมอไป เพราะการจะเขาไปใชทรพยากรไดนน ตองผานกระบวนการแปลงสทธใหเปนการทรงสทธเสยกอน ซงสถาบนทงทเปนทางการและไมเปนทางการ จะมบทบาทสาคญในฐานะเปนตวกลางทเออโอกาสตอการเขาถง Conway, Moser, Norton and Ferrington (2002) จงเสนอวา กรอบคดวาดวยสทธในการดารงชพ ควรผสมผสานแนวคดเรองสทธทปรากฏอยในกฎหมายระหวางประเทศและสทธตามธรรมเนยม ซงจะชวยใหเกดความเขาใจแบบแผนตาง ๆ ของสทธทแฝงอยในสถาบนทางสงคม ขยายมมมองดานการกระจายอานาจ และยงสามารถจดลาดบไดวาสทธประเภทใดมความจาเปนมากทสดตอคนกลมใดกลมหนงในชวงเวลาหนง ประการสดทายในการสรางความเขาใจยทธศาสตรการดารงชพคอ การดารงชพในบรบทโลกาภวตนในลกษณะการดารงชพขามชาต เนองดวยปจจบนทมความเจรญทางเทคโนโลย การคมนาคม และการตดตอสอสาร ไดทาใหทกพนทเชอมตอเปนอนหนงอนเดยวกน de Haan (2000) มองความสมพนธระหวางโลกาภวตนกบการดารงชพวา โลกาภวตนมอทธพลตอยทธศาสตรในการดารงชพ 2 มตคอ 1) การทตลาดและความสมพนธทางสงคมขยายออกไปในระดบโลก การดารงชพจงเรมมตาแหนงอยในหลากหลายทองถน (multi-locality) และ 2) ในปฏสมพนธระหวางโลกาภวตนกบทองถน ความสมพนธระหวางโลก ภมภาค และทองถน ไดลดความสาคญของระนาบของความเปนชาตลงเชน การอพยพของคนในทองถนไปในตางดนแดนหรอเมองใหญ และมการสงเงนทไดจากการประกอบอาชพกลบบาน ซงจะกลายเปนทน/ ทรพยากรดานเงนทนทชวยใหผทอาศยอยในบานเกดยงคงตอสกบชวต และสามารถนาไปตอยอดเปนทน/ ทรพยากรดานอน ๆ เพอการดารงชพได (Bebbington, 1999) สงดงกลาวแสดงใหเหนวา ขอจากดในทองถนไดทาใหคนในพนทเกดการกาวขามยทธศาสตรในการดารงชพทเคยอยในทองถน โดยการปรบเปลยนยทธศาสตรในการดารงชพใหมความหลากหลายมากขน

23

กลาวโดยสรปไดวา แนวคดเรองวถการดารงชพไดชวยเปดมมมอง โอกาส และทางเลอกทชวยสรางความเขาใจวาแทจรงแลว รากเหงาของปญหาตาง ๆ มทมาจากความสามารถหรอไมสามารถทจะเขาถงทน/ ทรพยากร อนเปนผลมาจากโครงสรางเชงนโยบายและสถาบนทกากบการไหลเวยนของทรพยากร ดงนน วถการดารงชพของชมชนจงเนนการสรางความยดหยนในการปรบตว ศกยภาพในการตอรองและปรบใช และสรางความหลากหลายในการดารงชพโดยผสมผสานยทธวธตาง ๆ ในเชงแลกเปลยนภายในครวเรอนหรอกบสงคมภายนอก กรณศกษาครงน ผเขยนใหความสนใจกบกระบวนการเลอกใชทน/ ทรพยากรประเภทตาง ๆ ซงกระทาอยภายใตนโยบายของรฐในการจดการทรพยากรในรปของการจดตงอทยานแหงชาตเขาใหญ อกประการทสาคญคอ การดารงชพในบรบทโลกาภวตน เนองจากเปนทางเลอกของชมชนทดาเนนชวตอยภายใตขอจากด ใชเปนหนทางเพอสรางรายไดอกทางหนง ผลทไดจากการศกษาขางตนกเพอทจะชวยใหเกดความเขาใจถงเหตผลของการตดสนใจ แนวทาง กระบวนการ การปฏบต และผลลพธทเกดจากการปรบเปลยนยทธศาสตรในการดารงชพ 1.8 งานวจยทเกยวของ ผเขยนไดทบทวนงานวจยและกรณศกษาจากเอกสารตาง ๆ ทเกยวของกบเนอหาของการศกษาซงม 5 ประเดนคอ การขยายอานาจของรฐในการควบคมทรพยากรปาไม รปแบบและวธการตอสของชมชนเพอสทธในทรพยากรปาไม ปญหาการอางสทธทซอนทบกนในการเขาถงและจดการทรพยากร ความขดแยงและการตอสระหวางรฐกบชมชนในการจดการทรพยากร และแนวทางการปรบเปลยนยทธศาสตรในการดารงชพของชมชน โดยมรายละเอยดดงน 1.8.1 การขยายอานาจของรฐในการควบคมทรพยากรปาไม วถการเปลยนแปลงทางสงแวดลอมทถกหยบยกขนมาใหความหมายและความสาคญ เปนประเดนสาคญของการศกษาเชงนเวศวทยาการเมอง ซงสวนใหญจะเกยวของกบนโยบายของรฐ (state policy) ทตกอยภายใตบรบทของทนนยมโลก และปรากฏอยในรปของบรรษทขามชาต (transnational corporations-TNCs) นโยบายของรฐจงมบทบาทหลกในปฏสมพนธระหวางมนษยกบสงแวดลอม สงเหลานเปนผลพวงมาจากการตอสกนทางความคด การวเคราะหวาทกรรมจงชวยใหเกดความเขาใจถงทมาทไปของนโยบาย ผลทเกดขนกบคน ทรพยากร และสงแวดลอม รวมถงบรบททางสงคม การเมอง และเศรษฐกจในพนทเหลานน การใชวาทกรรมเพอการควบคมและจดการทรพยากรของรฐในงานศกษาของ Anan (1998) ทศกษาชมชนบนพนทสงทางภาคเหนอของประเทศไทย แสดงใหเหนถงความลมเหลวของ

24

นโยบายในการจดตงอทยานแหงชาตวา ไดทาใหเกดการจากดสทธในการจดการและใชประโยชนจากทรพยากรของชมชนทเปนกลมชาตพนธ เกดขอขดแยงและการแยงชงทรพยากรภายในชมชน ประกอบกบอทธพลทางการตลาดและการทองเทยวทขยายตวเขาไปในพนท ทาใหชมชนตองมการปรบเปลยนวถชวตใหมเชน การทาเกษตรแบบมพนธะสญญา การอพยพของชาวบานเพอมาคาแรงงานในเมอง หรอการหารายไดจากการทองเทยวดวยงานฝมอ แตสงตาง ๆ ทเกดขนไมไดชวยใหนโยบายการอนรกษปาของรฐประสบความสาเรจแตอยางใด เพราะการทรฐมแนวคดวาทรพยากรทงหมดเปนของรฐ จงทาใหไมยอมรบความหลากหลายของเชอชาต วฒนธรรม ประเพณ ความเชอ หรอการทรฐไมเชอวาชมชนจะสามารถดแลทรพยากรไดเอง เชนเดยวกบงานศกษาของ อรณ หวายคา และประเสรฐ โพขะ (2547) ทศกษาชมชนหวยหนลาด อาเภอเวยงปาเปา จงหวดเชยงราย ชมชนดงกลาวมวถชวตทพงพงธรรมชาตหลาย ๆ ดาน ไมวาจะเปนดานการเกษตรเชน การทาไรหมนเวยน ทานา หรอใชประโยชนจากปา ภายหลงรฐกนเขตแดนพนทอนรกษทบททากนของชมชน และเปดโอกาสใหมการสมปทานปาไม ไดสงผลใหเกดการทาลายระบบนเวศนและการรกรานวฒนธรรมชองชนเผา ชมชนจงตองเคลอนไหวเพอเรยกรองสทธในการอยรวมกบปา ดงนน ทางออกของปญหาจงนาจะอยทการสรางกฎเกณฑของรฐ ซงตองคานงถงการมอยของความเชอและวฒนธรรมดงเดมของชมชน มนโยบายทชดเจน และสามารถสรางความเขาใจรวมกนระหวางหนวยของรฐกบชมชน เพอทาใหเกดความสมดลทงในพนททางธรรมชาตและพนททางสงคม กรณของประเทศอนโดนเซยซงเคยตกเปนอาณานคมของดตชนน สงผลโดยตรงตอรปแบบในการจดการทรพยากรธรรมชาต โดยมรากฐานมาจากแนวคดของการเปนรฐชาตสมยใหม งานศกษาของ Peluso and Harwell (2001) ชใหเหนวา การควบคมและจดการทรพยากรเพอผลประโยชนทางเศรษฐกจในสมยรฐบาลซฮาโต ซงใชวาทกรรมการอนรกษโดยการกาหนดอาณาเขตดนแดน (territory) บนพนททางทรพยากรหลายประเภทเชน ทดน ปาไม หรอทรพยากรชายฝง ไดสงผลใหชมชนจานวนมากถกลดรอนสทธในการใชประโยชน กอใหเกดปญหาการแยงชงพนทระหวางรฐกบชมชน และระหวางชมชนกนเอง โดยเฉพาะระหวางกลมชาตพนธ Dayaks และ Madurese จนทาใหเกดความขดแยงอยางรนแรงถงขนเขนฆากน สงนแสดงใหเหนวา การทรฐใชนโยบายในการจดการทรพยากรโดยไมคานงถงองคประกอบ ความหลากหลายทางสงคม พลวตของชมชน รวมถงความเปนมาทางประวตศาสตรของพนท ยอมทาใหเกดแรงกดดนกบประชาชนและยงทาใหนโยบายของรฐเกดความลมเหลวตามมา

25

1.8.2 รปแบบและวธการตอสของชมชนเพอสทธในทรพยากรปาไม นอกจากวาทกรรมจะเปนยทธวธสาคญทรฐใชในการควบคมและจดการทรพยากรแลว ชมชนกใชวาทกรรมเปนเครองมอในการตอสเพอใหไดมาซงทรพยากรเชนกน งานศกษาของ Hayami (1997), Isager and Ivarsson (2002) ทศกษาชาวปกากญอในบานวดจนทร อาเภอแมแจม จงหวดเชยงใหม ชใหเหนถงปฏบตการเชงวาทกรรม (discursive practices) ของชาวปกากญอ เนองจากพนทดงกลาวมตนสนจานวนมาก รฐจงตองการสรางโรงเลอยเพออตสาหกรรมการแปรรปไม แตชาวปกากญอไดมการนาเอาอดมคตทมอยในชมชนมาปฏบตการผานพนททางวฒนธรรม (cultural space) โดยแสดงออกผานพธการบวชปา เพอสอสารกบสงคมภายในและภายนอกในความตองการทจะปกปองปาของชมชน ในทสดอตสาหกรรมโรงเลอยจงตองลมเลกไป ดงนน พธบวชปาจงเปนยทธศาสตรทไมไดเปนเพยงสงทมอยในชมชน แตชมชนกไมไดสรางขนมาใหม หากแตการบวชปาเปนการสรางความหมายทไดจากการสงสมประสบการณเดมรวมกบการสรางเสรมประสบการณใหม เพอใชในการตอสและชวงชงการนยามความหมาย รวมทงใชปรบเปลยนความสมพนธเชงอานาจในการควบคมทรพยากร กรณของประเทศสวาซแลนดในทวปอฟรกา พนทดงกลาวเปนทอยอาศยของชาวพนเมองทชอวา Swasi พวกเขามการใชประโยชนจากทรพยากรในพนทตามความเชอและประเพณของชมชน ชนวนเหตของความขดแยงเกดขนจากการเขามาขององกฤษ ซงพยายามจดตงสถานทราชการเพอขยายอานาจในการควบคมทรพยากรและทาใหเปนทรวมตวของชมชน แตชาวพนเมองกลบมองวาพนทดงกลาวไมไดเปนเพยงพนททางกายภาพเทานน หากแตเปนพนทแหงความศกดสทธของบรรพบรษและพนททางพธกรรม (Kuper, 1972) ชมชนจงมการตอสเพอชวงชงความหมายในพนท สงดงกลาวแสดงใหเหนถงความแตกตางทางความหมายบนพนท ดงนน การวเคราะหพนทจงมความจาเปนทจะตองทาความเขาใจถงประวตศาสตรของพนท และความหมายทคนในชมชนมใหกบการกระทาของพวกเขา 1.8.3 ปญหาการอางสทธทซอนทบกนในการเขาถงและจดการทรพยากร ปญหาความขดแยงดานทรพยากรนน สาเหตสวนหนงเกดจากระบอบกรรมสทธซงมการกาหนดสทธไมชดเจน อกทงระบอบกรรมสทธกมความซบซอน สามารถซอนทบ และเปลยนแปลงไดตามเงอนไข งานศกษาของ von Benda-Beckmann (2000) ทศกษาระบอบกรรมสทธในเมองมนนงกาเบาของประเทศอนโดนเซยพบวา ระบอบกรรมสทธภายในพนทจะเปลยนแปลงไปตามเวลาเชน เมอถงฤดกาลปลกขาว พนทเหลานนจะกลายเปนทสวนบคคล แตเมอเกบเกยวขาวแลว บรเวณเดยวกนนจะเปลยนสภาพเปนพนทโลง และกลายเปนพนทสวนรวมของชมชนในทนท หรอ

26

กรณตวอยางของประเทศไทย การเปดใหสมปทานปาไมกบบรษทเอกชนเพอปลกยคาลปตสในภาคอสานเมอประมาณ 10 ปทผานมา โดยรฐอางวาพนทบรเวณดงกลาวเปนปาเสอมโทรม ผลทตามมาจงทาใหเกดการตอตานจากชมชนในรปแบบตาง ๆ (Lohmann, 1990) ปรากฏการณดงกลาวสะทอนใหเหนวา นโยบายการจดการปาไมของรฐทสงเสรมการปลกปาของภาคเอกชนเพอเพมพนทปาเศรษฐกจใหไดรอยละ 25 ตามแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท 6 ไดทาใหพนทปาของประเทศลดลงอยางตอเนอง สงครามแยงชงพนทจงเกดขน เนองจากการซอนทบกนระหวางสทธโดยพฤตนยของชาวบานกบสทธโดยนตนยของเอกชน ทานองเดยวกน การกาหนดเขตอทยานแหงชาตหรอพนทอนรกษตาง ๆ โดยการขดเสนขอบเขตทางพนททไมไดคานงถงการมอยของชมชน ไดกอใหเกดกระบวนการปดลอม (enclosure) ทาใหชมชนซงเคยพงพงประโยชนจากปาเพอการดารงชพตองสญเสยสทธในการเขาถงทรพยากร และถกเบยดขบใหกลายเปนกลมคนชายขอบของสงคม (Bryant and Bailey, 1997) ในอเมรกา Geisler (1979) ไดวเคราะหถงปญหาการปฏรปทดนโดยการปรบใชแนวคดของ Emile Durkheim ทเสนอวา ในการปฏรปทดนจาเปนตองมการออกกฎหมายมาควบคมผลประโยชนของสวนรวม กบแนวคดของ Max Weber ทเสนอวา ในการปฏรปทดนตองทาใหทดนตกเปนของปจเจกบคคลหรอเอกชน แตแนวคดทงสองยงมลกษณะเปนคตรงขามและมการขดแยง Geisler จงใชแนวคดทางเศรษฐศาสตรการเมอง (political economy) และนเวศวทยาการเมองในการอธบายซงพบวา ปญหาการปฏรปทดนไมสามารถอธบายไดดวยแนวคดใดเพยงแนวคดเดยว แตควรปรบใชทงสองแนวคดรวมกน สงทสาคญกคอ ตองไปดปรากฏการณจรงในชมชน เนองจากพวกเขาคอผใชประโยชนจากทดนและไดรบผลกระทบจากนโยบายการปฏรปทดนโดยตรง เชนเดยวกบผลการศกษาของ Anan (1994) ทชใหเหนถงผลกระทบจากนโยบายปฏรปทดนทางภาคเหนอของประเทศไทยโดยวธการออกโฉนด ซงรฐพยายามทาใหพนททเคยมความสมพนธในสทธเชงซอนในการใชประโยชนของชมชนใหกลายเปนความสมพนธเชงเดยวหรอตกเปนกรรมสทธของปจเจกบคคล สงผลใหชาวบานมการซอ-ขายทดนอยางแพรหลาย จนทดนทเคยอยในการครอบครองของชมชนตกเปนของนายทนและเอกชน ดงนน การปองกนปญหาทอาจเกดขนจงอยทนโยบายของรฐ ทควรเปดโอกาสใหชมชนเขามามอานาจในการเจรจาตอรอง (negotiation) และใหชมชนมอานาจในการควบคมทรพยากรของตนเอง ทรพยากรสาคญทมกเปนชนวนเหตททาใหเกดปญหาความขดแยงในประเทศไทยกคอ ปาไม ซงบางกรณกเปนเพราะความผดพลาดในการดาเนนนโยบายของรฐ Anan (1987) ไดศกษาชมชนในตาบลบอแกว อาเภอสะเมง จงหวดเชยงใหม พนทดงกลาวถกแบงออกเปนสามสวนคอ พนทสง พนทดอน และพนทราบ แตละพนทมการซอนทบกนของกลมคน พนทเกษตร และพนท

27

ทางกายภาพทมความหลากหลาย ผลการศกษาพบวา ภายใตนโยบายของรฐเชน การอนรกษพนท ระบบตลาด การสงเสรมการปลกพชพาณชย การเปดสมปทาน และการอพยพของคนภายนอกเขาไปในพนท ทาใหเกดแรงกดดนกบประชากรในพนททงสามระดบจนเกดสงครามแยงชงพนทเชน คนในพนทสงถกกดดนจากนโยบายดานการอนรกษ หรอคนในพนทราบถกกดดนจากนโยบายการปลกพชเชงเดยวซงมขอจากดดานพนท สงผลใหพนทจานวนหนงเสอมโทรม และทาใหคนบางกลมถกกดกนและเบยดขบใหกลายเปนกลมคนชายขอบ ดงนน รฐจะนงเฉยตอปญหาทเกดขนไมได แตจะตองจดการระบบสทธบนพนทสงใหมความชดเจน หรออยางนอยตองรบรองสทธของชมชนทมตอพนทตามจารตดงเดม นโยบายของรฐทตองการขยายอานาจในการควบคมทรพยากรดวยการประกาศเขตปาอนรกษ ไดปดกนสทธการใชประโยชนของชมชนทตงถนฐานอยในพนทปา เนองจากชมชนตองการกรรมสทธในทดนเพอการใชประโยชน งานศกษาของ ดรณ จงประสทธกล (2544) ทศกษาชมชนในพนทเขตรกษาพนธสตวปาดอยผาชาง อาเภอปง จงหวดพะเยาพบวา เมอชมชนไมมสทธในการใชประโยชนในพนทปา กจะไมมความรสกหวงแหนทรพยากร จตสานกในการอนรกษกไมเกดขน จงพากนแสวงหาผลประโยชนโดยไมไดคานงถงความเสยหายทเกดขนกบทรพยากร สวนงานศกษาของ มงคล ดานธานนทร และคณะ (2537) ทศกษาชมชนบานซาผกหนาม อาเภอชมแพ จงหวดขอนแกน ซงตงถนฐานอยในพนทวนอทยานภผามาน หมบานดงกลาวจงไมไดถกรบรองตามกฎหมาย ทาใหไมมโรงเรยนและวดเหมอนเชนพนทอน ๆ อยางไรกตาม รฐกหาทางออกใหกบชมชนโดยการกนพนทระหวางวนอทยานและททากนของราษฎรใหมลกษณะเปนปากนชน สงเสรมใหมการปลกปาเฉลมพระเกยรต สวนชมชนกมการแลกพนทของหมบานทมขนาดเลกกวา 40 ไร ใหเปนการทดแทน กรณนมความนาสนใจเนองจากไดแสดงใหเหนวา คนสามารถอยรวมกบปาและชวยอนรกษปาไดเปนอยางด และเปนโครงการตวอยางทรฐกบชมชนรวมมอกน 1.8.4 ความขดแยงและการตอสระหวางรฐกบชมชนเพอสทธในการจดการทรพยากร การตอสของชมชนเพอใหไดมาซงสทธในการเขาถงและจดการทรพยากรมดวยกนหลายรปแบบ วธการหนงทสาคญคอ “การปฏบตการจรงในชวตประจาวน” (everyday practice) Vandergeest (1997) ไดกลาววา การทคนใชชวตประจาวนเปนระบบสทธอยางหนงซงมการรบรผานเรองราวทางประวตศาสตร มการถายทอดจากคนรนหนงสคนอกรนหนง และอาจไมใชสงทถกกฎหมายเสมอไปเชน การสบทอดมรดกทดนทากนโดยการจดจามาจากบรรพบรษ จงไมจาเปนตองมหลกฐานเปนลายลกษณอกษร อกวธการคอ “การแสดงออกในรปของการเลาเรอง” (storytelling) โดย Rose (1994) กลาวไวอยางนาสนใจวา การเลาเรองเปนการสรางความชอบธรรมในทรพยากร

28

เนองจากการไดมาซงทรพยากรมความเกยวของกบกระบวนการตอรอง การชวงชงอานาจ และการสรางความหมาย ขนอยกบวาเรองเลาของบคคลกลมใดจะมอทธพลมากกวากน การเลาเรองของชมชนทเปนการเลาซา ๆ สบตอกนมาจนกลายเปนความเชอ จงเปนกลวธในการสรางกาลงใจและสรางความตระหนกในความเปนเจาของทรพยากรของชมชน ทสามารถใชในการถวงดลอานาจระหวางชมชนกบรฐได Cleaver (2000) ไดศกษาชมชนในประเทศซมบบเวซงพบวา แมในการจดการทรพยากรจะมกฎเกณฑทชมชนรวมกนกาหนด แตชมชนกจะมการปรบตวเมอสถานการณจรงเกดขนเชน ความแหงแลง กฎเกณฑทมอยกไมสามารถใชไดอกตอไป การเจรจาตอรองจงเปนกระบวนการทสมาชกในชมชนใชเปนเครองมอในการปรบเปลยนกฎเกณฑใหเกดความยดหยนและสอดคลองกบสถานการณ สงผลใหแนวทางการปฏบตจรงในชวตประจาวนเปลยนไปดวย ดงนน ประสบการณทชมชนไดรบมาทกครงจงกลายเปนทนทางสงคม ทใชเปนแบบแผนในการอยรวมกน และเปนพลงทชวยตอรองกบสงคมภายนอกได การชวงชงกลไกการเขาถงทงในเชงโครงสรางและความสมพนธ และการเขาถงบนฐานของสทธ ลวนมผลตออานาจในการควบคมและจดการทรพยากร ซงเหนไดจากงานศกษาของ Peluso (1996) ทศกษาหมบาน Bagak ของประเทศอนโดนเซย หมบานดงกลาวปลกทเรยนจานวนมากในพนทปารอบ ๆ หมบาน ภายหลงรฐไดสงเสรมระบบเกษตรแบบใหมใหมการปลกพชไรทดแทน แตชาวบานในหมบานนกไมไดตดตนทนเรยนแลวหนไปทาไรเหมอนเชนพนทอน ๆ เนองจากชาวบานมองวาตนทเรยนไมไดเปนเพยงแหลงอาหารหรอเปนตนไมธรรมดา หากแตตนทเรยนหมายถงชวตและความสมพนธระหวางชวตทเปนมรดกตกทอดภายในตระกล เหตผลอกประการทชาวบานไมยอมตดตนทเรยนกเพอรกษาสภาพการเขาถงพนทปาของหมบาน ดงนน สทธในการเขาถงจงไมจาเปนตองมกฎเกณฑทางกฎหมายเสมอไป แตระบบศลธรรม ความเชอ หรอจารตของชมชนดงเดม กสามารถพฒนาเปนระบบกลไกของสถาบนทางสงคมเพอรกษาสภาพในการเขาถงทรพยากรไดเชนกน งานศกษาของ Mosse (1997) ทศกษาชมชนทางตอนใตของประเทศอนเดย ซงเปนพนททมความแหงแลงอยางมาก ทาใหเกดปญหาในการจดการทรพยากรนาซงเปนทรพยากรสวนรวมของชมชน ดวยสภาพทางกายภาพ ภมศาสตร ตาแหนงทตง และการกระจายตวของแหลงนาไมเหมอนกน ระบบการจดการนาและผลกระทบจากการขาดแคลนนาในแตละชมชนจงตางกนดวย กฎเกณฑทนามาใชในการควบคมการใชประโยชนจากนาจงมความหลากหลาย มการปรบเปลยน หรอตอรองตามสถานการณทเปลยนไป อยางไรกด การเขาถงทรพยากรโดยผานอตลกษณทางสงคมเชน ชนชนหรอวรรณะ กอาจทาใหเกดความไมเทาเทยมในการไดรบประโยชน และสงผลตอความเสอมโทรมของทรพยากรได ในทางกลบกนการเขาถงโดยผานการตอรองความสมพนธทาง

29

สงคมเชน ความเปนเพอนหรอญาตพนอง กลบทาใหเกดความเทาเทยมและความยตธรรมในการใชประโยชนจากทรพยากรไดเชนกน ทงน การทาความเขาใจถงยทธวธของชมชนทใชในการตอสเพอใหไดมาซงสทธในการเขาถงและจดการทรพยากร ควรหลกเลยงการมองแบบโครงสรางหรอองครวม แบบปจเจกบคคล หรอในลกษณะคตรงขาม เนองจากจะไมสามารถเขาใจการเปลยนแปลงทเกดขนได ดงนน จงควรมองวาชมชนมการนากฎเกณฑเหลานนไปใชอยางไร 1.8.5 แนวทางการปรบเปลยนยทธศาสตรในการดารงชพของชมชน ในสวนนเปนประเดนเรองมโนทศนในการดารงชพ โดยทชมชนมการสรางความหลากหลายในการดารงชพเพอความอยรอด และมการปรบเปลยนยทธศาสตรในการดารงชพในแนวทางทแตกตางกน เหตผลสาคญทเปนเชนนกเนองจากการทไดรบอทธพลทางการเมองและเศรษฐกจเชน นโยบายของรฐในดานตาง ๆ งานศกษาของ มณมย ทองอย (2542) ทศกษาการเปลยนแปลงของเศรษฐกจชาวนาในลมนาพองของภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ซงไดรบอทธพลจากการพฒนาแบบทนนยมในชวงทศวรรษท 1950s เนองจากรฐไดสรางเขอนเอนกประสงคขนาดใหญเพอผลตกระแสไฟฟาและเพอการชลประทาน ผลการศกษาพบวา ชาวบานไดใชยทธศาสตรเพอสรางความอยรอด 5 ประการคอ 1) การผลตขาวเพอบรโภคในครวเรอนควบคกบการคา 2) การสรางความหลากหลายทางเศรษฐกจของครวเรอนโดยการรวมเอาการทางานนอกภาคเกษตรเชน การรบจางตางถน 3) การพยายามรกษาทดนเพอการเกษตรของครวเรอนไวเนองจากเปนกรรมสทธสวนบคคลทสาคญทสด 4) การพยายามรกษาบทบาทของครวเรอนไวในฐานะทเปนหนวยในการจดสรรแรงงานและทรพยากรและ 5) การดาเนนกจกรรมทางเศรษฐกจบนพนฐานทนของชมชนคอ ทนทางธรรมชาต ทนทางมนษย และทนทางสงคม สวนงานของ สมคด รตนพนธ (2544) ทศกษาวถชวตของชาวบานในลมนาพมดวงหลงการสรางเขอนรชชประภา แสดงใหเหนอยางชดเจนถงการเปลยนแปลงดานวถชวตของชมชนเชน สงคมแตกแยก อาชพเปลยนแปลง รปแบบการปกครองลมเหลว วฒนธรรมการอยแบบพงพาอาศยและเอออาทรอยางพนองลมสลาย ความเปนอยแบบพงพาธรรมชาตมปญหาเนองจากทรพยากรถกทาลาย จตวญญาณในการดแลธรรมชาตและทรพยากรลดลง และยงทาใหเกดการอพยพเขาไปขายแรงงานในเมอง หรอกรณของหมบานหวยปลาหลด ตาบลดานแมละเมา อาเภอแมสอด จงหวดตาก ทตงอยในอทยานแหงชาตตากสนมหาราช ซงไดรบการประกาศเมอป พ.ศ. 2547 ใหเปนพนทตนแบบในโครงการหมบานปาไมแผนใหมเพอนารองอก 10,866 หมบาน จาก 70 จงหวดทวประเทศ เจาหนาทอทยานไดรงวดและปกหมดแนวเขตทบททากนของชาวบานเพอไมใหชาวบานมการขยายพนทเขาไปในปาเพม แตโดยทชาวบาน

30

สวนใหญยงไมรวาหมบานปาไมแผนใหมคออะไร มวตถประสงคอยางไร ชมชนจะไดอะไรจากโครงการ และชาวบานเองกไมไดมสวนรวมในการกาหนดนโยบายแตอยางใด โครงการดงกลาวไดทาใหความมนคงในทดนทากนของชาวบานลดลง และสงผลกระทบไปถงความมนคงของชวตในครอบครวตามมา (มลนธสาธารณสขแหงชาต, 2548) ตวอยางทกลาวมามนยซงแสดงใหเหนวา นโยบายของรฐไดกอใหเกดการเปลยนแปลงกบทน/ ทรพยากรเพอการดารงชพของชมชน โดยเฉพาะการปดกน จากด และทาลายทนทางธรรมชาต ซงสงผลตอเนองใหไมสามารถใชทน/ ทรพยากรประเภทอน ๆ ไดเชน กอใหเกดการปดกนการใชทนทางสงคมเนองจากเกดความขดแยงในการใชทนทางทรพยากร หรอการพฒนาทนทางกายภาพทาใหชมชนตองดนรนเพอแสวงหาทนทางการเงนมาตอบสนองคานยมในการดารงชวตแบบสมยใหม ผเขยนจงมความเหนวา ในการจดทาโครงการใด ๆ หนวยงานภาครฐตองลงพนทเพอศกษาถงบรบททางวถชวตของชมชนกอน รวมทงสรางความเขาใจถงระบบการบรหารจดการทรพยากรของชมชนกอนทจะมการกาหนดนโยบาย มการเตรยมแผนรองรบปญหาดานตาง ๆ ทอาจเกดขนกบชมชน และคอยตดตามประเมนผลโครงการเปนระยะเพอจะไดทราบแนวทางการแกปญหาหรอพฒนาอยางตอเนอง เนองจากขอจากดทมในทองถน ทาใหทางเลอกหนงของยทธศาสตรในการดารงชพทสาคญในปจจบนกคอ การดารงชพในบรบทโลกาภวตน โดยเฉพาะสงทเชอมโยงตลาดแรงงานกบความอยรอดเขาดวยคอ การอพยพแรงงาน โดย Ellis (2000) ไดจาแนกการอพยพไวเปน 4 ประเภทคอ 1) การอพยพตามฤดกาล 2) การอพยพแบบเปนวงจร 3) การอพยพถาวรและ 4) การอพยพไปยงตางประเทศ แรงงานอพยพเหลานจะสงเงนทไดจากการทางานกลบบานเกดของตนเอง (remittance) งานศกษาของ Reardon (1997 อางใน Ellis, 2000) ทแสดงใหเหนวา รายไดของครวเรอนในชนบทของอนภาคอฟรกา (Sub-sahara) มาจากงานนอกภาคเกษตรถงรอยละ 30-50 โดยเฉพาะพนททางตอนใตของอฟรกาซงมสดสวนสงถงรอยละ 80-90 (May, 1996; Beber, 1996 อางใน Ellis, 2000) ในละตนอเมรกา รายไดทครวเรอนไดรบจากงานนอกภาคเกษตรมรอยละ 60-80 (Reardon, 2001 อางใน Elliott, 2006) ในปากสถาน บงคลาเทศ และศรลงกา เงนทสงกลบบานจากแรงงานททางานในอาวเปอรเซยคดเปนรอยละ 15 ของเงนรายไดของครอบครว (von Braun and Pandya-Lorch, 1991 อางใน Ellis, 2000) สอดคลองกบผลการศกษาของ Puri and Ritzema (1999) ซงพบวา เศรษฐกจของประเทศตาง ๆ ในเอเชยสวนหนงพงพาเงนทสงกลบบานโดยแรงงานอพยพตางแดน โดยในป 1990 ตวเลขของเงนทสงกลบบานทมการบนทกไวของอนเดยสงถงรอยละ 13 ของการสงออกทงหมด สวนบงคลาเทศมรอยละ 47 ปากสถานรอยละ 40 ศรลงการอยละ 20 และฟลปปนสรอยละ 18

31

การศกษาการดารงชพในบรบทโลกาภวตน ไดชวยเปดมมมองใหเหนความเชอมโยงวถชวตในทองถนทมขอจากดในการใชทน/ ทรพยากรเพอการดารงชพดวยการสรางความหลากหลายในลกษณะของการเคลอนยายไหลเวยนผคน เงนทน และทรพยากรตาง ๆ ทงในระดบชมชน ทองถน ชาต ภมภาค หรอโลก ทามกลางการเปลยนแปลงทางสงคม เศรษฐกจ การเมอง ดงนน ยทธศาสตรการดารงชพของชมชนทองถนจงไมไดดารงอยในระนาบเดยวอกตอไป 1.9 กรอบความคดในการศกษา โดยศกษาดานพฒนาการและความเปนมาทางประวตศาสตร ทงจากวาทกรรมการอนรกษทรพยากรของรฐในรปของการจดตงอทยานแหงชาตเขาใหญ และจากประวตศาสตรของผคนทอพยพเขามาในชมชน ซงเงอนไขขางตนเปนสาเหตสาคญททาใหเกดการซอนทบกนทางพนท การทตางฝายตางมมมมองในการใชพนทและทรพยากรทแตกตางกน จงนามาซงความขดแยง โดยการศกษาครงนไดใชแนวคดและทฤษฎทเกยวของ 3 แนวทางคอ 1) แนวพนจนเวศวทยาการเมอง ซงเปนเรองราวของความสมพนธเชงอานาจในการไดรบประโยชนหรอการเขาถงทรพยากรทไมเทาเทยมกนในโครงสรางของสงคม เพอจะดวาชมชนมวธการปรบเปลยนความสมพนธเชงอานาจทไมเทาเทยมกนเพอใชในการควบคมพนททางทรพยากรอยางไร ภายในชมชนมความแตกตางกนหรอไม อยางไร 2) ความซบซอนเกยวกบสทธและความขดแยงในการเขาถงทรพยากร โดยในปจจบนทรฐใหความสาคญกบระบบการจดการเชงเดยวมากกวาระบบการจดการเชงซอน ซงทาใหเกดการซอนทบกนของระบบกรรมสทธรวมทมอยในชมชน กอใหเกดการตอสกนระหวางรฐกบชมชน และภายในชมชนกนเอง เพออางสทธในการเขาถงและจดการทรพยากร ทงน เพอศกษาถงปญหา สาเหต และขอขดแยงทเกดขน รวมถงวธการทใชแกไขปญหา และ 3) แนวคดเรองวถการดารงชพ เพอใชวเคราะหถงความหลากหลายในการใชยทธศาสตรเพอการดารงชพของชมชน ซงตกอยภายใตบรบททางพนททมกฎ ระเบยบ และขอบงคบ โดยการใชทน/ ทรพยากรทแตกตางกน ประกอบกบความแตกตางของปจจยทงทางสงคม วฒนธรรม และเศรษฐกจ เพอรกษาความกนดอยดของชวต ซงทาใหแนวทางการดารงชวตของชมชนในลกษณะดงกลาวมปฏสมพนธกบสงคมภายนอกภายใตเงอนไขทเปลยนแปลงไปตลอดเวลา (ภาพ 1.4)

32

บรบท/ เงอนไข - การเปลยนแปลงทางความหมายของสงแวดลอมและทรพยากร

- การเกดขนของรฐชาตไทยสมยใหม/ การเปลยนแปลงระบบการปกครองและการจดการทรพยากร - แนวคดในการครอบครอง/ ควบคมคนและทรพยากรโดยการกาหนดเขตแดนพนททางภมศาสตร - การจดตงอทยานแหงชาตเขาใหญโดยใช พ.ร.บ.อทยานแหงชาต ป พ.ศ. 2504 - การปรบเปลยนนโยบายดานการอนรกษ เชน การจาแนกประเภทปา การจดชนคณภาพลมนา ฯลฯ - การมอยของชมชนดงเดม/ การอพยพยายถน/ การเพมจานวนประชากร/ ความนยมในการปลกไมขดลอม/ การเปนโลกาภวตน

แนวทางการปฏบตของรฐ - การกาหนดอาณาเขตพนทอนรกษ - การจดการโดยใชวธคดเชงเดยว - ประชาชนบางสวนถกอพยพออก

แนวทางการปฏบตของชมชน - การใชทรพยากรตามจารตดงเดม - การเปดพนทในปาเพมเพอใชอางสทธ - การใหความรวมมอกบเจาหนาทของรฐ

การซอนทบกนระหวางพนทอนรกษกบพนทการใชประโยชนจากทรพยากรของชมชน (ความสมพนธเชงอานาจทไมเทาเทยม) - รปแบบและวธการใชประโยชนจากทรพยากร (การตงบานเรอน การใชพนททางการเกษตร การใชนา การใชประโยชนจากทรพยากรปาไม) - ความซบซอนของสทธในการจดการทรพยากรทดน นา และปาไม (สทธการเขาถง สทธการใช สทธการจดการ สทธการกดกน สทธการจาหนายและถายโอน) - การอางสทธเพอการเขาถงทรพยากรทดน นา และปาไม (บนฐานของสทธ/ เชงโครงสรางและความสมพนธ)

ตวแสดง อทยาน ฯ/ นายทน/ สานกสงฆ/ ชาวบาน

แนวทางการแกปญหาของรฐ - การกาหนดพนทผอนผน - การออกเอกสารสทธ - การปราบปรามผกระทาผด - การชแจงกฎ/ ระเบยบ/ ขอบงคบ

แนวทางการแกปญหาของชมชน - การยนยนวามการใชประโยชนจากพนท - การขอเอกสารสทธ/ การเสยภาษ - การรวมกลมเพอตอรอง/ เจรจา/ ปรบตว - การทางานกบอทยานฯ

การเปลยนแปลงวถการดารงชพของชมชนในพนทอนรกษซงมกฎ/ ระเบยบ/ ขอบงคบ การเขาถงทน/ ทรพยากรเพอการดารงชพ

แนวทางการปรบเปลยนยทธศาสตรในการดารงชพ (แตกตางกนตามบรบทของเวลา ลกษณะทางสงคม เศรษฐกจ วฒนธรรม และมตความสมพนธทางสงคมรปแบบตาง ๆ)

การดารงชพในบรบทโลกาภวตนภายใตการเปลยนแปลงของปจจยภายนอกสงคม

โครงสราง/ กระบวนการทางสงคม

การเขาถง/ การควบคม

ยทธศาสตรในการดารงชพ

ผลลพธจากการใชยทธศาสตรในการดารงชพ

ทนทางธรรมชาต ทนทางกายภาพ

ทนทางการเงน

ทนทางการเมอง ทนทางมนษย

ทนทางสงคม

ภาพ 1.4 กรอบแนวคดในการศกษา

การขดแยง

33

1.10 ระเบยบวธวจย 1.10.1 ขอมล แหลงทมาของขอมล และวธการเกบรวบรวมขอมล การศกษาปญหาดานการเขาถงทรพยากรและยทธศาสตรในการดารงชพของชมชนในอทยานแหงชาตเขาใหญครงน สามารถจาแนกขอมลตามแหลงทมาได 2 ประเภทคอ 1.10.1.1 ขอมลปฐมภม เปนขอมลทรวบรวมโดยตรงจากแหลงขอมลและจากพนทศกษา ซงจาแนกรายละเอยดของขอมลโดยองตามวตถประสงคของการศกษาไดดงน 1) ขอมลเชงพนท ประกอบดวยภาพถายทางอากาศป พ.ศ. 2495 มาตราสวน 1:44,000 (บนทกวนท 11 กมภาพนธ 2495 จานวน 1 ภาพ) ป พ.ศ. 2516 มาตราสวน 1:15,000 (บนทกวนท 25 เมษายน 2516 จานวน 6 ภาพ) และป พ.ศ. 2545 มาตราสวน 1:25,000 (บนทกวนท 11 มกราคม 2545 จานวน 1 ภาพ) ซงทงหมดไดรบจากกรมแผนททหาร รวมกบภาพขอมลดาวเทยม SPOT 5 ป พ.ศ. 2550 รายละเอยดจดภาพ 10 เมตร (บนทกวนท 21 พฤศจกายน 2550 จานวน 1 ภาพ) ทไดรบจากสานกงานพฒนาเทคโนโลยอวกาศและภมสารสนเทศหรอ GISDA (องคกรมหาชน) 2) ขอมลเกยวกบบรบทของชมชนไดแก ประวตศาสตรความเปนมาของชมชน ลกษณะและจานวนการถอครองทดน การใชประโยชนทดน การใชประโยชนจากทรพยากรในปา ลกษณะทางกายภาพ สงคม เศรษฐกจ วฒนธรรม ประเพณ วถชวต ความเชอ จานวนครวเรอน จานวนสมาชกในครอบครว เพศ อาย ศาสนา การศกษา อาชพ รายได บทบาท และฐานะทางสงคม โดยเกบขอมลจากชมชนทกครวเรอน บานกระเหรยงคอมามจานวน 244 ครวเรอน บานเขาปาปอ-บงไมจานวน 114 ครวเรอน และบานเกาะนกเคาจานวน 32 ครวเรอน โดยใชแบบสอบถามในการสอบถามหวหนาครวเรอน หรอบคคลในครวเรอนทสามารถใหขอมลได และใชแบบนาสมภาษณในการสมภาษณตวแทนประชากรทสามารถสะทอนแนวคดและทศนคตของประชากรโดยรวมไดเชน ผใหญบาน ผนาทางพธกรรม ผอาวโส นายทน และพระสงฆ 3) ขอมลดานปญหาขอขดแยงในการอางสทธเพอการเขาถงและจดการทรพยากร ซงมทงปญหาทเกดขนระหวางรฐกบชมชน ชมชนกบชมชน และภายในชมชนกนเอง เกบรวบรวมขอมลเบองตนดวยแบบสอบถาม เพอใหทราบถงประเดนขอขดแยงทมความแตกตางกน และใชแบบนาสมภาษณในการสมภาษณแบบเจาะลก และการสนทนาทงทเปนทางการและไมเปนทางการ กลมคนผใหขอมลมทงเจาหนาทของรฐคอ เจาหนาทปาไมและเจาหนาทฝายปกครอง และชมชนคอ ชาวบานทตงถนฐานอยในเขตอทยานแหงชาตเขาใหญ ทงทเปนชาวบานธรรมดา ชาวบานทมการประกอบกจการ รวมถงพระสงฆ

34

4) ขอมลดานการปรบเปลยนยทธศาสตรในการดารงชพของชมชน เพอจะดวาชมชนมแนวทางในการแสวงหาความยงยนใหกบชวตทตกอยภายใตกฎ ระเบยบ ขอบงคบ และจากดดานทรพยากรในพนทอทยานแหงชาตเขาใหญอยางไร โดยเปนขอมลเกยวกบประวตความเปนมาพฒนาการ แนวทาง และการเปลยนแปลง เกบรวบรวมขอมลเบองตนดวยแบบสอบถาม โดยเฉพาะดานการเปลยนแปลงการประกอบอาชพของชมชนในภาพรวม และใชแบบนาสมภาษณในการสมภาษณแบบเจาะลกดวยการพดคยและสนทนา รวมกบการสงเกต การสารวจ และบนทกภาพ 1.10.1.2 ขอมลทตยภม เปนขอมลทรวบรวมจากแหลงขอมลทมการศกษา คนควา บทความ งานวจย หนวยงานทเกยวของ และการจดทาขอมลเชงพนท ซงแบงตามประเภทของขอมลไดดงน 1) ขอมลเชงพนท โดยใชแผนทเปนเครองมอทชวยบอกถงลกษณะและตาแหนงทตงทางภมศาสตรไดแก แผนทภมประเทศมาตราสวน 1:50,000 ลาดบชด L7018 ระวาง 5237 IV ทจดทาโดยกรมแผนททหาร แผนทแสดงการจาแนกประเภทปาไม และแผนทแสดงการจดชนคณภาพลมนาทไดรบจากกรมสงเสรมคณภาพสงแวดลอม แผนทแสดงตาแหนงทตงของบานเรอนและสถานทสาคญในชมชนทไดจากเครองบอกพกดโลก แผนทแสดงการใชประโยชนทดนทไดจากการแปลภาพถายทางอากาศและภาพขอมลดาวเทยม รวมถงแผนทแสดงขอบเขตอทยานแหงชาตเขาใหญ โดยแผนททงหมดจะใชระบบสารสนเทศภมศาสตรชวยในการวเคราะหและแสดงผล 2) ขอมลดานวชาการ เปนขอมลทไดจากหนงสอ วารสาร บทความ เอกสารทางราชการ และงานวจยทเกยวของ เปนขอมลเกยวกบความเปนมาและพฒนาการของการจดตงอทยานแหงชาตเขาใหญตงแตอดตจนถงปจจบน รวมถงการปรบเปลยนแนวทาง นโยบาย กฎ ระเบยบ และขอบงคบตาง ๆ ภายในพนท และอกดานเปนขอมลเกยวกบสภาพทวไปทางภมศาสตรกายภาพของพนทศกษา รวมถงประวตความเปนมาของชมชนเทาทมการบนทกไว 3) ขอมลดานสถต เปนขอมลเกยวกบจานวนประชากรแยกตามเพศ จานวนครวเรอน จานวนพนทปาไมทมการผอนผนใหชมชนใชประโยชน ลกษณะและจานวนการถอครองทดนของชมชนในเขตอทยานแหงชาตเขาใหญ โดยรวบรวมจากหนวยงานทไดบนทกขอมลเหลานไว 1.10.2 อปกรณและเครองมอทใชในการศกษา ประกอบดวยแบบสอบถามสาหรบการสารวจลกษณะพนฐานหรอสภาพปญหาของประชากรโดยรวมซงมความแตกตางกน และแบบนาสมภาษณทเปนคาถามปลายเปดสาหรบการสารวจดานวธคดและทศนคตเกยวกบปญหาตาง ๆ ทเกดขน โดยใชการพดคยและสนทนาทงทเปน

35

ทางการและไมเปนทางการ ซงวธการนจะชวยใหเกดความคนเคยและสามารถสรางความไววางใจจากชาวบานและเจาหนาทของรฐไดเปนอยางด นอกจากน ยงเปนการเปดโอกาสใหประชากรเปาหมายมอสระในการตอบคาถามและแสดงความคดเหน ซงจะชวยใหไดขอมลเชงลกบางประการทเปนประโยชนตอการวเคราะหผลการศกษาทงในดานขอขดแยง และแนวทางในการปรบเปลยนยทธศาสตรการดารงชพของชมชน ดานการแสดงผลขอมลเชงพนท ผเขยนไดใชเครองบอกพกดโลก (GPS) ชวยในการแสดงตาแหนงของบานเรอนและสถานทสาคญซงมทตงอยในเขตอทยานแหงชาตเขาใหญ เพอชใหเหนถงพนททเกดปญหา และแสดงผลออกมาในรปของแผนทโดยใชระบบสารสนเทศภมศาสตร (GIS) ชวยในการวเคราะห

1.10.3 การวเคราะหและตความขอมล ขอมลทไดจากแบบสอบถาม แบบนาสมภาษณ การสงเกต สารวจ และจากการจดทาขอมลเชงพนท ผเขยนจะนามาวเคราะหโดยแยกแยะเปนประเดนตาง ๆ ดงน 1) การวเคราะหขอมลเชงพนท เพอศกษาถงตาแหนง ทาเลทตง ขอจากด และนโยบายของรฐดานตาง ๆ ในพนทศกษาทไดจากผลการจดทาขอมลเชงพนท ซงหลงการจดตงอทยานแหงชาตเขาใหญในป พ.ศ. 2505 ไดทาใหเกดพนทซอนทบระหวางพนทของอทยาน ฯ กบพนทการใชประโยชนจากทรพยากรของชมชน ผเขยนใชวธการซอนทบ (overlay) ดวยระบบสารสนเทศภมศาสตร เพอจดทาแผนททแสดงใหเหนถงลกษณะการตงถนฐาน การใชประโยชนทดน สภาพภมประเทศ และขอจากดในพนท ผลทไดนามาวเคราะหรวมกบแผนทแสดงขอบเขตของอทยาน ฯ ทกาหนดโดยรฐ เพอชใหเหนถงพนททเกดปญหาความขดแยงระหวางรฐกบชมชน และภายในชมชนกนเอง รวมถงทาใหเกดความเขาใจถงพฒนาการ รปแบบ และวธการ ทชมชนใชอางสทธเพอครอบครองพนทในเขตอทยาน ฯ ตลอดระยะเวลาทผานมา โดยนาเสนอผลการวเคราะหออกมาในรปของแผนทและการพรรณนา 2) การวเคราะหปญหาขอขดแยงดานการอางสทธเพอการเขาถงและจดการทรพยากรระหวางรฐกบชมชน ชมชนกบชมชน และภายในชมชนกนเอง เปนขอมลเกยวกบประวตศาสตรความเปนมา พฒนาการ และการเปลยนแปลงของสภาพปญหาและขอขดแยงทเกดขนแตละชวงเวลา ทงทมสาเหตมาจากการเกดขนของอทยานแหงชาตเขาใหญในดานทเกยวกบกฎระเบยบ ตาง ๆ และจากประวตศาสตรความเปนมาของชมชนตงแตอดตจนถงปจจบนในดานทเกยวกบศกยภาพ ขอจากด รปแบบ และวธการทใชโดยชมชน และรวมถงการวเคราะหปญหาความสลบซบซอนของสทธ ความรวมมอ หรอการมสวนรวมระหวางรฐกบชมชนทใชในการจดการปญหา ซงมทงความคลายคลงและแตกตางกนภายในชมชน โดยนาขอมลทไดจากแบบสอบถามมา

36

วเคราะหดวยสถตเชงพรรณนาคอ รอยละและคาเฉลย และจากการสมภาษณมาวเคราะหในเชงคณภาพ นาเสนอผลการวเคราะหโดยใชวธการพรรณนา 3) การวเคราะหเรองการปรบเปลยนยทธศาสตรในการดารงชพของชมชน ซงในอดตทชมชนเคยดารงชวตและใชประโยชนจากทรพยากรตามวถชวตดงเดม แตภายหลงทมการจดตงอทยานแหงชาตเขาใหญในป พ.ศ. 2505 ชมชนจงตองดารงชวตอยภายใตกฎ ระเบยบ ขอบงคบ และขอจากดดานทรพยากร โดยนาขอมลทไดจากแบบสอบถามมาวเคราะหดวยสถตเชงพรรณนาคอ รอยละและคาเฉลย และจากการสมภาษณมาวเคราะหในเชงคณภาพ นาเสนอผลการวเคราะหโดยใชวธการพรรณนา ทงน เพอทาใหทราบถงความแตกตางหลากหลายในวถการดารงชพ รวมถงเปรยบเทยบรปแบบ วธการ แนวทาง และสาเหต ทชมชนเลอกปฏบตเพอความอยรอดของชวต 1.11 การนาเสนอขอมลผลการศกษา เนองดวยวทยานพนธฉบบนมประเดนของการศกษาทแตกตางกน ผเขยนจงแบงการนาเสนอเนอหาไวเปนบท ๆ ตามลาดบดงน บทท 1 บทนา เปนบทพนฐานทจะนาไปสการศกษาในบทตอ ๆ ไป ในบทนจงกลาวถงทมาและความสาคญของการศกษา วตถประสงค แนวคดและทฤษฎทใชในการวเคราะห กรอบความคดของการศกษา และระเบยบวธวจย บทท 2 บรบทของพนทศกษา เปนบททใชสรางความเขาใจถงขอมลพนฐานในพนทศกษา และทสาคญคอจะแสดงใหเหนถงการปะทะประสานระหวางรฐคอ อทยานแหงชาตเขาใหญ กบชมชนคอ ชาวบานทอาศยอยในเขตอทยาน ฯ โดยเนอหาหลก ๆ ทเกยวกบชมชนประกอบดวย 1) ลกษณะทางดานกายภาพ 2) ลกษณะทางดานประชากร สงคม และวฒนธรรม 3) ลกษณะทางดานเศรษฐกจและ 4) ประวตความเปนมาของชมชน สวนเนอหาทเกยวกบรฐจะเปนเรองพฒนาการทางประวตศาสตรในการจดการทรพยากรภายในพนท บทท 3 พลวตในการใชทรพยากรของชมชนในพนทปาอนรกษ บทนไดนาเสนอเรองราวและปญหาในการเขาถงและจดการทรพยากรของชมชนภายใตบรบทของการอนรกษ ผลการศกษาจะชใหเหนถงกระบวนการตอสกนทางอานาจระหวางรฐกบชมชน รวมถงรปแบบและวธการทชมชนใชในการปรบเปลยนความสมพนธทไมเทาเทาเทยมกนเพอสทธและอานาจในการเขาถงทรพยากรตลอดระยะเวลาทผานมา บทท 4 ความซบซอนเกยวกบสทธและความขดแยงในการเขาถงทรพยากร บทนจะแสดงใหเหนถงความแตกตางทางดานแนวคด และวธการปฏบตเพอการเขาถงทรพยากรภายใตมมมองของตวแสดงทางสงคมทหลากหลายคอ หนวยงานของรฐทงฝายปกครองและฝายอนรกษ

37

ชมชน ระหวางชมชน ภายในชมชน และภายในครอบครวหรอวงศตระกล ผลการศกษาจะชใหเหนถงความแตกตางหลายของวธการอางสทธทมความสลบซบซอน ปญหาความขดแยงทเกดขน และกระบวนการแกปญหาเพอสรางความชอบธรรมในการเขาถงทรพยากร บทท 5 วถการดารงชพของชมชนในพนทปาอนรกษ บทนจะนาเสนอเรองราวเกยวกบวถการดารงชวตของชมชนภายใตการเปลยนแปลงของเงอนไขดานตาง ๆ ทงทางสงคม เศรษฐกจ การเมอง และโดยเฉพาะทไดรบอทธพลจากนโยบายการจดการทรพยากรธรรมชาตของรฐในรปของการจดตงอทยานแหงชาตเขาใหญ ผลการศกษาจะแสดงใหเหนถงรปแบบ วธการ และยทธวธทชมชนใชในการปรบตว ตอรอง และปรบใชทน/ ทรพยากรเพอรกษาระดบในการดารงชวตทแตกตางกนภายใตสถานการณทเกดขน บทท 6 สรป อภปรายผลการศกษา และขอเสนอแนะ เปนบทสดทายทใชสรปผลทไดจากการศกษา รวมถงสรปปญหา ขอจากด ประโยชนทไดรบจากการศกษา และขอเสนอแนะตาง ๆ ในการทาวทยานพนธในครงตอไป