1

Versie: maart 2016, na ondertekening Kenmerk: DM#922695 Auteurs: Marco van Schaik, Goos Boelhouwer, Marco Harms Afbeelding: kinderen zijn de toekomst. Zij moeten omgaan met klimaatverandering, dat kan spelenderwijs als wij nu al aan de slag gaan met adaptatie via de ruimtelijke ordening. Bron foto: www. tudointeressante.com.br.

WWWiiijjj wwweeerrrkkkeeennn aaaaaannn eeeeeennn wwwaaattteeerrrrrrooobbbuuuuuusssttteee eeennn

kkkllliiimmmaaaaaatttbbbeeesssttteeennndddiiigggeee rrreeegggiiiooo UUUtttrrreeeccchhhttt

Plan van Aanpak Ruimtelijke Adaptatie

Coalitie Regio Utrecht

2

Aanleiding Het klimaat verandert: hogere temperaturen, een sneller stijgende zeespiegel, nattere winters, heftigere buien en meer kans op drogere zomers. Daar moeten we volgens het KNMI in de toekomst in Nederland rekening mee houden. De verwachting van het KNMI is dat het klimaat in Nederland in 2050 ongeveer overeen zal komen met het huidige klimaat in Zuid-Frankrijk. Nu al is klimaatverandering merkbaar. Het jaar 2014 was in Nederland het warmst sinds het begin van alle metingen. Op 28 juli van dat jaar werd de regio Utrecht getroffen door de zwaarste neerslag die er ooit in een etmaal is gemeten. Met name in het noordwesten (Kockengen en Maarsenbroek en Utrecht) was de neerslag meer dan extreem. Besef: Nu al onze omgeving aanpassen Heel veel regen in korte tijd, lange tijd droogte en veel hitte en warme nachten kunnen leiden tot maatschappelijke ontwrichting. Dit geeft aanleiding om (nu al) aanpassingen van de inrichting van de bebouwde omgeving aan het veranderende klimaat te agenderen. Daarnaast is het besef gegroeid dat ons land zeer kwetsbaar is geworden voor overstromingen in het geval van een dijkdoorbraak. Het belang is toegenomen om bij nieuwe ruimtelijke investeringen met deze kwetsbaarheid rekening te houden. De aanpak is erop gericht om mogelijke slachtoffers en schade aan volksgezondheid en regionale economie zoveel mogelijk te beperken. Het besef is er, nu nog een gezamenlijke bereidheid om klaar te staan voor klimaat. Om deze reden hebben een tiental overheidsinstanties in de regio Utrecht in 2014 de intentie uitgesproken om samen te anticiperen op klimaatveranderingen. Deze 10 partijen noemen zich de Coalitie Ruimtelijk Adaptatie Regio Utrecht (kortweg: De Coalitie). In de bijlage is de intentieverklaring opgenomen die deze partijen hebben ondertekend. De meerwaarde van een gezamenlijke aanpak wordt door alle partijen hierin nadrukkelijk onderkend. De tien partijen zijn daardoor koplopers op het gebied van klimaatadaptatie! Deze koplopers verklaarden toen om aan de slag te gaan en aan het eind van 2015 hiervoor een Plan van Aanpak te hebben. Dit document is het resultaat van deze samenwerking. Dit Plan van Aanpak beschrijft de klimaatopgaven waarvoor de regio Utrecht zich gesteld ziet en de ambitie om hiermee als regio aan de slag te gaan. Het concept Plan van Aanpak is medio 2015 besproken met de bestuurders van de tien partijen.

3

Op 18 maart 2016 is dit Plan van Aanpak ondertekent door de coalitiepartijen gemeente Bunnik, Houten, Nieuwegein, Stichtse Vecht, Utrecht en Woerden, Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden, Provincie Utrecht en de Veiligheidsregio Utrecht. Zij ondertekende dit Plan van Aanpak namens de Colleges van Burgemeester en Wethouders, Dijkgraaf en Hoogheemraden en Gedeputeerde Staten.

4

Deltabeslissing is uitgangspunt De opgaven voor ruimtelijke adaptatie zijn verwoord in de Deltabeslissing Ruimtelijke Adaptatie. Als beeldverslag kan het figuur op deze pagina dienen. Deze figuur geeft een beeld van de potentiële landelijke schade door de klimaatverandering bij ongewijzigd beleid. Zie voor meer informatie de website www.ruimtelijkeadaptatie.nl De opgaven voor de regio Utrecht zijn verwoord in een zogenaamde quickscan ‘stresstest’. Deze stresstest is door de Coalitie opgesteld in augustus 2015 en dient als input voor dit Plan van Aanpak.

In het jaar 2014 zijn de Deltabeslissingen vastgesteld. De Deltacommissaris heeft een strategie aan de Kamer aangeboden om de inrichting van ons land beter aan te passen aan het veranderende klimaat. Eén daarvan is de Deltabeslissing Ruimtelijke Adaptatie. Deze is erop gericht om de ruimtelijke inrichting van de bebouwde omgeving aan te passen aan de gevolgen van overstromingen, wateroverlast, extreme droogte en hitte. Deze opgaven moeten lokaal worden opgepakt. De doelstellingen uit de Deltabeslissing zijn als volgt verwoord:

1. De bebouwde omgeving is ook in 2050 nog aantrekkelijk om te leven, omdat de bebouwde omgeving bestand is tegen wateroverlast door heviger neerslag, langduriger droogte en hogere temperaturen.

2. Uiterlijk in 2020 worden alle ruimtelijke ingrepen integraal getoetst op hun klimaatbestendigheid.

3. De periode tot 2020 wordt benut om voldoende kennis en een aanpak te ontwikkelen om de eerste twee doelstellingen concreet te kunnen invullen.

5

Aan de slag met synergie, ambitie en visie

Thema’s De regio Utrecht heeft een aangenaam woon-, werk- en leefklimaat. Die kwaliteit wil de Coalitie behouden en zo mogelijk versterken. Dit betekent dat we bij ruimtelijke ingrepen nadrukkelijk rekening moeten (gaan) houden met de steeds frequenter optredende extremen van het klimaat. Het gaat daarbij om: • Veiligheid (gevolgenbeperking van overstroming, meerlaagsveiligheid) • Hitte (warme nachten, inclusief volksgezondheid, mobiliteit, recreatie) • Droogte (watertekort, inclusief waterkwaliteit en bodemdaling) • Wateroverlast (extreme regen, water in de openbare ruimte, veenweideproblematiek) Lokaal en regionaal Effecten van klimaatverandering worden vaak heel lokaal gevoeld terwijl de onderliggende oorzaak voortkomt uit een regionale context. Een extreme bui bijvoorbeeld heeft niet alleen lokaal gevolgen, maar kan ook gevolgen hebben voor een heel gebied. Bijvoorbeeld als cruciale verkeersaders onbruikbaar worden of als het overtollig water naar elders afgevoerd of geborgen moet worden. De opgave is niet alleen voor het waterschap, ook ingelanden, gemeente en provincie hebben ieder hun eigen taak en rol. Een ander voorbeeld: Hittestress neemt toe bij stedelijke verdichting. Aanpak van hittestress vergt dus nadenken over de toekomstige ligging en omvang van groen-blauwe netwerken tussen en in stedelijke gebieden in de regio. Deze netwerken dienen niet alleen om de temperatuurstijging te beperken, maar ook om de grotere behoefte aan openluchtrecreatie bij stijgende temperaturen te kunnen opvangen. Een maatregel in het ene gebied kan effect hebben bij de buren. Dat vormt ook de aanleiding van de Coalitie om niet los van elkaar met de opgave aan de slag te gaan, maar juist samen te werken. Daarnaast kunnen we bij de aanpak heel veel van elkaar leren. Samenwerken is al een opgave op zich: waar hebben we raakvlakken? waar hebben we elkaar nodig? en wat kan juist heel goed lokaal worden opgelost? Wie trekt het proces? Dit zijn voorbeelden van vragen die wij gezamenlijk willen beantwoorden. Aan de slag Samen met onze partners in het gebied streeft de Coalitie er naar om in 2020 al aan de slag te zijn met projecten. Daarbij hebben we een gedeelde visie en strategie om het bebouwde gebied leefbaar te houden. Een strategie waar ook vanaf 2020 naar wordt gehandeld. Klimaatbestendig inrichten van de ruimte gaat niet van de ene dag op de andere. Het is een proces waarin we samenwerken met veel verschillende disciplines en partijen in het stedelijk domein. Werkenderwijs leren we hoe we klimaatbestendig inrichten kunnen laten landen bij deze partijen. Gedurende dit leerproces benoemen en implementeren we benodigde maatregelen en projecten. Het gaat dan vooral om ruimtelijke plannen en kwetsbare gebieden. Deze aanpak sluit aan bij de trits weten – willen – werken uit de Deltabeslissing Ruimtelijke Adaptatie: Weten: De Coalitie weet al veel over de kwetsbaarheid van haar grondgebied voor klimaatverandering, maar nog niet alles. Enerzijds werken we er aan om de kennisleemtes in te vullen. Anderzijds delen we kennis over effectieve maatregelen en instrumenten en vertalen we de kennis in ontwerprichtlijnen en instrumenten om ze in te bedden in lokale plannen. Willen: De komende jaren ligt de focus van de Coalitie op de stap willen: We vertalen de trends in het klimaat in concrete opgaven en doelstellingen voor de vier thema’s en stellen

6

een strategie vast om de gevolgen van klimaatextremen op een acceptabel niveau te houden of zelfs terug te dringen. Samen stellen we vast wat wij onder een “acceptabel niveau” verstaan. We werken aan de verinnerlijking bij onze partners in het stedelijk domein. Werken: Ondertussen maken we afspraken met partijen die actief zijn in het bebouwde gebied om klimaatadaptieve maatregelen mee te nemen in gebiedsontwikkeling, herstructuringsopgaves en bij groot onderhoud. We stellen kennis en waar nodig middelen (geld en menskracht) beschikbaar om tot uitvoering te komen. Weten, willen en werken vinden tegelijkertijd plaats en beïnvloeden elkaar voortdurend. De volgende figuur geeft dit weer:

Governance, beleidsvelden Het aanpakken van deze opgaven kunnen de overheden uit de coalitie niet alleen. Oplossingen en keuzes liggen in meerdere domeinen, ook wel beleidsvelden genoemd:

Openbare ruimte: inrichting, gebruik, groenbeheer, riolering en oppervlaktewater.

Nieuwbouw en ruimtelijke ontwikkelingen, herstructureringen, particuliere eigendommen

Infrastructuur en (kwetsbare) nutsvoorzieningen.

Milieu, duurzaamheid, toekomstagenda en (water)recreatie. Binnen deze domeinen (beleidsvelden) zijn overheden aan zet, al bezig of in de startfase om te werken aan klimaat en duurzaamheid. Dit wordt veelal samen met medeoverheden, bedrijven, corporaties en particulieren opgepakt. Klimaatadaptatie gaat over de dagelijkse leefomgeving van inwoners en is alleen succesvol als deze inwoners meedoen. Het is dus ook van belang particulieren te informeren en te stimuleren mee te doen. Waarom samen? De overheden hebben relatief gezien voldoende kennis ter beschikking om de onderwerpen aan te pakken. Er is echter nog weinig ervaring bij het aanpakken van klimaatthema’s binnen de domeinen openbare ruimte, stedelijke en landelijke ontwikkelingen en infrastructuur, zoals projectplanningen op elkaar afstemmen, elkaar vinden in belangen en elkaar betrekken in vroegtijdig stadium. Ook is er bij de meeste partijen te weinig ervaring met de samenwerking met bewoners, corporaties en bedrijven. Met andere woorden: de governance van klimaatadaptatie is een (grotere) opgave. Zelfs een net zo lastige opgave als de klimaat-vraagstukken zelf! Een ander argument om de synergie te zoeken is het feit dat de effecten en oplossingen verschillende schaalniveaus kent. Daarom is samenwerking tussen de lokale en regionale overheden zo belangrijk: Het koppelen van het lokale en regionale gebiedsproces.

WETEN

WILLEN

WERKEN

7

De gevolgen van klimaatverandering wordt veelal gevoeld op lokaal niveau (onderlopende kelders, paalrot etc.). In de meeste gevallen kunnen oplossingen op straatniveau worden gevonden. Soms zijn oplossingen op een hoger schaalniveau noodzakelijk. Bijvoorbeeld: Watergangen in een buurt zijn onderdeel van een groter watersysteem en daar waar maatregelen op buurtniveau lastig te bereiken zijn, kunnen maatregelen op het schaalniveau van een hoofdsysteem eventueel het verschil maken; het ontwikkelen van een groene long kan bijdragen aan verminderen van hittestress in een aaneengesloten stedelijk gebied. Vanuit verschillende domeinen moeten we werken aan het klimaatbestendig maken van de straat en de regio. Allemaal vanuit een ander belang en drijfveer. Voor de aanpak van klimaat vraagt de maatschappij om de synergie op te zoeken. We moeten niet blijven hangen in de taakstelling en bevoegdheden, maar ook redeneren vanuit belangen en meerwaarden. In de “werken” fase zijn meestal de individuele gemeenten of het waterschap trekker van gebiedsontwikkelingen. Provincie en waterschap hebben veelal een adviserende en stimulerende rol. Als een oplossing van een vraagstuk in het oppervlaktewatersysteem gevonden kan worden kan het waterschap ook trekker zijn, bijvoorbeeld via watergebieds-plannen en peilbesluiten. Daarbij zullen gemeente(n) en de provincie het initiatief nemen om elkaar actief opzoeken om synergie te zoeken. Synergie Andere redenen om synergie te vinden met elkaar zijn:

Van elkaar leren, kennis delen, ophalen en brengen, agenda afstemmen;

Elkaar inspireren en stimuleren;

Het onderwerp markeren op de beleidsagenda en elkaars (bestuurlijke) agenda’s;

Afstemming van opgaven en maatregelenpakketten;

Gezamenlijke communicatie;

Efficiëntieslag voor de regionaal opererende instanties zoals de provincie, waterschap en de Veiligheidsregio;

Inzichtelijk krijgen van gemeentegrensoverschrijdende effecten en beïnvloedingsfactoren;

Het op elkaar laten aansluiten van opgaven op regionaal en lokaal schaalniveau

Meer kans op (gezamenlijke) financiële impulsen (subsidies e.d.).

Middelen en kennis optimaal inzetten.

8

Aanpak Wij richten ons op de totstandkoming van vier gezamenlijke producten. Deze producten moeten er toe leiden dat we vanaf 2020 ruimtelijk adaptief als vanzelfsprekend kunnen toepassen en ervaren.

Opstellen gezamenlijke kennisagenda De regionale stresstest maakt duidelijk dat we al veel inzicht hebben in de gevolgen van de klimaatontwikkeling voor de thema’s veiligheid en wateroverlast. De gevolgen van droogte (waaronder waterkwaliteit) en hitte zijn minder goed in beeld. Daarnaast liggen er nog vragen over de gevolgen van een warmer klimaat in het geheel.

Toolkit met bouwstenen/ kennis opdoen en delen De toolkit bevat bouwstenen voor een klimaatbestendige inrichting van het bebouwd en landelijk gebied: goede voorbeelden, best practises projecten, handreikingen en concrete maatregelen, waarmee invulling gegeven kan worden aan de klimaatopgaven en ontwerprichtlijnen. Maar ook hulpmiddelen om snel de juiste kennis of instrumenten te kunnen vinden.

Koploperprojecten / Klimaatadaptatie in uitvoering In een aantal gebieden in de regio wordt nu al klimaatbestendig ingericht. We adviseren en stimuleren deze projecten en zetten ze in de etalage. Ook evalueren, bespreken en bediscussiëren we de koploperprojecten en benoemen de succes- en faalfactoren. De toolkit en de lessen uit de koploperprojecten vormen bouwstenen voor verankering in beleid en richtlijnen. Een eerste korte lijstje van koploperprojecten is in de bijlage opgenomen.

Verankering / Visie, beleid en regelgeving De verankering van ruimtelijke adaptatie vindt zijn plek in een veelheid van beleidsinstrumenten en bijbehorende regelgeving. Juist om te borgen dat in deze instrumenten keuzes worden gemaakt die bijdragen aan ruimtelijke adaptatie zal ruimtelijke adaptatie een integraal onderdeel van deze instrumenten moeten zijn. . De kunst is om de opgaven vanuit de diverse thema’s te vertalen in praktische ontwerprichtlijnen en deze te implementeren. Deze vier producten ontwikkelt de Coalitie, samen met partners niet op de genoemde volgorde, maar parallel aan elkaar. Zo levert het resultaat van het ene product vaak weer input voor een ander product. Toelichting van de gezamenlijke producten Kennisagenda De regionale stresstest maakt duidelijk dat we al veel inzicht hebben in de gevolgen van de klimaatontwikkeling voor de thema’s veiligheid en wateroverlast. We weten wat we moeten doen om de veiligheid tegen een dijkdoorbraak op niveau te houden, de gevolgen van een dijkdoorbraak te beperken en schade door extreme regelval te voorkomen. Voor deze thema’s is de uitdaging vooral om de kennis en opgaven te implementeren in ruimtelijke ontwikkelingen. De gevolgen van langdurige droogte voor grondwaterstanden, zettingen, waterkwaliteit zijn minder goed in beeld. Op dit vlak is nog nader onderzoek nodig. Hetzelfde geldt voor de gevolgen van hittestress. Wat zijn de gezondheidsrisico’s van de hogere dag- en nachttemperaturen? Wat zijn effectieve maatregelen om de risico’s te beperken. Welke

9

gevolgen hebben de hogere temperaturen voor onze vrije tijdsbesteding (meer waterrecreatie?), wijze van mobiliteit, ons energieverbruik, (meer airco’s), de flora en fauna etc. Zeker op dit vlak liggen nog vele vragen die we, samen met kennisinstellingen en met elkaar, kunnen beantwoorden. Toolkit- kennis opdoen Met het ontsluiten van een gezamenlijke toolkit beoogt de Coalitie dat het de samenwerkende partijen gemakkelijker wordt gemaakt om de nodige kennis en ervaringen te vergaren en te delen. Hiermee moet het laagdrempeliger worden om deze kennis en ervaringen toe te passen in lokale projecten of nieuw beleid. Vaste onderdelen van de toolkit zijn:

- Een goede verwijsindex naar alle relevante informatie - Een “bibliothecaris”, een aanspreekpunt die kan helpen bij het (vraag)gericht zoeken

naar de benodigde informatie. - Expertforum, een groep specialisten die geraadpleegd kunnen worden bij de

voorbereiding op projecten of beleid. - Workshops rond actuele thema’s. We denken bijvoorbeeld aan een kennisdag over

de informatie die nu al op www.ruimtelijkeadaptatie.nl beschikbaar is of uitwisseling met een andere regio, samenwerkingsverband/coalitie of een andere stad die al actief is met klimaatadaptatie.

Koploperprojecten – Klimaatadaptatie in uitvoering We doen in de regio al veel aan klimaatadaptatie. Adaptatie alleen is echter nooit het primaire doel van een project, maar altijd een bijkomend onderdeel. Met de aandacht voor de koploperprojecten willen we belichten wat de succes- en faalfactoren zijn om iets klimaatrobuust te maken. We willen bespreekbaar maken wat er in de eigen organisaties nodig is om de synergie te vinden tussen afdelingen, budgetten en mensen. Op welke manier integreren we het klimaatadaptief denken binnen de gemeenten, provincie en waterschap? Bij Klimaat in Uitvoering gaat het niet zo zeer om de presentatie achteraf van wat er gerealiseerd is, maar juist ook de afstemming aan de voorzijde. Juist in die fase kunnen we nog het meeste van elkaar leren. We stimuleren groepen burgers, bedrijven en (woningbouw)corporaties, adviesbureaus, ontwerpers, architecten, kennisinstellingen, andere overheden en netwerkbeheerders om met projecten te komen. We maken deze partijen bewust om al zelf uit te gaan van een tijdshorizon die past bij de levensduur van objecten. Stappen in begin van project Als onderdeel van het plan van aanpak spreken de deelnemers de intentie uit om bij projecten met een klimaatadaptatie-element aan de voorzijde van het project de volgende stappen in ieder geval te nemen:

Klankbordgroep met leden uit de Coalitie. Deze klankbordgroep is er vooral om te adviseren over de aanpak. Het is daarna aan de lokale uitvoerder om deze adviezen wel of niet over te nemen. Voor de klankbordgroepleden is de meerwaarde dat ze de kennis ook weer kunnen toepassen in hun eigen organisatie. Van de Coalitie wordt gevraagd hiervoor tijd beschikbaar te stellen. Een aanname is dat deze tijd weer terug verdiend wordt zodra ook in de eigen organisatie vergelijkbare projecten worden uitgevoerd.

Toepassen van (onderdelen uit) de toolkit. Om klimaatadaptatie systematisch op de kaart te zetten, is het wenselijk dit volgens een herkenbaar stramien te doen. Hier kan de toolkit bij helpen. De toolkit gaat niet voorschrijven wat je moet doen, maar wel hoe je tot je keuze komt. De klankbordgroep kan helpen om de toepassing van de toolkit tot een gewoonte te maken.

10

Stappen bij uitvoering Tijdens de uitvoering van het project en/of achteraf zal de Coalitie in hun communicatie naar de andere deelnemers en naar “de buitenwereld” laten zien wat er nu anders wordt gedaan om klimaatadaptatie mogelijk te maken. De klankbordgroep kan hier een ondersteunende rol spelen. Door met elkaar systematisch de projecten te evalueren, ontstaat een steeds robuuster instrumentarium. In deze fase is vooral ook de etalagefunctie belangrijk om te laten zien wat er al (anders) gebeurt. De coalitie zorgt voor een website en database waarin “klimaatadaptatie in uitvoering” zichtbaar wordt gemaakt en waarbij de verschillende stakeholders duidelijk maken wat dit voor hen betekent. Verankering / visie, beleid en regelgeving Bij een aantal thema’s is de klimaatverandering al opgenomen in beleid en regelgeving (waterveiligheid, wateroverlast en deels droogte). Hier ligt de uitdaging vooral om dit beleid integraal onderdeel te laten worden van ruimtelijke ontwikkelingen en beleid. Voor een aantal thema’s zal echter ook nog specifiek klimaatadaptatiebeleid moeten worden gemaakt. Denk aan hittestress, maar ook relatie klimaat en waterkwaliteit. Het bestaande en nog te maken klimaatadaptatiebeleid zullen de bestuurders een ambitie moeten neerleggen, gebaseerd op een visie of ander product. Vervolgens moet het beleid worden geïmplementeerd in andere beleidsinstrumenten. Gedacht kan worden aan de structuurvisies (straks omgevingsvisies) en bestemmingsplannen (straks omgevingsplannen), rioleringsplannen, groenstructuurplannen, watergebiedsplannen, peilbesluiten, milieubeleidsplannen etc. In het kader van het Plan van Aanpak wil de Coalitie de ruimtelijke adaptatie en de keuzes die daarbij gemaakt moeten worden meer systematisch een plek te geven. Het gaat er hierbij niet zo zeer om te zorgen dat overal de dezelfde keuzes worden gemaakt, maar om te zorgen dat de ruimtelijke afwegingen zo veel mogelijk op basis van dezelfde benadering en op basis van vergelijkbare informatie worden gemaakt.

11

Planning De ambitie van de Coalitie is te verwoorden in de volgende planning om tot gezamenlijke producten te komen. Zoals aangegeven, gaan we de producten parallel aan elkaar ontwikkelen. Dat betekent dat de planning globaal is, met enkele ‘mijlpalen’. Het betekent ook dat een regie en sturing belangrijk is om elkaar scherp te houden. Op de volgende bladzijde wordt in de organisatie en middelen hier in voorzien.

Uiterlijk eind 2016

De Coalitie heeft voor de sporen en thema’s de opgave geconcretiseerd en een plan van aanpak gemaakt, een start gemaakt met de toolkit.

De Coalitie heeft een etalage met tenminste een aantal koploperprojecten. Indien mogelijk zijn deze projecten via intercollegiale toetsing geëvalueerd en zijn de leerpunten gedeeld binnen de Coalitie en met de relevante stakeholders.

Voor nieuw op te starten projecten wordt gewerkt met een intercollegiale klankbordgroep en gebruik gemaakt van de beschikbare onderdelen van de Toolkit.

Uiterlijk eind 2017

De Coalitie heeft de concept toolkit toegepast in tenminste 5 (nieuwe) koploperprojecten en op basis hiervan aangepast;

De Coalitie heeft de inwoners van de regio over de regionale opgaven geïnformeerd;

Uiterlijk begin 2020

De Coalitie heeft klimaatadaptief handelen vertaald naar alle relevante beleidsdocumenten, waaronder omgevingsvisies, omgevingsplannen en GRP’s;

De Coalitie heeft klimaatadaptief handelen verankerd in reguliere werkprocessen in de domeinen openbare ruimte, water, ruimtelijke ordening en infrastructuur.

Na 2020

De coalitie en partners vinden het na 2020 de normaalste zaak om ruimtelijk adaptief te werken.

We werken volgens een model van “work-in-progress“ (of ook wel learning by doing genoemd): daar waar de klimaatopgaven reeds bekend zijn en/of waar andere urgente stedelijke opgaven zijn al direct tot uitvoering komen. Zodoende is sprake van een lerend effect en kunnen wij onze intenties zichtbaar maken voor de burger. We gaan al werkende aan de slag met projecten, in elke fase.

12

Organisatie en netwerken. Synergie zoeken in bestaande netwerken water, ruimte en milieu Zoals in dit Plan van Aanpak staat beschreven, gaat ruimtelijke adaptatie over verschillende domeinen. De realisatie van de vier producten en het oplossen van de governance vraagstukken gaan vooral over twee domeinen, nl. ruimtelijke ordening en water. Voor de organisatie van de klimaatopgaven in dit Plan van Aanpak zoeken we aansluiting bij deze twee domeinen. De Coalitie is betrokken in deze domeinen en we weten dat de twee domeinen een eigen netwerk hebben:

netwerk “water” (wateroverlast in de openbare ruimte, veiligheid en droogte)

en netwerk “ruimtelijke ordening” (nieuwbouw, openbare ruimte, groen, milieu). Binnen deze twee-eenheid van water en ruimte (waaronder ook de andere domeinen zoals milieu zijn te vervatten) is synergie een belangrijk begrip: Klimaatadaptatie realiseren we door samenwerkingsverbanden op te zoeken. Veel minder vanuit de gedachte om taken en bevoegdheden goed te benoemen, maar veel meer vanuit wat de maatschappij vraagt. Geen een van de organisaties binnen de Coalitie heeft de ‘lead’ om klimaatadaptatie te organiseren. Om toch de afspraken uit de intentieverklaring voor elkaar te krijgen, moet de samenwerking gestalte krijgen in een gezamenlijke agenda. Een van de agendapunten is het ontwikkelen van gezamenlijke producten. Ieder vanuit zijn eigen verantwoordelijkheid en bevoegdheid, maar wel op zoek naar synergie, delen van kennis, zoeken naar financiën en het vinden van (niet voor de hand liggende) allianties. Onze ambitie is dat we deze synergie zoeken in bestaande netwerken en bestuurlijke verbanden. Omdat ruimtelijke adaptatie gaat over water en ruimte, hebben we twee lopende programma’s op het oog waar we de focus op willen leggen:

1. Samenwerking ruimte- en milieu netwerk 2. Programma Water innovatie netwerk, Winnet

Ad 1. Samenwerking RO- en Milieu-netwerken. Eén van de ruimtelijke ordeningsnetwerken waarbij we aansluiting zoeken, is de samenwerking in U10 verband. Tien gemeenten (Bunnik, De Bilt, Houten, IJsselstein, Nieuwegein, Stichtse Vecht, Utrecht, Vianen, Woerden en Zeist) werken gezamenlijk aan het verder versterken en benutten van de kracht van de regio. Binnen het netwerk U10 gaan vanaf 2015 de partijen op zoek naar nieuwe vormen van samenwerking. Dat gebeurt op het gebied van economie, wonen, ruimte, energietransitie, bereikbaarheid en op het sociale domein. Via het U10 verband kan de Coalitie verbinding vinden met de Agenda Stad van het kabinet en de Agenda Utrecht. Via het netwerk U10 kunnen verbindingen worden gevonden bij (lopende) provinciale programma’s of bestuurstafels. Denk aan de bestuurstafel Energie en Duurzaamheid (U15). Ook via andere netwerken, bijvoorbeeld milieunetwerken, kan klimaatadaptatie worden opgepakt. Een voorbeeld is het programma Gezond Utrecht van gemeente Utrecht. Daarin is klimaat en leefbaarheid een item. Ad 2. Winnet programma Het programma Winnet (Waterinnovatienetwerk, focus op samenwerken in de afvalwaterketen door gemeenten en waterschap, www.winnet.nl) en de samenwerking in de Coalitie hebben verschillen en overeenkomsten. De overeenkomst is dat de belangen en doelen behaald worden vanuit de samenwerking. De provincie en veiligheidsregio maken geen deel uit van de Winnet samenwerking. In het bestuurlijk overleg van de Coalitie van juni 2015 is aangegeven dat de organisatie van de Coalitie samen kan vallen met Winnet.

13

Vanuit de Coalitie en het programma Winnet is deze samenwerking opgezocht. Naar aanleiding van de evaluatie van Winnet is gekozen voor een focus op twee resultaat-gebieden. Eén daarvan is het vinden van synergie op het gebied van hemelwater en openbare ruimte. Dit is een verbreding van het thema afvalwaterketen dat past in de bestaande samenwerkingsovereenkomst. De programmamanager van Winnet gaat dit thema verder oppakken met de bestaande themagroep (waaronder gemeenten) en bijvoorbeeld ook met drinkwaterbedrijven. Binnen Winnet wordt zodoende het thema wateroverlast verder uitgewerkt en zo mogelijk ook het onderwerp droogte (inclusief waterkwaliteit en watertekort). Coalitie regisseur: overzicht, sturen en prioriteren Zoals hierboven beschreven starten we met de focus op de programma’s Winnet en U10. Vanaf 2016 zal het ‘kloppend hart’ van de Coalitie onderdeel zijn van Winnet en de U10. Een nog te benoemen regisseur coördineert samen met de Coalitie de producten en synergie. Deze regisseur zorgt dat de partijen betrokken zijn. Hij/zij legt verbinding met programma’s in het domein van de ruimtelijke ordening bij de gemeenten en provincie en agendeert de klimaatopgaven. Hij/zij gaat verbindingen leggen bij het netwerk U10, de diverse milieu-initiatieven en lopende koploperprojecten. De regisseur zorgt voor (het starten van) de kennisagenda, toolkit en verankering. De regisseur wordt bijgestaan door vertegenwoordigers van de Coalitie. De regisseur zoekt synergie met het platform Klimaat Actieve Stad (KAS). De Klimaatactieve Stad (KAS) is de titel waaronder een heel aantal activiteiten van de waterschappen en gemeentelijke partijen plaatsvindt als het gaat over klimaat. Inmiddels is een groep van 15 waterschappen actief in het KAS. De regisseur houdt andere (landelijke, provinciale) ontwikkelingen in de gaten en zoekt daar ook de synergie op. Te denken valt aan de Rijksagenda Stad (BZK, I&M en EZ) en daarmee samenhangende City deals. Voor het deel dat in Winnet komt, wordt de programmamanager van Winnet trekker. De programmamanager en de regisseur zoeken elkaar geregeld op om af te stemmen en de bestuurlijke netwerken voor te bereiden . Bijeenkomsten Coalitie Zes keer per jaar komt de huidige Coalitie bij elkaar om de voortgang in synergie te bespreken. De Coalitie wordt daarmee een soort kerngroep van Ruimtelijke Adaptatie. De Coalitie bestaat uit ambtelijk vertegenwoordigers. Hierbij gaan we uit van de personen die nu betrokken zijn bij het opstellen van dit Plan van Aanpak. De Coalitie kan voor gezamenlijke acties opdrachtgever zijn en bereidt samen met programmanager en regisseur de agenda van de Stuurgroepen Winnet en andere netwerken voor. Bestuurlijke verankering Klimaatverandering en Ruimtelijke adaptatie raken bijna alle beleidsterreinen van de deelnemende overheden. De Coalitie ziet als haar taak om het vraagstuk ruimtelijke adaptatie te verbreden naar alle relevante beleidsterreinen. Daarvoor is het ook gewenst de bestuurlijke aandacht te verbreden. Hierbij kan gedacht worden aan gezamenlijke collegebijeenkomsten, themabijeenkomsten voor bestuurders etc. Wij gaan begin 2016 vragen of de Coalitie Regio Utrecht aansluiting kan krijgen bij U10, bestuurstafel Ruimte. Wij vragen deze bestuurstafel Ruimte of zij de ruimtelijke adaptatie en dit Plan van Aanpak willen omarmen. Inzet is om via de U10 de uitwerking van de thema’s veiligheid en hittestress in de ruimtelijke ordening vorm te geven.

14

Vanuit de Coalitie worden lijnen gelegd met het Bestuurlijk Platform Ruimtelijke Adaptatie en daarmee met rijkstrajecten als Vitaal&Kwetsbaar, Nationale Adaptatiestrategie (NAS) en de internationale conferentie PROVIA.

Communicatie

Netwerken verbinden, elkaar stimuleren en het verhaal vertellen.

Partijen onderkennen niet alleen de noodzaak tot onderlinge samenwerking maar ook de samenwerking met burgers, bedrijven en andere particuliere instanties. Op welk moment en op welke wijze dat het beste kan zal in het communicatieplan worden beschreven. Een product is in ieder geval een gezamenlijke webpagina over ruimtelijke adaptatie die deel uitmaakt van de websites van de partijen. Daarnaast zullen we de samenwerking en de betrokkenheid van andere partijen op de kennisagenda zetten en in de toolkit opnemen. We denken daarbij aan een toolkit om bijvoorbeeld kwetsbare groepen te betrekken in projecten. De kennisagenda zorgt er voor dat de partijen betrokken blijven, in de lopende samenwerkingsnetwerken. Met onze communicatie beogen we burgerparticipatie in projecten en stimuleren we dat particulieren ook zelf iets gaan doen. Samenwerking met andere partijen De Coalitie staat open voor samenwerking met andere overheden. Aansluiting van andere gemeenten, Rijkswaterstaat of (particuliere) partijen is altijd mogelijk. De Coalitie zal zelf ook actief op zoek gaan naar maatschappelijke organisaties en mede-overheden. Daarnaast zoeken we de synergie op met lopende Programma’s, zoals Utrecht2040 (NMU, provincie) en Wonen Stedelijke Ontwikkeling (provincie). Op deze manier kunnen andere netwerken worden ontsloten, ontstaat samenwerking, allianties en komt het thema klimaatadaptatie op de agenda. Klankbordgroep In 2016 zal een klankbordgroep worden gevormd. De klankbordgroep bestaat uit vertegenwoordiging van partijen buiten de Coalitie. De klankbordgroep heeft dan als doel om de urgentie en synergiekansen te bevestigen aan de Stuurgoep. De klankbordgroep bestaat daarbij uit vertegenwoordigers van andere partijen in de regio Utrecht: afvaardiging van burgerinitiatieven, (woningbouw)corporaties, bedrijven, milieuorganisaties.

15

Inzet, financiën en middelen

Regisseur Vanaf 2016 zal het ‘kloppend hart’ van de Coalitie onderdeel zijn van Winnet en wellicht ook het U10 netwerk. Om dit hart kloppend te houden, is een aanspreekpunt nodig, een regisseur die de netwerken verbindt, elkaar laat opzoeken en de planning en middelen in de gaten houdt. Hiervoor gaan we een regisseur benoemen. De nog te benoemen regisseur coördineert samen met de leden van de Coalitie. In het kort zal deze regisseur de volgende werkzaamheden verrichten:

- Betrokken houden van alle coalitiepartners; - Voorbereiding overleg van projectgroep, stuurgroep en klankbordgroep; - Verbinden van partijen en netwerken; - Agenderen klimaatopgaven in ruimtelijke en milieu-programma’s; - Begeleiding van toolkit en leren van koploperprojecten; - Externe opdrachtverlening, eventueel aanvragen subsidies; - Budgetbewaking.

Hij/zij zal 3 dagen per week met deze taken bezig zijn. Inzet Een deel van de activiteiten in het programma ruimtelijke adaptatie zal worden uitgevoerd door andere vertegenwoordigers van de deelnemende organisaties. We denken hier aan koploperprojecten, initiatief nemen voor projecten en verbindingen intern binnen organisaties en netwerken te regelen. In dit Plan van Aanpak gaan we niet hier verder op in. De uren voor de uitwerking van de gezamenlijke producten en coördinatie intern zijn per organisatie verschillend en kunnen ook door verschillende personen worden opgepakt. De Coalitie verwacht dat elke organisatie hiervoor zelf een inschatting maakt en de uren op managementniveau regelt. In dit Plan van Aanpak gaan we uit dat de leden van de Coalitie de ambtelijke inzet (uren investering) continueren in 2016. De uren voor overleg en bestuurlijke overleggen voorbereiden zullen beperkt zijn (schatting: 40 uur). Het onderdeel dat in Winnet verband of in U10 verband wordt opgepakt, kunnen we op basis van dit Plan van Aanpak niet begroten. We laten dit over aan de programmamanagers, regisseur en de betrokken partijen. In het programma Winnet zal de themagroep hemelwater het onderwerp verder oppakken. Hierbij gaan we uit dat de uren voor de themagroep via Winnet worden geregeld. Kosten Voor het programma ruimtelijke adaptatie ramen wij de volgende jaarlijkse kosten: Programmamanager Winnet: past in samenwerkingsovereenkomst Winnet. Programmamanager U10: verwacht wordt dat dit geregeld wordt. Regisseur Ruimtelijke Adaptatie + ondersteuning

3 dagen per week € 60.000,- Externe opdrachten en communicatie € 20.000,-

€ 80.000,- incl BTW

16

Verdeelsleutel

Coalitie Bijdrage per jaar

Gemeente Bunnik € 5.000

Gemeente Houten € 8.000

Gemeente Nieuwegein € 8.000

Gemeente Stichtse Vecht € 8.000

Gemeente Utrecht € 13.000

Gemeente Woerden € 8.000

Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden € 13.000

Provincie Utrecht € 12.000

Veiligheidsregio Utrecht 0

Totaal incl BTW € 75.000

Aan andere gemeenten die zich willen aansluiten bij de coalitie vragen we per jaar:

- gemeenten met meer dan 40.000 inwoners een bijdrage van € 8.000,-. - gemeenten met minder dan 40.000 inwoners een bijdrage van € 5.000,-

Deze eventuele bijdragen stoppen we in het budget Externe opdrachten, zodat we daar voor meerdere jaren uit kunnen putten. De regisseur zal worden geworven onder de deelnemende partijen van de coalitie en blijft bij deze partij in dienst.

17

BIJLAGE

Intentieverklaring Ruimtelijke Adaptatie Coalitie Regio Utrecht

definitief versie 2 oktober Kenmerk: DM 861120 Bron afbeeldingen: Ministerie van Infrastructuur en Milieu, Deltaprogramma Nieuwbouw en Herstructurering

18

Ondergetekenden

Gemeente Bunnik

Gemeente Houten

Gemeente Nieuwegein

Gemeente Oudewater

Gemeente Stichtse Vecht

Gemeente Utrecht

Gemeente Woerden

Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden

Provincie Utrecht

Veiligheidsregio Utrecht

Hierna tezamen ook genoemd: Partijen;

Overwegende dat:

a) Partijen erkennen dat klimaatverandering en de daarmee samenhangende risico’s van

overstroming, extreme neerslag, droogte en hitte op economische waarden (of publieke en

private bezittingen/assets) en volksgezondheid aanleiding is om op een andere wijze naar

de bebouwde omgeving (en daarmee de ruimtelijke ordening) te kijken.

b) Partijen op dit op deelthema’s al langer bezig zijn, en ook nog zoekende zijn hoe zij op een

doelmatige en effectieve manier de gevolgen van de klimaatverandering het hoofd kunnen

bieden.

c) Partijen aangeven dat samenwerking met andere partijen in de regio bijdraagt aan de

onder b) genoemde doelmatigheid en effectiviteit.

d) Partijen al samenwerken aan een doelmatige, duurzame en efficiënte afvalwaterketen en

regionaal afvalwaterketen beleid;

e) Partijen een samenwerking voorbereiden op het concept meerlaagsveiligheid, waaronder

het thema overstromingsrobuust bouwen, dat het vigerend beleid van rijk en provincie in

de praktijk kan brengen;

f) Partijen samenwerken vanuit ieders eigen rol, bevoegdheid en verantwoordelijkheid en

vigerend beleid uitgangspunt is;

verbinden zich aan de volgende intenties: g) Gaan samen in een “Coalitie Regio Utrecht” verder aan de slag met ruimtelijke adaptatie

en klimaatopgaven, door het verder in beeld brengen van de lokale klimaatveranderings-

opgave(n) en hiervoor gebruik te maken van een gedeeld referentiekader.

h) Nodigen andere partijen uit om deel te nemen in deze Coalitie. Zowel andere overheden als

regionale corporaties, burgers, NGO’s en diverse soorten bedrijven en lokale industrie, om

zich aan te sluiten bij deze Coalitie.

i) Gaan als Coalitie een Plan van Aanpak opstellen. In dit Plan van Aanpak staat onder andere

aangegeven:

o De overwegingen om een Plan van Aanpak op te stellen;

o De rol en bijdragen van de betrokken partijen in tijd en geld;

o Op welke manier hierbij wordt samengewerkt met de andere partijen.

19

o Slotbepalingen.

j) De Coalitie dient het Plan van Aanpak in voor het Stimuleringsprogramma Ruimtelijke

Adaptatie (als onderdeel van de Klimaatagenda, Adaptatieplan).

k) Het sluiten van een Coalitie betekent onder andere dat partijen gebruik maken van

bestaande kennis (lopende projecten, programma’s en onderzoeken) en aansluiten bij

vigerend beleid en initiatieven die reeds lopen op dit terrein en gaat deze niet opnieuw

doen;

l) Het waterschap treedt voor de duur van deze intentieverklaring op als begeleider van het

proces.

Slotbepalingen Deze intentieverklaring treedt in werking met ingang van de dag na ondertekening en geldt voor de

periode tot 1 januari 2016.

Deze intentieverklaring mag openbaar worden gemaakt, waardoor andere partijen kennis kunnen

nemen van de afgesloten intentieverklaring, zodat navolging van deze intentieverklaring kan

worden bevorderd en andere partijen zich kunnen aansluiten bij de Coalitie.

De intentieverklaring kan worden ondertekend in meerdere exemplaren. Ieder ondertekend

exemplaar wordt geacht een origineel exemplaar te zijn en alle exemplaren gezamenlijk vormen

een en dezelfde intentieverklaring. De handtekeningenpagina van ieder exemplaar kan worden

toegevoegd aan ieder ander exemplaar om de volledig ondertekende intentieverklaring te vormen.

De intentieverklaring en/of de handtekeningenpagina's kunnen via e-mail of fax tussen partijen

worden uitgewisseld en een via e-mail of fax uitgewisselde handtekening van iedere partij wordt

geacht een originele handtekening te zijn.

Partijen komen overeen dat de afspraken van deze intentieverklaring niet in rechte afdwingbaar

zijn.

Getekend te Utrecht op 9 oktober 2014

20

BIJLAGE

Koploperprojecten Vooruitlopend op de vaststelling van een gezamenlijke visie en strategie gaan we al aan de slag waar dat nodig is: Dit noemen we onze koploperprojecten. Het waterschap heeft begin 2016 Natuur en Milieufederatie Utrecht (NMU) en Grontmij (Sweco) gevraagd om een uitgebreider overzicht en beschrijving van koploperprojecten te maken. Het resultaat is te vinden op www.hdsr.nl/ruimtelijkeadaptatie Of de directe link: http://www.hdsr.nl/info_op_maat/gemeenten/klimaatadaptatie/koploperprojecten/

KOPLOPERPROJECTEN