STELSELVAN - dbnl · digitale bibliotheek voor de …. vl n bhft n dt r n lt vn bjtv bhnn p zjn lvn...

HET

WljSGEERIG -EC·ONOMISCH

STELSEL VAN Ki\.RL MARX

.DOQ'.B.

M R M W· ~ TR~:TB__.• • JI.. _ ~Ulii

EERSTE DEEL

MSTERD.A:.\!, SCHELTEY...A. EN HOLKE1WS BOEKRANDEL"'".r A "·OT ·•....M H D ""'TE"1\.T"'J WTT T Tl..TK & Z.J.Jr.~....~~.L J":'., .. -.i .e~'\:_, .:....._-'-- !1.

HET WIJSGEERIG-ECONOMISCH STELSEL

VAN KARL MARX.

HET

WIJSGEERIG-ECONOMISCH

STELSEL VAN KARL MARX.

EENE CRITISCHE STUDIE

MR . . M.W. F. TREUB.Hoogleeraar in de Staathuishoudkunde en de Statistiek

aan de Universiteit van Amsterdam.

EERSTE DEEL

AMSTERDAM, SCHELTEMA & HOLKEMA'S BOEKHANDEL.

HAARLEM, H. D. TJEENK WILLINK & ZN.

1902.

COÖP. DRUKKERIJ-VEREENIGING ,,PLANTIJN", AMSTERDAM.

VOORBERICHT.

Ik gevoel geen behoefte aan dit werk een last vansubjectieve beschouwingen op zijn levensweg mede tegeven. Voor zoover het niet voor zich zelven sprekenkan, zou het daaruit toch geen kracht kunnen putten.

Alleen een woord van dank heb ik uit te spreken aanhen die mij bij het verzamelen van litteratuur en vangegevens, inzonderheid voor het tweede deel, behulpzaamwaren, en vooral aan Mr. B. H. PEKELHARING, hoogleeraarte Delft, die met zijne nimmer te vergeefs ingeroepenhulpvaardigheid de proeven van mijn boek doorlas enze eene taalkundige zuiveringskuur deed ondergaan.

Ter geruststelling van hen, die de vrees mochtenkoesteren, dat het tweede deel wel eens aa CalendasGraecas op zich zou kunnen laten wachten, kan ik mede

-deelen, dat ook dat deel zoo goed als geheel gereed isen, zonder onvoorzien oponthoud, nog in dit jaar ver-schijnen kan.

AMSTERDAM, 25 October I902. TR.

INHOUDSOPGAVE.

Blz.

ALGEMEENE INLEIDING . . . . . . . . . . . . . i

I. Idealistisch karakter van het vóór-marxistische theoretische socialisme, i. -2. Religieus karakter der oudere socialistische stroomingen, I. - 3. Toe-nadering tusschen het theoretische socialisme en de socialistische volks

-beweging, 2. - 4. De wijsbegeerte der arbeidersbeweging, 4. - 5. Marxismeen arbeidersbeweging niet te vereenzelvigen, 4. - 6. MARX als sociaal -politicus, 5. - 7, Aard van dit werk, 7. - 8. Indeeling der stof, 9.

EERSTE AFDEELING.

DE GRONDSLAGEN VAN HET STELSEL . . . . . II

INLEIDING . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I 3I. Natuurwetenschappelijk en sociaal materialisme, 13. - 2. Geen onaf-scheidelijk verband daartusschen, 13.

HOOFDSTUK I.

DE WEGBEREIDERS VAN MARX' HISTORISCH -MATERIALISME . . . . . . . . . . . . . . . 151 DE DUITSCHE WIJSBEGEERTE SEDERT KANT . . . . 15

A. KANT'S CRITISCHE WIJSBEGEERTE . . . . . . . ^5

I. De grens van ons kenvermogen, 15. - 2. De geest niet bloot receptief,16. - 3. De wetten van het denken, i6. - 4. Geldigheidsgebied dierwetten, 17. - 5. De transscendentale vrijheid, 17. - 6. Suprematie der„praktischen Vernunft", 18. - 7. Het einddoel der maatschappelijkeontwikkeling, 18. - 8. Formeel karakter van KANT'S zedewet, iq. -8. Correctie door de neo-kantianen, Iq.

B. FICHTE'S IDEALISTISCHE WIJSBEGEERTE . . . 22

I. Denken en zijn, 22. - 2. De vrijheid van den geest, 23. - 3. Hetdrieledig karakter der scheppingshandeling, 23. - 4. FICIITE's rechts

-philosophie, 24.

C. SCHELLING'S IDENTITEITSLEER . . . . . . . . . . . . . 26

I. Geest en natuur twee kanten van hetzelfde zin, 26.- 2. Identiteit vanhet stelsel van natuur en geest, 26. - 3. Organische ontwikkeling vannatuur en geest; 27. - 4. Doelmatigheid in de geschiedenis, 27.

VIII

D. HEGEL'S B EGRII'SPHILOSOPHIE . . 28

I. De oneindigheid der idee, 28. - 2. De logica tevens ontologie, 29. -2. Bewustwording van de idee, 29. - 4 Vrijheid en noodzakelijkheid, 30 -5. Geschiedenis grootendeels door onbewuste werkingen, 31.- 6. HEGEL'Sdialectiek, 31. - 7. Quantiteit en Qualiteit, 33.- 8. De wisselwerking, 34•

E. FEUERBACH'S MATERIALISME . . . . . . . . . . . . . . 35i. Splitsing der hegelianen, 35. - 2. Het menschelijk bewustzijn, 36. --3. De realiteit der natuur, 37• - 4. De menschelijke samenleving, 37. -5. Het materialistisch karakter dezer wijsbegeerte, 37. - 6. FEUERBACH'Sinvloed op MARX en ENGELS, 38. - 7. Zijn revolutionarisme, 39. - 8.„Der Mensch ist, was er isst". 40.

F. STIRNER'S EIGENHEIT . . . . . . . . . . . . . . . . 4l.

I. STIRNER'S consequent subjectivisme, 41. - 2. STIRNER en het economischindividualisme, 41. - 3. STIRNER's individueel en MARX' klasse-egoïsme,42. - 4. Het klasse-egoïsme bij STIRNER, 43. - De gewelddadigeomverwerping der burgerlijke maatschappij, 43.

2, HET FRANSCHE SOCIALISME EN POSITIVISME . . . . 44

A. DE SAINT-SIMON . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45i. De maatschappelijke organisatie toepassing van een wijsgeerig stelsel,

45• - 2. Drie tijdperken van maatschappelijke ontwikkeling, 46. - 3.De staathuishoudkunde basis der politiek, 46. - 4. Het eigendomsrechtin zijn tegenwoordige gedaante moet verdwijnen, 47•

11. AUGUSTE COMTE'S POSITIVISME . . . . . . . . . . . . . 49I. CoMTE's positivisme niet materialistisch, 49. - 2. De heerschappij deronveranderlijke natuurwetten, 50. - 3. Les trois états, 50. - 4. Op hetgebied der menschelijke samenleving l'état positif nog pas in wording,50. - 5. Orde en vooruitgang, 51. - 6. Maatschappelijke vooruitgangonafhankelijk van menschelijke willekeur, 52. - 7. De maatschappelijkeontwikkeling niet te veranderen, wel te verhaasten. 52. - 8. Vooruitgangbestaande in toenemend overwicht van ideeën boven hartstochten, 52.

C. PROUDHON . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54I. PROUDHON'S twijfelzucht, 54. - 2. PROUDHON, COMTE, FEUERBACH56. - 3. De economische toestanden overwegend, 56. - 4. Primaireinvloed van de arbeidsdeeling, 58. - 5. De klassenstrijd bij PROUDHON,58. - 6. De dialectische omslag der maatschappij, 59. - 7. PROUDHON'Stoekomst-maatschappij, 6o.

D. SIMONDE DE SISMONDI . . . . . . . . . . . . . . . . 6oi. Invloed der goederenproductie en klassenstrijd, 6i.

E. CHARLES FOURIER . . . . . . . . . . . . . . . 62i. Geïsoleerde productie en klassenstrijd, 62. - 2. Nadeelen van den handel,63. - 3. Geleidelijke overgang der tijdperken van maatschappelijke ont-wikkeling, 64. - 4. In handel reeds kiem van komende associatie, 64.

IX

Blz.

F. LORENZ STEIN . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

I. Het ontstaan van het proletariaat gevolg van het fabriekswezen, 67. -

2. Het proletariaat „verneint" het privaat-eigendom, 67. - 3. Klasse-tegenstelling tusschen proletariaat en bourgeoisie, 68. - 4. Fransch socia-lisme uit dien strijd voortkomend, 68.

3. DE ENGELSCHE SOCIALISTEN . . . . . . . 69

I. ROBERT OWEN, 69. - 2. JOHN FRANCIS BRAY, 72. - 3. WILLIAMTHOMPSON, 73. - 4. THOMAS HODGSKIN, 75•

4. HET OVERGANGSTIJDPERK IN MARX' WIJSGEERIGE

ONTWIKKELING . . . . . . . . . . . . . . 78

A. DE INVLOED VAN HET REVOLUTIONAIRE MILIEU . . . . . . . 78

1. Noodzakelijkheid van een wijsgeerigen grondslag voor den strijd vanhet proletariaat, 78. - 2. Toenadering tusschen socialisme en volksbe-weging, 79. - 3. MARX' onvoldaanheid over de wijsgeerige grondslagenvan het fransche socialisme, 79.

B. MARX' GESCHRIFTEN VAN VóóR I847 . . . . . . . . . . . 79I. Zijn academisch proefschrift, 79. - 2. Zijn brief aan RUGE van 1843,80. - 3. Critiek op HEGEL's rechtsphilosophie, 81. - 4. „Zur Juden-frage", 82. - 5. Die Heilige Familie, 83. - 6. Zijne economie vanlatere dagteekening, 84.

HOOFDSTUK II.

HET HISTORISCH MATERIALISME . . . . . . . . 86

I. HET MATERIALISTISCHE UITGANGSPUNT . . . . . 86i. Vermenging van hegelianisme en feuerbachianisme, 86. - 2. Deideeën weerspiegelingen van de reëele buitenwereld, 86. - 3. Naïeveteitdezer voorstelling, 88. - 4. Passiveteit van den geest, 89. - 5. Onvol-doendheid der weerspiegelingsvoorstelling, 91. - 6. Ook willen en begeerenweerspiegelingen? 91. - 7. Het marxisme staat en valt niet met de weer-spiegelingsvoorstelling, 92.

2. MARX' DIALECTIEK . . . . . . . . . . . . 92

1. HEGEL'S dialectiek, 93. - 2 De waarheid van het worden, 93. -3. De omslagtheorie, 94• - 4• Verdere gevaren der dialectiek, 97. -5. Van idealistisch standpunt dialectiek principieel onaantastbaar, maar alswetenschappelijke methode onbruikbaar, 99. - 6. Geen tegenspraak inhet materieele, 99• - 7. Voor den materialist alleen de inductie bruikbaar101. - 8. MARX' dialectiek past niet bij zijn materialisme, IOI.

3. HET KENMERKENDE IN MARX' GESCHIEDBESCHOUWING I03

I. MARX' geschiedbeschouwing in 1847 al kant en klaar, 103. - 2. Zoo-wel consument als producent gebonden door het ontwikkelingsstadium derproductiemiddelen, 104. - 3. De stand der productiemiddelen bepaalt ook

X

Blz.

de ideeën, io6. - 4. De invloed der traditie, 107. - 5. Voorede „z. Krit.d. Pol. Oek." io8. - 6. Maatschappelijke productieverhoudingen onaf-hankelijk van menschelijke wilsuitingen, 110. - 7. Wanneer een bepaaldemaatschappelijke organisatie verdwijnt, 113. - 8. De menschheid steltzich slechts idealen welke zij verwezenlijken kan, 113 - 9. Onwrikbaar-heid der natuurwetten van de kapitalistische ontwikkeling, 114. - Io. Het„amoralische" karakter van het marxisme, bl. 115. - ii. Religie bepaalddoor stand productieproces, I i5. - 12. Uitbreiding van het uitgangspunt,x 16. - 13. Deze uitbreiding geen verbetering, bl. 117. - 14. Vanbuiten komende invloeden, 118. - 15, Onzuiverheid der leer door erken-ning van deze invloeden, 119. - 16. Verhaasting der maatschappelijkeontwikkeling, 120.

4. CRITIEK OP DIE GESCHIEDBESCHOUWING . . . . . I22

A. NATUURWETENSCHAPPELIJK EN MAATSCHAPPELIJK MATERIALISME . . 122

t. Natuurwetenschappelijk materialisme grondslag van het door MARX

opgetrokken gebouw, 122. -- 2. Het kenmerkende van den menschelijkenarbeid, 123. - 3. Bij menschelijken arbeid geestelijk element primair,124. - 4. Arbeidsmiddelen graadmeters der maatschappelijke ontwikkeling,125. - 5. Verschil tusschen kenmerk en oorzaak eener ontwikkeling,126. - 6. Ook het arbeidsmiddel moet eerst in het hoofd gebouwdworden, 127. - 7. De grondslag van MARX' historiebeschouwing idealis-tisch, 128. - 8. Verwantschap tusschen marxisme en neo-kantianisme, 129.

B. DE INVLOED DER PRODUCTIETECHNIEK . . . . . . . 131

i. Economische oorzaken primair, 132. - 2. Maar niet alleenheerschend,

1 33• - 3• Zij zijn het sterkst in primitieve maatschappijen. 1 35• - 4•Verschillende sociale constructies binnen den kring der economische mogelijk

-heid, 138. - 5. De maatschappij geleidelijk vrijer tegenover zorg vooreconomische behoeften, 139. - 6. Technische ontwikkeling negatievevoorwaarde voor ideologische ontwikkeling, 140. - 7. Technische ontwik-keling speciaal product van algemeene geestelijke ontwikkeling. 142. -8. Proeven van historisch-materialistische verklaringen, 1 43.

C. DE AARD DER ECONOMISCHE BETREKKINGEN . . . . . . . . . 149I. Valschheid van MARX' beeldspraak. 149. - 2. Maatschappelijke betrek

-kingen psychische betrekkingen, 151. - 3. Niet alle economische betrek-kingen rechtsbetrekkingen, 1 54. - 4. Niet alle rechtsbetrekkingen economische

betrekkingen, 1 54• - 5. Economie en technologie, 155. - 6. Productie-techniek en productieverhoudingen, 156. - 7. Productietechniek en ver

-deeling van arbeid, 157. - 8. MEIIRING'S proudhonisme, 1 57. - 9.Productietechniek en productieverhouding niet oorzaak en gevolg, 158.

D. ECONOMIE EN RECHT . . . . . . . . . . . . . . . . 16o

i. De economische zijde der maatschappelijke betrekkingen, 16o. - 2. Dejuridische zijde, 161. -3. Verschil in maatstaf, i6t. -. Economisch onder-zoek in hoofdzaak quantitatief, 162. - 5. Noodzakelijkheid der combinatievan economisch en juridisch onderzoek, 163. - 6. STAMMLER'S onder

-scheiding minder gelukkig, 163. - 7. Het recht niet slechts uiterlijkeregeling der samenleving, 166.

XI

Blz.

E. DE INVLOED VAN DEN WET. 168

t. De rechtshandeling wilsuiting, 168. - 2. Van wil onafhankelijkerechtsfeiten, 168. - 3. Wilsuitingen niet ongebonden, 170. - 4. Debeteekenis van het willen, 171. - 5. Continuïteit en veranderlijkheid vanden volkswil, 172 - 6. Ontwikkelingsgraad maatschappij bepaald doordoeleinden, die zij nastreeft, 173. - 7. IIet ideaal van MARX, 1 74 -8. Zijn streven naar verhaasting der verwezenlijking daarvan, 178.

HOOFDSTUK III.

DE LEER VAN DEN KLASSENSTRIJD. . . . . . . 181

I. WORDING DER LEER . . . . . . . . . . . . . . 181

i. Samenhang v. historisch-materialisme en klassenstrijd -theorie, 181. - 2.Voorstelling van 1843: klassenscheiding eigenaardigheid van feodaal tijdperk,182. - 3. Het recht mag geen klasserecht zijn, 182. - 4. Rol van hetproletariaat, 183. - 5. Sociale, niet alleen politieke revolutie noodig, 184. -6. De klassenstrijd-opvatting in „Die Heilige Familie", 185. - 7. ENGELS'bijdragen tot de ontwikkeling der leer, 186.

2. DE THEORIE IN VOLLE ONTWIKKELING . . . . . 188

A. LA MISÈRE DE LA PHILOSOPHIE . . . . . . . . . . . . 188

i. Elk maatschappelijk tijdperk ontwikkelt de krachten, die het ten valbrengen, 189, - 2. Het ontstaan der tegenwoordige klassen. 190. --3. Het proletariaat wordt krachtiger, 190. - 4. Einde van het kapitalis-tische tijdperk, I91.

B. HET COMMUNISTISCHE MANIFEST . . . . . . . . . . . . I9. 1

I. Grondgedachte van dit manifest, 191. - 2. De geschiedenis van elkemaatschappij, geschiedenis van klassenstrijden, 192. - 3. De klassentegen-stellingen worden vereenvoudigd, 1 93. - 4. Revolutionaire rol van debourgeoisie, 1 94• - 5. Bevolking geägglomereerd, productiemiddelengecentraliseerd, eigendom geconcentreerd, 196. - 6. Opstand der moderneproductiekrachten tegen de bestaande productieverhoudingen, 1 97. - 7.De bourgeoisie brengt het proletariaat voort, 198. - 8. Toenemingvrouwenarbeid, 1 99. - 9. Verdwijning van den kleinen middenstand, 200.-10. De strijd van het proletariaat allengs beter georganiseerd, 200. - II.Toestand van het proletariaat onzekerder, Zot. - 12. Elke klassenstrijdeen politieke strijd, 201. - 13. Een klein deel der heerschende klasse sluitzich aan bij het proletariaat, 202. - 14. Wetten, moraal, godsdienst voorproletarier burgerlijke vooroordeelen, 203. - 15. Beweging der proletariërsbeweging der overgroote meerderheid, 203. - 16. De moderne arbeider zinktsteeds dieper, 204. - 17. Het einde van den klassenstrijd, 205. - 18.De gewelddadige omverwerping der maatschappij, 205.

C. LATERE UITINGEN OVER DEN KLASSENSTRIJD . . . . . . . 205

i. Na 1848 niets wezenlijk nieuws toegevoegd, 206. - 2. Het kenmerk eenermaatschappelijke klasse, 206. - 3. Hoe de moderne maatschappelijke klassenzijn ontstaan. 207. - 4. Het klassekarakter van den staat, bl. 208. - 5. Demoraal, klassemoraal, 209.

XII

Blz.

D. HET REVOLUTIONAIRE KARAKTER DER KLASSENSTRIJD- THEORIE . 2I0

I. De klassenstrijd en de dialectiek, 210. - 2. Geen vooruitgang zondertoeneming van den klassenstrijd, 210. - 3. De gewelddadige omverwerpingder bestaande maatschappij, 211. - 4. Invloed van het revolutionairemilieu vóór en omstreeks 1848, 211. - 5. Het Communistenproces teKeulen, 211. - 6. Laatste nummer van de „Neue Rheinische Zeitung ",212. - 7. Toespraak van het Centraalbestuur van den Communistenbond,212. - 8. Die Klassenkämpfe in Frankreich, 212. - 9. MARX' geloofaan het spoedig komen der groote revolutie bijkomstig, 214.

3. CRITIEK . . . . . . . . . . . . . . . 2 I 4I. Critiek hier nog slechts voorloopig karakter, 214. - 2. Het feitelijkbestaan van klasseverschillen, 215. -- 3. Bestaande klasseverschillen oor

-sprong in verschil economische bestaansvoorwaarden, 216. - 4. Klasseafstandminder groot dan voorheen, 217. -- 5. Klassetegenstellingen worden nieteenvoudiger, 218. - 6. Klasseverschillen op het land anders dan in destad, 218. - 7. Ook in stad niet twee scherp afgescheiden klassen, 2I8.-8. Niet opheffing, maar uitholling van het privaateigendom. 219. - 9. Deklassenstrijd holt daarmede ook zich zelven uit, 220. - 10. MARY en ENGELS'afscheid van het revolutionarisme, 221. - II. Hierin tevens erkenningonjuistheid klassenstrijd-theorie, 222. - 12. Innerlijke tegenspraak in deklassenstrijd-theorie, 223. - 13. Recht en moraal niet geheel klasse-rechten klasse-moraal. 224. - 14. Daarin wèl klasse-elementen, 225.- 15. Dieelementen nemen af. 225. - 16. Invloed der arbeidende klasse op dewetgeving, 226.

HOOFDSTUK IV.

DE MEERWAARDE-THEORIE . . . . . . . . . . . 228

INLEIDING . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228

I. Wetenschappeliike analyse of pleidooi? 228. - 2. Tweeslachtig karaktervan den arbeid in de kapitalistische maatschappij, 229. - 3. De sleutelder kapitalistische maatschappij, 230. - 4. Tendentieus karakter van DasKapital, 230.

I. DE WAARDE DER WAREN . . . . . . . . . . . . 232

A. OORSPRONG EN INHOUD DER LEER . . . . . . . . . 232

I. RICARDO als uitgangspunt, 232. - 2. Gebruiks- en ruilwaarde bijRICARDO. 233. - 3. De ruilwaarde, volgens SMITH, afhankelijk van denarbeid dien men met de waar koopen kan, 234• - 4• Volgens RICARDOvan den arbeid aan de waar besteed, 234. - 5. Verschillende soortenvan arbeid 235. - 6. Wat te verstaan onder arbeid aan eene zaak besteed? 2 35.- 7. Invloed van verbeteringen in de productiewijze, 237. - 8. Ruilwaardevan den arbeid, 237. - 9. Wijsgeerige vorm van MARX' waardeleer, 238. -10. MARX' ruilwaardeleer alleen voor kapitalistische maatschappij, 238. -II. MARX' onderzoek naar het wezen der waar, 239. - 12. Ruilwaardeeene quantitatieve betrekking, 239. - 13. De waren moeten iets gemeen-schappelijks hebben, 240. - 14. Zij zijn allen arbeidsproducten, 240. -15. Tweeslachtig karakter van den arbeid, 241. - 16. Gemiddeld maat-

XIII

Blz.

schappelijk noodzakelijke arbeid, 242. - 17. Waarde omgekeerd evenredigaan de productieve kracht van den arbeid, 242. - 18. Hoogere arbeid isgepotentieerde lagere arbeid, 243. - 19. MARX en RICARDO, 243•

B. CRITIEK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245

I. Willekeurige beperking van MARX' waardeleer, 245. - 2. Gemeen-schappelijk karakter van alle waren, 247. - 3. Waarde en prijs, 248. -4. Natuur en arbeid in den landbouw, 250. - 5. Natuur en arbeid in deindustrie, 251. - 6. Waarde afhankelijk van alle factoren die hoeveelheidbepalen, 252. - 7. Afhankelijkheid waarde van graad van begeerte, 2 54. -8. Het fetischisme van MARX, 256, - 9. Het geamendeerde begrip vanmaatschappelijk noodzakelijken arbeid, 2 59•

C. HOOFDVEREISCHTEN WAARAAN ERNE WAARDELEER HEEFT TE VOLDOEN 262

i. Eenzijdigheid der arbeids -en nuttigheidstheorieën, 262. - 2. Het karaktervan den arbeid, 263. - 3. De doelstelling primair, 263. - 4. Veranderlijk-heid in het maatschappelijk doel der voortbrenging, 284. - 5. Gevarenvan de kapitalistische productie, 265 - 6. Waarde in de eerste plaatsafhankelijk van den nuttigheidsgraad, 266. - 7. Invloed der arbeids-inspanning op de waarde, 267. - 8. Prijs en noodzakelijke arbeidstijd,268. - 9. Terug tot SMITH, 268. - Io. Waardevorming en waardemaat,269. - ii. De boogere arbeid, 270.

2. DE WAARDE DER ARBEIDSKRACHT . . . . . . 27I

I. Ruil aanvankelijk verkoopen om te koopen, 271. - 2. Het begrip kapitaalbij MARX, 272. - 3. Kapitalistische ruil: koopen om duurder te verkoopen,

2 74- - 4. Ruilverkeer niet waardescheppend, 295. - 5. Eigenaardigkarakter der waar arbeidskracht, 270. - 6. Waarde der arbeidskrachtbepaald als waarde der andere waren, 277. - 7. MARX' waarde derarbeidskracht en RICARDO's natuurlijk arbeidsloon, 278. - 8. Arbeidskrachteen waar ?, 280. - 9. Reproductie goederen gevolg van inspanning, repro-ductie arbeidskracht gevolg van ontspanning, 283. - 10. Rasreproductievan arbeidskrachtverkoopers evenmin door arbeid, 284. - i1. De arbeider„Selbstzweck", niet productiemiddel, 286. - 12. Conclusie, 287.

3. DE BRON DER MEERWAARDE EN DE IMPRODUCTIVI-

TEIT VAN HET KAPITAAL . . . . . . . . . 288i. Wat de kooper betaalt en wat hij ontvangt, 288. - 2. Toepassing opkoop van arbeidskracht, 288. - 3. Het kapitaal geeft aan het productniet meer waarde dan het zelf verliest, 291. - 4. De arbeid schept nieuwewaarde, 292. - 5. Grondslagen door voorgangers gelegd, 293. - 6. Deondernemer moet bij koop arbeidskracht meer ontvangen dan hij betaalt,

297. - 7. Invloed van factor natuur hier buiten rekening te laten, 298. -8. Vergoeding voor gemonopoliseerde natuurkracht, 298. - 9. Drieledigvoorbehoud bij stelling: waarde afhankelijk van arbeid, 300.- Io. Onder-nemersa'ubeid, 300. - 11. Waardevorming door arbeidscombinatie, 302. -12. De machine bij de waardevorming, 303. - 13. Grond van denkapitaalinterest, 305. - 14. SENIOR'S verklaring, 306. - 15. VON BÖHM-BAWERK. 306. - 16. WAGNER en SCHÄFFLE, 308- - 17. De machinegematerialiseerde geestesarbeid ter besparing van lichamelijken arbeid, 308. -18. Overdracht waardescheppend vermogen op werktuig, 309. - 19.Gematerialiseerde technische doelstelling, 309. - 20. Voor werklieden

XIV

Blz.

onverschillig of zij arbeidsmiddel of eindproduct vervaardigen, 310. - 2I.Voor geestelijke arbeiders niet, 310. - 22. Kapitaal niet-improductief,311. - 23. Kapitaal vertegenwoordigt uiten hervinder, 311. - 24.Economische, niet ethische rechtvaardiging van den interest, 312.

4. IMPRODUCTIVITEIT DER WARENCIRCULATIE . . . 313i. In den handel worden gelijke waarden geruild, 313 - 2. Warenver-voer wèl waardevormend, 314. - 3. Handel = koopen om te verkoopen,

3 1 5• - 4. Circulatie improductief, hoewel noodzakelijk, 315. -5. Arbeidin dienst der circulatie eveneens improductief, 316. - 6. Ook het bewarender waren, 317. - 7. Paradoxaal karakter dezer leer, 317. - 8. Handelgeeft doel aan vervoer, 318. - 9. Productiviteit van winkeliersarbeid, 319. -Io. De handelsboekhouder, 320. - II. Bewaren en bederfweren, 32!. -12. Marxistische ongerijmdheden, 322.

5. DE VERHOOGING VAN DEN MEERWAARDEGRAAD . . 323i. Wat de meerwaardegraad is, 323. - 2. Noodzakelijke en surplus-arbeid, 324. - 3. Noodzakelijk antagonisme tusschen kapitaal en arbeid,326. - 4. Verlenging van den arbeidsdag, 326. - 5. Absolute en relatievemeerwaarde, 328. - 6. De intensificatie van den arbeid, 328. - 7. Dubbel-zinnigheid der voorstelling. 330. - 8. Verhooging relatieve meerwaarde -vermindering waarde der waren, 331.

6. DE DALING VAN DEN RENTEVOET . . . . . , 332I. Relatieve toeneming van het constante kapitaal, 332. - 2. Relatieveafneming meerwaarde in verhouding tot het geheele kapitaal, 333• - 3.Absolute toeneming der meerwaarde, 333• - 4. Daling van den kapitaal-interest, 333. - 5. Tegenovergestelde tendenzen, 334. - 6. Deze invloedensterker dan MARX' dalingstendens, 334• - 7. Veranderde samenstellingniet gelijk aan toeneming van kapitaal, 335. -- 8. IIet nieuwe, uit meer-waarde gevormde kapitaal, 335. - 9. MARx opereert met willekeurig ge-kozen kapitaalmassa's, 336. - Io. En komt met zichzelven in tegenspraak,337• - ii. Waardedaling der kapitaalgoederen, 337. - I2. Relatieve toe-neming kapitaal in verhouding tot arbeid, 338.

7. MEERWAARDEGRAAD EN RENTEVOET . . . . . . . 339A. UITEENZETTING . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 39i. Het probleem, 339. - 2. Waarde en prijs, 340. - 3. Verkoopsmogelijk-heid beneden waarde, 340. - 4. Waarde en kostende prijs 34 1. - 5.Meerwaardegraad en rentevoet, 342. - 6. Verschillend samengesteldekapitalen brengen verschillenden interest voort, 343• - 7. Voorbehoud:verkoop waren tegen waarde, 344. - 8. In verschillende productiesferengeen verschillende rentevoet, 344. - 9. Kostende prijs grondslag derconcurrentie, 345. - so. Gelijkmatige verdeeling der meerwaarde, 345• -ii. Werking der concurrentie, 347. - 12. Kapitalisten als aandeelhouderseener vennootschap, 347. - 13. Het kapitaal stroomt naar de meest winst-gevende beleggingen, 349. - 14. Gemeenschappelijk belang der kapita-listen, 351. - 15. Meerwaarde- en klassenstrijd-theorie, 352.

B. CRITIEK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 5 2I. Veranderde beteekenis der ruilwaarde, 353. - 2. MARX' ruilwaardeeen fictie, 353. - 3. Reddingspogingen, a SOMBART, J54; b ENGELS,

XV

Blz.

356. - 4. De waardewet eene dialectisch-proudhonistische schepping,358• - 5. Overwegende invloed van vraag en aanbod, 360. - 6. Telate erkenning van dien invloed, 361. - 7. Gelijkheidstendens van denkapitaalinterest slechts één der elementen van de prijsvorming, 362. -8. Ook arbeiders krijgen aandeel in de meerwaarde, 362. - 9. Arbeidsloonbepaald door krachtsverhouding tusschen kapitalist en arbeider, 363. -io. De vergelijking tusschen kapitalistische ondernemers en aandeelhouderseener vennootschap, 364. - i i. Marxistische werking der kapitalistischemededinging, 365. - 12. Terugtrekking kapitalen uit productiesferen metrelatief veel constant kapitaal, 366. - 13. De verschuiving doet meer-waarde toenemen, 367. - 14. Vraag en aanbod kapitaal in verschillendeproductiesferen afhankelijk van vraag en aanbod producten, 368. - i5.Resultaat van het onderzoek, 369. - i6. MARX' waardeleer en zijnsocialisme, 370.

HOOFDSTUK V.

DE GRONDSLAGEN BIJ DE NEO-MARXISTEN. . • 372

I. HET HISTORISCH-MATERIALISME . . . . . . . . 373i. Wisselwerking, 373. - 2. De economische basis en de natuurweten-schappen, 373 - 3. Losmaking van het natuurwetenschappelijk materialisme,

374. - 4. Ideologie en teleologie, 374• - 5. Niet alleen economischeteleologie, 377. - 6. Wat het nieuwere historisch-materialisme zijn wil,

37 8. - 7. Naam nog wel gerechtvaardigd? 399. - 8. Economie, moraalen recht, 380.

2. DIALECTIEK, REVOLUTIE EN KLASSENSTRIJD. . . 380

i. De dialectische methode, 380. - 2. Het revolutionaire standpunt, 38!.-3. De klassenstrijd-theorie, 382. - 4. Door sommigen alleen niet in naamverlaten, 383. - 5. Neo-marxisten en sociale hervormers, 385.

3. DE WAARDELEER . . . . . . . . . . . . . 386i. Zucht tot behoud der leer, 386. -- 2. MARX' waardeleer een waardeleer? 388.- 3. De sleutel van de kapitalistische productiewijze, 389. - 4. KAUTSKY'S

opvatting, 390. - 5. Kapitalistische meerarbeid, 391. - 6. Niet specifiekkapitalistisch, 392. - 7. Kapitalistische meerarbeid geen logisch gevolgvan MARX' waardewet, 392. - 8. Verdeeling meerwaarde tusschen allewarenverkoopers, 393. - 9. Resultaat, 393•

ALGEMEENE INLEIDING.

Van alle oudere socialistische stelsels is het marxistischeonderscheiden door het nauwe verband waarin het staattot de moderne arbeidersbeweging.

Tijdperken van sterke maatschappelijke gisting hebben 1. Idealis-

telkens socialistische ideeën doen geboren worden. Maar vanh ka akt rwanneer die ideeën in de hoofden van denkers, die vorm marxistischegaven aan wat onbestemd leefde in de gemoederen theoretische

hunner tijdgenooten, in socialistische stelsels werden vast- socialisme.

gelegd, werd daarmede door hen die zulke stelselsontvouwden, geenszins bedoeld, een wapen te gevenaan eenige volksbeweging van hun tijd, met welke zijzich één van zin gevoelden.

Idealen waren het, die aan de regeerende machtenwerden voorgehouden, als eindpunt van den wegwaarlangs zij de maatschappelijke ontwikkeling haddente leiden, als toetssteen ook voor de bestaande socialemisstanden. Dit geldt voor MORE'S Utopia niet minderdan voor PLATO'S Republiek of FicHTE's Gesloten Han-delsstaat — om van de vele socialistische ideaalstaten vanmindere beteekenis niet te spreken. PLATO'S Republiekwas zelfs lijnrecht tegen de atheensche democratie gericht,en de ideale maatschappijen van een MORE en een FICHTEhadden in het minst niet de strekking kracht bij te zettenaan de eischen van de eene of andere volksklasse, ook alwerd MORE tot de schildering van zijn Utopia in deeerste plaats gebracht door de onrechtvaardigheden,begaan aan een deel der bevolking van zijn land, denkleinen boerenstand, die van zijn hoeven en zijn middelvan bestaan verdreven werd.

De oudere socialistische stroomingen in het volk, al 2. Religieusvonden ook zij haar oorsprong in de maatschappelijke karakter der

misstanden der tijden, waarin zij ontstonden, werden soc ai stischegevoed niet door wijsgeerige idealen, maar door mystiek stroomingen.

1


religieuse gevoelens. Eerst geleidelijk begint in de socia-listische stroomingen onder de lagere volksklassen hetmystieke en religieuse element te verzwakken; eerstgeleidelijk beginnen de socialistische volksbewegingenrealistischer te worden. Zonder dezen ontwikkelingsgangvan de socialistische volksstroomingen zou de in denegentiende eeuw tot stand gekomen toenadering tusschendie stroomingen en het socialisme als product van wijs

-geerig peinzen, niet mogelijk geweest zijn. Dit wil nietzeggen, dat in de moderne socialistische volksbewegingniet nog een flinke hoeveelheid mystiek en religie zoumedespreken; het mystieke en religieuse echter is thansgrootendeels omgeven en verborgen door een realistisch,zoo niet materialistisch, omhulsel, gelijk vroeger hetrealistisch element verborgen was achter nevelen vanreligieuse mystiek. En dat niet alleen: de religiositeit en hetidealisme in de moderne socialistische beweging beginnenzich in de latere jaren weer te ontworstelen aan hetmaterialistische keurslijf, waarin zij omstreeks het middender negentiende eeuw voor goed schenen ingesloten tezullen worden. Het is niet toevallig, dat de toenemingin kracht van de moderne beweging tot emancipatie derarbeidersklasse en de opbloei van religie en mysticismehand aan hand gaan. Het eene gaat niet naast het andere;de beide bewegingen doorkruisen elkander en gevenelkander wederkeerig voedsel en kracht. Het korte tijdperk,waarin het materialisme hoogtij vierde, waarin bij onseen MULTATULI uiting gaf aan hetgeen er omging in dehoofden der denkenden onder de bevolking, ligt achter ons.De arbeidersbeweging in de laatste jaren der negen

-tiende en het begin der twintigste eeuw is in haar wezenalles behalve materialistisch.

3. Toena- Het materialistische overgangstijdperk echter was —dering tus- zooals werd opgemerkt — een noodzakelijke voorwaardeschen hetthe- om de toenadering te bewerkstelligen tusschen hetalis ee so- wijsgeerig socialisme en de socialistische volksbeweging.

de socialisti- Voorbereid werd die toenadering vooral door FoURIER ensche

eging. ^v O Frankrijk,SAINT-SIMON in Frkrij door ROBERTEngeland.d RET OWEN in En eland.bew

Van dit voor de geschiedenis van het socialisme zooveelbeteekenende drietal meende niet één dat de verbetering


der toestanden van de lagere volksklassen door dieklassen zelf zou moeten worden veroverd. OWEN is eerstin het laatste tijdperk van zijn lang en bewogen leventot het volk genaderd, maar die toenadering kwam nietuit innerlijken drang doch door den drang der uiterlijkeomstandigheden, door het gebrek aan steun voor zijnedenkbeelden dat hij van de zijde der hoogere klassenondervond. Fot,TaIER en SAINT-SIMON zijn aan het denkbeeldder zelfbevrijding van het volk vijandig geweest engebleven. Toch zijn de hoofdpunten van hunne theorieënin de moderne socialistische volksbeweging opgenomenen hebben zij de klove overbrugd tusschen het philoso-phische socialisme en het in socialistische bewegingenzich uitende verlangen van de lagere volksklassen naarbetere maatschappelijke toestanden.

Van OWEN en FOURIER heeft het moderne socialismehet denkbeeld overgenomen, dat de individuen de geestelijkekinderen zijn van het milieu waarin zij leven, de naievevoorstelling ook dat door eene gunstige verandering vandat milieu alle anti-sociale neigingen der individuen haastzonder overgang zouden afstompen en verdwijnen, — vanFouRIEI. ook de voorstelling dat in de socialistischemaatschappij ieder arbeiden zal overeenkomstig zijn aanlegen zijn neigingen en dat door afwisseling het gevaar vaneentonigheid inen tegenzin tegen den arbeid zal wordenvermeden; van SAINT -SIMON de kiem van de materialis-tische geschiedbeschouwing.

De aangewezen toenadering tusschen het philosophischeen het practische socialisme is in Frankrijk vooral doorLouis BLANC en PROUDHON — elk op zijne wijze — gebrachttot het punt, waarop de beide stroomen in elkandervloeien konden. Louis BLANC heeft het socialisme derfransche arbeiders in en door de politiek willen ver

-wezenlijken, PxouDIION heeft eenerzijds de socialistischephilosophie verrijkt met verschillende fundamenteele ideeën,die slechts het streng logische en systematiseerende hoofdvan een MRx behoefden om in een aaneengeslotenstelsel te worden samengesmeed, anderzijds heeft hijdoor eene radicale revolutie van het credietwezen depractijk van het socialisme willen inleiden.

4 ALGEMEENE INLEI.DING.

Haar beslag heeft die toenadering eerst gekregen,tot eene wezenlijke samensmelting van het wijsgeerigsocialisme en de socialistische arbeidersbeweging is het

4 De wijsbe- eerst gekomen door en met het stelsel van KARL MARX.

geerte der ar- De wijsbegeerte van MARX is bedoeld als philosophiebeidersbewe- van en voor de moderne arbeidersbeweging. Zij wildeg ing . — kort uitgedrukt — zijn de wijsbegeerte van de

arbeidende klasse in het kapitalistisch tijdperk der maat-schappelijke ontwikkeling. MARX' sociale philosophie wilniet staan naast of boven de arbeidersbeweging ; zij wilzijn de wijsgeerig-wetenschappelijke uitdrukking van diearbeidersbeweging zelve. Wie dat niet inziet en nietvoortdurend in het oog houdt, heeft den sleutel nietgevonden die toegang geeft tot het wezen van hetmarxisme.

Dat het marxisme de wijsgeerig-wetenschappelijke uit-drukking van de moderne arbeidersbeweging zijn wil,

is onbetwistbaar. Iets anders echter is het, of het wathet geven wilde, ook te geven vermocht. Moestdeze laatste vraag toestemmend worden beantwoord,dan zou eene critiek op het marxisme tegelijk eene

5. Marxisme critiek zijn op de moderne arbeidersbeweging.en arbeiders- Vooruitloopende op hetgeen in de volgende bladzijdenbewegingniet zal worden betoogd, wil ik er reeds hier den nadruk op

teenreenzel- leggen, dat voor mij de eenzelvigheid van marxisme en

g arbeidersbeweging, welke de marxisten meenen te mogenaannemen, niet bestaat. Waar en voor zoover ik hetmarxistische stelsel aan critiek zal onderwerpen, bedoeltmijn onderzoek geen critiek op de moderne arbeiders

-beweging. Die beweging heeft — ook al zou ik nietvoor elk harer uitingen den handschoen willen opnemen —,,im Grossen und Ganzen" mijne volle sympathie. Niettegen de arbeiderbeweging heb ik principieele bezwaren;het tegendeel van dien is waar. Ook in het practischeleven heb ik gelegenheid gehad te toonen, dat ik naarmijne krachten en volgens mijne inzichten aan deverbetering van de positie der arbeidende klasse wilmedewerken. Mijne sympathie voor de arbeidersbewegingkan mij er echter niet toe brengen, den wijsgeerig-weten-schappelijken weg, welken MARX en zijne volgelingen


daarvoor hebben willen banen, als den juisten te erkennen.Toch is het voor een schrijver, die eene wetenschap-

pelijke critiek op de marxistische leer geven wil, ookvolgens mij niet onverschillig hoe zijn standpunttegenover de moderne arbeiderbeweging is. Is hij aandie beweging vijandig gezind, vreest hij daarvan maat

-schappelijken achteruitgang, dan loopt hij gevaar zich inzijn critiek op de theorie, te laten leiden door zijnantipathie tegen de beweging welke die theorie tegelijkverklaren en steunen wil. 1)

Ik acht het een voordeel, aan dat gevaar niet blootte staan. De kans, dat ik de vooral hier tegelijk zoonoodige en zoo moeilijk te bereiken objectiviteit naderbijkomen zal, wordt daardoor grooter.

Mijn oordeel over de tekortkomingen van de marxis-tische leer der maatschappelijke ontwikkeling belet mijbovendien niet te erkennen, dat MARX op sociologie enstaathuishoudkunde een nieuw en dieper indringend lichtgeworpen heeft en dat hij, ook en niet het minst, waarzijn betoog op een dwaalspoor bracht, meer dan iemandanders in de negentiende eeuw heeft bijgedragen totvernieuwd en meer principieel onderzoek van de grond

-slagen dier wetenschappen. MARx heeft zijn stempelgedrukt zoowel op de niet-socialistische als op de socia-listische litteratuur van den laatsten tijd over staatshuis

-houdkunde en sociale philosophie. Aan hem is opnieuwbewaarheid geworden, dat grootsche wetenschappelijkedwalingen, door de behoefte aan weerlegging welke zijdoen ontstaan, vaak het meest bijdragen tot den weten-schappelijken vooruitgang.

Over MARx als sociaal-politicus handelt mijn boek niet. 6. MARx als

Niet de politiek, maar de theorie van de sociaal-democratie sociaal-politi-

heeft het tot onderwerp. Alleen om niet verkeerd te cus•

worden verstaan, waar ik tot een weinig gunstig oordeelover die theorie komen zal, voeg ik aan deze inleidendewoorden toe, dat de verdienste die MARX voor de arbeiders-

') Een sprekend voorbeeld, hoe groot dit gevaar zijn kan, levert het werk vanR. GAROFAJ.o, in het fransch vertaald onder den titel „La superstition socialiste",De vijandigheid des schrijvers tegen de arbeidersbeweging heeft zijn boek, alswetenschappelijk werk, waardeloos gemaakt.

6 ALGEMEENE INLEIDING.

beweging heeft gehad, niet is af te meten aan de waardevan zijn wetenschappelijk stelsel.

Omstreeks het midden der 19e eeuw, toen zijne sociaal-philosophische en economische denkbeelden vasten vormkregen, strookte het stelsel, dat daaruit ontstond, metde herlevende materialistische geestesrichting en scheenhet in zijne conclusies te worden gedragen doorhetgeen de ontwikkeling der economische toestandenin de kapitalistische maatschappij te zien gaf. Toch zoudaaruit alleen de diepe indruk, dien het op breede groepenvan arbeiders en ook op sommige intellectueelen uit denmiddenstand maakte, niet te verklaren zijn. Zijn grootebeteekenis voor de arbeidersbeweging dankt het aan deeenvoudigheid zijner hoofdlijnen.

Het leerstuk dat de strijd voor verbetering van econo-mische toestanden tegelijk niet anders zijn kan dan eenstrijd voor de hoogere behoeften dergenen die onder dietoestanden leven, is, vooral voor hen die bij de bestaandeeconomische toestanden in verdrukking zijn, zoowel ge-makkelijk te vatten als bij uitstek verleidelijk. Het leer-stuk van den klassenstrijd wees, in verband niet heteerstgenoemde, aan de arbeiders een middel aan terbereiking van het economisch-sociale doel, waarvan detoepassing alweer eenvoudig en voor ieder begrijpelijkwas; het gaf een buitengemeen krachtige opwekking totaaneensluiting der arbeiders in hun maatschappelijkenstrijd.

Welke ook de wetenschappelijke waarde van die leer-stukken moge wezen, als wapens in dienst der arbeiders

-beweging zijn zij van groote beteekenis geweest. Thans,nu de materialistische geestesstrooming afneemt in kracht')en de maatschappelijke ontwikkeling op tal van punten

1) Eene karakteristieke uiting hiervan is hetgeen op het Paaschcongres vande Nederlandsche S. D. A P. voorviel bij de bespreking der vraag of de partijzich al dan niet vijandig tegen den godsdienst heeft te verklaren. Zie Verslag vanhet Sste congres der S. D. A. P., bl. 7, naar aanleiding van eene bestrijding deranti-godsdienstigheid in de S. D. A. P. door SCHAPER in Ilet Volk van z8 en28 Maart 1902. Zie voorts Dr. C. LosINsxv, Das religiöse Problem im Socialismus,Soc. Monatsh. 1902, blz. 123 en volg.; PAUL GölIRE, t. z. p. blz. 267 en volg.;Christianity and paganism, Intern. Soc. Review II, bi. i en volg. door J. Si ITTWILSON en t. z. p. bl. 104 en volg., door P. BURROWS.


met de aprioristische conclusies van de marxistische leerin botsing komt, beginnen die leerstukken ook als propa-gandamiddelen hun dienst te weigeren. Toch is hetalleszins verklaarbaar, dat de propagandisten van desociaal-democratie met hand en tand daaraan vasthouden.Al worden die leerstukken ook als propagandamiddelenmet den dag minder bruikbaar, zij verdienen als zoodanighooge waardeering voor hetgeen zij in het verledenvermochten. Dat de radicaalste sociaal -democraten doorhunne vereering voor hetgeen die strijdmiddelen in hetverleden tot stand brachten, worden verhinderd in te ziendat zij voor de toekomst minder bruikbaar worden, bewijstalleen dat ook bij hen de menschelijke natuur zich nietverloochent. Les extrêmes se touchent. De radicaalstesociaal-democraten zijn tegelijk de conservatiefste.

Doch wat ook het marxisme voor de arbeidersbewegingmoge kunnen doen of niet kunnen doen, hetgeenhet in het verleden deed, is voldoende om MARX alswegbereider en strijder voor de verbetering van dearbeidende klasse in dankbare herinnering te doen blijven,ook bij die arbeiders en arbeidersvrienden, die noch degrondslagen van zijn stelsel noch de consequenties diehij of zijne volgelingen daaruit trokken, kunnen aan-vaarden.

Het ligt niet in mijne bedoeling hier een uitgewerkt 7. Aard van

overzicht te geven van het plan van dit werk. Eendit werk.

korte mededeeling daarover kan volstaan, meer nogom aan te geven wat het nièt dan wat het wèl wilgeven. Het marxistische stelsel is in zijn grondslageneen wijsgeerig stelsel, welks ontstaan te verklaren is enverklaard worden moet uit de ontwikkeling der duitschewijsbegeerte sedert KANT, en dat, vóór het zijn beslag kreeg,onder den invloed kwam zoowel van het fransche positi-visme en de fransche idealistische voorstellingen omtrentde wijze waarop de maatschappij aan de tegenstellingenvan het tijdperk der „civilisatie" ontkomen zou, als vanhet engelsche socialisme. ENGELS drukt dit uit, waar hijde voorrede voor de tweede uitgaaf van Die Entwicklungdes Sozialismus von der Uto>jie zur Wissenschaft besluit

$ ALGEMEENE INLEIDING.

met de woorden: „Wij duitsche socialisten zijn er trotschop, dat wij afstammen niet alleen van SAINT-SIMON,]COURIER en OWEN, maar ook van KANT, FICHTE en HEGEL.

Bij de behandeling nu van de grondslagen van hetmarxisme zal wel worden nagegaan wat daarvan doorMARx aan zijn voorgangers kon worden ontleend, dochzal niet worden gestreefd naar eene volledige behandelingvan de wordingsgeschiedenis van het stelsel. Eene eenigs-zins volledige inwendige geschiedenis van het marxismeis nog niet geschreven, hoewel in verschillende geschriftenvan volgelingen van MARx en ENGELS en ook van andereneene groote verzameling van bouwstoffen werd bijeen-gebracht en gedeeltelijk ook verwerkt. Hoeveel waardezulk een historisch werk ook zou hebben, toch beoogtdit boek niet in de aangewezene leemte te voorzien.Voor de sociaal-economische literatuur van ons land ishet vooralsnog minder noodig het ontstaan van hetMarxisme in bijzonderheden na te gaan en te verklaren,dan uiteen te zetten wat het is en welke wetenschappelijkewaarde het heeft. Deze laatste vragen nu kunnen stelligniet beantwoord worden, zonder ook met de wordingvan het stelsel rekening te houden. Doch voor zooverdat hier geschieden zal, is het geen doel op zich zelfmaar een middel om in het wezen van de marxistischeleer door te dringen. Mijne bedoeling is derhalve opde geschiedenis van het stelsel in te gaan voor zooveeldat voor het zoo even gestelde doel noodig is, maarook niet verder. Eene volledige inwendige geschiedenisvan het ontstaan der grondslagen van het marxistischestelsel ligt trouwens meer op den weg des beoefenaarsvan de geschiedenis der wijsbegeerte dan op dien vanden staathuishoudkundige.

Zoo beperkt als ik mijn taak, wat de wording vanMARX' stelsel betreft, opvatte, kon ik toch niet geheelblijven buiten het aan mijn eigenlijk studievak vreemdterrein van de geschiedenis der wijsbegeerte. Ware dit boekalleen voor een wetenschappelijk gevormd publiek bestemd,dan zou ik voor de stelsels der duitsche wijsgeeren,die op het ontstaan van het marxistische stelsel hebbeningewerkt, verwezen hebben naar de vakliteratuur daar-

ALGEMEENE INLEIDING. 9

omtrent. Nu het evenwel ook bestemd is voor hetgrootere publiek, dat in de theorie der sociaal-democratiebelang stelt, heb ik er de voorkeur aan gegeven, ookvan de stelsels der duitsche philosophen die meer in hetbijzonder voor de kennis van het wezen van het marxismevan belang zijn, korte overzichten op te nemen.

Wat de gevolgtrekkingen betreft, door MARX en zijnevolgelingen uit de grondslagen van zijn stelsel afgeleid,bepaal ik mij tot de hoofdzaak: de gevolgtrekkingen opsociaal-economisch gebied. Wat uit het marxistische uit

-gangspunt is afgeleid ten aanzien van moraal, godsdienst,kunst, ligt buiten het bestek van deze studie.

Ter wille van eene regelmatige en systematische be- 8. Indeeling

handeling der stof heb ik mijn verhandeling in tweeder stof.

afdeelingen gesplitst. In de eerste, welke de grondslagenvan het marxistische stelsel behandelt, wordt zoowel hetwijsgeerig als het economisch element daarvan uiteengezeten onderzocht. In de tweede afdeeling behandel ik debewegingswetten, welke MARX voor het kapitalistischetijdperk uit de grondslagen van zijn stelsel afleidde, entoets ik die wetten aan de feiten, die in de tweede helftder 19e eeuw aan het licht zijn gekomen. In verbandmet het verschil van inhoud van beide afdeelingen, isook mijne critiek van verschillend karakter. In de eersteafdeeling is zij hoofdzakelijk theoretische, in de tweedehoofdzakelijk empirische critiek.

Deze studie is bijna geheel gewijd aan het wijsgeerig-economisch stelsel, dat door MARX, in combinatie metENGELS, opgebouwd werd. Volledigheidshalve voeg ikdaaraan eene korte bespreking toe over de ontwikkelingvan dat stelsel na MARX' dood, ook hierbij de splitsingin twee afdeelingen volgend.

De lijst van gebruikte literatuur, die aan dit boek istoegevoegd, maakt op volledigheid geen aanspraak. Bijden overstelpenden vloed van MARX-literatuur is volledig

-heid nauwelijks bereikbaar en ook niet noodig. Wie degeheele MARx-literatuur doorworstelen wil, loopt gevaaronder de massa te verstikken. Ik vlei mij van de meestbelangrijke literatuur weinig te hebben overgeslagen.

EERSTE AFDEELING.

DE GRONDSLAGEN VAN HET

STELSEL.

INLEIDING.

1. Natuur-wetenschap-pelijk en so-ciaal materi-alisme.

Het marxistische stelsel is een wijsgeerig stelsel, datde materialistische opvatting van de menschelijke samen-leving tot grondslag heeft. Bij de verklaring daarvan ishet onmisbaar allereerst een bron van misverstand uitden weg te ruimen.Sprekende van materialisme denkt men onwillekeurig

aan het natuurwetenschappelijke materialisme, dat in denmenschelijken geest en zijne uitingen niets ziet dan be-wegingen van de materie, waaruit de hersenen zijn opge-bouwd. Volgens het natuurwetenschappelijk materialismezijn de gedachten eene afscheiding van de hersenen, gelijkbijv. het speeksel eene afscheiding is van de speeksel-klieren.

Tusschen dat natuurwetenschappelijk materialisme enhet sociale materialisme van MARX nu bestaat wel verband,maar men mag ze niet met elkander verwarren. Uitgangs

-punt van het marxistische materialisme is, — gelijk wijlater uitvoeriger zien zullen — dat de menschelijke natuurbevrediging van stoffelijke behoeften eischt en dat dewijze, waarop de menschen samenleven, de organisatiehunner maatschappijen, bepaald wordt door de wijzewaarop en de mate waarin zij die stoffelijke behoeftenin hun maatschappij bevredigen kunnen.

Het is begrijpelijk, dat dit sociale materialisme methet natuurwetenschappelijk materialisme vaak zal samen-gaan en het is buiten twijfel, dat dit bij MARX het gevalwas,') maar dat neemt niet weg, dat deze beide met dennaam materialistisch bestempelde opvattingen niet vanelkander onafscheidelijk zijn. Het eene is materialistischin de verklaring van het feit, dat de menschen met geest

') Zie beneden hoofdstuk II § i

2. Geenonafschei-delijk ver-band daartusschen.

I4 INLEIDING.

begaafde wezens zijn, het andere in de verklaring vande wijze, waarop die met geest begaafde wezens hunnesamenleving inrichten. Men kan het natuurwetenschap-pelijke materialisme aanvaarden en tegelijk het sociaal -philosophische materialisme verwerpen en ook het omge-keerde kan het geval zijn. Men kan van oordeel wezen,dat de gedachten niet anders zijn dan afscheidingen vanzich bewegende hersencellen en niettemin de overtuigingzijn toegedaan, dat de materialistisch gevormde gedachtender in samenleving verkeerende menschen hen in staatstellen die samenleving te organiseeren ook naar andereovertuigingen dan die, welke bepaald worden door dewijze waarop en de mate waarin bevrediging van stoffelijkebehoeften in die samenleving mogelijk is. Men kan,omgekeerd, van oordeel wezen, dat het natuurweten-schappelijke materialisme het raadsel van den oorsprongvan het menschelijk bewustzijn niet oplost en toch demeening zijn toegedaan, dat de met bewustzijn begaafdemenschen bij de inrichting hunner maatschappijen, inlaatste ontleding, geheel geleid worden door de wijzewaarop en de mate waarin zij hunne stoffelijke behoeftenin die maatschappijen bevredigen kunnen.

Het gevaar voor misverstand waarmede wij hier tedoen hebben, ligt niet in het wezen der zaak, maar inden weinig gelukkigen naam die door ENGELS — nietdoor MARX zelf — aan de opvatting van MAIZx over deeindoorzaken van de maatschappelijke ontwikkelinggegeven werd. Intusschen is het ter wegruiming van datgevaar voorloopig voldoende op de zeer verschillendebeteekenis van het natuurwetenschappelijk en het sociaal -philosophische materialisme de aandacht te vestigen.Later kom ik op het natuurwetenschappelijk materialistischuitgangspunt van MARX' maatschappelijk materialismeuitvoeriger terug. )

1) 'Lie Hoofdstuk II § I en § IV A.

HOOFDSTUK I.

DE WEGBEREIDERS VAN MARX' HISTORISCH

MATERIALISME.

§ i. DE DUITSCHE WIJSBEGEERTE SEDERT KANT. 1)

A. KANT'S CRITISCHE WIJSBEGEERTE.

In het sociaal -philosophische materialisme van MARX

hebben wij te doen met eene vooral door FEUERBACH

voorbereide reactie tegen de tot de uiterste consequentiesdoorgedreven idealistische wijsbegeerte van KANT.

Het is daarom voor ons onderwerp van belang dehoofdtrekken van KANT'S critische wijsbegeerte kortelijkin herinnering te brengen, 2) niet alleen ter verklaringvan de wording der wijsgeerige opvatting van MARX,

maar niet minder tot goed verstand van de leuze: „terugnaar KANT", welke in den laatsten tijd door verschillendemeer of minder kettersche volgelingen van MARX wordtaangeheven. 3)

De hoofdzaak van KANT'S critische wijsbegeerte is wel 1. De grenszijne onderscheiding tusschen hetgeen bij onze voorstelling van ons ken-

van de buiten ons staande wereld uit onzen geest zelf vermogen.

komt en wat daarin wordt teweeg gebracht door de vanbuiten komende indrukken. Volgens die wijsbegeertewordt ons kenvermnogen begrensd door ons waarnemings-vermogen. Van de buiten ons staande wereld kunnen

1) VgL L. WOLTMANN, Der historische Materialismus, ier Theil.2) Ik volg hierbij in hoofdzaak FRIEDERICri PAULSEN, Immanuel Kant, sein

Leben und seine Lehre. Zie ook B. J. I1. OvINE, Kant's transscendenlale methode,Tweemaandeljkseh Tijdschrifi IIIr jg.; KARL VORLANDER. Kant und der Socialismus,en A. PANNEKOEK, De filosofie van Kant en het Marxisme, Nieuwe Tijd VI.

3) Zie beneden hoofdstuk V.

16 DE WEGBEREIDERS VAN MARX' IIISTORISCH MATERIALISME.

wij niet meer weten dan binnen het veld onzer waar-nemingsmogelijkheid ligt. Het wezen der dingen nu ligt

buiten dat gebied. Waarnemen kunnen wij alleen deindrukken die door de wereld buiten ons in onzen geestworden teweeggebracht, het wezen dier wereld, de oorzaakder indrukken waarnemen kunnen wij niet.

2. De geest Deze opvatting leidt er echter niet toe, dat de mensche-niet bloot re- lijke geest bij de voorstelling die hij zich van de wereldceptief.

maakt, bloot receptief en passief wezen zou. Het tegen-deel van dien is waar. IDe indrukken die door de wezenlijke

wereld op onzen geest worden teweeggebracht, zijn on-zamenhangend en zouden, zonder meer, een chaos vormen.Dat wij in staat zijn samenhang in die indrukken, ordein dien chaos te brengen, is niet en kan niet zijn eengevolg van het wezen der werkelijkheid buiten ons; hetis een gevolg van de eigenschappen van onzen geest,

3. De wetten ons denken zelf. Onze geest gaat bij het denken te werkken. het den- volgens onveranderlijke wetten, die hij niet aan de buiten

ons staande natuur, niet aan waarneming ontleent, maardie het uitvloeisel zijn van innerlijke eigenschappen vanhet waarnemend instrument. De regelmatigheden welkeuit die denkwetten voortspruiten, volgen niet op dewaarnemingen, maar gaan daaraan vooraf en wordena priori in onze voorstellingen van de buiten ons staandewereld ingelegd. Het karakter onzer voorstellingen wordt,behalve door den van buiten komenden indruk, bepaalddoor de aprioristische eigenschappen van onzen geest alswaarnemend en voorstellend instrument. Vandaar datvoor den in de critische wijsbegeerte niet doorgedrongene,regelmaat in de natuur buiten ons schijnt, wat werkelijkregelmaat is die door onzen geest daarin onvermijdelijkwordt gelegd. De menschelijke geest leert de natuur-wetten niet uit de ervaring kennen, maar schrijft ze aande natuur voor. T) De regelmaat die de oncritische voor

-stelling aan de dingen toeschrijft, is niet in de dingenzelf, maar in ons denken, dat naar vaste, innerlijk nood

-zakelijke wetten te werk gaat.

1) PAULSEN t. a. p. bl. 171.

DE WEGBEREIDERS VAN MARX' HISTORISCH MATERIALISME. 17

De orde en regelmaat die onze geest in de wereld 4. Geldig-

buiten ons legt, gaan echter, volgens KANT, niet verder dier weten.dan onze geest in die wereld doordringen kan. Daarnu de voor den menschelijken geest kenbare wereldalleen de wereld der verschijnselen is, leidt KANT uit

zijne hier kort weergegeven opvatting onder meer denegatieve gevolgtrekking af, dat de denkwetten die vooronzen geest den vorm aannemen van natuurwetten,niet gelden voor de onkenbare wezenlijke wereld. Hetgebeuren in ruimte en tijd en volgens de wet der cau-saliteit is wel een noodzakelijkheid voor de wereld onzervoorstellingen, doch niet voor de wezenlijke, de noumenalewereld.

Behalve deze negatieve gevolgtrekking leidt KANT eene 5. De trans-

voor ons onderwerp niet minder gewichtige positievep g g l^sce heid.levtijheid.

conclusie uit zijn wijsgeerig onderzoek af voor de verhoudingvan de noumenale tot de phenomenale wereld. Geldtvoor de noumenale wereld de wet van oorzaak en gevolg,die in de phenomenale wereld heerscht, niet, dan wildat — positief uitgedrukt — zeggen dat daar de wetder vrijheid heerscht. Deze transscendentale vrijheid be-teekent voor KANT echter meer dan het bloote niet-gebonden-zijn aan de wet der causaliteit; zij sluit in zichhet vermogen een toestand van zelf aan te vangen; zijbeteekent een spontaneïteit, die van zelf kan beginnente handelen, zonder dat er een oorzaak aan voorafgaat.')Dit vermogen komt in zijn volheid alleen toe aan denoumenale wereld, die de schepper is van de wereld derverschijnselen, aan den absoluten wereldgeest, aan God.

De menschen echter hebben dit vermogen mede, dochin beperkte mate. De menschelijke geest, het instrumentonzer waarnemingen en voorstellingen, behoort zelf niettot de waargenomen wereld maar tot de wezenlijke, denoumenale wereld die achter de eerstgenoemde ligt enwaarin deze haar oorsprong heeft. Vandaar dat ook demenschelijke geest onderworpen is niet aan de wet dercausaliteit maar aan die der vrijheid;m. a. w. dat demenschen mede het vermogen hebben door vrije — d. w. z.

') PAULSEN, t. a. p. bl. 253.2

18 DE WEGBEREIDERS VAN MARX' HISTORISCH MATERIALISME.

door niets dan door de rede zelve veroorzaakte — wils-vorming, hun handelen te bepalen. Dit vermogen, hetspontaan kunnen beginnen van eene nieuwe causaliteits-reeks, geeft aan de menschelijke rede een goddelijkkarakter; het staat daarom ook hooger dan het blootekenvermogen. In het vermogen tot vrije wilsbepaling,in de „praktische Vernunft", niet in het kenvermogen, de

6. Suprematie „reine Vernunft" ligt de bron van het handelen derder„prakti- menschen als redelijke wezens. Bij de menschen die zichnu ft „ver- als redelijke wezens gedragen neemt de wil de rede in

zich op en maakt deze tot wet van het handelen.De menschen zijn echter niet alleen redelijke wezens.

Doordien hun geest gebonden is aan hun stoffelijk lichaam,zijn zij tegelijk ook zinnelijke wezens, die de behoeftenvan hun stoffelijk lichaam gevoelen en bevrediging daar-voor zoeken. Voor zoover hun wil en dus ook hunhandelen door zinnelijke neigingen wordt bepaald, zijnzij niet vrij maar gebonden. De menschelijke vooruitgangnu bestaat bij KANT alleen hierin, dat de menschen dievan nature voor rede vatbare wezens zijn, allengs meerredelijke wezens worden, d. w. z. zich bij de bepalingvan hun wil en dus ook bij hun handelen, allengs minderlaten leiden door hunne zinnelijke neigingen en harts-tochten, allengs meer door de rede. De hoogste menschelijkevolmaaktheid bestaat dan, volgens hem, in de volmaakteheerschappij van de rede in den wil, de volkomen vrijheidvan zinnelijke hartstochten.

Deze menschelijke volmaaktheid is voor den enkelen7. Het eind- mensch onbereikbaar, zij is het doel waarheen de

doel der menschheid in haar ononderbroken continuïteit heenstuurt.maatse ont-

De vorderingen die de menschheid op den weg daarheengelijke ont-wikkeling. maakt, worden ons kenbaar gemaakt in de geschiedenis.

Het laatste in onmetelijke verwijdering liggende doel,waarop de geschiedenis uitloopen zal, is eene alleen naarzedelijke wetten levende, in vreedzamen wedijver vanalle krachten der rede werkzaam zijnde gemeenschapder volken. Het einddoel van alle maatschappelijkeontwikkeling is, volgens KANT, de eeuwige vrede. ')

1) PAULSEN, t. a. p. bl. 288.


Om aan dat onmetelijk ver verwijderde einddoel 8. Formeel

stap voor stap naderbij e omen, hebben de in samen-h h t komen, d KANT'Svan

KAtvT s zede-leving verkeerende menschen de eischen van de zedewet, wet.

gelijk de rede haar leert, na te komen. De rede nu ver-langt zedelijk willen en handelen, niet om daarmedeeenig goed te bereiken; zij verlangt het onvoorwaardelijk,absoluut. Zij wil, dat hetgeen de rede als plicht leert,nagekomen worde, omdat het plicht is, zonder meer. Diezedewet kan niet van buiten tot ons komen; zij wordtons opgelegd door onze eigene rede en verlangt nakomingalleen en uitsluitend omdat onze eigene rede haar voor-schrijft. Het „Gij zult" kan niemand tot mij spreken danik zelf. I)

Naar deze opvatting kan een algemeene inhoud vande zedewet niet aangegeven worden. De inhoud derzedewet — die tot noodzakelijke voorwaarde heeft devrijheid van den wil in de aangegeven beteekenis —moet voor ieder individu door zijn eigen rede bepaaldworden. Algemeen is de zedewet in zoover, dal zij behoortte worden nagekomen; wal behoort nagekomen te worden,haar inhoud, is subjectief. Zij wil, dat ieder zóóhandelen zal, dat zijn handelen — volgens de uitsprakenzijner eigene rede — als een algemeene natuurwetvoor het handelen van redelijke wezens gelden kan.

Het ligt natuurlijk buiten mijn bestek op deze beknopte9. Corr ctieuiteenzetting van de hoofdtrekken van KANT'S philosophie kantianen.

een critiek daarvan te doen volgen. Toch moet ik wegensden toenemenden invloed, welken het neo-kantianismeop de ontwikkeling van de sociaal-democratische leerbegint te krijgen, met een enkel woord melding makenvan de wijze waarop dit vooral KANT'S wijsbegeerte dermoraal amendeert.

Voor het neo-kantianisme is het meest beteekenendepunt van KANT'S philosophie de leer van de zedelijkevrijheid in den zin van mogelijkheid om door spontanestelling van een doel richting te geven aan het willen

1) PAULSEN, t. a. p. bl. 304.


en handelen. Door dit teleologisch element van KANT'S

philosophie wordt bevrediging geschonken aan onsbewustzijn van de mogelijkheid van keuze bij hetbepalen van onzen wil. Met het invlechten van dat tele-ologisch element in hunne philosophie bedoelen de neo-kantianen niet — en bedoelde ook KANT niet — te ont-kennen, dat bij de bepaling der keuze van den wil, deinnerlijke en uiterlijke omstandigheden waaronder diekeuze plaats heeft, volgens de wet der causaliteit haarinvloed doen gelden, en evenmin dat, wanneer de keuzeeenmaal gedaan is en zich in eene handeling heeft geuit,deze onherroepelijk binnen het bereik der causaliteitswetis getreden. Het eenige maar hoogst gewichtige dat ermede wordt bedoeld is, dat bij volle erkenning van in-en uitwendige invloeden op de wilsbepaling volgens dewet van oorzaak en gevolg, de wilsbepaling zelve nietis een gevolg van een voorafgaande oorzaak, maar eenstellen van en streven naar een vooruitliggend doel; datm. a. w. door elke wilsbepaling een nieuwe, in laatsteontleding spontane, oorzaak in de rij van oorzaken engevolgen wordt ingevoegd I).

Daartegenover wijken de neo-kantianen van KANT af,in zijne tegelijk absolute en bloot subjectieve, individu-alistische opvatting der zedewet. Zij verwijten aan KANT

dat hij zijn wijsbegeerte der moraal niet in genoeg-zaam verband heeft gebracht met zijne philosophieder geschiedenis, volgens welke de maatschappelijkeontwikkeling voert naar een ideaal, niet voor de enkeleindividuen maar voor de menschelijke samenleving.Brengt men dit bij KANT ontbrekende verband in zijnewijsbegeerte der moraal, dan komt voor zijn bloot

1) „Het is duidelijk, dat het bewustzijnsvermogen, het denkvermogen, het bewustedoeleind, de doelwerking, niet mede in de gewone, stoffelijke keten van oorzaaken gevolg kan vallen; maar dat omgekeerd door een bepaald doel, door den be-wusten wil, telkens nieuwe toestanden, nieuwe bewegingsverschijnselen der stof inhet leven worden geroepen en het bewuste subject zich als onstoffelijke bewegings-bron aan ons voordoet." Doelwerking, door Neerlandicus, Tweemaandel. Tijdschr.IIe Jg. bl. 503. Vgl. ook Dr. J. D. BIERENS DE HAAN, De zin der Menschelijkeaküe, Twm. Tijdschr. VIIIe Jg. b]. 472 en volg.

DE WEGBEREIDERS VAN MARX' HISTORISCH MATERIALISME. 2I

subjectieven de objectieve categorische imperatief in deplaats, d. w. z. de zedewet verlangt dan niet, dat menwille en handele als redelijk Indivi'a'u maar als redelijklid der menschelke samenleving, m. a. w. zijn wil bepaledoor het einddoel der menschelijke samenleving, degemeenschap der vrij, d. w. z. objectief zedelijk, willendemenschen. 1)

Het sociale ideaal, dat op deze wijze door de neo-kantianen geconstrueerd wordt: de gemeenschap vanvrij willende en vrij handelende menschen, is van blootformeelen aard. Daarmede wordt allerminst een concreteinhoud gegeven aan het door de omstandighedenbepaalde, „bedingte" ideaal dat door een gegevenmaatschappij in een gegeven tijdperk nagestreefd wordt.In deze neo-kantiaansche opvatting wordt ook niet over hethoofd gezien, dat elk concreet maatschappelijk ideaalsteeds in onafscheidelijk verband staat met de heer

-schende maatschappelijke toestanden. 2) Haar absoluutideaal heeft geen realiteit; het wil alleen maatstaf zijnter beoordeeling der reëele, in de werkelijkheid zichvormende en van den graad en den aard der feitelijkemaatschappelijke ontwikkeling afhankelijke en daarmedevarieerende idealen, ter beoordeeling m. a. w. of deverwezenlijking dier concrete idealen al dan niet maat-schappelijke vooruitgang wezen zou. Zij ontkent niet deevolutie ook in de moraal en het verband daarvan metde evolutie in economie, recht, godsdienst, wetenschap,kunst, maar zij wil een hoogste absolute maat gevenvoor de zedelijke waarde dier evolutie.

Over KANT gaat het neo-kantianisme heen, doordathet als doel en dus als hoogste zedewet niet stelt hetindividueele maar het sociale ideaal.

1) Zie RUDOLF STAMMLER, Wirthschaft und Recht nach der MaterialistischenGeschichtsauffassung, vooral § § 65 en 99; PAUL NATORP, Soialpädagogik, Bk. II.

STAUDINGER, Ethik und Politik, PAULSEN t. a. p. bI. 3i8/2o; LEFKOVITS, DieStaatslehre auf Kantischer G?undlage, I Kap.; A. J. R., De intellectueelen en deArbeidersbeweging, De Kroniek, co en 17 November igoo.

=) Dit wordt over het hoofd gezien door PANNEKOEK, Nieuwe Tijd VI, bl. 681.


B. FICHTE'S IDEALISTISCHE WIJSBEGEERTE.

Het is voor ons doel voldoende in het kort aan teduiden, in welke richting KANT'S philosophie door FICHTEen SCHELLING I) ontwikkeld werd.

1. Denken FICHTE stelt aan de philosophie tot taak eene verklaringen zijn. te geven van het weten; de wijsbegeerte is bij hem „Wissen

-schaftslehre". Daartoe is in de eerste plaats noodzakelijkhet denken van het zijn, en het zijn van het denkente abstraheeren, m. a. w. den geest te abstraheeren vanhet ding, het ding van den geest. Doet men het eerste,dan houdt men den geest over en zijne regelmatige,aan de eigen wetten van den geest gebonden, hande-lingen; bij de tegenovergestelde abstractie rest alsgrondslag van waarneming en voorstelling het „Ding ansich" — een iets dat bestaat, onafhankelijk van den geestdie het denkt.

De verklaring der wereldorde, uitgaande van het „Dingan sich" — door FICHTE dogmatisme genoemd — isvoor hem onvoldoende; zij dringt niet tot den diepstengrond door, want het „Ding an sich" is ook een voor-stelling, een product van den geest en kan dus niet hetwezen van den geest verklaren. De verklaring der wereld-orde uit den geest en zijne eigen wetten — door hemals idealisme aangeduid — stelt de zelfstandigheid vanden geest en daarmede de geestelijke vrijheid als beginselvan het zijn. De keuze tusschen deze beide verklaringenwordt niet bepaald door verstandelijk inzicht, door de„reine Vernunft"; zij is een uiting van den wil, van de„praktische Vernunft". Reeds hieruit volgt, dat FICHTE— terwijl hij het onafhankelijk van ons denken bestaande„Ding an sich" ter verklaring der wereldorde verwerpt —met KANT medegaat in het stellen van de „praktische"boven de „reine" Vernunft, m. a. w. van het ideaal, datde geest zich als eigen vrije daad stelt, en de nastrevingdaarvan, boven het verstand.

1) Mijne korte uiteenzetting van FICHTE'S en SCHELLING'S philosophie is inhoofdzaak ontleend aan ERDMANN's Geschichte der Philosophie, 4 Aufl. Voortsmaakte ik daarbij gebruik van L. WOLTMANN, Der historische Materialismus;MARIANNE WEBER, Fichte's Sozialismus und sein Verhdltniss zur Marx'schenDoktrin; DR. LázáR RóTfi, Schelling und Spencer.


FICHTE'S wijsbegeerte is de philosophie van de geestelijke 2. De vrijheid

vrijheid. Bij de menschen is die geestelijke vrijheid — geestenhet bepaald worden van de uitingen van den geest uit -sluitend door zijn eigen wetten beperkt tengevolge vanhet gebonden zijn van den geest aan het stoffelijk lichaam,doch het bewustzijn van de geestelijke vrijheid moet onser toe drijven, ons door ons stoffelijk lichaam empirischbepaald zijn te overwinnen en tot de geestelijke vrijheidop te klimmen. Daarin ligt, volgens FICHTE, tegelijk deoorsprong en het einddoel van den aardschep verschij-ningsvorm des geestes in de menschen. De geest bepaaltbij FICIITE niet alleen de vormen, maar ook den inhoudvan het denken. Het zijn zelf is bij hein eene vrije scheppingvan den geest, niet echter van den empirisch gebondengeest, gelijk hij leeft in de individueele personen,maar van den absoluten geest, van de „reine Ichheit"-gelijk de absolute geest in FICHTE'S terminologie heet.De reine Ichheit (God) is oorsprong zoowel van het zijnals van het denken. De schepping van de eindige,empirische wereld als vrije daad van den absoluten geestis, volgens FICHTE'S voorstelling, eene vrijwillige begrenzingvan den absoluten geest door iets van zich los te makenen dit te stellen tegenover zich zelf. Dat aldus door dengeest van zich zelven losgemaakte en tegenover zichzelfgestelde is het zijn. Door die vrije daad daalt de geestuit de absolute oneindigheid af tot de empirische eindigheid,met het doel door geleidelijke overwinning dier eindigheid,door geleidelijke ontwikkeling van zijn eigen wezen, doorsteeds verder gaande „Durchgeistigung" van het zijn,weder tot zich zelf, tot zijn eigen vrijheid en oneindigheidterug te keeren. Het zijn is, naar deze opvatting, de eindigeverschijningsvorm van den absoluten, oneindigen geest.

De oorspronkelijke, vrije denkhandeling van de absolute 3. Het drie-

IchheitGod , waardoor het zijn wordt geschapen en( ) g pledrak

ig ka-ter der

welke het beeld is van alle denkhandelingen der empi- schep-rische Ikheden (der menschen) is drieledig. Het eerste Pingshan-

element der drieledige denkhandeling is dat het „Ik"deling.

zich zelf voorstelt, zich zelf denkt: „Das Ich setzt sichselbst". Het „Ik" kan zich echter niet denken, zonderzich te denken in tegenstelling met iets dat ,.niet-ik" is:


„Indem das Ich sich selbst setzt, setzt es auch das Nicht-Ich."Dat wil niet alleen zeggen dat de wereld der voorstellingproduct is van den denkenden geest, maar ook dat diewereld niet is zonder den geest die haar denkt. Zonder „Ik"geen „niet-ik"; het „niet-ik" is daardoor een deel van het„Ik". ,.Das Ich setzt im Ich dem teilbaren Ich ein teilbaresNicht-Ich entgegen." M. a. w. in het stellen van het„niet-ik" tegenover het „ik" ligt eene wederzijdschebegrenzing van beide. Maar niettegenstaande die begren-zing zijn „niet-ik" zoowel als „ik" in de Ikheid begrepen.

De geest denkt zich het „niet-ik" in het „Ik", de geestis zich bewust dat het „niet-ik" alleen bestaat door het„Ik", — dat de wereld als voorstelling verdwijnt waargeen voorstellend subject is. Deze drieledige denkhande-ling begint bij het zich stellen van de „ikheid" (these),waarmede tegelijk de voorstelling van de „niet-ikheid"(anti-these) gegeven is, en deze tweeledige voorstelling isniet mogelijk zonder in beide leden te erkennen het gemeen-schappelijke karakter der begrensdheid, waardoor de tegen-stelling wordt opgelost, te erkennen m. a. w. dat die ledendeelen zijn van een beiden omvattend geheel (synthese).

De drieledige denkhandeling van den absoluten geest,die de oorsprong van de wereld der verschijnselen is,is tegelijk de grondvorm van alle denkhandelingen. Alledenken is het stellen van iets dat zijn eigen tegenstellingbepaalt en het oplossen van stelling en tegenstelling inde beide omvattende en door het wezen van stelling entegenstelling bepaalde samenstelling.

Op deze wijze werd door FICHTE de grondslag gelegdvan de dialectische methode die bij HEGEL en, in navol-ging van dezen, bij MARX en de marxisten zulk eengewichtige plaats bekleedt.

4. FICHTE'S De hier kort aangegeven grondslagen zijner „Wissen -rechtsphilo- schaftslehre" beheerschen de geheele wijsbegeerte vansophie. FICHTE, ook zijn rechtsphilosophie, die evenals de rechts

-philosophie van KANT, geheel onder den invloed staat vande in het einde der 18de eeuw heerschende individualis-tisch-natuurrechtelijke opvatting. Zijne rechtsphilosophieloopt echter niettegenstaande het individualistische uitgangs

-punt op de ontwikkeling van een ideaalstaat uit, die


sterk socialistische trekken vertoont en van de gewonevoorstelling van den rechtsstaat volgens de natuurrechte-lijke school hemelsbreed verschilt.

Waar het „Ich" alleen tegenover het „Nicht-Ich" staatals product van zijn eigen voorstelling, wordt het ookalleen daardoor bepaald. Waar meer individuen metelkander tezamen leven, die ieder begrensde deelen vanhet absolute „Ich" zijn, wordt het begrensde „Ich" be-paald ook door „Nicht-ich", dat niet product is van eeneigen vrije daad van het begrensde „Ich". Aangezien inlaatste ontleding alles is terug te brengen tot de vrijedaad van het absolute „Ich", is de begrenzing van deindividueele „ikheden" door „niet-ikheden" die niet productvan eigen voorstelling zijn, alleen mogelijk doordien hetindividueele „Ich" de andere individuen met wie het inaanraking komt, erkent als eveneens deelhebbend aanhet absolute „Ich", als eveneens denkende en willendewezens, die het eigen „Ich" kunnen opwekken tot hetstellen van den eigen wil in eene bepaalde richting. Aanhet beroep dat die andere vrije wezens op mijn vrijenwil doen, erken ik dat andere deelhebbers aan het absolute„Ich" buiten mij bestaan en volgt voor mij de plichtallen — maar ook hen alleen — als vrij te erkennen,die wederzijds tegenover mij hetzelfde doen. Naar dezeopvatting schrijft het recht de negatieve verplichting voor,anderen in hun vrijheidssfeer niet te storen. De inhoudvan het recht is, volgens FICHTE, „dat ieder vrij wezenuit innerlijke vrijheid zijn uiterlijke vrijheid zoover begrenst,dat alle andere vrije wezens naast hem eveneens uiterlijkvrij zijn kunnen."

De handhaving dier uiterlijke vrijheid is de taak vanden staat, die volgens de leer van het con/raí social uitde vrije daad der individuen verklaard wordt. I) Destaat heeft daartoe aan alle zijne onderdanen drie grond-rechten te waarborgen: i het recht op vrije beschikking overeigen lichaam, 2 het recht op eigen eigendom (dit beteekentin FICHTE's rechtsleer het recht op eigen vrije handeling

1) Een kort overzicht van FICHTE's rechts- en staatsphilosophie en haar beteekenisgaf Ar[RENS in 1862 in zijne rede zur „Fichte-Feier", Fichle's politische Lehre.


en op het product dier handeling) 3 het recht op zelf-behoud. Deze drie grondrechten sluiten, volgens FICHTE,

in zich dat de staat zijn onderdanen recht op eigenbestaan en recht op (tevens plicht tot) arbeid heeft tewaarborgen. Op de wijze waarop dit in „DergeschlosseneHandelsstaat" nader wordt uitgewerkt, behoeft hier niette worden ingegaan. Op de daar ontwikkelde waardeleer,die onder gekunstelde vormen in haar wezen met deklassieke engelsche waardeleer overeenkomt, kom ik laterbij de behandeling van MARX' waardetheorie met eenenkel woord terug. 1)

C. SCHELLINGS IDENTITEITSLEER.

SCHELLING gaat in de idealiseering van het wezen derverschijnselenwereld weer een stap verder dan FICHTE.

Deze laatste ziet den oorsprong der verschijnselenwereld,der natuur, wel in den absoluten geest, maar hij steltde natuur, als product van den geest, tegenover dengeest zelf die daarvan de schepper is. SCHELLING laat dezeonderscheiding, die wel het ideëel karakter van derealiteit, maar niet het reëel karakter van de idealiteit

I. Geest en verklaren kan, vallen. Vol ens hem staat de natuur nietnatuur twee Volgens van als product tegenover den geest als schepper, maar zijn

hetzelfde geest en natuur twee kanten van een en hetzelfde zin.z i9 n. De natuur is bij SCHELLING de objectieve, de geest de

subjectieve zijde van het zijn. In de identiteit van denkenen zijn ligt de kern van SCHELLINGS wijsbegeerte. Denatuur is bij hem het geobjectiveerde, gematerialiseerdedenken, het denken, de gesubjectiveerde natuur. Oorsprongen uitgangspunt van het zijn en het denken, moet ietszijn dat slechts denkbaar is, doordien het is en slechtsis, doordien het denkbaar is. Wat niet is, is niet denkbaar;wat niet denkbaar is, is niet.

2. Identiteit De identiteit van geest en natuur leidt SCHELLINGvan het stelverder tot de identiteit van het sie/sei van de natuur ensel van na-tuur en geest. dat van den geest. Als geest en natuur twee zijden zijn

van een en hetzelfde zijn, moet het stelsel van den geest

1) Zie beneden hoofdstuk IV. § i, No. i, noot i.


ook het stelsel van de natuur wezen en omgekeerd.Evenals de natuur ontwikkelt zich de geest, evenals degeest ontwikkelt zich de natuur, en dat niet krachtenseene van buiten komende oorzaak welke die ontwikkelingtot gevolg heeft, maar door eigen inwendige kracht.De mechanische verklaring der ontwikkeling in de natuurdoor de werking van oorzaak en gevolg wordt bijSCIIELLING prijsgegeven voor de organische, welke deontwikkeling uit eigen, innerlijk wezen vooropstelt. „Deorganisatie produceert zich zelf."

Dit geldt bij hem voor de ontwikkeling van de natuurevenals voor de ontwikkeling van den geest. Beide zijdenvan het zijn ontwikkelen zich naar innerlijke doelmatigheid.Deze opvatting sluit reeds in zich dat SCHELLING in den geestden op innerlijke doelmatigheid gerichten wil, KANT'S prakti-schen Vernunft, als het drijvend, het leidend element erkent.

Waar SCHELLING spreekt van de ontwikkeling in geesten natuur, vergeet hij niet, dat het begrip van denabsoluten geest het begrip van ontwikkeling buitensluit.Het absolute kan niet in ontwikkeling zijn. Deze schijnbaretegenstrijdigheid vindt hare oplossing hierin, dat SCHELLING,in navolging van FICHTE, eene onderscheiding maakttusschen den absoluten geest die, gematerialiseerd, het-zelfde is als de natuur, in de absoluutheid van haar zijneenerzijds en den onzuiveren, gebonden, menschelijkengeest en de natuur, gelijk deze zich aan den menschelijkengeest vertoont, aan den anderen kant. Niet de absolutegeest en natuur, maar de menschelijke geest, die aan denabsoluten geest onzuiver en onvolkomen deel heeft enkrachtens zijn inwendige organisatie naar het bereiken vande zuiverheid en volkomenheid van den absoluten geeststreeft, alsmede de door den menschelijken geest waarte nemen empirische natuur ontwikkelen zich. De ont-wikkeling van den menschelijken geest openbaart zich inde geschiedenis en aangezien alle ontwikkeling gelijkwij zagen — bepaald wordt door innerlijke doelmatigheidvoor de in die ontwikkeling begrepen organisaties, kanhet niet anders, of wij moeten ook in de geschiedenisdie doelmatigheid, dat is hier het streven tot naderbij

-koming tot den absoluten geest, terugvinden.

3.Organischeontwikkelingvan natuur engeest.

4. Doelma-tigheid in degeschiedenis.


Op deze wijze komt SCHELLING tot de voor ons belangrijkeconclusie, dat de menschelijke geschiedenis geen aaneen

-schakeling van toevalligheden is, maar dat daarin samen-hang en orde is te vinden door het streven naar innerlijke,geestelijke doelmatigheid in de menschelijke ontwikkeling.

D. HEGEL'S BEGRIPSPHILOSOPHIE.

Zijn hoogste punt bereikte de idealistische wijsbegeertein het stelsel van HEGEL. Terwijl voor SCIIELLING geesten natuur twee zijden zijn van een en hetzelfde zin, isvoor HEGEL al het uiterlijke zijn slechts verschijningsvormvan de in de uiterlijke verschijning zich belichamende idee.

1. Deonein- „De dingen van welke wij onmiddellijke kennis hebben,

d d der zijn niet slechts voor ons, maar „an sich" bloote ver-idee. schijningen en dit is de eigene bestemming der eindige

dingen, den grond van hun zijn te hebben niet in hunzelf, maar in de algemeene goddelijke idee." 1)

Het wezen der dingen ligt in hun begrip, dat er naarstreeft zich in de verschijning te verwezenlijken en ditin de natuur steeds meer of minder onvolkomen bereikt. 2)

De idee als absoluut en oneindig omvat alle eindigebegrippen. Zij, de absolute idee, is het, die zich in deeindige begrippen uit en als oneindigheid de eindigedingen, die verschijningsvormen van de begrippen zijn,omvat. De idee is het absolute, tegelijk subjectieve enobjectieve, dat in de natuur zich vertoont als zijn „anders-zijn"; waarvan de natuur m. a. w. niet alleen voor onsmaar voor de natuur zelve, alleen de uiterlijke ver-schijning is. 3)

Die absolute idee nu is proces, beweging. De natuurvertoont dat proces, hetwelk bestaat in het tot geest

1) Kleine Logik. § 45. Zie ook § ' 31. Ik citeer uit de uitgaaf van Prof.BOLLAND.

2) t. z. p. § 5!. „In der That ist alles Endliche dies und nur dies, dass dasDasein von seinem Begriffe verschieden ist."

„Der Begriff ist das wahrhafte Erste, und die Dinge sind das was sie sinddurch die Thätigkeit des ihnen innewohnenden und in ihnen sich offenbarendenBegriffes," t. z. p. § 163. Zie ook § § 166, 172.

3) Zie t. z. p. § 213 „Alles Wirkliche, in sofern es ein Wahres ist, ist dieIdee und hat seine Wahrheit allein durch und kraft der Idee." Zie ook § 246, Zusatz.

DE WEGBEREIDERS VAN MARX HISTORISCII MATERIALISME. 29

terugkeeren, in de oplossing van de idee uit haaranders zijn. I)

Aangezien nu alle natuurverschijnselen niet anders zijn 2. De logica

dan de uiterlijke weerschijn van de alleen wezenlijke teveens onto-

begrippen, volgt hieruit voor HEGEL, gelijk voor SCHELLING,de identiteit van natuurwetten en denkwetten; doch bijHEGEL in dezen zin, dat de wetten van het uiterlijkeverschijnen niet anders kunnen zijn dan die van hetinnerlijke, het wezenlijke van de verschijning, het begrip.Volgens hem is m. a. w. de logica tevens ontologie, deleer van het denken tegelijk de leer van het (slechtsuiterlijke) zijn.

In de levenlooze natuur is de verschijning zich nog 3. Bewust-geheel onbewust van haar ei enli k wezen. De eerste trapg g ^ p

wording vande idee.

op den weg der bewustwording van de idee in deuiterlijke verschijning is het menschelijk leven. Alle voor-uitgang nu bestaat in hoogere bewustwording der idee,in verdergaanden terugkeer van de uiterlijke verschijningvan de idee in den mensch tot de idee zelve. Dat nood-zakelijke steven naar terugkeer tot de idee is tegelijkhet wezen en de bestemming van den mensch. Vandaardat er „Vernunft" in de geschiedenis is en dat deze detoenemende bewustwording der idee in de menschenvertoont 2).

1) t. z. p. § 92-96. Zie ook § 247. „Die denkende Naturbetrachtung mussbetrachten, wie die Natur an ihr selbst dieser Process ist, zum Geiste zu werden,ihr Anderssein aufzuheben."

"-) „Darüber aber habe ich gleich von Anfang an mich erklärt, und unsere Voraus-setzung (die sich aber am Ende erst als Resultat ergeben sollte) und unsern Glauben

behauptet, dass die Vernunft die Welt regiert, und so auch die Weltgeschichteregiert hat." Ph5losophie der Geschichte, 3e dr. bl. 32.

„Die Weltgeschichte ist die Darstellung des göttlichen, absoluten Processes desGeistes in seinen höchsten Gestalten, dieses Stufenganges, wodurch er seine Wahr

-heit, das Selbstbewusstseyn über zich erlangt..... Die Weltgeschichte zeigt nur,wie der Geist allmählig zum Bewusstseyn und zum Wollen der Wahrheit kommt; esdämmert in ihm, er findet Hauptpunkte, am Ende gelangt er zum vollen Bewusstseyn."t. z. p. bl. 66.

„Die Weltgeschichte stellt, wie früher bestimmt worden ist, die Entwickelung desBewusstseyns, des Geistes von seiner Freiheit, und der von solchem Bewusstseynhervorgebrachten Verwirklichung dar." t, z. p. bl. 79.

,.Dass die Weltgeschichte dieser Entwickelungsgang und das wirkliche Werdendes Geistes ist, unter dem wechselnden Schauspiele ihrer Geschichten, — diessist die wahrhafte Theodicee, die Rechtfertigung Gottes in der Geschichte." t. z. p.bl. 547•


Hoe hooger dat bewustzijn gaat, des te minder wordtde idee in haar menschelijken verschijningsvorm bepaalddoor aan zijn eigen, oneindig wezen vreemde grenzen, deste hooger m. a. w. zal zij gestegen zijn op de ladder,die voert tot volkomen innerlijke overeenstemming methaar ware wezen, d. w. z. tot innerlijke vrijheid, welkeniet anders is dan uitsluitend gebonden zijn door eigenwezen en bestemming. De weg, dien de menschheid door-loopt, is, volgens deze beschouwing, tegelijk een nood-zakelijke, d. w. z. door het ideële wezen der menschen be-paalde, alsmede de weg naar grootere innerlijke vrijheid. ')

4. Vrijheid en Op het elkaar niet uitsluitende van de begrippen vrijheid

n e á Zakelijk- en noodzakelijkheid legt HEGEL herhaaldelijk den nadruk, 2)

en zoo kan hij tot de bij oppervlakkige en onwijsgeerigebeschouwing in hare tweeledigheid schijnbaar tegenstrijdigeconclusie komen, dat de geschiedenis der menschen ender volken eensdeels noodzakelijk is in dezen zin, datelk stadium daarvan bepaald wordt door den graad vanbewustheid, dien de idee, in haar menschelijken ver-schijningsvorm, van haar eigen wezen heeft bereikt enanderdeels steeds tot grootere vrijheid voert, in den zin vansteeds grootere overeenstemming tusschen het innerlijk

1)Kleine Logik. § 24. „F'reiheitist eben dies, in seinem Anderen bei sich selbst zu sein,von sich abzuhangen, das Bestimmende seiner selbst zu sein. In allen Trieben fange ichvon einem Anderen an, von einem solchen, das für mich ein Aeusserliches ist.Hier sprechen wir dann von Abhängigkeit. Freiheit ist nur da, wo kein anderesfür mich ist, das ich nicht selbst bin. Der natürliche Mensch, welcher nur durchseine Triebe bestimmt wird, ist nicht bei sich selbst; wenn auch noch so eigen-sinnig, so ist der Inhalt seines Wollens und Meinens doch nicht sein eigener, undseine Freiheit ist nur eine formelle."

2) § i8. „Allerdings ist die Notwendigkeit als solche noch nicht die Freiheit;aber die Freiheit hat die Notwendigkeit zu ihrer Voraussetzung und enthält die-selbe als aufgehoben in sich. Der sittliche Mensch ist sich des Inhalts seinesThuns als eines Notwendigen an und für sich Gültigen bewusst und leidet dadurchso wenig Abbruch an seiner Freiheit, dass diese vielmehr erst durch dieses Be-wusstsein zur wirklichen und inhaltsvollen Freiheit wird, im Unterschiede von derWillkür, als der noch inhaltlosen und bloss möglichen Freiheit."

Het verband tusschen vrijheid en noodzakelijkheid vormt een hoofdbestanddeelook van de „Einleitung" van HEGEL's Philosophie des Rechts. Zoo schrijft hij daar§ i5, Zusatz: „Der gewöhnliche Mensch glaubt frei zu seyn, wenn ihm willkürlichzu handeln erlaubt ist, aber gerade in der Willkür liegt, dass er nicht frei ist,"en § 30: „Das Recht ist etwas Heiliges überhaupt, allein weil es das Dasein desabsoluten Begriffes, der selbstbewussten Freiheit ist."


wezen van den menschelijken geest en de uiterlijkeomstandigheden van het menschelijk leven. t)

Intusschen de bewustheid van eigen, innerlijk wezen isin de menschen, ook op den hoogsten trap van ontwik-keling, zeer onvolkomen; vandaar dat de geschiedenisslechts voor een klein deel het product is der bewustegevolgen van de menschelijke handelingen en grootendeelsbepaald wordt door onbewuste, schijnbaar toevalligewerkingen van die handelingen. 2 )

Zoowel de opvatting van den noodzakelijken samenhangvan het historisch gewordene als die van de grootendeelsonbewuste, onafhankelijk van de met de handelingenbeoogde doeleinden intredende, werkingen der hande-lingen van de menschen op hun geschiedenis, zijn op dewijsbegeerte van MARX van grooten invloed geweest.

Het diepst echter heeft HEGEL Op MARX ingewerktdoor zijne dialectiek. De dialectiek is bij HEGEL. veelmeer dan eene denkmethode. De dialectiek is bij hemde erkenning dat al wat eindig is, krachtens zijn eindig-heid, overgaan moet in iets anders. Dat geldt in de eersteplaats voor de begrippen die het wezen der dingen uit-maken en dientengevolge eveneens voor de objecten alsuiterlijke verschijningen van de begrippen. Al wat eindigis, gaat krachtens die eindigheid als zoodanig te niet;niet echter in den zin dat het verdwijnt, maar wel indezen zin dat het zich oplost in iets anders, dat niet intoevallige betrekking staat tot hetgeen daarin opgelostwordt, maar bepaald wordt door dit laatste. Elk eindigbegrip lost zich op in zijn eigen tegenstelling. Die tegen-stelling doet krachtens haar eigen eindigheid hetzelfde.Doordien nu de eerste tegenstelling het oorspronkelijkgestelde begrip in zich bevat en de tweede tegenstellingbepaald wordt door de eerste, is de tweede tegenstelling

1) Rechtsphilosophie § 342. „Die Weltgeschichte ist ferner nicht das blosse Gerichtseiner Macht, d. i. die abstrakte und vernunftlose Nothwendigkeit eines blindenSchicksals, sondern weil er an und für sich Vernunft, und ihr Für-sich-seyn imGeiste Wissen ist, ist sie die aus dem Begriffe nur seiner Freiheit nothwendigeEntwickelung der Momente der Vernunft und damit seines Selbstbewustseyns undseiner Freiheit, — die Auslegung und Verwirklichung des allgemeinen Geistes."

') Kleine Logik. § 147. Zie ook Rechtsphilosophie § 348.

5. Geschiede-nis grooten-deels dooronbewustewerkingen.

6. HEGELSdialectiek.


tegelijk de samenvatting van het eerst gestelde begripen zijne tegenstelling.

De dialectische beweging in de begrippen en alzooook in de dingen als uiterlijke verschijningen daarvan, isniet toevallig. Zij is een noodzakelijk gevolg van deeindigheid der begrippen en die beweging zelve wordtdoor het wezen der daaraan onderworpen begrippenbepaald. „De dialectiek — zoo zegt HEGEL. zelf — wordtgewoonlijk als eene uiterlijke kunst opgevat, welke doorwillekeur een verwarring in bepaalde begrippen en eenblooten schijn van tegenspraken daarin te voorschijn brengt,zoodat niet deze bepalingen, maar deze schijn niets

-beteekenend en het verstandige daarentegen veeleer hetware is. Vaak is de dialectiek ook niets meer dan eensubjectief goochelsysteem van heen en weer gaandredeneeren, waarbij de inhoud ontbreekt en het gebrekdoor de scherpzinnigheid bedekt wordt, die door zulkeen redeneeren wordt opgewekt. In haar eigenaardigwezen is de dialectiek veeleer, de eigene, ware natuurder verstandsbepalingen, der dingen en van het eindigeüberhaupt. . . . De dialectiek is het immanente uitgaanuit de verstandsbepalingen, waardoor de eenzijdigheiden begrensdheid van deze zich vertoont als dat wat zijis, namelijk als haar eigen negatie. Al het eindige heeftin zich, zich zelf op te lossen. Het dialectische maaktderhalve de bewegende ziel van het wetenschappelijkbetoogen uit en is het beginsel waardoor alleen innerlijkesamenhang en noodzakelijkheid in den inhoud derwetenschap komt, gelijk daarin de waarachtige nietuiterlijke opheffing boven het eindige ligt." 1)

HEGEL'S stelsel is dan ook het ideëel - dialectischestelsel, waarbij inhoud en methode onverbrekelijk metelkander verbonden zijn. Het dialectische past in zijnewijsbegeerte ook wel op de beweging in de verschijnselen,doch alleen omdat deze verschijnselen slechts den uiter-lijken schijn vertoonen van de wezenlijke begrippen. Dedingen lossen zich in elkander op, omdat de begrippen

1) Kleine Logik § Si.


dit doen. Neemt men dit laatste, de kern van HEGEL'Sstelsel, uit zijn dialectiek weg, dan houdt men niets overdan de uiterlijke goochelkunst, waartegen HEGEL zelfwaarschuwt.

Een der voor het marxisme meest beteekenende 7. Quantiteit

gevolgtrekkingen die HEGEL in zijn dialectisch stelsel en Qualiteit.

maakt, is de omslag van quantiteit in qualiteit. Dequaliteit is eene bepaling van het zijn. „Iets is door zijnequaliteit dat wat het is, en terwijl het zijne qualiteit ver-liest, houdt het daardoor op, dat te zijn wat het is." 1)

De quantiteit daarentegen is het zuivere zijn, waarbij dequaliteit als onverschillig ter zijde gesteld wordt. Ookhet quantum echter is eene bepaling van het zijn;de maat van het quantum is derhalve eenheid vanqualiteit en quantiteit. Hieruit volgt dat quantiteit enqualiteit niet zoo geheel verschillend zijn als het gemeeneverstand meent en hieruit wordt door HEGEL voorts afgeleid,dat vermeerdering of vermindering van de quantiteit vaneen ding, zijn kwaliteit veranderen kan. „Als eenquantitatieve verandering plaats vindt, vertoont zich dezeals geheel onverschillig, doch steekt daar nog wat andersachter, en deze schijnbaar onverschillige verandering vanhet quantitatieve is als het ware een list om het qualita-tieve te grijpen." 2) HEGEL heldert dit met verschillendevoorbeelden uit het gebied der natuur en uit dat dermoraal op. Ik deel duidelijkheidshalve een daarvan mede:„Ten aanzien van de uitgaven die wij doen, is een zekerespeelruimte, waarbinnen het op een meer of minderniet aankomt; wordt dan echter naar de eene of deandere zijde de door de individueele omstandighedenbepaalde maat overschreden, dan doet zich de qualitatieveaard van de maat gevoelen en datgene wat zooevennog als eene goede huishouding was te beschouwenwordt gierigheid of verkwisting."

Bij elke quantitatieve verandering, onverschillig op welkgebied, treedt alzoo een punt in, waarop de veranderingtegelijk eene qualitatieve wordt en den aard van hetobject wijzigt. „Men kan het proces van de maat, die

1) Kleine Logik § qo.2) t. z. p. § io8.

3


zich nu eens als bloote verandering van de quantiteiten dan weer als een omslaan van de qualiteit voordoet,veraanschouwelijken door het beeld van een lijn metknoopen." I)

Deze omslagtheorie is het hulpmiddel waardoor MARXlater tot zijne revolutionaire verklaring der maatschappelijkeveranderingen komen zal.

Ik bepaal mij hier tot de korte uiteenzetting van HEGEL'Sdialectiek en van hare voor het marxisme belangrijkegevolgtrekkingen. De critiek op een en ander stel ik uittot wij komen aan het gebruik dat door MARx daarvangemaakt werd.

3. De wisse- Alvorens wij echter van HEGEL'S logica kunnen afstappen,werking. hebben wij nog bij één onderdeel daarvan een oogenblik

stil te staan, dat door MARx niet werd verloochend maarbij hem eenigszins op den achtergrond raakte, dochwaarop bij de neo-marxisten, ook bij ENGELS, 2) wedermeer nadruk gelegd wordt: ik bedoel de wisselwerking.

HEGEL'S leer van de wisselwerking staat in rechtstreekschverband met zijne opvatting van de causaliteitsverhouding.Oorzaak en gevolg zijn niet twee verschillende dingen.Oorzaak en werking zijn één in zoover, dat de oorzaakeerst in de werking werkelijk oorzaak is. De oorzaak isde actieve zijde, de werking, het gevolg, de passieve zijdeder werkelijkheid. Maar hoewel oorzaak en gevolg naarhun begrip identiek zijn, komen zij in de eindige wereldals van elkander gescheiden voor. Elke oorzaak is zelvewel gevolg, en elk gevolg wel oorzaak, maar niet indezelfde betrekking waarin het gevolg gevolg, de oorzaakoorzaak is. Dat elke oorzaak gevolg en elk gevolgoorzaak is in eene andere betrekking, is het oneindigeproces der werkelijkheid, zich uitende in een oneindigereeks van oorzaken, welke tegelijk eene oneindige reeksvan werkingen is.

Maar de werking is tegenover de oorzaak niet bloot

1) t. z. p. § tog.2) Zie vooral zijn brieven uit het tijdperk tusschen 1890 en 1895, o. a. te

vinden bij MASARYtc, Die philosophischen und soeiologi.olien Grundlagen des Marxis-mus, bl. 104 en volg.; WOLTMANN, Ilist. Mai. bl. 239 en volg.

DE WEGBEREIDERS VAN MARX' IIISTORISCII MATERIALISME. 35

passief; zij neemt en lost deze in zich op en werkt daar-mede op de oorzaak terug. Door deze terugwerking vanhet gevolg op de oorzaak gaat de causaliteitsbetrekkingin de betrekking der wisselwerking over. In en door dewisselwerking is de reeks van oorzaken en gevolgenniet eene oneindige rechte, maar eene in zich zelvewederkeerende gebogen lijn. „De wisselwerking is decausaliteitsbetrekking in haar volkomen ontwikkeling ge-steld." Het inzicht in de wisselwerking bevredigt echterniet, het komt niet tot den grond der werkelijkheid, hetis geen equivalent voor het begrip der verschijnselen.Integendeel de wisselwerking moet zelve begrepen wordenen „dit geschiedt daardoor dat de beide zijden daarvanniet als een onmiddellijk gegeven iets opgevat, maar alsmomenten van een derde, een hooger iets erkend worden,dat dan juist het begrip is." I) Voor het neo-marxisme ishierin het belangrijkst, de opvatting der wisselwerkingals de hoogste vorm der causaliteitsbetrekking.

E. FEUERBACH'S MATERIALISME.

Wij hebben hiermede van HEGEL'S stelsel die hoofd- I. Splitsing

trekken g ezien , pwelke voor ons onderwerp het meest der hege-lianen.

van belang zijn.Tusschen 1820 en 1830 begon het de duitsche wijs

-begeerte meer en meer te beheerschen en bij HEGELS'dood in 1831 stond het aan het toppunt van zijn invloed.Spoedig echter zou het zijn eigen leer van de dialecti-sche beweging aan den lijve bewijzen. De schijnbaarhechte en aaneengesloten school zijner volgelingen splitstezich na HEGEL'S dood spoedig in twee afdeelingen. Deoud-hegelianen, die het conservatieve element vertegen-woordigden, en aan het stelsel van den meester angstvalligvasthielden, en de jong-hegelianen, die er toe kwamende absolute goddelijke idee, den oorsprong en het eindevan alle schepping, waarvan de gansche natuur doortrokkenheette te zijn, allengs meer te vermenschelijken en te

1) t. a. p. § 153-156.


materialiseeren. Deze beweging voltrok zich het eersten het meest beslissend op theologisch terrein. STRAUSSen BRUNO BAUER namen daarin de leiding door hunnediepgaande textcritiek van den bijbel, waarbij hetbovennatuurlijke in de scheppings- en wonderverhalenals phantastische voorstellingen van op natuurlijke wijzeverklaarbare feiten werden verklaard en aan den gods-dienst een meer realistisch en rationalistisch karaktergegeven werd. I) Deze beweging op theologisch terreinvond hare voor de philosophische ontwikkeling vanMARX meest beteekenende uiting in FEUERBACH'S Wesendes Chr^islenthums, dat in 1841 het licht zag. FEUERBACHkomt daarin, wat het uitgangspunt betreft, tot een volledigebreuk met HEGEL. 2)

2. Het men- Volgens FEUERBACH is de grond van de religie, deschelijkbe- grond menschelijkeook van het denken het heli'ke bewustzi n,wustzijn. ^ bewustzijn,

w. z. het bewustzijn der menschheid, der menschelijkesoort, waarvan het bewuste ik zich als een deel erkent.Daarin ligt juist het onderscheid tusschen mensch en dier,dat het dier zich wel kent als individu maar niet alssoort, de mensch dit laatste daarentegen wel doet. 3) Zijnesoort, de menschheid, is voor hem „Gegenstand", voorwerpvan zijn bewustzijn. Aan het voorwerp wordt de menschzich zelf bewust; „het voorwerp is de openbaring vanzijn wezen, zijn ware, objectieve ik. En dit geldt nietslechts van de geestelijke, maar ook van de zinnelijkevoorwerpen. Ook de van den mensch verst verwijderdevoorwerpen zijn, omdat en voor zoover zij voorwerpenvoor hem zijn, openbaringen van het menschelijke wezen." 4)Ten aanzien van de zinnelijke voorwerpen is het menschelijkbewustzijn van het voorwerp goed onderscheidbaar vanhet menschelijk zelfbewustzijn; met het bewustzijn vande menschheid, het absolute van zijn eigen wezen dathij zich tot God maakt, is het anders, hier valt het

1) Zie DAVID KoimEN, Zur Vorgeschichte des modernen philosophischen.Socialismusbl. 13-80.

"-) Zie over FLUERIACII : ENGELS' monographie, voorts MASARYK, t. a. p. bl. 22en volg.; KOTGEN t. a. p. bl. Si en volg.; WOLTMANN, t. a. p. bl. 125 en volg.

3) Wesen des Chr. 3e dr. bl. 24/5.4) t. z. p. bl. 29.


bewustzijn met het zelfbewustzijn samen. „Het zinnelijke 3. De realiteit

voorwerp bestaat buiten den mensch, het religieuse in der natuur.

hem."') Voor ons is in deze opvatting minder vanbelang wat FEUERBACH daaruit voor de wijsbegeerte vanden godsdienst en speciaal van het Christendom afleidt,dan de realiteit welke hij aan het voorwerp, aan denatuur toekent, welke op den mensch inwerkt en zijnbewustzijn opwekt.

De mensch heeft echter bewustzijn niet als eenling; 4. De men-

alleen in en door de samenleving met anderen krijgt hij menlev ngahet bewustzijn der menschheid. „Aan den andere heb ikeerst het bewustzijn der menschheid; eerst door hemword ik gewaar, voel ik dat ik mensch ben." 2) Eldersdrukt FEUERBACH deze gedachte aldus uit: „Het bewustzijnder wereld is alzoo voor het ik „vermittelt" door hetbewustzijn van het gij. Zoo is de mensch de God vanden mensch. Dat hij is, dankt hij aan de natuur, dat hijmensch is, dankt hij den mensch. Gelijk hij physiek nietsvermag zonder de andere menschen, zoo ook geestelijkniet. Vier handen vermogen meer dan twee; maar ookvier oogen zien meer dan twee. En deze vereende krachtonderscheidt zich niet alleen quantitatief, maar ookqualitatief van de op zichzelf staande. Op zichzelf staandis de menschelijke kracht eene beperkte, vereenigd iszij eene oneindige kracht." 3) Het menschelijke derGodheid, dat tegelijk het goddelijke der menschheid inzich sluit, doet hem tot het besluit komen, dat hetgeheim der theologie te zoeken en te vinden is in deanthropologie. 4)

Hoe lijnrecht dit alles zich kant tegen HEGEL'S wijs- 5. Het mate-

begeerte van de goddelijkheid der absolute idee, is duidelijk rakist s de kegenoeg. FEUERBACH zelf drukt dat, voor zooveel noodig, wijsbegeerte.

1) t. z. p. bl. 38. In aansluiting hieraan schrijft FEUERBACH op de volgendebladzijde: „Das Bewusstsein Gottes ist das Selbstbewusstsein des Menschen,die Erkenntniss Gottes die Selbsterkenntniss des Menschen. Aus seinem Gotteerkennst Du den Menschen, und wiederum aus dem Menschen seinen Gott;beides ist eins."

2) t. Z. p., bl. 220.

3) t. z. p. bl. 127.

4) t. z. p. bl. 360.

38 DE WEGBEREIDERS VAN MARX HISTORISCH MATERIALISME.

nog krachtig uit in de voorrede van den tweeden, in1843 verschenen druk van zijn hoofdwerk. Den grondslagzijner philosophie besprekende, zegt hij daarin: „dat zijniet de substantie van SPINOZA, niet het „ik" van KANTen FICHTE, niet de absolute identiteit van SCHELLING, nietden absoluten geest van HEGEL, kortom niets abstracts,slechts gedachts en ingebeelds, maar een werkelijk ofliever het allerwerkelijkste wezen, het ware ens realissimum ;den mensch, derhalve het meest positieve, reëele beginseltot haar beginsel heeft, en de gedachte uit haar tegendeel,uit de stof, het wezen, de zinnen te voorschijn brengt,zich tot haar voorwerp eerst zinnelijk, d. w. z. lijdelijk,receptief gedraagt vóór zij het denkend bepaalt." I)

Een paar pagina's vroeger zegt hij, haast nog scherper:„Ik Verwerp „überhaupt" onvoorwaardelijk de absolute,immaterieele, met zich zelve tevreden speculatie, — despeculatie, die haar stof uit zich zelve schept. Ik benhemelsbreed onderscheiden van de wijsgeeren, die zichde oogen uit het hoofd rukken om des te beter te kunnendenken; ik heb voor het denken de zintuigen, vooral deoogen noodig; ik grond mijne gedachten op materialen, diewij ons steeds slechts door middel der werkzaamheid onzerzinnen eigen maken kunnen, ik wek het voorwerp nietop uit de gedachte, maar omgekeerd de gedachte uithet voorwerp, doch voorwerp is alleen, wat buiten hethoofd bestaan heeft." 2).

Aan het materialistische van FEUERBACH'S philosophielaten deze zinsneden niet den geringsten twijfel over.En wat de gevolgtrekking betreft, die hij uit zijnmaterialisme voor den godsdienst maakt, men kan dequintessens daarvan samenvatten in het geestige woord,van VOLTAIRE, naar ik meen: „si Dieu a créé I ' hommeà son image, 1'homme le lui a bien rendu".

6. FEUER- In hoever FEUERBACK zijn materialisme consequent heeftsacx'Sin- volgehouden, in hoever zijn philosophie nog met idealis-MARX en tische bijmengselen is doortrokken, behoeft ons hier nietENGELS. bezig te houden. De inconsequenties, voor zoover zij

begaan werden, hebben niet belet, dat FEUERBACH door

1) t. z. p. bl. I2.°) t, z. p. bi. Io.


zijn verwerping van het idealisme en zijn ten troonheffen van het maatschappelijk materialisme den jongenMARX uit zijn wijsgeerigen twijfel verlost heeft en eenbeslissenden invloed heeft gehad op de verdere ontwikkelingvan zijn denken.

Hoezeer dit het geval was, getuigt ENGELS in zijneaan FEUERBACH gewijde monographie: „Toen kwamFEUERBACH'S Lesen des (hrzsteníhums. Met één slagverbrijzelde het de tegenspraak, het materialisme zonderomwegen weer ten troon heffende. De natuur bestaatonafhankelijk van alle wijsbegeerte; zij is de grondslag,waarop wij menschen, zelven natuurproducten, gewassenzijn; buiten de natuur en de menschen bestaat niets, ende hoogere wezens die onze religieuse phantasie schiep,zijn slechts de phantastische weerspiegeling van onseigen wezen. De ban was gebroken ; het „systeem" (vanHEGEL) was uiteengeslagen en op zij geworpen, de tegen-spraak was, als slechts in de verbeelding aanwezig,opgelost. — Men moet de bevrijdende werking van datboek zelf beleefd hebben, om zich eene voorstelling ervante maken. De geestdrift was algemeen; wij waren tijdelijkallen feuerbachianen. Hoe enthousiastisch MARx de nieuweopvatting begroette en hoe zeer hij — trots alle critischvoorbehoud — haar invloed onderging, kan men in deHeilige Familie lezen. 1)"

Ook FEUERBACH'S revolutionarisme vond bij MARx een 7. Zijn revo-gunstigen bodem. Revolutionair, omwenteling brengend lutionarisme.

in de philosophie en de theologie, was FEUERBACH reeds,zonder het uit te spreken, in zijn zooveel opgangmakendhoofdwerk. Doch ook nadrukkelijk sprak hij als zijnemeening uit, dat de maatschappelijke vooruitgang zichslechts door middel van revoluties verwezenlijkt. Dat hij,

1) 2e Uitgaaf bl. roti i. MARX schrijft in de Heilige Familie o. a.: „Wer hatdenn das Geheimniss des „Systems" (van HEGEL) aufgedeckt? FEUERBACH. Werhat die Dialektik der Begriffe, den Götterkrieg, den die Philosophen alleinkannten, vernichtet? FEUERBACH. Wer hat, zwar nicht ,,die Bedeutung desMenschen" — als ob der Mensch noch eine andere Bedeutung habe, als die,dass er Mensch ist! — aber doch „den Menschen" an die Stelle des alten Plunders,auch des „unendlichen Selbstbewusstseins" gesetzt? FEUERBACH und nur FEUERBACH."Mehring, Aus dem literarischen Nachlass von Karl Marx, Friedrich Engels undFerdinand Lassalle, II bl. '94/5.

40 DE WEGLEREIDERS VAN MARX' HISTORISCI -1 MATERIALISME.

staan blijvende bij de opvatting dat alle historischetijdperken zich slechts door religieuse veranderingenonderscheiden, in zijn revolutionarisme zich tot de religieuseomwentelingen bepaalde, doet niets af aan den invloeddien hij, ook ten aanzien der opvatting van de maat-schappelijke ontwikkeling door revolutionaire verande-ringen, op MARX gehad heeft.

8. „Der De volle consequentie van zijn maatschappelijk materi-Mensch

alisme trok FEUERBACH later, nadat MARX zijn eigen sociaal -^

e isst." philosophische ideëen reeds tot een geheel had samen-gesmeed, toen hij in 185o de even korte als kernachtigeformule neerschreef „Der Mensch ist, was er isst." —eene formule die niet te letterlijk moet worden opgevat,doch waarmede FEUERBACH bedoelt, dat de menschen zijnwat de materieele omstandigheden hen maken.

Reeds in zijne vroegere werken echter komt diegedachte meer dan eenmaal op den voorgrond, ook alwordt zij daar niet uitgewerkt. Zoo haalt ENGELS devolgende uitspraken uit FEUERBACH'S oudere geschriftenaan. I) „In een paleis denkt men anders dan in een hut."„Waar men van honger en ellende geen stof in hetlichaam heeft, daar heeft men ook in zijn hoofd en inzijn hart geen stof voor moraal." Zonder twijfel hebbenook zulke uitspraken haar invloed op MARX niet gemist.

In zijne monographie over FEUERBACH voert ENGELS

aan, dat zij die FEUERBACH onder de idealistische wijsgeerenrangschikken, eene zonderlinge vergissing begaan. Zekerheeft hij de beteekenis en de kracht van ideëele stroo-mingen op de ontwikkeling der menschheid niet ontkend,maar in de al of niet erkenning van die stroomingenligt niet het criterium tusschen materialistische en idealis-tische philosophie. Te recht zegt ENGELS dat indien dithet criterium moest wezen, „ieder eenigszins normaalontwikkeld mensch" een idealist zijn zou en er voor hetmaterialisme geen plaats zou wezen. Niet de erkenningvan de ideëele stroomingen maar het zoeken van denoorsprong daarvan in geestelijke of in stoffelijke krachtstempelt den denker tot idealist of tot materialist.

1) Feuerbach, 2e uitg. bi. 30/31.

DE WEGBEREIDERS VAN MARX' HISTORISCH MATERIALISME. 4.I

F. STIRNER'S „EIGENHEIT". 1)

Alvorens van de duitsche wijsgeeren af te stappen, diemeer in het bijzonder hun invloed op MARx deden gelden,moet ik nog een oogenblik stilstaan bij een van MARX'tijdgenooten, die een geheel eenige plaats inneemt in deduitsche wijsbegeerte, een invloed van geheel eenigen aardop MARx heeft uitgeoefend, en aan wien men geen grooterenlof kan toezwaaien dan de erkenning zijner eenigheid, in zichsluitend de erkenning zijner „Eigenheit", van zijn zich

-zelf-zijn. KASPAR SCHMIDT, schrijvende onder het pseudoniemMAX STIRNER, voor wien niets gaat boven het eigen-ik,kent geen hooger goed dan de „Eigenheit", hetgeen Ikin Mij heb opgenomen en tot het Mijne heb gemaakt. 2)

STIRNER bouwt voort op de door FEUERBACH vermenschelijktephilosophie, maar hij gaat daarin veel verder; hij is detot de uiterste consequentie doorgevoerde subjectivist,volgens wien de objectieve wereld alleen belang heeft inhetgeen deze voor „mij" is en voor zoover zij voor ,mij"is. Hij negeert FEUERBACII'S menschheid, kent alleen hetpersoonlijke „Ik" 3) ; ook alle buiten het persoonlijke ikstaande individuen behooren voor hem tot de objectievewereld, die „mij" alleen belang inboezemt voor zooverzij voor „rnij" is en waarvan „ik" heb te trachten voor„mij" het beste gebruik te maken. 4)

Wat STIRNER in zijn, in 1844 voor het eerst verschenen,hoogst eigenaardige werk Der Einzige und sein Ei rentdzum 5)

over de „Eigenheit" en hare uitsluitende waarde zegt,is in den grond der zaak niet nieuw. STIRNER trekt slechts

1) Zie over STIRNER: QUACK, De Socialisten, Personen en Stelsels. Voorts:WENCKSTERN, Marx bl. 184 en volg.; KOmGEN, t. a. p. bl I19 en volg.

2) „Frei hin Ich von dem was Ich los bin, Eigner von dem, was ich in meinerMacht habe oder dessen Ich mächtig bin. Mein eigen bin Ich jederzeit und unterallen Umständen, wenn Ich Mich zu haben verstehe und nicht an Andere wegwerfe."

Der Einzige und sein Eigenthum, 2e dr. bl. 161.a) „Ich allein bestimme darüber, was Ich haben will." t. z. p, bl. 265.4) „Von deinem und eurem Eigenthum trete Ich nicht scheu zurück, sondern sehe

es stets als mein Eigenthum an, woran Ich nichts zu ,.respectiren" brauche. Thuetdoch desgleichen mit dem, was Ihr mein Eigenthum nennt ! Bei dieser Ansichtwerden Wir Uns am leichtesten mit einander verständigen." t. z. p. bl. 2 54•

5) Dit werk kwam dus eerst nadat ook MARx reeds was begonnen deel tenemen aan het openbare leven en als schrijver was opgetreden, maar toen hetverscheen was het philosophische „Mauserungsprocess" bij MARx nog in vollen gang.

1. STIRNER'Sconsequentsubjectivis-me.

2. STIRNER enhet econo-misch indi-vidualisme.

42 DE WEGBEREIDERS VAN MARX' HISTORISCII MATERIALISME.

de logische consequentie van het i 8e-eeuwsche natuur-rechtelijk individualisme, waarop de geheele klassiek -liberale school van staathuishoudkunde, met SMITH aanhet hoofd, voortbouwde.

Het individueele egoisme dat SMITH en RICARDO enhun school tot grondslag namen voor hunne economie,legde STIRNER ten grondslag aan zijne geheele wereld

-beschouwing. „Mir geht nichts über Mich": op dezentekst was de geheele liberale staathuishoudkunde eenetot in bijzonderheden uitgewerkte, maar binnen de grenzenvan het economische bedrijfsleven beperkte paraphrase.Eerst STIRNER had den moed of den overmoed derconsequentie, door dien tekst als uitgangspunt zijnergansche wereldbeschouwing te nemen en de consequentiesdaarvan naar alle richtingen te trekken, zonder zich dooreenige traditie of eenigen eerbied voor algemeen geldendeideëen omtrent hetgeen oirbaar is, te laten weerhouden.

Daardoor is STIRNER'S werk tegelijk zoo aantrekkelijken zoo terugstuitend; waar hij hinderlijk is door zijnmeedoogenloos egoisme, is hij tegelijk meesleepend doorde kracht van zijn betoog.

Van STIRNER geldt wat velen, ten onrechte, wel vanMARX getuigd hebben —, wie hem bestrijden wil, moetzijn uitgangspunt aantasten, alleen daar is hij verwondbaar.

3. STIRNER'S Het schijnt zonderling dezen meest consequentenindividueel er vanbelijder het individualisme, dezen egoist à outranceen MAax' 1 gklasse-ego- onder de voorloopers van den socialist MARX te rekenen.isme. Toch is er tusschen hun beider stelsel een nauw verband.

Ook MARx bouwt zijne sociale wijsbegeerte op hetvoetstuk van het egoisme op en hij gaat daarbij nietminder meedoogenloos te werk dan STIRNER deed; ookhij verwerpt al wat met zijn egoisme in botsing komt.Doch er is een groot verschil tusschen het egoisme vanMARX en dat van STIRNER; terwijl STIRNER'S egoisme hetindividueel egoisme is, is MARX' egoisme het klassen -egoisme. Dit laatste egoisme staat zeker zedelijk hooger,maar als fundament voor een sociaal-wijsgeerig stelsel ishet heel wat minder stevig. Waarom, zoo is men terstondgeneigd te vragen, houdt het egoisme der klassegenootenbij het zonder omzien nastreven der klassebelangen op

DE WE('BEREIDERS VAN MARX' HISTORISCH MATERIALISME. 43

en gaat het niet tot STIRNER'S nastreving van het eigenpersoonlijk belang in en desnoods op koslen van deklasse door? Uit inter-classicaal klasse -altruisme? Maar alsde leden eener maatschappelijke klasse niet alleen dooregoistische maar ook door altruistische motieven wordengeleid, welke ondoorgrondelijke reden belet dan diealtruistische motieven over de klassegrenzen heen tegrijpen?

Doch het is hier de plaats nog niet MARX' klasse-egoisme en de consequenties, welke hij daaruit afleidde,te critiseeren. Hier is het voor het oogenblik alleen vanbelang het verband tusschen zijn klasse-egoisme enSTIRNER's individueel egoisme aan te wijzen. Dit verband nuis nog nauwer dan reeds aangewezen werd. STIRNER tochbeging wel niet de zonderlinge vergissing van een stelselvan sociale wijsbegeerte te willen bouwen op een egoisme,dat bij de (vage) grens der klasse, waartoe de ikheidbehoort, plotseling zijn alles-overheerschende kracht ver-liest; maar zijn individueel egoisme leidde hem logischook — doch niet alleen — tot de erkenning van hetklasse-egoisme, van den staat als klasse-staat der bezit

-tenden, van de arbeiders als uitgezogenen door debezitters en als hun natuurlijke vijanden. I)

„De Staat berust (onder het bourgeois-régime) op deslavernij van den arbeid. Wordt de arbeid vrij, dan isde staat verloren." 2) MARX en ENGELS zeggen dat —zooals wij later zien zullen -- STIRNER bijna woordelijk na.

Maar niet alleen de voorstelling van het klasse-egoismeen zijne gevolgen vonden MARX en ENGELS bi STIRNER,

1) „ Unter dem Regime des Bürgerthums fallen die Arbeitenden stets den Besit-zenden . . . also den Capitalisten in die Hände. Es kann der Arbeiter seineArbeit nicht verwerthen nach dem Masse des Werthes, welchen sie für denGeniessenden hat. „Die Arbeit wird schlecht bezahlt!" Den grössten Gewinn hatder Capitalist davon. — Gut und mehr als gut werden die Arbeiten derjenigenbezahlt, welche den Glanz und die Herrschaft des Staates erhöhen, die Arbeitenhoher Staatsdiener. Der Staat bezahlt gut, damit seine „guten Bürger", die Besit-zenden, ohne Gefahr schlecht bezahlen können. . . . . . Aber die Classe derArbeiter bleibt, weil in dem, was sie wesentlich sind, ungeschützt . . . . einediesem Staate, diesem Staate der Besitzenden, diesem „Bürger-Königthum" feindlicheMacht. Ihr Princip, die Arbeit, ist nicht seinem Werthe noch anerkannt; es wirdausgebeutet, eine Kriegsbeute der Besitzenden, der Feinde". t. z. p. bl. 119.

-) t. z. p. bl. Ir9.

4. Het klasse-egoisme bijSTIRNER.

5. De geweld -dadige om-verwerpingder burger-lijke maat-schappij.


ook de wijze waarop het egoisme der arbeidende klasseden staat der burgerlijke maatschappij met geweld zalomverwerpen ') en doen plaats maken voor de vereenigingvan vrije individuen, hebben zij bijna ongewijzigd aanSTIRNER kunnen ontleenen. 2)

§ 2. HET FRANSCHE SOCIALISME EN POSITIVISME.

De invloed door de duitsche wijsbegeerte, en welvooral door die van HEGEL en FEUERBACH, op MARX

geoefend, had reeds diep op zijn geest ingewerkt, toenMARX in 1843 zich wegens zijne politieke gevoelensgedwongen zag naar Parijs den wijk te nemen. Daarkomende op een voor nieuwe indrukken nog zeerontvankelijken leeftijd -- MARX was toen 25 jaaroud — en in een tijdperk van opgewekt geestelijken maatschappelijk leven, onderging hij sterk den invloedvan het fransche socialisme en positivisme. De per-soonlijke kennismaking met PROUDHON, wiens eersteen meest bekende werk „Ou'esí' ce que la pr riété7"in 1840 was verschenen en waarvan MARX in deRheinische Zeüunn reeds met warmte had melding

t) „Nehmen Wir an, dass, wie die Ordnung zum Wesen des Staates gehört, soauch die Unterordnung in seiner Natur gegründet ist, so sehen Wir, dass von denUntergeordneten oder Bevorzugten die Zurückgesetzten unverhältnissmässigülertlaeuert und übervortheilt werden. Doch die Letztern ermannen sich, zunächstvom socialistischen Standpunkte aus, später aber gewiss mit egoistischem Bewusst-sein . . . . . zu der Frage; wodurch ist denn euer Eigenthum sicher, Ihr Bevor

-zugten? — und geben sich die Antwort: dadurch, dass Wir uns des Eingriffesenthalten. Mithin durch unsern Schutz! Und was gebt Ihr Uns dafür? Fusstritte undGeringschätzung gebt Ihr dein „gemeinen Volke "; eine polizeiliche Ueberwachungund einen Katechismus mit dem Hauptsatze: Respectire, was nicht dein ist, wasAndern gehört! respectire die Andern und besonders die Obern! Wir aber erwidern;Wollt Ihr unsern Respect, so kauft ihn für den Uns genehmen Preis . . .Womit wiegt Ihr's auf, dass Wir Kartoffeln kauen und eurem Austern -schlürfenruhig zusehen? Kauft Uns die Austern nur so theuer ab, als Wir Euch die Kar

-toffeln abkaufen müssen, so sollt Ihr sie ferner essen dürfen. Oder meint Ihr,die Austern gehörten Uns nicht so gut als Euch? Ihr werdet über Gewalt schreien,wenn Wir zulangen und sie mit verzehren, und Ihr habt Recht. Ohne Gewaltbekommen Wir sie nicht, wie Ihr nicht minder sie dadurch habt, dass Ihr unsGewalt anthut." t. z. p. bI. 278. De volgende bladzijden werken dit thema nogmet verschillende voorbeelden uit.

=) Zie de voorstelling die STIRNER zich van de vrije vereeniging maakt, t. z. p.bl. 316/7.


gemaakt, 1) alsmede de nadere kennismaking vooral metde geschriften van FOURIER, SAINT- SIMON, COMTE enSIMONDE DE SISMONDI waren voor de ontwikkeling vanMARX van groote beteekenis. Het is waarlijk niet teverwonderen, dat hij een viertal jaren noodig had omde nieuwe ideëen, die hij in Parijs in zich opnam, methetgeen de duitsche philosophie bij hem had achter-gelaten, tot een aaneensluitend geheel te verwerken.

A. DE SAINT-SIMON.')

Onder de fransche schrijvers, wier werken indruk opMARX maakten, behooren de SAINT-SIMON en COMTE inde eerste plaats te worden genoemd, en dat wel omdatde inhoud hunner geschriften in verschillende opzichteneene aanvulling was van de duitsch-wijsgeerige bagagewaarmede MARX te Parijs kwam.

Het waren niet SAINT-SIMON's toekomstplannen dieMARX pakten, maar wél menige diepzinnige opmerkingin zijne meer of minder extravagante geschriften, welkenu eens aan HEGEL dan weer aan FEUERBACH denken doet.

Zijne opvatting van de eenheid der beweging in natuuren geest, van de eenheid dus ook van alle wetenschap 3)

moest den jong-hegeliaan MARX weinig vreemd toeklinken.Evenmin was aan MARX de beschouwing vreemd, datde beweging en ontwikkeling van den geest zichopenbaart in de geschiedenis 4) en dat men in degeschiedenis derhalve uitdrukkingen heeft te zien vanelkander opvolgende wijsgeerige stelsels. De geschiedenisleert — volgens de SAINT-SIMON — dat „elke maatschap-

i) „Dass aber Schriften, wie die von LEROUX, CONSIDÉRANT und vor Allem,das scharfsinnige Werk PROUDHON's nicht durch oberflächliche Einfälle desAugenblicks. sondern nur nach lang anhaltenden und tief eingehenden Studienkritisirt werden können, würde die Augsburgerin (die Augsb. Zeitung) einsehen,wenn sie mehr verlangte und mehr vermöchte, als Glaceephrasen." Lit. Nachl. I bl. 278.

") Zie over de SAINT-SIMON, — behalve de hieronder te noemen werken vanWEILL en ALENCRY — PAUL WEISENGRÜN, Die Socialwissenschaftliehen Ideen SAINT-SIMON'S en vooral ook de voorrede van CHARLES LEMONNIER voor de Oeuvreschoisies de C.—II. de Saint-Simon. Voor alle hieronder te behandelen socialistenverwijs ik voorts naar QUACK: De Socialisten, Personen en Stelsels.

Zie G. WEILL, Saint-Simon et son oeuvre, chap. II.Zie WEILL, t. z. p. Ch. III en VI.

1. De maat-schappelijkeorganisatietoepassingvan een wijs

-geerig stelsel


pelijke organisatie de toepassing is van een wijsgeerigstelsel en dat het derhalve onmogelijk is een nieuweorganisatie te vestigen zonder vooraf het nieuwe wijs

-geerige stelsel te hebben bepaald, waaraan zij heeft tebeantwoorden. I) .... Eene maatschappij kan niet bestaanzonder gemeenschappelijke zedelijke ideeën en dezekunnen niet gemeenschappelijk zijn, indien zij niet totgrondslag hebben eene wijsgeerige doctrine, welkealgemeen is aangenomen in het maatschappelijk gebouw;die doctrine is de steunpilaar, de band die alle deelensamenbindt en versterkt." Of gelijk hij het elders nogeens kort uitdrukt: „De instellingen van een volk zijnniets dan de gevolgen van zijne ideeën, er is geenemaatschappij mogelijk zonder gemeenschappelijke zedelijk

-heidsideeën." 2)2. Drie tijd- „De geschiedenis stelt (derhalve) — zegt Vde SAINT-

maatschap-perkec van SIMON — de groote reeks vast der opvolgende stappenpelijke ont- in den vooruitgang van den menschelijken geest." Diewikkeling. ontwikkelingsgang is te verdeelen in drie groote tijd-

perken: de wijsbegeerte, die alle onderdeelen van hetmenschelijk weten omvat, is begonnen ,,conjectural" tezijn; geleidelijk heeft zij hare conjecturen vervangen dooreen op waarneming en onderzoek berustend weten, zijis „mi-conjectural et positif ' geworden; thans is zij bezighaar conjecturaal karakter geheel te verliezen en uitsluitendpositief te worden. Vandaar dat het de „philosophiepositive" zijn zal, die aan de nieuwe maatschappelijkeorganisatie in de 19e eeuw zal ten grondslag liggen. 3)

3. De staat- Deze opvatting nu is beslist ideologisch, maar tochhuishoud heeft de SAINT SIMoN'shiloso hie materialistische bimenkunde basis 1^ h ^ g-der politiek. Selen, die aan FEUERBACH herinneren. Wel is het de

philosophie in het algemeen, welke de organisatie der

1) Geheel in gelijken geest is ook de volgende uiting van SAINT-SIMON: „Uneconstitution réelle ne peut jamais être qu'observée. Le véritable pouvoir constituantne peut être ni un roi, ni tine assemblée; c'est le philosophe qui étudie la marchede la civilisation et qui résume toutes les observations en une loi générale, laquelledevient principe constituant lorsqu'elle a été vérifiée par la masse des hoormeséclairés." Geciteerd door WEILL, t. a. p. bl. 153•

2) Geciteerd door F. ALENCRY, Essai historique et critique sur in sociologie chezAugusts Comte, bl. 43 6/7•

3) Zie ALENCRY, t. z. p. b1. 453• WEILL, t. a. p. Ch. III en VIII.


maatschappij in een gegeven ontwikkelingstijdperk bepaalt,maar onder de ideeën, welke de leden der maatschappijgemeen hebben, zijn het vooral die aangaande de wijzevan voldoening aan hunne stoffelijke behoeften, welke dieorganisatie beheerschen. „L'economie politique est levéritable et le seul fondement de la politique." 1)

SAINT-SIMON werkt op een andere plaats dit denkbeeldnader uit: „De geheele maatschappij rust op de nijverheid.De nijverheid is de eenige waarborg van haar bestaan,de eenige bron van alle rijkdommen en alle welvaart.De voor de nijverheid meest voordeelige stand van zakenis dus, daardoor alleen, de meest voordeelige voor demaatschappij. Ziedaar tegelijk het uitgangspunt en hetdoel van al ons pogen." 2) De consequentie, welke SAINT-

SIMON hieruit voor zijn toekomstplan afleidt, is voor onsniet van belang. Wel daarentegen, dat in die woordeneene opvatting gehuldigd wordt, welke wat de kernbetreft zeer nauw verwant is aan het door MARX later teontwikkelen historisch materialisme. 3)

Niet minder verwantschap tusschen SAINT-SIMON'S

opvatting en de later gevormde marxistische leer bestaater op het stuk van den eigendom. De maatschappelijkereorganisatie zal, volgens SAINT-SIMON, alleen mogelijkzijn door opheffing van het tegenwoordige eigendoms-recht; doch daarmede zal geene onrechtvaardigheid aande tegenwoordige eigenaars geschieden, omdat hetgeenal dan niet rechtvaardig is, juist bepaald wordt door dennoodzakelijken ontwikkelingsgang der maatschappij. 4)

1) WEILL, t. z. p. bL t54.2) WEILL, t. Z. p. 155.3) Vgl. PAUL BARTf, Die sogenannte materialistische Geschichtsphilosophie, , b.f.

Nat. Oek. & St. IIIe F. XI, bi. 9.4) „Il est évident que, dans tout pays, la loi fondamentale est Celle qui établit

les propriétés et les dispositions pour les faire respecter; mais de ce que cette loiest fondamentale, il ne résulte pas qu'elle ne puisse être modifiée. Ce qui estnécessaire, eest une loi qui établisse le droit de propriété et non une loi qui 1'éta-blisse de teile ou telle manière. C'est de la conservation du droit de propriété quedépend l'existence de la société, mais non de la conservation de la loi qui a pri-mitivement consacré ce droit. Cette loi dépend eile même dune loi supérieure etplus générale qu'elle, de cette loi de la nature en vertu de la quelle l'esprit humainfait de continuels progrès, loi dans laquelle toutes les sociétés puisent le droit demodifier et de perfectionner leurs institutions; loi supréme qui défend d'enchainer

4. Het eigen-domsrecht inzijn tegen-woordige ge-daante moetverdwijnen.


Hier heeft men de historisch-materialistische opvattingwelhaast in haar zuiversten vorm. 1)

Daarbij komt dat, zooals algemeen bekend is, deSAINT SIMON'S sociale philosophie, hoewel niet demo-cratisch 2), toch op het welzijn der groote menigtegericht is 3) ; dat hij in zijn critiek op de bestaandemaatschappij het onnuttige van een groot deel derambten en bedieningen der aristocratie en de onmisbaarheidvan wetenschap, kunst en industrie en van hare beoefenaarsscherp uitspreekt 4) en dat hij de maatschappij wil heen-voeren naar een toestand waarin alleen eigen verdienste,naar aanleg en gebruik daarvan, ieders maatschappelijkepositie bepalen zal. 5)

In SAINT SIMON'S geschriften was heel wat dat MARX

alleen wegens de originaliteit der voorstelling kan hebbenaangetrokken, maar daarnaast of liever daaronder ver

-scholen ook heel wat dat in het wezen der zaak aan-trekkelijk voor hem zijn en indruk op hem maken moest.

les générations à venir par aucune disposition de quelque nature qu'elle soit ....Ainsi donc ces questions : -- quelles sont les chores susceptibles de devenir despropriétés? par quels moyens les individus peuvent-ils acquérir ces propriétés? dequelle manière ont-ils le droit d'en user lorsqu'ils les ont acquises? — sont desquestions que les législateurs de tous les pays et de tons les temps ont le droitde traiter toutes les fois qu'ils le jugent convenable, car le droit individuel de pro-priété ne peut être fondé que sur l'utilité commune et générale de l'exercice dece droit, utilité qui peut varier selon les temps." Geciteerd door WEILL, t. a. p.bl. 178/9.

1) In zijne „f ntwickelung des Socialismus von der Utopie zur W'ssenschaft (4e dr.),noemt ENGELS zelf SAINT-SIMON, naast HEGEL, „der universellste Kopf seinerZeit" (bl. 23) en roemt hij in hem „ein geniale Weite des Blicks..., vermöge derenfast alle nicht streng ökonomische Gedanken der späteren Sozialisten bei ihm imKeime enthalten sind." (bl. 13).

WEILL, t. a. p. bl. 573.3) „Toutes les institutions sociales doivent avoir pour but l'amélioration du sort

moral, intellectuel et physique de la classe la plus nombreuse et la plus pauvre I"Oeuvres Choisies, Introduct. bi. XXIII.

4) Men denke aan zijne beroemde vergelijkende onderstelling wat het verlieszou zijn eenerzijds als Frankrijk 30.000 zijner geboorte- of geldaristocraten verloor,aan den anderen kant als het telkens 50 van de besten nit de verschillende takkenvan kunst, wetenschap en nijverheid missen moest. Zie o. a. WEILL t. a. p. bI. 138/9.

5) „Tout homme, quel qu'ait été son point de départ, pourra parvenir a lapremière de toutes les existences sociales, la royauté seule exceptée, et il ne pourray parvenir que par des travaux qui auront été utiles à ses semblables. Ainsi cesera par one tendance essentiellement morale que la tendance vers l'égalité serasatisfaite." Geciteerd door WEILL, t. a. p. bl. 173.

DE WEGBEREIDERS VAN MARX' HISTORISCEI MATERIALISME. 4.9

B. AUGUSTE COMTE'S POSITIVISME.

DE SAINT-SIM1oN bepaalt zich er toe de grondidee der„philosophie positive" aan te geven; tot iets wat op eenesystematische uitwerking daarvan gelijkt, komt het bijhem niet. Zijn geest is daarvoor te ongedurig en tevenste hoogdravend aangelegd. Voor zoover hij tot uitwerkingzijner ideeën komt, verloopt hij in phantastische plannen,die in het eind van zijn leven een allengs meer gepronon-ceerd mystiek karakter krijgen.

DE SAINT-SIMON kwam niet verder dan het voorziender mogelijkheid van de „philosophie positive"; AUGUSTE

COMTE, die als jongman met en onder DE SAINT-SIMON

werkte en in de richting van zijn denken door dezenzonder twijfel sterk geinfluenceerd werd, maakte diemogelijkheid tot werkelijkheid. Vandaar dat hem, hoezeerhij ook door DE SAINT-SIMON werd geïnspireerd, de eertoekomt van de stichting der zhilosoj5hie j5ositive. Daarbijvolgde hij ook niet slaafs de grondideeën van dengenialen zonderling die eenige jaren zijn meester was;op enkele vooral voor ons gewichtige punten week hijbeslist van dezen af. Van DE SAINT-SIMON'S industrialisme 1 . Comte's

wilde COMTE niets weten; zijne philosophie bleef dan ook n et materi-vrij van de materialistische bijmengselen, welke DE SAINT- alistisch.

SIMoN's ideeën kenmerken. Dat wil echter niet zeggendat hij voor de naar directe bevrediging van stoffelijkebegeerten gekeerde geestesrichting het oog sloot. Integen-deel erkent en betreurt hij de toeneming van die geestes-richting in de politiek 1).

COMTE is een ideoloog, die in de ideeën en hareontwikkeling de verklaring zoekt van de veranderingenwelke de menschheid ondergaat. Zijne philosophie houdtzich trouwens niet bezig met de eindoorzaak der ver

-schijnselenwereld2). Slechts het verband in die verschijnselen

1) Zie Cours de Philosophie positive IV. bl. 148.") De „philosophie positive" gaat te werk ,,en considérant comme absolument

niaccessible et vide de sens pour nous la recherche de ce qu'on appelle lesacuses, soit premières, soit finales . . . . Quant à déterminer ce que sont enelles mêmes, cette attraction et cette pesanteur (C. verduidelijkt namelijk zijne


zelve, de noodzakelijkheid van dat verband en de daaruitvoortspruitende hoogste eenheid van alle wetenschappenstelt zijne philosophie positive zich als doel en als

2. De heer- uitgangspunt. „Het wezenlijk karakter van de philosophieonvera ij der positive — zegt COMTE zelf — is alle verschijnselen teonverander- P g .1lijke natuur- beschouwen als onderworpen aan onveranderlijke natuur-wetten. wellen." ') Intusschen versta men dit niet verkeerd. De

wetten die de wereld beheerschen, zijn, volgens COMTE,

wel constant, maar de verhoudingen die zij teweegbrengen,zijn slechts vergankelijk, juist omdat zoowel haar vergaan,als haar ontstaan en haar duur door die natuurwettenworden bepaald.

3. Les trois Die heerschappij der onveranderlijke natuurwettenetats. erkent de menschheid eerst op een hoogen trap van

geestesontwikkeling. De geestesontwikkeling der maat-schappijen, zoowel als der individuen, doorloopt drie groote

tijdperken: „1'état théologique, ou fictif; l'étatmétaphysique,ou abstract; l'état scientifique, ou positif." 2) Bij dieontwikkeling blijft de geest steeds meer of minder door-trokken van de kenmerken van het vroeger stadium,waarboven hij zich reeds ontwikkeld heeft. 3)

Op het gebied der astronomie, physica, chemie enphysiologie zijn wij in het stadium van het positivismegetreden. Dáár wordt de heerschappij der vaste natuur-wetten erkend en gepoogd de noodwendige betrekkingen,

4. Op het welke daarvan het gevolg zijn, te doorgronden. Maar éénmenschelijke

der gebied is er, ten aanzien waarvan wij zijn blijveng j j ven staanj

samenleving op het metaphysisch stadium, binnen hetwelk m. a. w.

legt positf de betrekkingen nog niet worden erkend als uitvloeisels van

wording. vaste natuurwetten: het gebied namelijk van de betrek-kingen der menschelijke samenleving. Toch zijn ook daarde verhoudingen evenzeer gevolg van onveranderlijke

bedoeling door het voorbeeld van de aantrekkings- en de zwaartekracht), quellesen sont les causes, ce sont des questions que nous regardons comme insolubles,qui ne sont plus du domaine de la philosophie positive, et que nous abandonnonsaver raison à l'imagination des théologiens, ou aux subtilités des métaphysiciens."t. z. p. I. 2e dr. bi. 22.

i) t. z. p. 1. bi. 21.

) t. z. p. I. bl. 14.3) „Les sciences les plus perfectionnées conservent encore aujourd'hui quelques

traces très sensibles de ces deux états primitifs."

DE WEGBEREIDERS VAN MARX' HISTORISCH MATERIALIS ME. 51

wetten. Ook op dat gebied heeft deze erkentenis door tedringen en moet de aard der betrekkingen welke het nood-zakelijk gevolg van die wetten zijn, worden onderzocht. Alshet positivisme ook op dit gebied zal zijn doorgedrongen,zal het eindelijk in zijn geheel gevestigd zijn, „wantgeen enkel waarneembaar verschijnsel is er dat nietklaarblijkelijk valt binnen een der vijf groote alsdanvaststaande categorieën van verschijnselen: astronomische,physische, chemische, physiologische en sociale". I)

Hoofdzaak in COMTE's arbeid is het derhalve de„philosophie positive" aan te vullen en daarvan éénineensluitend stelsel te maken, door aan de reedsbestaande positieve wetenschappen de wetenschapder „physique sociale" of der sociologie toe te voegen. 2)

Bij zijne „physique sociale" nu stelt COMTE, in aansluitingaan den aangegeven grondslag, op den voorgrond, dat deveranderingen in de maatschappelijke verhoudingen nietstoevalligs hebben, maar noodzakelijke gevolgen zijn vanonveranderlijke bewegingswetten. Hij drukt dat uit door tezeggen, dat er orde is in den maatschappelijken vooruit-gang en tegelijk vooruitgang in de maatschappelijke orde. 3)

Wegens den nauwen samenhang van de orde en den 5. Orde en

vooruitgang in de maatschappij, moet bij de bestudeering vooruitgang.

der maatschappelijke verschijnselen ook nauw verbandgelegd worden tusschen de maatschappelijke statica,welke het verband dier verschijnselen in een gegeven tijdperkonderzoekt, en de maatschappelijke dynamica, die de be-weging in dat verband, de veranderingen in de opvolgende

i) t. z. p. I 27.) „En effet, la fondation de Ia physique sociale complétant enfin le système des

sciences naturelles, il devient possible et même nécessaire de résumer les diversesconnaissances acquises, parvenues alors it un état fixe et homogène, pour les coor-donner en les présentant comme autant de branches dun tronc unique, au lieu decontinuer it Ies concevoir seulement comme autant de corps isolés."

3) „L'ordre et le progrès, que l'antiquité regardait comme essentiellement irrécon-ciliables, constituent de plus en plus, par la nature de la civilisation moderne,deux conditions également impérieuses, (lont Tintime et indissoluble combinaisoncaractérise désormais et la difficulté fondamentale et la principale ressource de toutvéritable système politique. Aucun ordre réel ne peut plus s'établir, ni surtoutdurer, s'iI n'est pleinement compatible avec le progrès; aucun grand progrès nesaurait effectivement s'accomplir, s'il ne tend finalement it I'évidente consolidationde 1'ordre." t. z. p. IV bl. q/to.


tijdperken bestudeert. Beide deelen van de sociologiehebben elkander te steunen en aan te vullen. r)

6. Maatschap- De orde welke er heerscht in den vooruitgang en depelijke voor- vooruitgang die er is in de orde , hebben ten gevolge datuitgang onaf- 1^ n gghankelijk van de maatschappelijke ontwikkeling, eenerzijds bij genoeg-menschelijke zame kennis van de wetten die haar beheerschen, vatbaar iswillekeur, om te worden voorspeld, evenals op het gebied der

natuurwetenschappen de werking der daar geldende wettenook voor de toekomst bepaald worden kan 2) en anderzijdsonafhankelijk is van menschelijke willekeur. 3)

Dat leidt COMTE evenwel niet tot een sociaal fatalisme;integendeel, zegt hij, de aard en het peil der maat

-schappelijke orde worden bepaald door de gemeen-schappelijke zeden die er heerschen. Zij, die verhooging

7. De maat- in deze zeden weten te brengen, werken dus aan denschappelijke vooruitgang der maatschappij krachtdadig mede ; maarn iet te kenn -

ook de grootste geesten ondergaan den invloed van deniet te veran- grootste gderen, wel te zeden der maatschappij, waarin zij leven, en kunnen opverhaasten. de verandering daarin hunnerzijds geen invloed uitoefenen,

tenzij deze ligt in de lijn van de maatschappelijke ont-wikkeling. „De wezenlijke evolutie der menschheid zalderhalve moeten worden opgevat als alleen binnenbepaalde grenzen veranderlijk, wat haar snelheid betreft,maar zonder eenigen ommekeer in de fundamenteele ordevan de onafgebroken ontwikkeling en zonder dat eentusschenstation van eenig belang geheel kan wordenovergeslagen." 4)

COMTE erkent drie hoofdoorzaken van de sociale ver-andering: het ras, het klimaat en de politieke actie, 5)welke laatste hier in uitgebreiden zin wordt opgevaten toch erkend wordt als beperkt binnen de zooevenaangegeven grenzen.

8. Vooruit- Bij het onderzoek nu van de maatschappelijke ontwikke-gang bestaan-de in toene-mend over- r) Zie hierover vooral: Phil. Pos. IV. bi. 3 20-37 1 .wicht van `) t. z. p. bi. 3i2.ideeën boven 3) De maatschappelijke veranderingen ,,demeurent toejours radicalement subor-hartstochten. données aux lois fondamentales, soit statiques, soit dynamiques, qui règlent Phar-

monie constante des divers éléments sociaux et la filiation continue de leurs variationssuccessives." t. z. p. bl. 394.

4) t. z. p. bi. 396. Zie voorts bi. 390-40 7.5) t. z. p. bi. 399.


ling, zegt COMTE, blijkt dat de hartstochten der menschen opde maatschappelijke samenstelling van veel grooter invloedzijn dan hunne ideeën. Het is echter ijdel daarover tetreuren; wèl moet men, met dit feit rekening houdend,trachten de hoogere, meer sociale neigingen grooteroverwicht te doen krijgen boven de lagere, meer indivi-dueele en egoïstische, daar in de vergrooting van ditoverwicht de vooruitgang der maatschappelijke zeden endus de vooruitgang der maatschappij zelve gelegen is. I)

COMTE erkent hier dus wel den fundamenteelen invloedder behoeften, die de leden eener maatschappij gevoelen,op de samenstelling dier maatschappij, maar hij denktdaarbij niet alleen aan de materieele behoeften, dochook aan de op onstoffelijke doeleinden gerichte harts-tochten en neigingen. Bij den primitieven mensch, zegthij, is de onoverwinnelijke weerzin tegen elke ge-regelde bezigheid zelfs zóó overheerschend, dat hijkrachtiger is dan de behoefte aan materieele goederen.Het gevolg daarvan is, dat die mensch alleen den krijgals geregelde bezigheid beoefent „die in den aanvanghet eenvoudigste middel is om zich zijn onderhoud teverschaffen, zelfs afgezien van een maar al te vaak voor-komende anthropophagie . . . . Het is gemakkelijk in tezien, dat — hoe groot thans ook het maatschappelijkoverwicht zij van den industrieelen geest — de materieeleevolutie der menschelijke maatschappijen langen tijd deuitsluitende overheersching van den militairen geest heeftnoodig gehad, onder wiens heerschappij het voor demenschelijke nijverheid alleen mogelijk was zich behoorlijkte ontwikkelen." 2)

Voor zijn historisch materialisme kon MARX bij COMTEniet ter school gaan, maar daarentegen vond hij bij geenenkelen schrijver sterker dan bij COMTE uitdrukkinggegeven aan de gedachte der noodzakelijkheid in demaatschappelijke evolutie, van het onderworpen zijn dierevolutie aan vaste bewegingswetten. 3)

i) t. z. p. bl. 543 en volg.)t.z.p. bi. 715/6.

3) De Fransche marxist DE KELL s-KRAUZ erkent dan ook, (lat niettegenstaandede groote verschilpunten tusschen de philosophic van Cosrrr: en die van MARX,


COMTE'S eigen evolutie, die ook hem tot een religieusmysticisme en zelfs tot de verkondiging van een neo-fetichisme terugbrengt, laat ik, als voor ons onderwerpvan geen belang, rusten. ')

C. PROUDHON.

Meer of minder aansluitend aan AUGUSTE COMTE was1. PROUD- hetgeen MARX over sociale philosophie vond in cle oudereHON'S twigfelzucht. geschriften van PROUDHON. Het weifelende, tusschen idea-

lisme en materialisme heen en weer slingerende vanPROUDHON'S wijsgeerige beschouwingen, het testimoniumpaupertatis, dat PROUDI-ION zich gaf door zich te vergenoegenmet een dualisme, dat hijzelf onhoudbaar acht 2), hetmysticisme waaraan ook PROUDHON zijn tol betaalde,konden niet meer naar MARX' smaak zijn, toen deze metzich zelven over de grondslagen zijner geschied- enwereldbeschouwing tot klaarheid gekomen was. Daarbijkwam dat zoowel PROUDIION's methode om den maat-schappelijken vooruitgang te zoeken in een rechtvaardig

-heidsstreven, — dat ook door MARX enkele jaren te vorennog omhelsd was 3) en waaraan hij zich in 1846 meendeontworsteld te hebben, — als zijn resultaat, waarbij dierechtvaardigheid verwezenlijkt zou worden met behoud vaneen vaag gedacht privaat goederenbezit, bij den tot geeste-lijke rijpheid gekomen MARX geen genade konden vinden. 4)

De wrevel, dien PROUDHON'S pennevruchten na 1846 bijMARX opwekten, blijkt duidelijk genoeg uit het reeds in

.,(COMTE) n'en a pas moins créé un esprit scientifique, une belle atmosphère aujourd'huigénérale de recherche positive, au milieu de laquelle le marxisme se trouve touta fait comme chez lui, et qui ne peut que favoriser toujours sa croissance."Annales de L'Insiiiut International de Sociologie VIII, bl. 82. Hij werkt dat naderuit in een opstel in de Revue Socialiste XXXIII, bl. 589 en volg.

1) Een overzicht van COMTE'S philosophie geeft E. RICOLAGE, La SociologiepaAuguste Comte. Vooral van beteekenis voor de geschiedenis van de ontwikkelingvan Cor, rE's ideeën is het reeds aangehaalde werk van T. ALENURY, Essai Historiqueei critique sur la sociologie chez Auguste Comte.

2) „La philosophie sait aujourd'hui que tous ses jugements reposent sur deuxhypothèses également fausses, également impossibles, et cependant également néces-saires et fatales, la matière et l'esprit." Contradictions Economiques. PrologueII.

3) Zie beneden, § 4, B.4) Vgl. M. BOURGUIN, Des rapjoris entre Proudhon ei Karl Marx, Revue d'Econ.

Pol. VII, bl. 177 en volg.

DE WEGBEREIDERS VAN MARX' IIISTORISCII MATERIALISME. 5 5

den titel zoo vlijmend scherpe, tegen PROUDHON'S „Systèmedes contradic/ions économiques ou Philosoj5hie de la imiisère"gerichte geschrift „La Misère de la philosoj5hie". Maarmen late zich door den schamperen toon dien MARX

daar tegen PROUDHON aanslaat, niet verleiden tot demeening, dat hij bij PROUDHON niets vond, dat bijdroegtot de vorming zijner eigene wijsgeerige ideeën. PROUDHON'S

eerste en meest bekende geschrift: Qu'esí-ce que la propriété?met het beroemde antwoord: La projriéié eest le vol,maakte ook op MARX een diepen indruk, waarvan zijneuiting over dat boek in de Rheinische Zeitusag t) en meernog zijne warme en overtuigde verdediging er van indie Heilige Familie 2) getuigt. Doch vooral PROUDII0N's in1843 verschenen geschrift „De la Création de l'ordre dansi'Humanité" gaf veel, dat in het door FEUERBACH geïnspi-reerde hegeliaansche materialisme van MARX gretigeopneming vond.

1) Zie boven bl. 45 noot I.2) „PROUDHON nun unterwirft die Basis der National-ökonomie, das Privat

-eigenthum, einer kritischen Prüfung und zwar der ersten entschiedenen, rücksichtslosenund zugleich wissenschaftlichen Prüfung. Dies ist der grosse wissenschaftlicheFortschritt, den er gemacht hat, ein Fortschritt, der die Nationalökonomie revolutionirtund eine wirkliche Wissenschaft der Nationalökonomie erst möglich macht. PROUDFON'sSchrift Qu'est-ce que la propriété? hat dieselbe Bedeutung für die moderne National-ökonomie, welche SikYks Schrift Qu'est-ce que le tiers état? für die moderne Politikhat." Lit. Nadal. II, bl. 127.

„(PROUnxors) hat.. . consequent nicht diese oder jene Art des Privateigenthums,wie die übrigen Nationalökonomen, auf partielle Weise, sondern das Privateigenthumschlechthin auf universelle Weise als den Verfälscher der nationalökonomischenVerhältnisse dargestellt. Er hat Alles geleistet, was die Kritik der Nationalökonomievon nationalökonomischem Standpunkt aus leisten kann." t. z p. bl. 129.

„Die Kritik kann nicht leugnen, dass auch PROUDHON eine innere Verbindungzwischen den Thatsachen der Armuth und des Eigenthums erkennt, da er ebendieser Verbindung wegen das Eigenthum aufhebt, um das Elend aufzuheben.PROUDrtoN hat sogar mehr gethan. Er hat im Détail nachgewiesen, wie dieBewegung des Kapitals das Elend erzeugt." t. z. p. bl. 131.

Toch verwijt MARX reeds in die Heilige Familie aan PROUDHON niet tenonrechte, dat deze in zijn critiek op het privaat eigendom niet consequent was,door aan het privaat-eigendom op vrij vage wijze het bezit tegenover te stellen.t. z. p. bl. 140. Maar dit verwijt van inconsequentie doet niets af aan den diepenindruk dien PROUDHON'S werk, blijkens MARX' eigen woorden, op hem maakte.

De hier gegeven citaten zullen wel voldoende zijn om aan te toonen dat MFHRING,Gesch. d. S. D. I, bl. 153, zich vergist, wanneer hij het „ein akademisches Märlein"noemt, dat „MARX anfangs ein Anhänger und Bewunderer des später von ihmso scharf angegriffenen PROUDHON gewesen (sei)." Volgens MEHitING „würzeltdies Märlein allein in der Unfähigkeit deutscher Professoren, sei es richtig lesenzu können, sei es richtig lesen zu wollen." Dit verwijt past voor niemand zoo


2. PROUD- Aansluitend aan COMTE was PROUDHON, waar hij zichHON, ABCH. kant tegen

^en alle sociaal uto isme de noodzakelijkheid inFEUERBACH.

den ontwikkelingsgang der maatschappij erkent I) en zelfsde voorstelling der „trois états" van COMTE met eenigewijziging in de terminologie overneemt; 2) aansluitendaan FEUERBACH, waar hij in de voorstellingen omtrentGod eene uiting van de maatschappelijke samenlevingziet; 3) den menschen het Godsbegrip laat construeerennaar hun eigen geestelijke beeltenis;4) de ideeën van

3. De econo- recht, moraal, godsdienst, kunst zich wijzigen laat met demische toe- veranderingen in de maatschapp eli ke samenleving en dezestanden overwegend.

juist als voor MEHRING zelf. MEIiRING's voorstelling dat MARX aanvankelijk nieteen bewonderaar en aanhanger van PROUDHON was, is een „Märlein" dat nietanders verklaard kan worden dan uit onwil om goed te lezen. Ten tijde van hetontstaan van „die Heilige Familie" was MARX PROUDI 0N's bewonderaar zondervoorbehoud; zijn aanhanger voor zoover betreft PROUDHON's critiek op de bestaandemaatschappij. Als MEHRING gezegd had, dat MARX reeds toen met PROUnaoN'stoekomstmuziek niet instemde, zou hij gelijk gehad hebben. Wat hij schreef omPROUI HON'S invloed op MARX te verkleinen, is niets dan sectarische geschied

-verdraaiing.1) „La tradition est le point de départ de toute spéculation sur 1'avenir; l'utopie

est écartée à jamais; 1'étude du moi, transportée de la conscience individuelle auxmanifestations de la volonté sociale, acquiert le caractère d'objectivité dont elleavait été jusqu'alors privée; et, 1'histoire devenant psychologie, la théologie anthropo-logie, les sciences naturelles métaphysiques, la théorie de la raison se déduit, nonplus de la vacuité de l'intellect, mais des innombrables formes d'une nature largementet directement observable." Contr. Econ. Prologue II.

„La société comme tout être organisé et vivant, se développe d'une manièrecontinue, sans sauts ni saccades, sans interruption ni substitution..... Vous sentez .. .combien toutes ces théories d'égalité, d'abolition de Ia propriété, de communauté,de phalanstère, sont vaines, si les auteurs ne prouvent pas que les réformes qu'ilsproposent ressortent nécessairement des faits accomplis et des institutions existantes .. .Toute doctrine sociale qui ne peut prouver sa filiation directe et legitime dusystème en vigueur, est par cela seul une doctrine fausse et d'avance condamnée."„Explications 5résentées au minis/ire public sur le droit de brapzéié. Cour d'assisesdu département du Doubs, séance du 3 février 1842.

2) „J'entends par progrès la marche ascensionnelle de l'esprit vers la science, parles trois époques consécutives de la Religion, Philosophie, et Métaphysique ouMéthode." Création de t'Ordre no. iq. Zie ook no. 23 en 550.

3) ,,Si je suis, à travers ses transformations successives, l'idée de Dieu, je trouveque cette idée est avant tout sociale; j'entends par là quelle est bien plus un actede foi de la pensée collective qu'une conception individuelle." Contr. Econ.,Prologue I.4) „En se faisant semblable à Dieu, l'homme faisait Dieu semblable à lui ...Ce Dieu que tu adores, o homme! ce Dieu que tu as fait bon. juste, tout-puissant,tout-sage, immortel et saint, eest toi-méme; eet idéal de perfections est ton image,épurée au miroir ardent de ta conscience." t. z. p.

„1'Ilistoire des sociétés n'est plus pour nous qu'une longue détermination de l'idéede Dieu, une révélation progressive de la destinée de l'homme." t. z. p. Prologue II.


veranderingen zelve afhankelijk maakt van de verande-ringen in de economische toestanden waaronder desamenleving plaats heeft. 1) Waar hij eindelijk de veran-deringen in de ideeën der menschen uitdrukking noemtvan de veranderingen in hunne belangen 2) en de verande-ringen in de economische toestanden haar oorsprong laatvinden in de veranderingen in den arbeid, d. w. z. in deverschillende productiewijzen, werpt MARX' historischewijsbegeerte haar schaduw, vrij scherp afgeteekend, bijPROUDIION vooruit. 3)

PROUDHON stelt de fundamenteele beteekenis van de

1) D'après la science nouvelle, 1'homme, qu'il le veuille ou ne de veuille pas, faitpartie intégrante de la société, qui, antérieurement a toute convention existe par Ietait de Ia division du travail et par l'unité de ]'action collective; les lois concernantla production, la répartition, l'administration, la transmission, l'enseignement etc., résul-tent objectivement des rapports qu'engendre ce double fait, et sort indépendantesde la volonté et de la connaissance de 1'homme. D'oü il suit que, lois industrielles,lois civiles et Lois politiques étant abolument les mêmes, l'autorité constituante nefait qu'un aver l'autorité législative, on plutót, . . . . Ie pouvoir constituant, c'est-à-dire le Législateur, est ]'Etre collectif, le Travailleur indifférencié décrivant sespropres lois, puis les contrólant, les promulguant, les appliquant et les enseignantpar ses quatres grandes facultés . . . . .

„La loi est ]'expression, formulée par la représentation nationale, des rapportsqui naissent entre les hommes du travail et de l'échange. La société est ]'organismefondé sur la connaissance réfléchie de ces leis." Création de l'Ordre no. 572/3.

„L'économie politique embrasse encore Porganisation de ]'atelier et du gouver-nement, la legislation, ]'instruction publique, la constitution de la famille, is gérancedu globe: eile est la clef de l'histoire, la théorie de ]'ordre, le dernier verbe duCréateur. Par ses aspects divers, eile touche á la psychologie, à la morale, à 1'histoirenaturelle. à la médecine et à ]'art; plus qu'aucune autre science, enfin, eile contribueraà la solution de ces vastes problèmes: Qu'est-ce que l'homme? d'on vient-il? oüva-t-il? Qu'est-ce que le mal? Quest-ce que Dien? . . . ." t. z. p. no. 543.

„La philosophie de 1'histoire nest point dans ces fantaisies semi-poétiques dontles successeurs de BoSSUET ont donné tant d'exewples; eile est dans les routesobscures de l'économie sociale. TRAVAILLER et MANGER, eest, n'en déplaise auxécrivains artistes, la seule fin apparente de I'histoire." Contra Teen. Ch. X § II.

=) „Or comme dans la société les idées sont les intérêts, et que les intérêtssont les hommes, il est difficile que des hommess qui ont règné par leurs intérêtset leurs idées consentent á s'éclipser et à disparaitre. I1 faut les vaincre." Créationde l'Ordre, no. 539.

3) Zie beneden de eerste noot bij hfdst. II § 4, A, no. 5. En verder: „Letravail est la force plastique dans la société, l'idée-type qui détermine les diversesphases de sa croissance, et par suite tout son organisme, tant interne qu'externe."Création de l'Ordre, no. 546.

AD. V. WENCKSTERN, Marx, Kap. XI, wijst ook nog op een reeds in 1833verschenen verhandeling van JULES LE CHEVALIER, waarin deze tot eene geheelovereenkomstige formuleering komt omtrent de bewegende oorzaak in de maat-schappelijke geschiedenis als MARX in de voorrede Zur Kritik der Pol. Oek. geeft.Het staat echter niet vast, dat MARX die verhandeling heeft gekend.


productiewijze der economische goederen voor de orga-nisatie der maatschappij herhaaldelijk en zeer beslist

4. Primaire op den voorgrond. Daarbij is de wijze waarop deinvloed

eids- gecombineerdvan arbeid is verdeeld en ecombineerd of eor aniseerd,de arb deeling. voor hem van primairen invloed. MARX wijkt van deze

beschouwing — zooals wij zien zullen — alleen in zooveraf, dat hij geen primairen invloed aan de verdeeling vanarbeid toekent, maar ook in deze verdeeling een gevolgziet van den ontwikkelingsgraad der techniek.

5. De klas- Doch ook op een ander gebied heeft PROUDHON zijnsenstrijd bij invloed op MAlzx niet gemist. Evenals sommige anderePROUDHON. voorgangers van MARX spreekt hij de dubbele stelling

uit, dat er van den aanvang der geschiedenis af klassen-strijd geweest is t), dat de staat zich daarbij aan dezijde der heerschende klasse stelt 2) en dat die strijd zalduren totdat het rentedragend en luiheid kweekend

1) „route société débute par l'antithèse du patriarcat et du servage: cela posé,comment est -ce que le servage s'afiranchit peu á peu, que le prolétariat grandit etsupplante h la fin l'aristocratie? Si nous le savions, nous connaitrions la raisonqui gouverne le fait, et nous pourrions juger de sa légitimité, de sa nécessité, desa fin. Or la loi de l'évolution du prolétariat, loi complexe et d'une haute etdifficile formule, ne pouvait se trouver que dans la science économique." Création,te l'Ordre no. 460.

„Qu'était-ce que la féodalité? Une confédération de grands seigneurs contre lesvilains et contre le roi. — Quest er que le gouvernement constitutionnel? Uneconfédération de bourg -ois contre les travailleurs et contre le roi." Quest-ce quela Propriété? bl. 279. 1n een noot voegt PROUDrtoN daaraan toe: „C'est la bourgeoisieque les espérances du peuple chagrinent et qui empêche la réforme; ce soot desjournaux bourgeois qui nous préchent la morale et la religion, tout en seréservant le scepticisme et l'indifférenee, qui attaquent le gouvernement personnelet repoussent l'adjonction aux listes électorales des capacités sans fortune. Labourgeoisie acceptera tout plutöt que l'émancipation des prolétaires." Elders schrijft hij:

„Avec les machines commence la distinction de maftres et de salariés, decapitalistes et de travailleurs. L'ouvrier, que la mécanique devait tirer de 1'abru-tissement ou l'avait réduit le travail parcellaire, s'y enfonce de plus en plus: ilperd avec le caractère d'homme la liberté, et tombe dans la condition d'un outil.Le bien-être augmente pour les chefs, le mal pour les subalternes; la distinctiondes castes commence, et une tendance monstrueuse se déclare, Celle qui consiste,en multipliact les bommes, à vouloir se passer d'hommes. Ainsi la gêne universelles'aggrave: annoncée déjà par la division parcellaire, la misère entre officiellementdans le monde; à partir de ce moment, elle devient l'ame et Ie nerf de la société."(ontr. Econ. Chap. XIII § II.

") „Qu'est-ce que le gouvernement? Le gouvernement est l'économie publique,1'administration supréme des travaux et des biens de toute la nation..... Or si1 a souveratneté ne peut et ne doit être attribuée à chaque citoyen qu'en raison des a propriété, il s'ensuit que les petits actionnaires sont à la merci des plus forts,q ui pourront, dès qu'ils en auront envie, faire de ceux-1á leurs esclaves, les marier


kapitalistisch eigendom uit de maatschappij zal zijnverdwenen. I)

Zelfs het denkbeeld van den dialectischen omslag der 6. De dia-

hedendaagsche maatschappij met haar particulier eigendom slag derin eeneeene maatschappij met een soort van niet nader schappij.

omschreven, doch niet als communistisch bedoeld geas-socieerd goederenbezit, werd door PROUDHON reeds inQu'est-ce que la Proj5riété? uitgesproken. 2).

Ook andere minder fundamenteele denkbeelden heeft,zooals wij zien zullen, MARx aan PROUDHON kunnen ont-leenen 3).

Is leur gré, leur prendre leurs femmes, faire eunuques leurs garcons, prostituer leursflues, jeter les vieux aux lamproies, et seront même forcés d'en venir lit, simieux ils n'aiment se taxer eux-mêmes pour nourrir leurs serviteurs." Quest-ce quela propriétéi bl. 162/3.

„L'état est devenu pour le prolétaire une servitude nouvelle et j'ai dit: Qued'une nation it l'autre les travailleurs se tendent la main. — Et voici que de toutesparts ce soot les exploiteurs qui se coalisent contre les exploités: la terre nesera bient6t qu'une caserne d'esclaves." ('ontr. Econ. Ch. X.

„Dans le système de concurrence qui nous tue, et dont l'expression nécessaireest un gouvernement spoliateur et tyrannique".... Qu'est-ce que lapropriétéi bl. 233.

1) „L'antagonisme du capital et du travail, tant déploré par les amis du progrès,loin de se résoudre en une association qui maintiendrait la distinction effectivedu travailleur et capitaliste, doit finir, au contraire, par la sujétion absolue ducapital au travail, et la transformation de la fainéantise eapitaliste en fonction decommissaire aux épargnes et distributeur des capitaux.". Création de l'Ordre no. 397.

^) „La communauté, premier mode, première détermination de la sociabilité, estle premier terme du développement social, la 1/use; la propriété, expression contra-dictoire de la communauté, fait le second terme, 1'antithèse. Reste it découvrir letroisième terme, la synthèse, et nous aurons la solution demandée. Or, cette synthèserésulte nécessairement de la correction de la thèse par I'antithèse; donc il faut,par un dernier examen de leurs caractères, en éliminer ce qu eiles renfermentd'hostile à la sociabilité; les deux restes formeront, en se réunissant, le véritablemode d'association humanitaire." t. a. p. bl. 202.

3) Grootendeels, hoewel niet geheel juist, is hetgeen Mr. J. Baron D'AULNISDE BOUROUILL schrijft in Het hedendaagsche socialisme, bl. 53: „Het is bijPROUDI[oN, dat wij de hoofddenkbeelden van het moderne socialisme het eerstaantreffen in den eigenaardigen vorm van wetenschap en van hoog wijsgeerige

vlucht." En zeker overdreven is het, waar deze schrijver een weinig later (bl. 55)PROUDHON MARX' „geestelijken vader" noemt. Tegelijk veel fijner en veel juisteris de opmerking van DE GREEF, waar hij spreekt van „K. MARx dont la posté-rité recueillera et réconciliera le souvenir avec celui de P. J. PROUDL[ON." Einmiesde Sociologie VIII, b l. 138. Zie ook BERNSTEIN, Zur Theorie und Geschichte desSocialismus, bl. 357 en volg.; SCILITLOWSKY, Soc. Monatsh. 1900, 1>l. 1 93;KoIGEN, t. a. p. bl. 252 en volg.

Tusschen de voorstelling van D'AULN[s en die van BoURGtr[N, t. a. p. bl. 202:

„Je n'apercois en vérité aucun principe, aucune idée essentielle empruntée par Iesecond (MA x) au premier (PROUDttoN)," ligt de waarheid in het midden.


7. PROUD- Doch de ideeën van PROUDIION over de ontwikkelings-k oN's toe- richting der hedendaagsche maatschappij en het puntsehappi^. waarheen zij bezig is zich te bewegen, wijken van de denk

-beelden waartoe MARx, ook en niet het minst onderPROuDHON's invloed, in 1847 komt en waaraan hij daarnavasthoudt, belangrijk af. Voor PROUDHON, die den graad-meter der maatschappelijke ontwikkeling zoekt in demate waarin en de wijze waarop de arbeid verdeeld engeorganiseerd is, bestaat de hoogere maatschappelijkeontwikkeling in eene meer volkomene arbeidsorganisatie,waarbij door de verwezenlijking van de wet der ruil-waarde de macht van het kapitaal zal gebroken zijn ende goederen door middel van een hoog ontwikkeld, nietop exploitatie van den producent berekend, dus rentelooscredietwezen geruild zullen worden overeenkomstig denarbeid dien zij gekost hebben. Voor hem ligt de toe-komst der maatschappij niet in het communisme, maarin eene maatschappelijke organisatie, waarbij de wet derruilwaarde zal zijn verwezenlijkt, waarin m. a. w. hetprivaat-goederenbezit en het ruilverkeer in stand zullenblijven en ruimte zijn zal voor volle ontplooiing van hetparticulier initiatief. I)

D. SIMONDE DE SISMONDI.

Natuurlijk waren ook PROUDHON'S ideeën lang nietalle oorspronkelijk. 0. a. de geschriften van den historicus -economist SIMONDE DE SISNtONDI hebben tot de vorming

1) Contr. Reon. Chap. II, XII en vooral XIV. VON WENCKSTERN, t. a. p.VIIes Kap.

BOURGUIN drukt het onbevredigende, en na: „la propriété c'est le vol" watontnuchterende van dit resultaat kort en goed uit, waar hij, t. a. p. bl. 2o6schrijft: ,,PROUDHON a le tort de vouloir reconstruire et de ne proposer qu'unreplfltrage."

Bij zulk een onbevredigend en van dat van MARx geheel afwijkend resultaat,alsook bij hun diepgaand methodologisch verschil, is er geen reden voor Mr.D'AULNIS' verwondering, die t. a. p. bl. 35 schrijft: „Met des te beteren uitslagevenwel is (I'ROUVxoN) het voorbeeld geweest van KARL MARS, het hoofd derduitsche socialistische wetenschap. En toch, vreemd genoeg, MARx heeft zichvoortdurend scherp tegenover PROUniioN gesteld en nooit woorden genoeg kunnenvinden om zijne minachting jegens zijn geestelijken vader uit te drukken." Defeitelijke voorstelling van Mr. D'AULNts is bovendien slechts ten deele juist; zijgeldt — gelijk wij zagen — wel voor den MARX van na 1846, doch niet voorden MARX van vroegere jaren.

DE WEGBEREIDERS VAN MARX' HISTORISCH MATERIALISME. 6I

daarvan in menig opzicht bijgedragen. De SISMONDI,

wiens neiging niet naar den socialistischen kant ging endie, opgeschrikt door de maatschappelijke ellende welkehet grootbedrijf in het eerste stadium zijner ontwikkelingbracht, veeleer den industrieelen vooruitgang wildetegenhouden, heeft niettemin door zijne onvermoeideblootleggingen van de schaduwzij den der zich uitbreidendegrootindustrie heel wat feitelijke voorstellingen gegeven,die als basis konden dienst doen voor socialistischecritiek op de kapitalistische maatschappij. Wij zullen inhet vervolg meermalen gelegenheid hebben de verwant

-schap ook tusschen verschillende beschouwingen vanMARX en de voorstellingen van DE SIsMoNDI te constateeren.

Hier wijs ik er alleen op, hoe zoowel de voorstelling 1. In der dvan de fundamenteele beteekenis der goederenproductie productie en

voor de geheele maatschappelijke organisatie 1) als de leer klassenstrijd.dat de positie der verschillende klassen in de maat-schappij het resultaat is van een voortdurenden strijd 2)

reeds bij DE SISMONDI zijn te vinden. Daardoor droeg devoorlooper der historische staathuishoudkunde ook tot

1) „Qu'on ne me reproche point de rabaisser l'homme au niveau de la brute, enproposant, comme premier but de ses efforts, la direction dit travail qui lui assure sasubsistance, en appelant, avant tout, l'attention de la société sur des avantages toutmatériels; on verra bientót qtie, plus qu'aucims de nos devanciers, nous considéronsl'économie politique dans ses rapports avec 1'éme et l'intelligence. Mais à lasubsistance tient la vie, et avec la vie tous les développements moraux, tous lesdéveloppements intellectuels dont la race bumaine est susceptible. La société doit,comme 1'individu, songer avant tout à la santé du corps, eile doit avant toutpourvoir à ses besoins et à son développement; car sans la vigueur que cettesanté procure, sans le 1 dsir, qui ne commence qu'après que ces besoins sontsatisfaits, la santé de 1'áme est impossible. De toutes part se présentent des faitspour nous convaincre que la manière dont la société pourvoit à sa subsistancedécide en même temps de la misère ou de 1'aisance du grand nombre; de lasanté, de la beauté, de la vigueur de la race ou de sa dégénération; des sentimentsde sympathie ou de jalou,ie qui font que les citoyens se regardent comme desfrères empressés è s'entr'aider, ou des rivaux acharnés à s'entre-détruire; de l'activitéd'esprit enfin, qu'un heureux mélange de loisirs développe, et qui met sur la voiede tous les progrès de ]'intelligence, de ]'imagination et du gout; ou de la langueurénervée que produit Ie luxe chez les uns, de l'abrutissement qui résulte chez lesautres de l'abus des forces physiques et de leur lassitude." Etudes sur l'économiepolizique. Introduction.

2) „La société, selon l'école chrématistique, se divise en trois classes de personnes,quant au travail qui produit la richesse : les propriétaires fonciers, les capitalistes,et les journaliers ou prolétaires. Les premiers donnent la terre, les seconds ladirection, et les troisièmes la main d'oeuvre: en retour, les premiers percoivent

62 DE WEGBEREIDERS VAN MARX' IIISTORISCH MATERIALISME.

de vorming der grondslagen van het marxistischestelsel bij. I)

E. CIIARLES FOURIER.

Ook en niet het minst FoURIER 2) behoort tot de weg-bereiders van het Marxisme door zijne in menig opzicht

treffende critiek op bestaande maatschappelijke toestandenzoowel als door zijne beschouwingen over de noodzakelijkenadeelen van de geisoleerde en de noodzakelijke voordeelenvan de geassocieerde productie.

1. Geïsoleer- De geisoleerde productie leidt, volgens FoURIER, onver-de productie mi deli k tot strijd tusschen het bijzonder belang der rodu-en klassen- mijdelijk J J- belang Pstrijd, centen en het algemeen belang, 3) tot strijd ook tusschen

de verschillende klassen der bevolking onderling, in hetbijzonder tusschen de bezitters, die zich van eiken nieuwenrijkdom meester maken, en de arbeiders die steeds armerworden. 4) Vooral de handel, die bij de geïsoleerde productie

la rente ou loyer, les seconds le profit, les troisièmes Ie salaire; chacun d'euxs'efforce de retenir le plus qu'il peut du produit total, et leur lutte réciproquefixe la proportion entre la rente, le profit et le salaire." t. z. p.

„Nos yeux se soot tellement faits à cette organisation nouvelle de Is société, ácette concurrence universelle, qui dégénère en hostilité entre la classe riche et laclasse travaillante, que nous ne concevons plus aucun autre mode d'existence, mêmeceux dont les débris nous entourent de toutes parts." t. z. p. Balance des con-sommations.

„(Les ouvriers) font naItre la richesse, et n'y not eux-mêmes presque pas depart; obligés de latter pour leur subsistance avec ceux qui les employent, ils nesoot point leurs égaux en forces." Nouveaux Principes d'Econ. Pol. Livre IV, chap. V.

i) MEHRING verkleint in zijne Geschichte der Deutschen Socialdemocratie,I bl. 14, SISMONDI's beteekenis, wanneer hij van hem schrijft: „In beredterWeise zergliederte SISMONDI die Widersprüche der modernen Produktionsver-hältnisse . . . . Aber StsMONDis Kritik überschritt nirgends den kleinbürgerlichenGedankenkreis." Dit is alleen juist, in eene wijze van geschiedschrijven, waarbijieder wiens kritiek op de kapitalistische maatschappij niet leidt tot de modernesociaaldemocratie, als „klein -bürgerlich" gestempeld en in den hoek gezet wordt.

"-) Zie behalve FOURIER's eigen geschriften, in 1846 verzameld en uitgegeven alsOeuvres compl/tes de ('h. Fourier, de keurig gesystematiseerde bloemlezing uitFOURIER's werken, door Cu. GIDE in de Petite Biblioticèque Economique.

3) „Tout industrieux est en guerre avec la masse, et malveillant envers eile parintérêt personnel." Le Nouveau Monde. Oeuvres VI, bl. 33•

1) „Que soot vos entreprises actuelles? Des raffinements de barbarie pour riverles fers des peuples par la réduction du salaire et par l'emprisonnement de laclasse pauvre dans les bagnes industriels. nommés grandes manufa• tures, qui nelui assurent ni bien-être, ni retraite." t. z. p. bl. 379.

„Si les relations sociales sont chez nous un sujet de discorde generale, eestqu'elles vexent partout la majorité pour le plaisir de la minorité." t. z. p. bl. 281.


niet kan worden ontbeerd, leidt tot tal van misstanden. 2. Nadeelen

Hij leeft van de producten van de industrie, van den del den han-

arbeid van anderen, en is zelf uit zijn aard improductief. I)

Maar niet alleen dit nadeel is onvermijdelijk met den handelverbonden; de productie voor den handel heeft ten gevolgedat de producent geen belang heeft bij goede producten,maar alleen om voor zoo weinig mogelijk moeite zooveelmogelijk terug te ontvangen. Vandaar dat warenver-valsching een niet minder onvermijdelijk nadeelig gevolgvan den handel is. ) Die verschillende nadeelen van denhandel en de „civilisatie" kunnen alleen worden opgehevendoor de geisoleerde productie te vervangen door degeassocieerde. Bij deze laatste valt de strijd tusschenbijzonder en algemeen belang en tusschen de verschillende

„L'industrie civilisée et barbare .... plonge dans Ia misère toute la multitudeindustrieuse pour enricher quelques favoris." t. z. p. bl. lo.

„L'industrialisme est la plus récente de nos chimères scientifigttes; eest la maniede produire confusément, sans aucune méthode en rétribution proportionnelle, sansaucune garantie pour le producteur ou salarié de participer á l'accroissement derichesse." t. z. p. bl. 28.

„La multitude ou classe pauvre, loin de participer á l'accroissement de richesse,n'en recueille qu'un surcrolt de privations; car eile voit une plus grande variétéde biens dont eile ne peut pas jouir; eile n'est pas même assurée d'obtenirle travail répugnant qui fait son supplice, et qui ne lui offre d'autre avantage quede ne pas mourir de faim." t. z. p. bl. 35•

Later, bl. 390, spreekt FouizIER van la tyrannie de la propriété individuellecontre la masse", die weer leidt tot een „deni indirect de justice au pauvre. Onne lui refuse pas direclement justice; il est bien libre de plaider; mais il n'a pasde quoi subvenir aux frais de procédure."

Deze aanhalingen zouden met verschillende andere in gelijken geest te ver.meerderen zijn.

1) FOURIER komt telkens op het parasitisch karakter van den handel terug. Ikgeef daarvan slechts enkele voorbeelden: „Tout l'argent est concentré dans lecommerce, vampire qui pumpe Ie sang du corps industriel, et réduit la classeproductive à se livrer à 1'usurier". t. z. p. bl. 395•

„Le commerce est l'ennemi naturel des fabriques; en feignant de la sollicitudepour les approvisionner, i] ne travaille réellement qu'à les ranconner .... Bref, lecommergant est un corsaire industrie', vivant aux dépens du manufacturier ouproducteur." Unité Universelle, Oeuvres III bi. 217.

4) „ I,'on prétend que les hommes ne sont pas plus faux qu'ils n'étaient jadis;cependant on pouvait, il y a on demi-siècle se procurer á peu de frais des étoffesde bon teint et des comestibles naturels; aujourd'hui l'altération, la fourberiedominent partout. Le cultivateur est devenu aussi fraudeur que l'était jadis lemarchand. Laitages, huiles, vips, eaux-de-vie, Sucre ; café, farines, tout est falsifiéimpudemment. La multitude pauvre ne peut plus se procurer de comestibles naturels;on ne lui vend que des poisons lents, tant l'esprit de commerce a fait de progrèsjusque dans les moindres villages." Nouveau Jlonde, Oeuvres VI, bl. 43•


klassen der maatschappij onderling weg. I) Daarbij steltFOURIER zich — gelijk algemeen bekend is — voor, datin de door hem gedroomde associatie de arbeid zóó zalkunnen worden verdeeld en georganiseerd, dat hij vaneen last, gelijk hij thans is, een lust worden zal.

3. Geleide- Hoewel FouRIER's socialisme, cuhnineerend in zijne

gingover-

phalanges , waarin ieder zijn neigingen en hartstochtengang der tijd- p a ^ .l o gperken van zal kunnen volgen zonder dat eenig gezag dwang zalmaatschap- behoeven op te leggen, zonder twijfel in hooge matewikkel ing. okt utopistisch is en van de geheel willekeurige opvattingwikkel 1 g ^ 1 g

uitgaat, dat de slechte, antisociale hartstochten van dentegenwoordigen tijd alleen een gevolg zijn van het slechtesociale milieu, waarin wij leven, ') en dus van zelf zullenverdwijnen als dat milieu voor een beter, harmonischmilieu zal hebben plaats gemaakt; toch erkent hij, dathet niet mogelijk is de maatschappij op een gegevenoogenblik naar willekeur te veranderen. De menschheiddoorloopt verschillende tijdperken, die geen van allenkunnen worden overgeslagen en die in elkander over-gaan, zoodat de kiemen van het volgende tijdperk zichreeds in het vorige ontwikkelen.3) Zoo geeft het tegen

-woordig tijdperk van de geïsoleerde productie, volgensFOURIER, reeds duidelijk de kiemen te zien van hetvolgende tijdperk der geassocieerde, geharmoniseerde

4. In handel productie. In den handel heeft het kapitaal de neigingreeds kiemvan komende zich te associeeren en door de associatie een macht teassociatie.

1) „route liberté deviendrait un germe de déchirements, tant que les grands etles petits se haïraient comme aujourdhui. Le seul moyen de les rallier passionnément,de les intéresser les uns aux autres, c'est de les associer en industrie." UnitéUniverselle, Oeuvres, III, hl. t 73/4.

) „On ne duit jamais blamer les passions des individus, mais blamer seulementla civilisation qui, n'ouvrant aux passions que les routes du vice pour se satisfaire,force 1'homme à pratiquer Ie vice pour arriver à la fortune sans laquelle il n'estpoint de bonheur." Théorie des Quatre Mouvements. Oeuvres, I bi. 22 3/4•

3) „Notre destin est d'avancer; chaque période duit s'avancer vers la supérieure :Ie voeu de la nature est que la barbarie tende à la civilisation et y arrive pardegrés; que la civilisation tende au garantisme, que Ie garantisme tende à l'asso-ciation simple, et ainsi des autres périodes." Nouveau Monde, Oeuvres VI, 418.

„Chaque société se mélange plus ou moms de caractères empruntés sur les périodessupérieures ou inférieures." Théorie des Quatre Morcvenaenes, Oeuvres, I, lil. 86.

„La marche de nos sociétés est comparable à Celle de PA'i, dont chaque pas estcompté par un gémissement; ainsi que lui la civilisation s'avance avec une incon-cevable lenteur it travers les tourmeutes politiques." t. z. p. bl. ioo.


vormen, die tegelijk de regeeringen en het volk aan zichonderwerpt, alle voordeelen van de productie in hettijdperk der civilisatie aan zich trekt I) en de productieconcentreert. 2)

Deze concentratie heeft echter, zegt FOURIER, alleenden vorm, niet het wezen der associatie, want zij omvatslechts de weinige groothandelaars en laat de menigte,welke zij overheerscht, buiten staan. 3) Maar toch ligtdaarin reeds de kiem van de komende, werkelijke associatieder toekomst. 4)

Dat FOURIER, niettegenstaande zijne voorstelling van

1) „On volt tout Ie corps scientifique ramper devant ce colosse mercantile, ceparasite qui, sans rien produire, s'empare de la crème du produit, forme dans lesystème industriel un nouveau souverain plus roi que les rois mêmes." UnitéUniverselle, Oeuvres III, bl. 204.

2) „Les extrêmes se touchent; et plus l'anarchie commerciale a pris d'accroissement,plus nous tendons au privilège universe!, qui est l'excès opposé .... Plusieurscirconstances tendaient it faire cooporer les négociants, it les organiser en compagniesfédérales, en monopoleurs affiliés qui, d'accord avec les grands propriétaires,auraient réduit tous les petits en vassalité commerciale, et seraient devenus, pardes intrigues combinées, maitres de toute production. Le petit propriétaire auraitété forcé indirectement it disposer de ses récoltes selon la convenance des monopoleurs;il serait devenu commis exploitant pour la coalition mercantile..... le résultataurait été l'inquisition industrielle, l'asservissement de tous les citoyens aux intriguesdu monopole affilié." Théorie des Qualre Mouvennents, Oeuvres, I, bl. 266/7.

3) „La concentration actionnaire associe les chefs et non les coopérateurs; c'estun régime assez spécieux, qui débute brillamment et se recommande par degrandes et utiles entreprises; . . Mais oü tend cette opération? Quelle serait soninfluence, lorsqu'une fois généralisée, eile aurait envahi et livré it des compagnonsactionnaires toutes les branches de l'industrie? ... Alors s'organiserait tine fédérationde monopoles gradués et affiliés, un avénement en féodalité commerciale, onquatrième phase du mouvement civilisé. — La civilisation a commencé par desligues de grands vassaux ou oligarques, soit nobiliaires, soit patriarcaux; eile doitfinir par le retour de grands vassaux d'une autre espèce, qui seraient les mercantilesou chefs de compagnies actionnaires. ... C'est donc bien it tort que les partisansde la concentration actionnaire croient faire un pas vers la perfection sociale, quandils ne tendent qu'à conduire 1'état civilisé du déclin it la caducité..... Si 1'onprétend donner it la concentration actionnaire le titre d'association, c'est prendre laforme pour le fond; car le fond embrasse les deux fonctions primordiales, savoir:gestion agricole et gestion domestique, dont nos écrivains actuels ne se sont pointoccupés. Iis ne savent associer que les cháinons supérieurs, que les chefs. UnitéUniverselle, Supplément it 1'avant-propos, Oeuvres, II. bl. 96/7.

4) „ Une autre observation importante que suggérait l'aspect du commerce, estqu'il présente des germes d'association en divers genres. Unité Universelle, Prolé-gomènes, Oeuvres II. bl. igg.

„L'analyse du commerce aurait conduit aussi it spéculer sur l'extension desgermes sociétaires qu'on voit s'y développer par instinct économique des marchands .. .Aussi 'ene étude méthodique du commerce pouvait nous ouvrir plusieurs carrièresde progrès social", t. a. p. bl. 221.


het noodzakelijk in elkander verloopen der maatschap-pelijke tijdperken, toch een maatschappelijk plan inbijzonderheden uitwerkte, dat slechts behoefde te wordentoegepast om deze sociale harmonie te verwezenlijken,is te verklaren uit zijn vaste geloof, dat God de wereldheeft geschapen naar een vast plan en dit plan aan hem,FoURIER, heeft geopenbaard. Vandaar dat hij in staat is,aan te geven hoe de ontwikkeling van de maatschappijnaar het volgende, hoogere tijdperk zal geschieden en hoede maatschappij in dat hoogere tijdperk zal zijn samen-gesteld.

Voor hen, die de hoofdtrekken van het marxismekennen, zal uit het hier gegeven overzicht van FouRIER's

hoofdideeën duidelijk zijn, dat daarvan heel wat in hetstelsel van MARX is overgegaan. Intusschen houde menin het oog, dat die ideeën bij FoURIER niet in eenegeregelde systematische volgorde voorkomen, maar uitzijne verschillende geschriften moeten worden bijeen

-gegaard, waar zij tusschen allerlei buitensporige beschou-wingen en opmerkingen verspreid zijn, welke telkens dentwijfel weer doen levendig worden of men bij FOURIER

met een genie of met een gek te doen heeft, een twijfel,waaraan men alleen ontkomen kan door in hem dengenialen gek te zien, die nu eens een onweerstaanbarenlachlust opwekt, dan weer oprechte bewondering afdwingt.

F. LORENZ STEIN.

Nog vóór MARX door zijn verblijf te Parijs er toegebracht werd nader kennis te maken met de vruchtenvan het fransche socialisme, werd hij daarin ingeleiddoor LORENZ STEIN ' S in 184.2 verschenen „Der Socialismusund Communismus des heutigen Frankreichs."') STEIN geeftin dat werk niet alleen een critisch overzicht van hetfransche socialisme, inzonderheid van het saint-simonisme

1) Hiermede wordt natuurlijk niet bedoeld, dat MARX, vóór hij STEIN gelezenhad, niet wist, dat er zoo iets als een fransch socialisme bestond. Ik zeg dit tergeruststelling van MEHRINC, die het noodig vindt te verzekeren, dat MARX „langevor dem Erscheinen dieses Buches vom französischen Sozialismus und Communismusgehört haben muss" en die zijn eigen onbekendheid met STEIN'S werk bewijstdoor het eene „oberflächliche Kompilation einer Bewegung" te noemen. Lit.Nacht. I. bl. 187.


en het fourierisme, maar hij laat daaraan op de hemeigene, meesterlijke wijze eene uiteenzetting voorafgaan 1. Het ont-van den dieperen grond van de fransche socialistische staan van het

stelsels en bewe in en. Die die ere grond lit — zoog g l^ g geoletariaat

gev

olg vanzegt STEIN — in het ontstaan van het proletariaat, dat het fabrieks-een noodzakelijk product is van de ontwikkeling van het wezen.

fabriekswezen 1) en dat in de bestaande maatschappij devoorwaarden niet vindt, welke voor zijne eigene ont-wikkeling noodzakelijk zijn. 2) Het stuit bij het zoekennaar die ontwikkeling op de instelling van het privaat-eigendom, dat den eigenaar een uitsluitend recht geeftop de stoffelijke goederen en daarmede een uitsluitendrecht op de onmisbare voorwaarde voor hoogere ontwik-keling en beschaving. 3)

Wanneer het zich zijn toestand bewust begint te worden, 2. Het prole-begint het proletariaat ook in te zien, dat het de instelling tare athetvan het privaateigendom is, welke zijne ontwikkeling

pri-vaat eigen-

tegenhoudt en dat het derhalve aan die instelling geen dom.eerbied en geen eerbiediging verschuldigd is, maarintegendeel heeft aan te sturen op haar vernietiging. 4)

1) „Wir dürfen auch als entschieden voraussetzen, dass die heutige Gestalt derIndustrie die Classe der Proletarier erzeugen muss; dann, dass das fortschreitendeBewusstsein von der Bestimmung und dem Recht jeder Persönlichkeit diese Classezu einem selbstständigen auf ihr eigenthtimlich angewiesenes Princip sich stützendenGanzen machen wird." t. z. p. bl. 359•

2) „Derjenige, der von vorneherein nichts hat als seine Arbeitskraft, (ist) durchdiese aber nicht im Stande, zu einem Besitze, dieser als absolut gesetzten Bedingungder Unabhängigkeit und der concreten Gleichheit zu erlangen. Für die factischeWahrheit dieser Behauptung liefert das Leben der Fabrikorte täglich die entschie-densten Beweise; wer es auch nur entfernt betrachtet hat, der wird es nichtläugnen, dass kein Fabrikarbeiter zum Wohlstande zu gelangen irgend eine wahr-scheinliche Aussicht haben kann." t. z. p. bl. 84/5•

3) „Die Bedingung der persönlichen Selbstständigkeit ist keine nähere, als dieder materiellen Unabhängigkeit. Wohin man blickt, bildet der Besitz die Basisfür die Erreichung aller Güter, die die Civilisation ihrem Begriff nach als allgemeinsetzt. Der Besitz aber enthält ein Moment, dass ihn wesentlich von der ganzenReihe der allgemeinen Güter trennt. Er ist persönlich wie jene, aber die Persön-lichkeit ist ausschliessend." t. z. p. bl. 24.

4) „Die Frage, ob es eine Versöhnung zwisschen der Idee der absoluten Persön-lichkeit und dem persönlichen Eigenthum geben könne, beginnt der nicht besit-zenden Masse des Volkes klar zu werden, und allmählig tritt in ihm der immerwachsende Theil derselben hervor, der sie mit einem fanatischen Nein beantwortet.Die Ueberzeugung von der rechtlichen Unmöglichkeit ist geweckt, die Mengeschaart sich um die Grundsätze, die willig ihren Ausprüchen dienen, und aus derarmen, arbeitenden, leidenden Classen wird eine starke, alles verneinende undbedrohende Einheit, das Proletariat." t. z. p. bl. 28.


De bezittende klasse daarentegen, de bourgeoisie, heeft3. Klasse- juist in het privaateigendom de oorzaak en de voorwaardetegenstelling harer bevoorrechte positie , harer hoogere vormingtusschen pro- 1> > a enletariaat en beschaving. Zij wil derhalve beschermd zien, wat hetbourgeoisie. proletariaat wenscht te zien verdwijnen. Vandaar de

onvermijdelijke klassentegenstelling tusschen de bour-geoisie, die door het privaat-eigendom wordt gedragenen het proletariaat dat daardoor wordt onderdrukt. I)

4. Fransch Uit den strijd die uit deze tegenstelling geboren wordt,uit

ialis^ en komt ook het fransche socialisme te voorschijn. Hetstrijdvoort- zoekt naar een uitweg uit die innerlijke tegenspraak in dekomend. maatschappij; het zoekt naar een vorm van maatschappelijke

samenleving, waarin het persoonlijk eigendom op deeene of andere wijze zal worden behouden en tochdaardoor niet langer een beletsel zal worden in den weggelegd aan de volkomen ontwikkeling der persoonlijkheidvan de leden van het hedendaagsche proletariaat zoowelals aan die van de hedendaagsche bourgeoisie. „Dit —zegt STEIN — is de algemeene idee, welke het socialismenastreeft, en daarin ligt voor de geschiedenis der beschavingzijn innerlijke beteekenis. Zijn streven, niet zijn resultaatis zijne waarheid." 2)

STEIN bracht de idee van den klassenstrijd en vanhet streven naar opheffing daarvan, welke inderdaad opden bodem van het fransche socialisme lag en door zijneverkondigers meer of minder duidelijk werd gevoeld,met beslistheid op den voorgrond, zoodat MARX op ditbelangrijke punt bij de kennismaking met de eigen

1) „Die ganze Masse des Volkes theilt sich in Besitzer und Nichtbesitzer, oderin solche, die mit ihrer Arbeitskraft das Kapital verbinden, und solche, die nichtssind wie Arbeiter. Die ersteren siegen unbedingt auf dem Gebiete des Erwerbs;die letzteren unterliegen. Damit erscheint denn als Ergebniss dieses Kampfes imWesen des Besitzes selbst die Trennung von Capital und Arbeitskraft, eineTrennung, die eben aus jenen Gründen erst in der neuemn Zeit ihre wahre Bedeu-tung erhalten hat. Als die Vertreter des ersten aber stellt sich die Classe derBürger hin, die wir als Bourgeoisie bezeichneten; der blosse Besitz der letzterenist das „Eigenthum und die Eigenthümlichkeit des Peuple." t. z. p. bl. 73•

2) t. z. p. bl. 27. Later schrijft hij, op bl. 2g5 : „Wer den Kampf der Arbeits-kraft mit dem Capital, den Hass der Proletarier gegen die Besitzer, die Zerrissen-heit der Verhältnisse, die durch Egoismus und Aengstlichkeit täglich schwierigerwird, in dem heutigen Zustande des französischen Volkes erkannt, der wird dieWahrheit in dem Streben (von FouRIER), wenn auch weniger in den Resultatengerne anerkennen."


geschriften van het fransche socialisme als het wareaanstonds wegwijs was. Ten aanzien van de leer vanden klassenstrijd, dit zoo gewichtige onderdeel vanMARX' stelsel, heeft ook STEIN met zijn werk over hetfransche socialisme en communisme inspireerend opMARX gewerkt, nog vóór deze in de gelegenheid was deideeën der fransche socialisten in haar eigen oorspronke-lijkheid in zich op te nemen. I) Ook MARX' leeftijd,toen hij van STEIN'S hoogstaande boek kennis kreeg,moest er wel toe bijdragen het van aanmerkelijkeninvloed te doen zijn op de verdere vorming zijnerdenkbeelden.

§ 3. DE ENGELSCHE SOCIALISTEN.

MARX' vorming is bij uitstek internationaal geweest.Reeds voordat de omstandigheden hem er toe brachtenzich in Engeland te vestigen, maakte hij kennis met degeschriften van de meestbeteekenende engelsche socia-listen uit de eerste helft der 19e eeuw en ook bij henvond hij menigen bouwsteen voor den opbouw van zijnstelsel van sociale wijsbegeerte.

OWEN'S denkbeelden en OWEN'S werkzaamheid in New-Lanark waren in het tijdperk van MARX' geestelijkevorming algemeen bekend bij hen die hun aandachtwijdden aan de emancipatie van den vierden stand.Maar la Misère de la Philosophie getuigt er ons van, datMARX in 1847 ook de minder op den voorgrond getredensocialistische schrijvers THOMPSON, HODGSKIN en BRAY

uit hunne werken kende 2).In de geschriften van den meer als practisch (dikwijls 1. ROBERT

ook zeer onpractisch) hervormer dan door de genialiteit OWEN.

zijner denkbeelden uitblinkenden ROBERT OWEN vondMARX vooral twee der hoofdideeën van FoURIER, ZOO

i) Vgl. KOSGEN t. a. p. bl. 239 en volg. O. a. ISSAIEFF, Socialpolitische Essais,bl. 179.

) Zie over deze schrijvers A. MENGEK, Das Recht auf dem vollen Arbeitsertragen vooral de Voorrede van Prof FOXWELL voor de engelsche uitgaaf van MENGER'swerk. Voorts ook de opstellen van Mr. H. P. G. QUACK in De Gids van 1902 overTHOMPSON en HODGSKIN, en zijn naschrift over H000SIIN's anonieme brochureLabour defended.


mogelijk in nog beslister vorm, uitgewerkt. In de eersteplaats het denkbeeld dat de menschen zijn wat de om-standigheden hen maken; dat ieder het product is vanhet sociale milieu, waarin hij wordt geboren en heeft televen; dat de individuen bij hun geboorte als het warewit papier zijn, waarop de omstandigheden kunnenschrijven wat zij willen; dat derhalve de maatschappelijketoestanden slechts goed behoeven te worden ingericht,om de ondeugden en misdrijven te doen verdwijnen.Aan dit denkbeeld is het eerste geschrift van OWEN „ANew View of Society" geheel gewijd I) en in zijne lateregeschriften komt het telkens terug.

In de tweede plaats het denkbeeld om door geassocieerdeproductie een einde te maken aan de kwalen der bestaandemaatschappij. Op dit laatste punt wijken OWEN en FoURIERwel in de uitwerking van hun associatie-idee van elkander af,ook zal men bij OWEN te vergeefs beschouwingen vindenover de noodzakelijkheid vrij spel te laten aan de harts-tochten, hetgeen juist de kern uitmaakt van FOURIER'Sassociatieplan; maar het denkbeeld, dat de maatschappelijkeverbetering komen moet van de geassocieerde productie,dat associatie in de consumtie voor het wegnemen derbestaande maatschappelijke misstanden niet voldoende is,dat integendeel de rechtvaardige verdeeling van hetproduct en eene gezonde regeling der consumtie eennoodzakelijk gevolg zullen zijn an de gemeenschappelijkeproductie, — dat denkbeeld vond MARX bij OWEN, hoewelverschillend uitgewerkt, niet minder krachtig voorgestaandan bij FOURIER. 2)

1) „Let it not be longer said that evil or injurious actions cannot be prevented;or that the most rational habits in the rising generation cannot be universally formed.In those characters which now exhibit crime, the fault is obviously not in theindividual, but the defect proceeds from the system in which the individual hasbeen trained." t. a. p. 4e dr., bl. 51.

2) If there be one closet doctrine more contrary to truth than another, it is thenotion that individual interest, as that term is now understood, is a more advantageousprinciple on which to found the social system, for the benefit of all, or of any,than the principle of union and mutual co-operation. The former acts like animmense weight to repress the most valuable faculties and dispositions, and togive a wrong direction to all the human powers. It is one of those magnificenterrors (if the expression may be allowed) that when enforced in practice, bringsten thousand evils in its train, The principle on which these economists proceed,


OWEN legt er bij zijn associatieplan voorts den nadrukop, dat de oorzaak der armoede en ellende in de bestaandemaatschappij is toe te schrijven aan de omstandigheid,dat de producten van den arbeid niet worden geruild inverhouding tot de hoeveelheid arbeid, welke zij gekosthebben. Hij meent, dat men door herstel van de natuurlijkeruilverhouding de misstanden, welke de geldhandel inde bestaande maatschappij heeft gebracht, zou doen ver-dwijnen. I)

Niettegenstaande OWEN's denkbeeld om in de bestaandemaatschappij de „natuurlijke ruilverhouding" te willenherstellen met behoud van het kapitalisme,— een denkbeelddat, gelijk wij zagen, ook door PROUDHON voorgestaan werd,— door MARX als utopistisch werd veroordeeld, neemt dittoch niet weg, dat hij in zijne opvatting van hetgeen in de

instead of adding to the wealth of nations or of individuals, is itself the sole causeof poverty; and but for its operation, wealth would long ago have ceased to bea subject of contention in any part of the world. If, it may be asked, experiencehas proved that union, combination and extensive arrangement among mankind,are a thousand times more powerful to destroy, than the efforts of an unconnectedmultitude, where each acts individually for himself, — would not a similar increasedeffect be produced by union, combination, and extensive arrangement, to createand preserve? Why should not the result be the same in the one case as in theother? But it is well known that a combination of men and of interests can effectthat which it would be futile to attempt, and impossible to accomplish, by individualexertions and seperate interests." Report to the County of Lanark of a plan forreleaving public distress. ed. 1832, bl. 31/2.

1) ,, That which can create new wealth, is of course worth the wealth which itcreates .... Of this new wealth so created, the labourer who produces it is justlyentitled to his fair proportion; and the best interests of every community requirethat the producer should have a fair and fixed proportion of all the wealth whichhe creates. This can be assigned to him on no other principle, than by formingarrangements by which the natural standard of value shall become the practicalstandard of value. To make labour the standard of value, it is necessary to ascertainthe amount of it in all articles to be bought and sold. This is in fact, alreadyaccomplished, and is denoted, by what in commerce is technically termed, „the primecost", or the net value of the whole labour contained in, or consumed by themanufacture of the article forming a part of the whole labour .... The genuine principleof barter was, to exchange the supposed prime cost of, or value of labour, in onearticle, against the prime cost of, or amount of labour contained in any other article.This is the only equitable principle of exchange; but as inventions increased, andhuman desires multiplied, it was found to be inconvenient in practice. Barter wassucceeded by commerce, the principle of which is, to produce or procure every articleat the lowest, and to obtain for it in exchange, the highest amount of labour. .Society would be immediately benefitted, in a great variety of ways, to anincalculable extent, by making labour the standard of value." t. z. p. bl. 23-25.


ruilverhouding natuurlijk genoemd worden moet, zich bijOWEN en PROUDHON geheel aansluit. 1)

2JOHN FRAN- Ook in JOHN FRANCIS BRAY'S werk: Labours Wrongsels BRAY. and Labouv's Remedy, verschenen in 1839, dat door MARX

in zijn Misère de la Philosophie een belangrijk boekgenoemd wordt, vond hij ditzelfde denkbeeld ontwikkeld,namelijk om, ter opheffing van de bestaande maatschappe-lijke wanverhoudingen, een stelsel van ruil op voet vangelijke arbeidsbelooning te bewerkstelligen. Hij citeert zelfsuitvoerig uit BRAY'S werk om aan te toonen, dat PROUDHONop dit punt door de engelsche socialisten was voorgegaanen om in één adem BRAY'S en PROUDHON'S idee als utopistischop de kaak te stellen. Maar de citaten zelf, die MARX geeft,wijzen BRAY niet alleen aan als voorlooper van PROUDHON,die zijne geschriften niet kende, maar ook als wegbereidervoor MARX, die daarvan wèl op de hoogte was.

BRAY toch wijst de bestaande inrichting van het eigendomaan als de oorzaak van alle sociale en politieke onge-rechtigheid en concludeert daaruit tot de noodzakelijkheidom den bestaanden toestand der maatschappij van dengrond af omver te gooien. Alle begrippen van hoogereen lagere positie, van heer en knecht, komen, volgensBRAY, daar vandaan, dat bij de maatschappelijke organisatiede allereerste grondbeginselen zijn verwaarloosd en datdientengevolge de ongelijkheid van het bezit ingeslopenis. Of men al tegen de inrichting van staat en regeeringopkomt, helpt, volgens BRAY, niets; de regeering is nietde oorzaak maar het gevolg van de ongelijke verdeelingvan het bezit. En niet alleen deze sterk historisch

-materialisch getinte bewering is bij BRAY te vinden, maarook de voorstelling dat de kapitaalinterest niets is danproduct van onbetaalden arbeid en dat in de bestaandemaatschappij de kapitalisten niet anders dan eene klassevan tyrannen, de arbeiders niet anders dan een klassevan slaven zijn kunnen. Ook MARX' meerwaardetheoriewordt door BRAY voorbereid. 2) En MARX' communistisch

1) Zie beneden Hfdst. IV § i. B. No. i.2) FOXWELL, t. a. p. bI. LXVI/LXVII gaat evenwel veel te ver, wanneer hij op

grond zijner citaten uit BRAY'S werk in twijfel trekt of „there was any originalityin MARX' famous theory of profit."


toekomst-ideaal eindelijk gelijkt als de eene druppel waterop den andere op dat van BRAY; een communisme „zooingericht dat het individueele eigendom van de productenblijft bestaan naast het gemeenschappelijk eigendom aande productiekrachten, laat het lot van elken individu vanzijn eigen werkzaamheid afhangen en verzekert hem eengelijk aandeel aan alle door de natuur en den vooruit-gang der techniek bewerkte voordeelen." t)

Toch is er een groot verschil tusschen BRAY'S en MARX'opvatting. BRAY toch is een idealistisch socialist; hij isniet van oordeel dat zijn toekomst-ideaal tengevolge van dein de maatschappij werkzame krachten met ijzeren nood-zakelijkheid zal verwezenlijkt worden. Hij meent dat dieverwezenlijking moet worden bewerkt, en bepleit alsmiddel om daartoe te komen the equality of exchange.

Wat van OWEN en BRAY in dit opzicht geldt, geldt van 3. WILLIAM

de geheele school van engelsche socialisten uit de eerste THOMPSON.

helft der 19e eeuw, inzonderheid ook van THOMPSON enHODSGKIN. Zij zijn allen idealisten, die gelooven in deverwezenlijking der rechtvaardigheidsidee in de mensche-lijke samenleving en zoeken naar het middel om tot dieverwezenlijking te komen 2). In de middelen daartoeverschillen zij; in het bewust aansturen op het doel derverwezenlijking van de sociale rechtvaardigheid zijn zijeenstemmig.

THOMPSON, zich hierin aansluitende bij OWEN, bepleitde samenleving in vrije groepen op coöperatieven grond-slag. Hij ziet de oorzaak van de bestaande maatschap-pelijke misstanden in de ongelijke vermogensverdeeling.Deze leidt er toe, dat de arbeid van den onvermogendeniet is vrijwillige, maar gedwongen arbeid, waarbij den

1) Zie Misfire de la Philosophie, bi. 45-53•Ten aanzien van THOMPSON blijkt dit reeds uit den titel van zijn hoofdwerk:

An Inquiry into the Principles of the Distribution of Wealth most conducive to [lumenHappiness. Op bi. 3 van zijn werk zegt hij te zoeken naar de „natural laws ofdistribution", waaronder hij verstaat: „those general laws or first principles, onwhich all distributions of wealth ought to be founded, in order to produce thegreatest aggregate mass of happiness to the society, great or small, producing it."

HODGSKIN geeft in de in 1825 anoniem verschenen brochure: Labour defendedaan zijn idealisme uiting in de woorden: Final success I would fain hope, mustlie on the side of justice."


arbeider een deel van zijn product ontfutseld I) wordt, het-geen nadeelig is, zoowel voor de maatschappij in hetalgemeen 2) als voor de arbeiders zelven. Die ongelijkheidleidt tot eene verdeeling der bevolking in twee klassendie vijandig tegenover elkander staan 3) en waarvan dezwakkere door de sterkere wordt onderdrukt, niet alleendoor de macht van het grootbezit, maar ook door demacht van den staat, welke de rijken voor zich weten teusurpeeren 4). Deze usurpatie maakt dat hetgeen totalgemeene bescherming heet te strekken, feitelijk alleende bescherming is van de belangen der rijken, op kostenvan die der armen 5).

THOMPSON zoekt de oplossing van dit kwaad niet ineene zuiver communistische maatschappij doch in desamenleving in coöpereerende groepen, in welke plaatszal zijn voor particulier initiatief en uiting van particuliereenergie en ieder de volle opbrengst van zijn arbeid ont-vangen zal. Doch de samenstelling van zijn toekomst-ideaal boezemt ons hier geen belang in. Voor ons is vanbeteekenis, dat ook THOMPSON den klassenstrijd zoo duidelijk

') „The degree of force employed, and the direction in which it is exerted, mayvary; but the principle is the same, whether the robber or the ruler seizes onany portion of wealth, the product of labor, without giving an equivalent satis-factory to the producer." t. a p. bl. ioi.

2) „With one half the labor which is now extracted from the misery of a few,four times or perhaps ten times the quantity of production on the whole wouldbe obtained from the active energies of an equally-informed and skilful com-munity, all enjoying the whole of the products of their individual exertions."t. z. p. bl. 176.

3) As long as two hostile masses of interest are suffered to exist in society,the owners of labor on one side and the owners of the means of labouring on theother, as long as this unnatural distribution is forcibly maintained ... so long willperhaps as much as nine-tenth of attainable human happiness never be brought intoexistence." t. z. p. bl, 176.

4) „The whole system of human regulations hitherto, has been little more thana tissue of restraints and usurpations of one class over another." t. z. p. bl. 7 33.Zie voorts bl. 190 en 220.

S) „What has been hitherto worshipped under the false name of security, hasbeen the security of a few at the expense of the plunder, the degradation of themany, particularly of the whole mass of the operative, the real producers ofwealth." t. z. p. bl. 97•

Later stelt THOMPPsoN de vraag hoe de rijken hun bevoorrechte positie hand-haven, en zijn antwoord is: „By labor, by industry? Those they despise. By ashorter mode; by seizing on political power, and upholding a system of things,varying with the circumstances of different countries, and calculated to keep downthe rest of the community." t. z. p. bl. 212.

DE WEGBEREIDERS VAN MARX' HISTORISCII MATERIALISME. 75

ziet en dezen wijt aan de instelling van het particuliereeigendom, voor zoover dit niet product is van eigenarbeid, 1) alsmede dat hij in den kapitaalinterest, althansvoor zoover de kapitalist meer ontvangt dan eene billijkebelooning voor zijn arbeid, niets anders ziet dan een deelvan de arbeidsopbrengst dat de kapitalist, als beheerscherder arbeidsmiddelen, aan den producent, den arbeider,onttrekt. Altemaal beschouwingen die den kenner vanhet marxisme bekend genoeg in de ooren klinken.

Minder breedsprakig en tegelijk scherper geeft HODGSKIN 4. THOMAS

zijne critiek op de bestaande maatschappij. In zijn Popular HODGSKIN.

Polilical Economy uit het jaar 1827 gaat hij MARX voor,waar hij uit SMITH'S stelling dat arbeid de bron vanallen rijkdom is, de conclusie trekt, dat het kapitaalimproductief is en kapitaalinterest en grondrente productenzijn van gewelddadige toeeigening van hetgeen ande-ren, de arbeiders, voortbrachten. 1) Hij schroomt danook niet, het bestaande eigendomsrecht scherp te veroor-deelen en aan dit recht de schuld te geven van debestaande maatschappelijke misstanden, van de armoededer arbeidende klasse en den onverdienden rijkdom derkapitalisten, 3) alsook van de telkens weerkeerende crises 4)

HODGSKIN veroordeelt echter niet het individueele eigen-domsrecht als zoodanig, integendeel, hij wenscht dat tebehouden, evenals de persoonlijke mededinging. Wat hijveroordeelt en waartegen hij te velde trekt, is hetgeende staat met zijne eenzijdige bescherming van de belangender heerschende en verwaarloozing van de belangen

1) Van den tegenwoordigen rijkdom getuigt hij, dat hij is „acquired for themost part by original spoliation and perpetuated by injurious laws, not acquiredby industry .... (and) a defalcation from the wealth, from the means of enjoyment,of the rest of the community", t. a. p. bl. 211.

2) „It cannot be doubted. . . . that the immediate and proximate cause of theirpoverty and destitution, (van de arbeidende klassen namelijk) seeing how muchthey labour, and how many people their labour nourishes in opulence, is the lawwhich appropriates their produce in the shape of revenue, rent, tithes and profit."

3) „The law of nature is that industry shall be rewarded by wealth, and idlenessbe punished by destitution; the law of the land is to give wealth to idleness,and fleece industry till it be destitute." — „To the violation of the natural rightof property, effected by the law, we owe most of our social miseries."

4) „To our legal right of property we are indebted for those gleams of falsewealth and real panic, which within the last fifty years have so frequently shookto its centre the whole trading world."


der arbeidende klassen van het eigendomsrecht gemaaktheeft en daarmede ook, dat de arbeider niet medespreektbij de wetgeving welke niet minder zijne belangen raaktdan die van den bezitter. t)

Reeds een tweetal jaren te voren in eene anoniemverschenen brochure Labour defended had hij de kapitalistcnaangewezen als de uitzuigers die den arbeider een deelvan zijn product onttrekken, hem in armoede en ellendehouden en die het nog weten klaar te spelen zich alszijn weldoeners voor te doen. 2) Maar ook HODGSKIN zietniet alleen de bestaande onrechtvaardigheid, hij ziet ookde uitkomst daaruit. De arbeiders zijn bezig zich deuitzuiging, waaronder zij lijden, bewust te worden; zijbeginnen kennis te krijgen van hun toestand en onder-woelen daarmede de onrechtvaardige grondslagen derbestaande maatschappij. Totdat de arbeiders bij hetwerk der omzetting van de grondslagen der maatschappijzullen hebben gezegevierd, totdat alleen zij die zaaienzullen oogsten, totdat het eigendomsrecht zal zijn gegrond-vest, niet op beginselen van slavernij maar op die vanrechtvaardigheid, totdat de mensch meer in aanzien zalzijn dan de machine, die hij bedient, mag en zal er,volgens HODGSKIN, geen vrede op aarde en geen wel-willendheid onder de menschen zijn.

Niettegenstaande zijn individualistisch idealisme, datdroomt van een absoluut rechtvaardige toekomstmaat-schappij, waarin persoonlijk eigendom, persoonlijke mede-

1) Het recht „is a great scheme of rules, intended to preserve the power ofgovernment, secure the wealth of the landowner, the priest, and the capitalist butnever to secure his produce to the labourer. The lawmaker is never a labourer,and has no natural right to any wealth." Deze niet nader aangeduide citaten zijnontleend aan FOXWELL, t. a. p.

2) „All the effects usually attributed to accumulation of circulating capital arederived from the accumulation and storing up of skilled labour." Vast kapitaal, datwel geaccumuleerd wordt, ,,does not derive its utility from previous, but presentlabour; and does not bring its owner a profit because it has been stored up, butbecause it is a means of obtaining a command over labour." Geciteerd door FOXWELL,

t. a. p. „Not only do they appropriate the produce of the labourer, but they havesucceeded in persuading him that they are his benefactors and employers." — „Itis the overwhelming nature of the demands of capital sanctioned by the laws ofsociety, sanctioned by the customs of men, enforced by the legislature, and warmlydefended by l.olitical economists, whicti will keep, as long as they are allowedand acquiesced in, the labourer in poverty and misery." Geciteerd door QUACK, t. a. p.


dinging en vrije ruil zullen zijn en waarin ieder de volleopbrengst van zijn arbeid ontvangen zal, is HODGSKINmeer nog dan TIIOMPSON een wegbereider voor MARXgeweest. Dit neemt niet weg, dat men een glimlach moeilijkkan onderdrukken, wanneer men de WEBB'S I) MARx hoortaanduiden als „HoDGSKIN's illustrious disciple." Otl lechauvinisme ne va-t-il pas se nicher?

Dat MARX een aantal wegbereiders gehad heeft enbijna alle hoofdpunten van zijn stelsel aan voorgangersheeft kunnen ontleenen, behoeft na de voorgaande blad-zijden geen betoog meer. De voorstelling van zijne ver-eerders, met name van ENGELS, als zou hij de ontdekkervan de zoogenaamde materialistische historie -opvatting envan het geheim der kapitalistische productie zijn, ) isdan ook alleen van belang als een bewijs, hoe depersoonlijke vereering, welke de marxisten voor hungrootmeester koesteren, hen zoowel hunne eigenehistorisch -materialistische beschouwingswijze als de meestvoor de hand liggende feiten uit de geschiedenis vanwijsbegeerte en socialisme doet vergeten.

Maar aan den anderen kant is het niet minder eenzijdigen onjuist, aan MARx alle originaliteit te ontzeggen. 3)

Zijne originaliteit ligt in het samensmeden tot een inelkander sluitend stelsel van een aantal ideeën, die hijbij verschillende schrijvers, welke hem voorafgingen, vond.Deze originaliteit is niet alleen groot genoeg, maarook wel de eenige die in de geschiedenis van hetmenschelijk denken voorkomt. Niemand, ook niet degrootste denker, ontdekt nieuwe ideeën; het nieuwe ligtsteeds alleen in de betere combinatie van nog min of

1) SIDNEY en BEATRICE WEBB, history of Trade-Unionism, bl. 147.2) „Diese beiden grossen Entdeckungen: die materialistische Geschichtsauffassung

und die Enthülling des Geheimnisses der kapitalistischen Produktion vermittelst desMehrwerths, verdanken wir MARX." ENGELS, Die Entw. d. Soz. v. d. Utopie z.Wissensch. bl. z6.

3) B. FRIEDLAENDER, Die vier Ilauptrichtungen der modernen socialen Bewegung, 1,bl. 29: „Von selbstständigen Ideen ist zwar bei heiden (MARx en LASSALLE) nichtviel zu finden, was jedoch bisher nur einem kleinen Theil des Publicums zumklaren Bewusstsein gekommen ist."

De critiek van FRIEDLAENDER is trouwens over het algemeen meer scherp dandiep, hoewel het daarin ook niet aan treffende argumenten ontbreekt.


meer verspreide en van elkander onafhankelijke denk-beelden, waardoor die denkbeelden zelve diepere beteekeniskrijgen en over een grooter of kleiner gebied vanmenschelijk weten een ander en dikwijls ook helderderlicht wordt geworpen, dat tot nieuw onderzoek en nieuween weer hoogere ideeën -associatie in staat stelt. Welnu,originaliteit, in dien eenig mogelijken zin, kan men MARXniet ontzeggen I) zonder even eenzijdig te worden alszijne volgelingen, die in hem den ontdekker van eengeestelijk Amerika vereeren.

4. HET OVERGANGSTIJDPERK IN MARX' WIJSGEERIGE

ONTWIKKELING.A. DE INVLOED VAN HET REVOLUTIONAIRE MILIEU.

Niet alleen echter door de geschriften van en overde fransche socialisten, welke MARX in dien veelbewogentijd van zijn en van Frankrijks leven, vóór en tijdenszijn verblijf te Parijs, leerde kennen, werd een invloedvan groot gewicht op zijn — in de school der duitschewijsbegeerte gevormden — geest uitgeoefend. De revolu-tionaire atmosfeer die hij te Parijs ademde en de Chartisten-beweging in Engeland, met welker diepere tegen hetburgerlijke eigendomsrecht gerichte gronden hij kennismaakte, versterkten zijne omwentelingsgezinde neigingenen gaven aan zijne philosophie een sterk revolutionair

1. Noodzake- karakter. Zij versterkten tevens zijne overtuiging omtrentlijkheid van de noodzakelijkheid dat zijne philosophie van het maat-een

Wg ónd- schappelijk gebeuren tegelijk de onvermijdelijkheid derslag voor den klassentegenstelling in de moderne maatschappij en denstrijd van het drang van het proletariaat naar ontkoming aan den drukproletariaat. van het privaat- eigendom had te verklaren en aan dien drang

den steun eener sociale wijsbegeerte had te geven, welkehare waarheid en haar kracht niet alleen in haar streven,maar ook en bovenal in haar inhoud, haar wezen enhaar resultaten hebben zou. 2)

1) Iets anders is of MARX' originaliteit van groote wetenschappelijke waarde isgeweest. Op die vraag bedoelt dit boek een antwoord te geven.

2) C'est le mérite décisif de MARX, le sein pent-étre qui résisie pleinementt'épreuve de la critique et aux ei/ein/es projondes du temps, (ik cursiveer) d'avoirrapproché et confondu l'idée socialiste et le mouvement ouvrier." JEAN JAURES,Etudes socialistes, 3e dr., bl. XJXI.


Het socialisme in Frankrijk, dat bij FOURIER en SAINT- 2. Toena-

SIMON nog over het volk, over de arbeidende klasse sehen oci-heenging, kwam vooral tusschen 184o en 1 848 hoe langer alisme enhoe nader tot de volksbeweging. Socialisme en volksbe- v9lksbewe-gin

ging'weging werden in dat tijdperk dooreengeweven; de

g.

wijsgeerig gevormde MARX echter kon niet over het hoofdzien, hoe zwak een steun het socialisme van een LouisBLANC, die zijn invloed aan zijn medesleepende welsprekend-heid en zijn schitterenden stijl maar zeker niet aan dediepte zijner ideeën te danken had, voor de volksbewegingwas, en — gelijk wij weten — het duurde ook niet langof de wijsgeerige bokkesprongen van PROUDHON begonnenhem een gevoel van onvoldaanheid en ergernis te geven,waaraan hij uiting gaf in „La Misère de la Philosoj5hie", — 3. MARX'

het werk waarin zijne eigene geschiedbeschouwing in onid 1 a rhare hoofdtrekken althans, voor het eerst ontwikkeld de wijsgee-werd. rige grond-

Men kan van het eerste verblijf van MARX te Parijs hege fran-van 1843 tot 1845 getuigen, dat het voor de eindvorming schesocia-zijner philosophie beslissend is geweest, niet alleen lisme.

door hetgeen het hem gaf, maar ook door hetgeen hethem onthield. Het heeft de laatste hand gelegd aan zijnematerialistische en positivistische vorming en zijne wijs-begeerte doen rijpen tot eene arbeidersphilosophie.

B. MARX' GESCHRIFTEN VAN VóóR 1847.

Voor ieder die zich met de bestudeering van hetmarxisme bezighoudt, is MEHRING's verzameling van hetbelangrijkste der minder toegankelijke oudere geschriftenvan MARX en ENGELS 1) eene welkome bijdrage tot dekennis van de wijze waarop het historisch materialismein het tijdperk van hun leven dat zich in 1847 afsluit,bij hen en inzonderheid bij MARX allengs rijpte.

In MARX' academisch proefschrift uit het jaar 1841 1. Zijn acade-misch proef-schrift.

1) Aus dem literarischen Nachlass von Karl Marx, Friedrich Engels undFerdinand Lassalle, herausgegeben von FRANZ MEHRING, deel I en II. Zie ookzijne Geschichte d. D. Soc. Dem. I. bi. X04 en volg. Vgl. KotmEN, t. a. p. bi. 256en volg.; WOLTMANN. Hist. Mat. bi. 149 en volg.


spreekt nog de hegeliaansche idealist. Reeds de opdrachtaan den Regierungsrath L. VON WESTPHALEN doet denjongen MARX kennen als geloovend in de wereldbeheer

-schende macht der idee. 1) Daarentegen toont hij reedsin de aanteekeningen bij zijn dissertatie zijn afkeer tegen„moralistische geschiedverklaringen; 2) op dit punt isMARX zich van den aanvang af gelijk gebleven, maarmet wijziging der innerlijke motieven voor dien afkeer.In 1841 steunt deze nog op het logisch idealisme vanHEGEL, later wordt hij gevoed door het historisch ma-terialisme.

Ook in 1842 noemt MARX in een zijner artikelen inde Rheinische Zeitung- de philosophie nog de „levendeziel der beschaving" en „elke ware philosophie de geestelijkequintessens van haar tijd". 3) MARX is ook hier nogvolbloed Hegeliaan.

2. Zijn brief Van groote beteekenis als mijlpaal in MARX' geestes-1843.UGEVan ontwikkeling is de brief dien hij in September 1843

aan RUGE schreef. Volkomen hegeliaansch in dien briefis de meening, dat de philosophie zich niet bezig tehouden heeft met de constitutie der toekomst, maar uitde critiek der oude wereld de nieuwe heeft te vinden.Daarom is het haar taak en dus ook van het tijdschriftover welks oprichting de brief handelt, zoo zegt MARX,

het bestaande aan een niets ontziende critiek te onder-werpen, niets ontziend in den zin, „dat de critiek nietbang is voor haar eigen resultaten, en even weinig voorhet conflict met de bestaande machten."

Men heeft, volgens MARX, de wereld niet dogmatischte anticipeeren; den communisten (CABET, DESAMY,

WEITLING e. a.) verwijt hij zulk eene dogmatische antici-patie, waardoor hun communisme slechts „eene bijzondere,eenzijdige verwezenlijking is van het socialistische beginsel."

1) „Möchten alle, die an der Idee zweifeln, so glücklich sein als ich, einenjugendstarken Greis zu bewundern, der jeden Fortschritt der Zeit mit dem Enthusi-as nus und der Besonnenheit der Wahrheit begrüsst und mit jenem überzeugungstiefen,sinnenhellen Idealismus, der allein das rechte Wort kennt ....", zoo schrijft MARXdaar. Zie Lit. Nachl., I, bl. 65.

a) t. z. p. bl. r 13 en volg.3) t. Z. pl. 260.


„En — zoo vervolgt hij — „het geheele socialistischebeginsel is alweder alleen de eene zijde, welke de realiteitvan het ware menschelijke wezen raakt. Wij hebbenons even goed om de andere zijde, om het theoretischebestaan des menschen te bekommeren, derhalve gods-dienst, wetenschap enz. tot voorwerp van onze critiekte maken." I)

Het is van beteekenis, dat MARX hier niet alleen eeneigen invloed aan de menschelijke ideologieën toekent,maar eene philosophie, welke zich alleen zou bezig houdenmet het privaateigendom en zijn tegenstelling, het commu-nisme, als eenzijdig verwerpt.

Volgens dien brief stelt hij zich voor ten aanzienvan het wezen van den staat te doen, wat FEUERBACH

ten aanzien van het wezen van den godsdienst deed,d. w. z. den menschen het bewustzijn te geven vande ware beteekenis hunner politieke kwesties, m. a. w.te bewerken „dat de religieuse en politieke vragen inden zelfbewusten menschelijken vorm worden gebracht."Zijn tijdgenooten met zichzelven tot klaarheid te brengenomtrent den innerlijken aard hunner wenschen en con-flicten, dat is het doel hetwelk hij zich stelt ').

MARX is hier, onder FEUERBACH'S invloed, reeds vanhet zuivere hegelianisme afgedwaald; hij stelt aan dewijsbegeerte tot taak, de menschen te doen inzien, dathunne eigene samenleving zich in hunne ideologieënuitspreekt, maar tot een klare voorstelling van de be-palende elementen in die samenleving is hij nog nietgekomen.

Hoe volkomen feuerbachiaan en hoe weinig marxist 3. CritiekMARX in 1843 nog is, blijkt opnieuw uit zijn spoedig ^p sphi '-daarna in de „Deuísch-Französische 7ahrbücher verschij- Sophie.nend opstel „Zur Kri/ik der Heg -eischen Rechtsjphilosoj5hie",dat begint met de verklaring „die Kritik der Religionist die Voraussetzung aller Kritik." 3). Zijne critiek van dengodsdienst nu brengt hem tot de conclusie „dat de mensch

') t. z. p. bi. 38o/t.) t. z. p. bl. 381/3.

3) t. z. p. bi. 384.

6


het hoogste wezen voor den mensch is, derhalve (tot)den categorischen imperatief, alle verhoudingen omver tewerpen, waarin de mensch een vernederd, een geknecht,een verlaten, een verachtelijk wezen is." Zoo brengt zijngodsdienstcritiek hem tot de noodwendigheid der revolutie,die in de hoofden der wijsgeeren heeft te beginnen. Dephilosophie is, in dit stadium zijner geestesontwikkeling,voor MARX nog het actieve element der revolutie, maar —zoo voegt hij daaraan toe — „de revoluties behoeven(ook) een passief element, een materieele grondlaag. Detheorie wordt in een volk steeds slechts zoover verwezen-lijkt, als zij de verwezenlijking zijner behoeften is." i ).

Welk een afstand reeds van het zuivere idealismevan 1841.

4. zur Juden- In een ander geschrift uit hetzelfde jaar „Zur 7udenfrage"frage. zien wij de later zoo groote beteekenis verkrijgende voor-

stelling opkomen, dat sedert de revolutie van het eindeder 18e eeuw de staat zich als een juridische bovenbouwverheft boven de economische toestanden, welke deburgerlijke maatschappij bepalen. Vóór die revolutie warenburgerlijke maatschappij en staat in elkander geweven.Die revolutie rafelde dat weefsel uiteen; zij maakte denstaat los van de materieele banden van het economischleven en tegelijk de burgerlijke maatschappij los van deideëele banden van den staat. „De volvoering van hetidealisme van den staat was tegelijk de volvoering vanhet materialisme der burgerlijke maatschappij. De afschud-ding van het politieke juk was tegelijk de afschuddingvan de banden, welke den egoistischen geest der burgerlijkemaatschappij geketend hielden. De politieke emancipatiewas tegelijk de emancipatie der burgerlijke maatschappijvan de politiek, van den schijn zelfs van een algemeeneninhoud." Met de revolutie werd aan het egoïsme deteugel gevierd, maar dat egoisme was, volgens MARX' voor-stelling van destijds, in laatste ontleding niet van uitsluitendmaterialistischen aard. „De vrijheid van den egoistischenmensch en de erkenning dezer vrijheid is .... de erkenning

1) t. z. p. bi. 392/3.


van de teugellooze beweging der geestelijke en mate-rieele elementen, welke den inhoud van zijn levenvormen."

De fransche revolutie was uitsluitend eene politiekerevolutie; zij bepaalde zich tot het staatsleven, maar liethet burgerlijke leven ongemoeid; zij hield de godsdienst-vrijheid, de vrijheid van eigendom, de vrijheid van bedrijfin stand. „De politieke revolutie lost het burgerlijkeleven in zijne bestanddeelen op, zonder deze bestanddeelenzelve te revolutioneeren en aan de critiek te onderwerpen.Zij verhoudt zich tot de burgerlijke maatschappij, tot dewereld der behoeften, van den arbeid, der particulierebelangen, van het privaatrecht als tot den grondslagvan haar bestaan, als tot eene voorwaarde, welke geeneverdere verklaring behoeft, derhalve als tot haar natuurlijkebasis ')."

Het denkbeeld dat overal de economische toestandenden materieelen en wezenlijken grondslag der maatschappijvormen, waarboven zich haar door dien grondslag bepaaldeideologieën, haar recht, haar zeden, haar godsdienst ver

-heffen, is hier nog wel niet tot volle rijpheid gekomen,maar in kiem is het toch reeds aanwezig.

Weer een stap verder doet MARX in de Heilige Familie, 5. Die Heilige

welke in het laatst van 1844 werd geschreven. Aan de Familie.

„idee" wordt daar alle zelfstandige kracht ontzegd; zijblameerde zich steeds, als zij niet met het belang overeen-kwam. Eene revolutie om eene idee welke niet met hetbelang der revolutioneerende menigte strookt, is eeninnerlijk mislukte revolutie; daar de idee van zulk eenerevolutie niet overeenstemt met het ware levensbeginselder menigte, welke haar maakt 2). En geheel in denzelfdengedachtengang schrijft MARX eenige bladzijden verder:„De onzalige zinnelijke werkelijkheid bekommert zich nietom zijne inbeelding, elke zijner zinnen dwingt (den mensch)aan den zin der wereld en der individuen buiten hem tegelooven, en zelfs zijn profane maag herinnert hem

') t. z. p. bl. 421/23.) t. z. p. II. bl. i 82.


dagelijks er aan, dat de wereld buiten hem niet leeg,maar het eigenlijk vullende is. Elke zijner wezensuitingenen eigenschappen, elke zijner „Lebenstriebe" wordtbehoefte, noodzakelijkheid, die zijne zelfzucht tot zuchtnaar andere dingen en menschen buiten hein maakt."Waaruit MARx afleidt dat niet de staat de burgerlijkemaatschappij, maar de burgerlijke maatschappij den staatbijeenhoudt ').

Wie het kenmerkende van MARX' geschiedenisopvattingkent, ziet hieruit duidelijk genoeg, hoe dicht hij reeds in1844 was gekomen tot het standpunt dat van 1847 afniet alleen zijn socialisme, maar zijn geheele denken zoubepalen en beheerschen.

6. Zijn eco- Eerst in 1847 echter, — trouwens veeleer te vroeg

latere dag dan te laat — bereikte MARX' wijsgeerige ontwikkelingteekening. haar eindpunt, gelijk ons in het volgend hoofdstuk

blijken zal. MARX' economie volgde zijne philosophie eerstveel later op. Eerst in het langdurige engelsche tijdperkvan zijn leven kwam hij er toe, op de fundamenteeleeconomische vraagstukken dieper in te gaan; eerst indat latere tijdperk kwam de economische basis van zijnstelsel, de meerwaarde -theorie, als vrucht van zijne studiete voorschijn 2).

MARX' geschiedbeschouwing was, niettegenstaande deneconomischen grondslag daarvan, niet het resultaat, maarhet uitgangspunt van zijne economische studiën. Zijneeconomische leerstukken zijn uit die geschiedbeschouwingafgeleid en daarmede in overeenstemming gebracht. Dephilosophie van MARX was kant en klaar, toen zijneconomie nog moest beginnen. 3)

Men volgt niet alleen de logische maar ook de chrono-logische volgorde door bij de behandeling van het marxismeaan de daaraan ten grondslag liggende wijsbegeerte deeerste plaats toe te kennen. Evenmin als MARX zelf

1)t. z. p. II. bl. 227.2)„In den vierziger Jahren hatte MARX seine Kritik der politischen Oekonomie

noch nicht zum Abschluss gebracht. Dies geschah erst gegen Ende der fünfzigerJahre". ENGELS, voorrede voor de uitgaaf van 1891 van MARx' Lohnarbeit undKapital. Zie ook beneden bl. 89.

3) Vgl. KOIGEN, t. a. p. bl. 278.


behoeven de lezers tot goed verstand en tot beoordeelingdier wijsbegeerte kennis te dragen van het kenmerkendevan zijne staathuishoudkunde. Daarentegen is en blijftzijne staathuishoudkunde zonder zijne philosophie eengesloten boek. I)

1) »Das Lebenswerk von MARX und ENGELS — zoo schrijft MEHRING te recht(Lessing-Legende, bi. 430) — beruht durchaus auf dem historischen Materialismus;auf dieser Grundlage bauen sich alle ihre Schriften auf."

„Die (historisch-materialistische) Methode ist das Entscheidende am marxistischenSozialismus, nicht die Resultate." KAUTSKY, Bernstein und das SozialdemocratischeProgramm, bl. 17. En niet minder duidelijk schrijft BERNSTEIN, Die Voraussetzungendes Sozialismus, „So wird von Niemand bestritten werden, dass das wichtigsteGlied im Fundament des Marxismus sozusagen das Grundgezetz, das das ganzeSystem durchdringt, seine spezifische Geschichtstheorie ist, die den Namen materia-listische Geschichtsauffassung trägt. Mit ihr steht und fällt es im Princip, in demMasse, wie sie Einschränkungen erleidet, wird die Stellung der übrigen Gliederzu einander in Mitleidenschaft gezogen. Jede Untersuchung seiner Richtigkeitmuss daher von der Frage ausgehen, ob oder wie weit diese Theorie Giltigkeithat." (bi. 4).

HOOFDSTUK II.

HET HISTORISCH MATERIALISME.

§. I. HET MATERIALISTISCHE UITGANGSPUNT.

Zooals uit het vorige hoofdstuk genoegzaam is gebleken,heeft niemand zulk een invloed gehad op MARX' wijsbegeerteals HEGEL en FEUERBACH. Ook anderen, met name SAINT-SIMON, COMTE, FOURIER, PROUDHON, STEIN, STIRNER hebbendaarop ingewerkt, maar dat is geene zelfstandige inwer-king geweest, veeleer eene versterking van HEGEL'S enFEUERBACH'S invloed.

t. Vermeng- Daarbij nu deed zich de eigenaardigheid voor, dat MARX

li n sme e en aan HEGEL'S methode, die op de zuivere idealiteit, op defeuerbachia- werkelijkheid van het begrip, van de idee gebouwd was,nisme. bleef vasthouden, maar den grondslag daarvan verwisselde

voor FEURBACH'S materialisme en dat wel met grootereconsequentie dan FEUERBACH zelf gedaan had. Niettegen-staande MARX materialist werd in zijn uitgangspunt, bleefhij hegeliaan in zijn wijze van denken.

2. De ideeën FEUERBACH nu en, in consequente navolging, MARX en1 pg-

de ENGELS, zijn materialisten, niet omdat zij den invloedreëele buiten- van ideëele stroomingen in de maatschappij zouden ont-wereld. kennen, maar omdat zij den oorsprong dier stroomingen

zoeken in materieele toestanden en krachten.„Het is nu eenmaal niet te vermijden, dat alles wat

een mensch beweegt, den doorgang door zijn hoofdmaken moet, — zelfs eten en drinken, dat tengevolgevan door middel van het hoofd ondervonden verzadigingbeëindigd wordt. De inwerkingen van de buitenwereldop den mensch drukken zich in zijn hoofd uit, spiegelenzich daarin af als gevoelens, gedachten, neigingen, wils-

HET HISTORISCH MATERIALISME. 87

bepalingen, kortom als ideale stroomingen en worden indeze gedaante tot „ideëele machten." " I)

Eenige bladzijden verder drukt ENGELS dit nog eensduidelijk uit: „Niet daarin ligt de inconsequentie (van deideologie), dat ideëele drijfveeren erkend worden, maardaarin, dat van deze niet verder wordt teruggegaan tothare bewegende oorzaken. De philosophie der geschie-denis daarentegen, gelijk zij vooral door HEGEL vertegen-woordigd wordt, erkent dat de waarneembare en ook deinderdaad werkzame beweegredenen der historisch hande-lende menschen in geenen deele de laatste oorzaken vande historische gebeurtenissen zijn, dat achter deze beweeg-redenen andere bewegende machten staan, die men tedoorgronden heeft; maar zij zoekt die machten niet inde geschiedenis zelf, zij voert die veeleer van buiten, uitde ideologische wijsbegeerte, in de geschiedenis in." 2)

Deze critiek van ENGELS op de idealistische historie-opvatting sluit zich geheel aan bij de volgende funda-menteele uitspraken van MARX op dit punt.

In de voorrede van de „Krilik der Politischen Oekonomie"uit het jaar 1859, schrijft MARX de geheel feuerbachiaanscheuitspraak neer: „Het is niet het bewustzijn der menschendat hun zijn, maar omgekeerd hun maatschappelijk zijndat hun bewustzijn bepaalt." En in zijn hoofdwerk „DasKapilai" heet het: „Voor HEGEL is het denken, dat hijzelfs met den naam: idee in een zelfstandig subject omzet,de schepper der werkelijkheid, welke slechts zijne uiterlijkeverschijning vormt. Voor mij is omgekeerd het ideëeleniet anders dan het in 's menschen hoofd omen overgezettematerieele." 3) Daardoor werd HEGEL's dialectiek, die,volgens ENGELS, op haar hoofd stond, weder op haarvoeten gezet. 4)

1) Feuerbach bl. 232) t. z. p. bl. 45.3) t. a. p. I, 821.4) Feuerbach ; bl. 38. Zie ook Entwickl. d. Soz. v. d. Utopie z. WissensJl.,

bl. 23. STAUDINGER'S opvatting omtrent het historisch materialisme is danook eene geheel andere dan die van MARX en ENGELS, waar hij schrijft: „Derhistorische Materialismus macht nicht, wie der metaphysische das Bewusstsein zueiner Eigenschaft der Materie. Uber das Verhältniss von Geist und Materie sagt ernichts aus, als was die Erfahrung darbietet, das heisst, dass sie in einem einzigen

88 HET HISTORISCH MATERIALISME.

Deze voor het marxistische stelsel fundamenteele voor-stelling komt niet verder dan het door zijne grondleggers,en vooral door ENGELS, meermalen herhaalde beeld, datonze ideeën niet anders zijn dan de in ons hoofd weer-spiegelde werkelijkheid.

3. Naieviteit Zij komt, hoewel in meer diepzinnigen vorm, geheeldezer voor. overeen met het naieve realisme, vol ens hetwelk de dingenStelling.

onafhankelijk van onze voorstellingen en ons denkenbestaan en wij bij onze voorstellingen niets doen dan dedingen in ons opnemen, gelijk zij zijn. Het behoeft danook niet te verwonderen, dat deze naieve voorstelling zoogereedelijk werd aanvaard door de volksklasse, voor wiehet marxistische stelsel in de eerste plaats bestemd was,en die — aan het philosofeeren over den oorsprong en deverhouding van denken en zijn niet gewoon spoediggenoeg bereid is om elke andere dan de naief realistischevoorstelling voor philosophisch geknutsel aan te zien enals zoodanig op zij te zetten. Doch al heeft reeds daardoorhet realistische fundament van de marxistische wijsbegeertebijgedragen tot haar snelle verspreiding juist onder hetdeel van de bevolking, dat aan het zich bezighouden metden oorsprong der dingen het minst gewend is, — het isduidelijk, dat de vraag omtrent de wetenschappelijkewaarde van dat uitgangspunt geheel onafhankelijk is vande geschiktheid daarvan om door de groote menigte teworden opgenomen. Gedachtig aan het korreltje waarheid

kausalen Zusammenhange wirken. Ob aber Materie eine Funktion des Geistesoder Geist eine Funktion der Materie, oder beide die Funktionen einer höherenEinheit sind, bleibt dadurch unausgemacht." Ethik und Politik, bl. 13. Bijnawoordelijk gelijkluidend laat de fransche neomarxist DE KELLÈS-KRAUZ zich uit.Annales de Sociologie VIII, bl. 87. Bij MARX en ENGELS hing de materialistischehistorieopvatting echter wel degelijk samen met de voorstelling dat de geest een functie ,

van de materie is. Dit neemt intusschen niet weg dat STAUDINGER en KELLis-Kxnvz in het wezen der zaak, afgezien dus van hetgeen MARX en ENGELS daaroverdachten, gelijk hebben.

BENEDETTO GROCE, Matérialisme historique et écononzie marxiste, wil aan dein den tekst aangehaalde uitspraak van MARX haar beteekenis ontnemen doorhaar te qualificeeren als „une phrase à effet" (bl. q). Waar het zoo duidelijkis, dat MARX en ENGELS van het „matérialisme métaphysique" tot hun historischmaterialisme kwamen, is dat een weinig aanbevelenswaardige methode van uitlegging,ook al heeft GROCE gelijk dat er geen onafscheidelijk verband tusschen metaphy-sisch en historisch materialisme behoeft te bestaan. Zie hierover meer beneden :

§ 4, A.


dat er steekt in het gezegde „que la majorité a toujours tort",zou men geneigd zijn de geschiktheid voor snelle versprei-ding van eene opvatting omtrent het onoplosbare wereld

-raadsel veeleer daartegen dan daarvoor te doen pleiten.Men heeft reden zeer te betreuren, dat het werk, hetwelk

door MARX en ENGELS in 1845 over HEGEL'S wijsbegeertewerd geschreven, nooit het licht heeft gezien. In de voorredevan zijne monographie over FEUERBACH zegt ENGELS vandat werk: „Het klaar gekomen deel bestaat in eeneuiteenzetting van de materialistische geschiedenisopvatting,welke slechts bewijst, hoe onvolledig onze toenmaligekennis van de economische geschiedenis nog was." Almoge dit laatste voor ENGELS een reden geweest zijndat gedeelte ook later niet te publiceeren, voor dekennis van de ontwikkeling van het marxistische stelselzou ook die onvolledigheid in de kennis der economischegeschiedenis van den MARX van 1845 niet van beteekenisontbloot zijn. Maar vooral hierom moet het niet-verschenenzijn van dat werk worden betreurd, omdat het misschienzou hebben voorzien in eene bijna onoverkomelijke leemtein het meest principieele element van de marxistischephilosophie der geschiedenis. Het is toch wel als waar-schijnlijk aan te nemen, dat daar ten aanzien van deverhouding tusschen geest en stof, tusschen denken enzijn, zooals MARX zich die voorstelt, wel iets meer en ietsdiepers zou zijn medegedeeld dan het beeld, dat wijleerden kennen van de weerspiegeling van de materiein den geest. In de geschriften van MARX en ENGELS, diewèl het licht hebben gezien, vindt men intusschen nietmeer dan het beeld van den spiegel, op verschillendeplaatsen met eenigszins andere woorden weergegeven.

Dat spiegelbeeld nu kan men niet anders verklaren, 4. Passiviteit

dan zoodanig dat volgens de marxistische opvatting, de van den geest.

werking van den geest lijdelijk is. Hij werkt wel, maarmoet den impuls daartoe van de materie ontvangen. I)

Hij weerkaatst m. a. w. eenvoudig wat de van buitenkomende natuur hem voorhoudt, waarbij dan, volgensde hegeliaansche leer der wisselwerking, moet worden

1) Vgl. PLECIJANow, Gesch. d. Materialismus, bl. 237-239.


aangenomen dat de geestelijke werking van de materieeleoorzaak zoowel op deze terug- als in verdere geestelijkewerkingen voortwerkt. I) Bij die voorstelling blijft het alaanstonds een raadsel hoe het van buiten komendematerieele kan worden weerkaatst als ideëele gewaar-wordingen, gevoelens, gedachten. 2) Verklaarbaar is datalleen, hetzij indien de natuur, die weerkaatst wordt, zelveniet uitsluitend van materieelen, maar ook van ideëelenaard is, hetzij indien de geest zich bij die weerkaatsingniet — gelijk de spiegel — bloot reageerend gedraagt,maar wat van buiten op hem inwerkt, in zich zelf totideëele uitingen verwerkt. Kiest men van het dilemmahet eerste, dan geeft men terstond het materialistischeuitgangspunt prijs, dan moet men komen tot GOETHESopvatting der „Materie nie ohne Geist", welke onlangsdoor BRUNO WILLE 3) opnieuw werd ontwikkeld of althanstot DIETZGEN's opvatting dat „der Geist und die Materiezwei Ellen Zeug von einem Stoff sind." 4) Kiest mendaarentegen het tweede, dan staat men terstond voorde vraag, wat de geest bij de verwerking der van buitenop hem inkomende indrukken doet, wat bij die verwerkingdoor den geest zelf wordt bijgevoegd en hoe het bij dieverwerking toegaat. De tweede keuze leidt m. a. w.onmiddellijk tot KANT'S critische philosophie. 5)

Wij zijn het tijdperk voorbij, waarin de materialistischevoorstelling, als van zelf sprekend, zonder nadere verklaring

1) In 1845, toen MARX nog niet geheel vermaterialiseerd was, had hij blijkenszijne aanteekeningen op FEUERBACH (Zie ENGELS, Feuerbach, Anhang) nog eengoed inzicht in de eigen beteekenis der „menschliche sinnliche Thätigkeit". Onderden invloed van zijn streng materialisme ging dat later verloren. Zie ook beneden,bl. I28, noot 2.

2) Vgl. MAX LORENZ, Die marxistische Sociala'emokratie. bl. 28 en volg.3) DR. BRUNO WILLE, Materie nie ohne Geist.4) J. DIETZGEN, Das Acquisit der Philosophie. ENGELS heeft zich dan ook als

een aanhanger dezer opvatting doen kennen, maar met zijn natuur-wetenschappelijkmaterialisme is dat niet heel wel te rijmen. Wel heeft DIETZGEN'S philosophieeen sterk materialistisch element, doch dat neemt niet weg, dat hij van het natuur

-wetenschappelijk materialisme, — het mechanisch materialisme, gelijk hij het noemt, —waarvan MARX en ENGELS uitgingen, getuigt: „dieser mechanische Materialismusverkennt ganz und gar das Problem, um das es sich handelt" , t. z. p. bl. 42.DIETZGEN'S philosophie is trouwens ten nauwste verwant aan SCHELLING'S identi-teitsleer, zij het ook met sterker materialistische tendens.

6) Vgl. WOLTMANN. Ilist. Mat, bl, 285 en volg.


voor de eenig houdbare kon worden uitgegeven. Enzoodra men die voorstelling niet meer als een axiomaaanvaardt, maar vraagt naar de gronden harer recht

-vaardiging, blijft zij niet alleen in gebreke deze te geven,maar blijkt zij zelfs buiten staat ook maar het kleinstetipje van den sluier die de verhouding van het denkenen het zijn omgeeft, op te lichten.

Hoe weinig de weerspiegelingsvoorstelling ons verderbrengt bij dit fundamenteelste aller problemen, kan menzich ook hierdoor terstond duidelijk maken, door er slechtsaan te denken dat bij alle weerspiegeling de gedaantevan het spiegelbeeld afhangt van den aard van denspiegel. Een bolle spiegel geeft een heel ander beeldvan hetzelfde voorwerp dan een holle; een vlakke spiegeleen heel ander beeld dan een golvende. Reeds hieruitblijkt afdoende, hoe weinig het beteekent zich van deverhouding van geest en stof af te maken door hetdenken voor te stellen als eene weerspiegeling van hetmaterieele zijn in het menschelijk hoofd. Van de geaard-heid van het menschelijk hoofd zal liet, ook bij dievoorstelling, afhangen, hoe veel en hoe weinig in het weer-kaatste ideëele beeld van de weerkaatst wordende ma-terieele buitenwereld wordt opgenomen en wat door hetmenschelijk hoofd zelf wordt toegevoegd. Ook bij die voor-stelling stoot men op de onverbiddelijke noodzakelijkheidhet weerspiegelend instrument te onderzoeken, alvorensmen iets houdbaars omtrent de meerdere of mindereovereenstemming van het verkregen beeld met de weer-spiegelde wereld beweren kan. Deze moeilijkheid, demoeilijkheid bij uitnemendheid, gaat het marxisme een-voudig voorbij. De astronoom die het beeld van een sterzou weergeven, zonder zich te hebben vergewist of delensen van zijn kijker wel zuiver zijn, zou een weten-schappelijke ongerechtigheid begaan, welke in vergelijkingmet die van MARX op het ons hier bezig houdende puntternauwernood noemenswaardig wezen zou.

De weerspiegelingstheorie heeft echter nog meer ge-breken. Men begrijpt althans wat er mede bedoeld wordt,wanneer onze voorstellingen van de wereld buiten onsweerspiegelingen van die buitenwereld worden genoemd.

5. Onvol-doendheidder weer-

spiegelings-voorstelling.

6. Ook willenen begeerenweerspiege-lingen.


Maar daarentegen is zelfs hetgeen bedoeld wordt, geheelonbegrijpelijk, wanneer die theorie ons ook eene verklaringmoet geven niet slechts van onze voorstelling van de wereldbuiten ons maar ook van ons begeeren en ons willen.Het spiegelbeeld kan ten hoogste ons begeeren opwekkenen onzen wil richten; de begeerte en de wil zelve kunnenuit dat beeld — ook al moest worden toegegeven dathet de volledig en zuiver weerkaatste werkelijkheid gaf— niet verklaard worden.

Het materialistische fundament hunner wereldbeschou-wing, dat MARx en ENGELS van FEUERBACH overnamen,is zelfs tegen de meest voor de hand liggende critiekniet bestand. Niet dat het „terug naar KANT" in demarxistische school tegenwoordig van verschillende zijdenweerklinkt, behoeft ons te verwonderen. Verwonderingmoet het veeleer wekken, dat die leuze niet reeds veelvroeger weerklonken heeft. Intusschen blijkt ook hieruithoeveel gemakkelijker het is, den invloed van grootepersoonlijkheden op het historisch gebeuren in theorieter zijde te stellen, dan zich aan zulk een invloed teonttrekken. De alleszins begrijpelijke suggestie welkeMARX op zijne volgelingen uitoefende en nog uitoefent,verklaart het wonder.

7. Het marx- Gelukkig echter voor het marxisme, dat het niettegen-

valtenieta m t staande het als „materialistische" opvatting van het maat-de weerspie- schappelijk gebeuren werd gedoopt, toch, zooals wijgelingsvoor- later zien zullen, I) met het hier behandelde materialistischestelling.

uitgangspunt niet staat en valt, — al moet het natuurlijk,wanneer dat uitgangspunt verlaten wordt, in menig opzichtmeer of minder ingrijpende herzieningen ondergaan; eenherzieningsarbeid waarmede tegenwoordig verschillendejongere marxisten zich ijverig bezig houden.

§ a. MARX' DIALECTIEK.

Op het materialistische uitgangspunt, dat de objectievewereld de werkelijke wereld is en onze ideëen weer-spiegelingen daarvan zijn, entte MARx nu de dialectische

1) Zie beneden § 4, A, No. 8.

HET HISTORISCH MATERIALISME 93

denkwijze van HEGEL, welke de kern vormt van diensidealistische logica. Of chronologisch juister gezegd: opden onder FEUERBACH'S invloed gevonden materialistischenbodem plantte MARX HEGEL'S idealistische logica eenvoudigover.

Het is niet te verwonderen, dat bij die overplantinghet verband tusschen den grond en hetgeen daaropwerd overgeplant, niet al te innig werd. Doch alvorenswij de waarde van HEGEL'S dialectiek kunnen besprekenvoor MARX' materialistische philosophie, is het voor hetgeregeld verloop onzer uiteenzetting noodig, eerst eenoogenblik te blijven stilstaan bij de waarde der dialectiekop HEGEL'S eigen idealistischen grondslag.

Welke grieven nu ook tegen HEGEL'S wijsgeerig stelsel,inzonderheid tegen zijne dialectiek kunnen worden aan

-gevoerd, — die grieven nemen HEGEL'S groote enblijvende verdienste niet weg, dat hij beter dan eenzijner voorgangers, gelijk ENGELS terecht op den voor

-grond stelt, het zoeken naar absolute waarheden als taakder philosophie verwierp. - In de eindige wereld heeft alhet zijnde de kiem van zijn eigen ondergang in zich;het is en het is tegelijk ook niet. De waarheid ligt,volgens de wijsbegeerte van HEGEL, niet in het zijn, maar inhet worden. I) Onze beperkte geest kan niet opklimmen totde absolute waarheid; slechts relatieve, onzuivere waarheidkan hij vinden, welke krachtens haar onzuiverheid plaatsheeft te maken voor eene hoogere, minder onzuivere, welkede eerste, onzuiverdere waarheid in zich opneemt en ver-dringt. Dit proces gaat in het oneindige door. 2) Allesvervloeit. Niet naar absolute, doch naar relatieve telkenshoogere waarheid, telkens dieper inzicht in het wezender dingen heeft de philosophie te zoeken. „En gelijkhet is op het gebied van de philosophische zoo ook opdat van elke andere kennis en op dat van het practischehandelen. Even weinig als de kennis, kan de geschiedenis

1) Kleine Logik § 88.=) „In der That aber liegt es im Begriff des Daseins sich zu verändern, und

die Veränderung ist nur die Manifestation dessen, was das Dasein an sich ist. DasLebendige stirbt, und zwar einfach um deswillen, weil es als solches den Keimdes Todes in sich selbst trägt." t. z. p. § 92.

1. HEGEL'Sdialectiek.

2. De waar-heid van hetworden.


een voleindiging vinden in een volkomen ideaaltoestandder menschheid; een volkomen maatschappij, een volkomenstaat zijn dingen die slechts in de phantasie bestaankunnen; integendeel zijn alle na elkander komende his-torische toestanden slechts vergankelijke schreden in deneindeloozen ontwikkelingsgang van de menschelijke maat-schappij van het lagere tot het hoogere. Elke schredeis noodzakelijk, derhalve gerechtvaardigd voor den tijden de omstandigheden waaraan zij haar oorsprong dankt;maar zij wordt onvoldoende en ongerechtvaardigd tegen-over nieuwe, hoogere omstandigheden die zich allengsin haar eigen schoot ontwikkelen; 1) zij moet voor eenehoogere schrede plaats maken, die harerzijds weer aande beurt van verval en ondergang komt." 2)

De voorstelling der onafgebroken ontwikkeling, welkeons denken tegenwoordig zoo volledig beheerscht, isdoor HEGEL in zijne wijsbegeerte naar verschillende rich-tingen uitgewerkt. Dit is eene verdienste van zijnedialectiek, welke wij ook thans, nu de natuurwetenschapdie voorstelling zoo krachtig heeft gesteund, nog dank-baar hebben te erkennen.

De grondgedachte zijner dialectiek, dat al wat eindigis, bestemd is onder te gaan en zich op te lossen in eenenieuwe eindigheid, die bepaald wordt door den aard van hetdaarin opgeloste, moet mijns inziens voetstoots worden

3. De omslag- toegegeven. Zijn omslagtheorie daarentegen generaliseerttheorie. een slechts bij uitzondering voorkomend geval. In den

regel is er geen bepaald punt aan te wijzen, waarop deomslag in qualiteit door vermeerdering of verminderingvan quantiteit plaats heeft. Vooral op het gebied vanmoraal en recht komen bij quantitatieve veranderingscherpe qualitatieve omslagpunten zelden voor en gaatde geleidelijke quantitatieve verandering in den regel

') Te recht wijst Th. G. MAZARYE, t. a. p. bl. 64, op het positivistische karakterdezer opvatting. „Wohl leitet ENGELS diese Relativität gewöhnlich von HEGEL ab, aberer hat sie auch und entschiedener aus dem französischen und englischen Positivis-mus geschöpft. Er begründet sie ganz comteisch: Thatsächlich sei und bleibejedes Gedankenabbild des Weltsystems objectiv durch die geschichtliche Lage, undsubjectiv durch die Körper- und Geistesverfassung seines Urhebers beschränkt."

a) ENGELS, Feuerbach bi. 3/4•


met eene even geleidelijke qualitatieve wijziging gepaard,zonder dat het mogelijk is een bepaald punt aan te wijzen,waarop de qualitatieve verandering plaats grijpt. Mendenke slechts aan HEGEL's eigen voorbeeld: gierigheid —goede huishouding — verkwisting.

De omslagtheorie is een verderfelijke uitwas van dedialectiek, welke hare toepassing uiterst gevaarlijk maakten er licht toe voert, voor het zwaardere wetenschappelijkebetoog het dialectische goochelspel, waartegen HEGEL zelfwaarschuwt, in de plaats te stellen. I)

Het eigenaardige nu in MARX' en ENGELS' wijze vanhanteeren der dialectiek is, dat daarbij juist de omslag-theorie eene overwegende beteekenis krijgt. De dialectischeomslagtheorie doet hun de leer der geleidelijke sprongloozeevolutie verwerpen en de revolutionaire opvatting daarvoorin de plaats stellen. PLECHANOW, die in dialectisch revolu-tionarisme aan MARX en ENGELS niets toegeeft, geeft dezenkaraktertrek van de marxistische dialectiek scherp en juistweer, waar hij schrijft: „De dialectiek is er al lang toegekomen over de abstracte tegenstelling tusschen evolutieen revolutie heen te komen. Zij weet, dat sprongenonvermijdelijk zijn, zoowel in het denken, alsook in denatuur en in de geschiedenis. Zij komt er niet toe, eenop elk oogenblik en overal zich afspelend gebeuren teloochenen. Zij zoekt alleen de voorwaarden bloot te leggen,waaronder de geleidelijke verandering noodwendig- íol eensprong leiden mod. Den heeren evolutionisten wordthet echter zeer bang te moede, zoodra de zaak daaropbegint uit te loopen, dat de bestaande maatschappelijkeorganisatie — die toch, gelijk alles wat bestaat, waardis dat zij te gronde gaat — voor een andere zal moetenplaats maken en wel door middel van een zekerenpoliíieken sprong, namelijk de verovering van de politiekemacht door het proletariaat." 2)

Dit is door PLECHANOW zuiver marxistisch gedacht enMARX heeft — gelijk wij zien zullen — bij de ontwikkelingzijner wetten van de geschiedenis der kapitalistische

1) Zie boven, bl. 32.2) Neue Zeit X, i, bl. 279/280. (De cursiveeringen zijn van mij.)


maatschappij van den dialectischen sprong een gretiggebruik gemaakt.

Wanneer dan ook door ENGELS in zijne latere jaren en

in navolging van hem, door verschillende jongere marxistengezocht wordt verband te leggen tusschen MARX' leer

van de dialectische beweging in de maatschappij en

DARWIN'S leer van de geleidelijke evolutie in de natuur, 1)

kan dat alleen geschieden door het ignoreeren van het

element van den noodwendigen sprong, dat zoowel van

het Communistische Manifest als van Das Kaj5ital zulkeen integreerend deel uitmaakt, dat men het er niet kanuitnemen zonder die hoofddocumenten van het marxismein hun wezen te verminken.

Het gevaar nu van de omslag- of sprongtheorie, vooralwanneer zij dienen moet om toekomstige sprongen in de

maatschappelijke geschiedenis te voorspellen, is dat men

daarbij, om HEGEL's beeldspraak te volgen, onwillekeurigden knoop legt, waar hij in het stelsel het best te pas

komt en alzoo den sprong aan de geschiedenis voor-

schrijft, — terwijl deze, als het er op aankomt, niet de

minste geneigdheid aan den dag legt om den in het

subjectieve denken geconstrueerden sprong in de werkelijk-

1 ) E. FERRI, Socialismus und Moderne Wissenschaft; L. WOLTMANN, Die DarwinscheTheorie und der Sozialismus; CORNELIE HUYGENS, Nieuwe Tijd, v-vi. „DARWIN enMARX — zoo schrijft de laatste — hebben ons gegeven de twee gezichtspunten vanéén en dezelfde natuurtheorie, aangezien de menschengeschiedenis ook is een natuur-verschijnsel, een der vele manifestaties van de natuurwetten." (N. T. V, bl. 69.)

Tegen eene dergelijke verdarwiniseering van het marxisme is niemand minderdan KAUTSKY (bij wien LABRIOLA zich aansluit, Socialisme et Philosophie,bl. 122 en volg.) intusschen met kracht te velde getrokken: „Die Nothwen-digkeit des Sozialismus nicht durch bestimmte historische Bedingungen, sonderndurch ein Naturgesetz beweisen wollen, heisst alles Andere, nur nicht marxistischdenken. FERRI (ook Mej. HUYGENS) ist auf einer völlig falschen Fährte, wenner Marxismus und Darwinismus in dieser Weise mit einander in Einklang setzenwill, und er gelangt in unlösbare Widersprüche mit sich selbst." Darwinismus undMarxismus, N. Z. XIII, i, bl. 710.

Zie bij Mej. HUYGENS het prijsgeven van de dialectische omslagtheorie, N. T.VI, bl. 4.

Het is haast overbodig te vermelden, dat ik in het dialectisch revolutionairevan het marxisme en het evolutionistische van het darwinisme niet het eenige ver-schilpunt tusschen DARWINS' natuuren MARX' maatschappij-beschouwing zie. Ikwijs daarop alleen ter loops, ten einde niet te worden misverstaan; aan de puntenvan overeenkomst en verschil tusschen darwinisme en marxisme is dit boek nietgewijd. Zie mijne artikelen over Darwinisme en Socialisme in het Sociaal Weekblad

jg• 1894•


heid te volbrengen. De langzamerhand berucht gewordensprongvoorstellingen van MARX en van sommigen zijnervolgelingen zijn tegen de omslagtheorie evenzoo velewaarschuwingen. Een schip op het strand, een baken in zee.')

Maar ook afgescheiden van de omslagtheorie heeft de 4. Verdere

dialectiek ernstige gevaren, voor hem die haar als methode á vla t ek.er

van zijn betoogen gebruikt. Het is onbetwistbaar dat deeindige dingen, toestanden zoowel als objecten, bij hunondergang niet in het niet verdwijnen, maar overgaan iniets anders, waarvan zij de kiem reeds in zich droegen.Maar deze algemeene erkenning geeft ons geen sleutelom a priori het geheimenis te ontsluieren van den toestand,waarin het bestaande in de toekomst zal overgaan.

Blijft de dialectiek in de logica, waarin zij thuis hoort,dan zal het mogelijk zijn uit een goed belijnd begripzijn eigen tegenstelling en daarmede ook de synthesevan beide te ontwikkelen.

Moet daarentegen de dialectiek dienst doen om verande-ringen in maatschappelijke toestanden a priori te verklaren(en de dialectiek boezemt ons hier alleen belang in, wegensden dienst dien men haar in dit opzicht heeft willen latendoen) dan verloopt zij onvermijdelijk in het door HEGEL

gewraakte goochelspel. Zelfs al houdt men alsdan vastaan HEGEL'S uitgangspunt, dat de waarneembare toestandslechts de uiterlijke verschijning is van het daarachterliggende begrip — en aan dat uitgangspunt hebben wijhier vast te houden dan nog kan de nieuwe toestand,waarin de bestaande omslaan zal, alleen met zekerheidworden voorspeld door hem, die in het wezen van denbestaanden toestand ten volle is doorgedrongen, die het

1) BERNSTEIN, Voraussetzungen bl. 25, wijt het aan de omslagtheorie dat bij MARX„peinliche, dem Bienenfleiss des Genies entsprechende Genauigkeit in der Erfor-schung der ökonomischen Struktur der Gesellschaft Hand in Hand geht mitfast unglaublicher Vernachlässigung der handgreiflichsten Thatsachen, dass dieselbeLehre, die von dem massgebenden Einfluss der Oekonomie über die Gewalt aus

-geht, in einem wahren Wunderglauben an die schöpferische Kraft der Gewaltausläuft, und dass die theoretische Erhebung des Socialismus zur Wissenschaft sohäufig in eine Unterordnung der Ansprüche jeder Wissenschaftlichkeit unter dieTendenz umschlägt." Zie ook Theorie und Geschichte, bl. 338 en volg.; PETER v. STUVE,Archiv für Soz. Ges. XIV, bl. 673 en volg.; CHAJM SCHITLOWSKY, Soz. Monatshefte;goo, bl. 466 en tgoi bl. 195/6. NosstG, Revision des Socialismus, bl. XV en volg.


begrip daarvan volkomen gevonden heeft. I) Dit beteekentevenwel dat men niet alleen het wezen van dien toestandop zich zelf in alle bijzonderheden doorgrond heeft, maarook de betrekking waarin hij tot alle gelijktijdig bestaandetoestanden staat.

Houdt men zich dit voor oogen, dan is het duidelijkdat men, ook bij het zorgvuldigst onderzoek, het wezen,het begrip van een maatschappelijken toestand, in zijnbuitengemeen groote ingewikkeldheid, ten hoogste bijbenadering bepalen kan. 2) Dit leidt er toe om elke voor-spelling van den noodzakelijken overgang van een be-staanden in een van te voren bepaalden nieuwen maat-schappelijken toestand, welke aan de hand der dialectiekgedaan wordt, te rangschikken onder quasi-wetenschappe-lijke kwakzalverij, het door HEGEL op de kaak gesteldegoochelspel. Waar men zeker weet een aantal meer ofminder belangrijke zijden van het wezen van een maat-schappelijken toestand, ook bij het zorgvuldigst onderzoek,niet te kunnen bepalen, mag men den invloed van dieniet bepaalde elementen bij den overgang in een nieuwentoestand niet als niet bestaande ter zijde stellen, en moetmen anderzijds erkennen tot het vaststellen van deninvloed van die niet bepaalde elementen op dezen overgangnog minder in staat te zijn dan tot het bepalen van allezijden van den bestaanden toestand zelf.

De dialectiek verleidt er, ook zonder de omslagtheorie,toe, bij toepassing op de verklaring der maatschappelijkeveranderingen als noodzakelijke overgangen voor te stellen,

') Ook ENGELS schrijft (Anti-Dühring, bl. 145) : „Ich soll nicht nur negiren,sondern auch die Negation wieder aufheben. Ich muss also die erste Negation soeinrichten (ik cursiveer), dass die zweite möglich bleibt oder wird. Wie? Je nachder besonderen Natur jedes einzelnen Falls . . . . Jede Art von Dingen hat alsoihre eigenthümliche Art, so negirt zu werden, dass eine Entwicklung dabei heraus

-kommt, und ebenso jede Art von Vorstellungen und Begriffen."Dit is nog slechts ten deele juist. Het is niet genoeg dat er eene maar de

ontwikkeling van de zaak of het begrip te voorschijn komt, d. w. z. die ontwikke-ling, die met het wezen van de zaak of het begrip strookt. Om deze laatste tevinden, is de dialectiek voorbarig zoolang men het wezen van het ding of hetbegrip niet geheel kent, en overbodig zoodra men dat wel kent.

2) Vgl. hierbij G. SIMMEL, Die Probleme der Geschichtsphilosophie, vooral hoofdst. Ii.;BERNSTEIN, Voraussetzungen, bi. 21/22.


wat ten hoogste meer of minder goed gefundeerde waar-schijnlijkheden zijn.

Ook van idealistisch standpunt bezien, is de dialectiek,de redeneering bij tegenspraak, derhalve allesbehalvegevaarloos. Wie, zooals MARX bijv., de dialectiek goedweet te hanteeren, kan daarmede vrij wel alles bewijzen,wat in zijn kraam te pas komt. Op idealistisch standpuntis zij echter fundamenteel niet aantastbaar. Zij is nieteene eenvoudige redeneermethode, maar eene erkenningvan de eindigheid onzer begrippen, waardoor deze elkan-ders tegenstelling wakker roepen om met de tegen-stelling op te gaan in een hooger begrip. Op ditstandpunt dreigt alleen een zoo groot gevaar van ver-keerde toepassing dezer fundamenteele waarheid, dat zijals uitgangspunt eener wetenschappelijke methode nietbruikbaar is.

Van materialistisch standpunt daarentegen staat de zaakgeheel anders. Wie alleen aan de begrippen ware wer-kelijkheid toekent en in de dingen niet anders ziet dande uiterlijke verschijningsvormen van de begrippen, moeter van zelf toe komen de dialectische beweging der be-grippen ook in de dingen te erkennen. Voor hem zijnde wetenschap van het zijn en de wetenschap van hetdenken één en dat wel in dezen zin dat de wetenschapvan het denken ook die van het zijn omvat. Maarprecies omgekeerd staat het voor hem die de warewerkelijkheid ziet in de dingen zelf en de begrippenslechts als weerspiegelingen daarvan erkent. Voor hemhebben de dingen hunne eigene bewegingswetten "' enworden de bewegingen der begrippen door de bewe-gingen der dingen bepaald. Maar nu kunnen de dingen,buiten het denken, niet met elkander in tegenspraakzijn. t) Reeds de bloote voorstelling dat dingen metelkander in tegenspraak zijn, onderstelt bij die dingeneen ideëel karakter. Tegenspraak kan er alleen zijn

1) Te recht werd dit opgemerkt door DÜHRING: „In den Dingen sind keineWidersprüche, oder, mit anderen Worten, der real gesetzte Widerspruch ist selbstder Gipfelpunkt des Widersinns." Geciteerd door ENGELS, Anti-Dühring bl. iis.Zie ook MAZAZYK, t. a. p. bl. 49 en de geheele paragraaf die hij wijdt aan de

materialistische dialectiek, bl. 43-51 i alsook LORENZ, t. a. p. bl. 36-44•

5. Van idea-listisch stand-punt de dia-lectiek princi-pieel onaan-tastbaar,maarals weten-schappelijkemethode on-bruikbaar.

6.Geen tegen-spraak in hetmaterieele.

I00 HET HISTORISCH MATERIALISME.

binnen de grenzen van het gebied van den geest. Wat metde materieele dingen ook moge gebeuren, als en voorzoover zij bloot materieel zijn, kunnen zij niet met elkanderin tegenspraak komen.

Wel kan men van materialistisch standpunt van oordeelzijn, dat de materieele dingen in elkander vervloeien enzich in elkander oplossen, dat die materieele bewegingzich in den geest weerspiegelt als dialectische tegen-spraak der begrippen, maar ook dan is en blijft dezedialectische beweging toch eene ideëele beweging. Devoorstelling van MARX en ENGELS, dat de dialectischebeweging zou liggen in de dingen zelf, is eenvoudig on-verstaanbaar I).

1) Om haar verstaanbaar te maken is het niet genoeg „die moderne Naturwissen-schaft" op te roepen „als Zeugin für die Bewahrung der Dialektik in der Wirklich-keit." (Voorrede voor den eersten druk van „Entwickl. d. Soz. v. d. Utopie u. Wis-senschaft"). De moderne natuurwetenschap getuigt wel van onafgebroken ver

-andering en evolutie, maar niet van tegenspraak in de werkelijkheid.Ook de poging die ENGELS elders doet om aan de voorstelling dat er voort-

durend tegenspraak zijn zou in de objectieve, materieele wereld zelve, een gezondenzin te geven, loopt op niets uit. In zijn Anti-Dühring bl. 12o schrijft hij „ . . .Sobald wir die Dinge in ihrer Bewegung, ihrer Veränderung, ihrem Leben, inihrer wechselseitigen Einwirkung auf einander betrachten, da gerathen wir sofortin Widersprüche. Die Bewegung selbst ist ein Widerspruch, sogar schon die ein

-fache mechanische Ortsbewegung kann sich nur dadurch vollziehn, dass einKörper in einem und demselben Zeitmoment an einem und demselben Ort undzugleich an einem andern Ort, an einem und demselben Ort und nicht an ihm ist.Und die fortwährende Setzung und gleichzeitige Lösung dieses Widerspruchs ist ebendie Bewegung. Hier haben wir also einen Widerspruch der „in den Dingen undVorgängen selbst objectiv vorhanden und zozusagen leibhaft anzutreffen ist." "

Het wekt verbazing, dat ENGELS niet inzag, dat wat hij hier betoogt, niet ishet bestaan der tegenspraak in de materieele wereld, maar de „weerspiegeling"van de materieele beweging als tegenspraak in onzen, deze beweging waarnemendengeest. De beweging is niet de voortdurende stelling en de wederoplossing van eentegenspraak, gelijk ENGELS het voorstelt, — maar, ook bij de materialistischeopvatting van de realiteit der materieele beweging, welke in den geest eene voor

-stelling daarvan teweegbrengt, roept die beweging de voortdurende stelling enwederoplossing van de tegenspraak in den geest te voorschijn. Eerst als wij overhet wezen der beweging gaan nadenken, stuiten wij in onzen geest op de tegen-spraak dat bij de beweging het voorwerp tegelijk op een bepaalde plaats is enniet is. De materieele beweging drukt zich in onzen geest uit als eene voortdurendetegenspraak; verder kan men ook van materialistisch standpunt niet komen.

De voorbeelden die ENGELS, t. z. p. bl. 138 en volg, geeft, zijn hiervan eeneduidelijke en leerzame illustratie. Ik geef hier slechts, zonder verderen commentaar,het voorbeeld van den gerstkorrel. „Findet solch ein Gerstenkorn die für es nor-malen Bedingungen vor, fällt es auf günstigen Boden, so geht unter dem Einflussder Wärme und der Feuchtigkeit eine eigne Veränderung mit ihm vor, es keimt-,

HET HISTORISCH MATERIALISME. IÓI

7. Voor denmaterialist al-leen de induc-tie bruikbaar.

Wie, gelijk zij deden, HEGEL'S stelling omkeert en denoorsprong van het zijn niet zoekt in het denken maar inde materie, moet ook zijne gevolgtrekking omkeeren ende ontologie niet in de logica, maar de logica in deontologie oplossen. Dat wil zeggen, hij mag zijn wereld-beschouwing niet — met HEGEL — opbouwen op abstractebegrippen en daaruit de werkelijkheid afleiden; hij moetomgekeerd beginnen. Hij heeft de werkelijkheid op tesporen uit feitelijk onderzoek der waarneembare uiterlijkebewegingen van de materie en daaruit zijne begrippenover die materie en hare bewegingen af te leiden.

Voor den materialist volgt de inductieve methoderechtstreeks uit zijn uitgangspunt. Als mijn denken debuiten mijn geest staande werkelijkheid in hare bewegings-wetten volgt, keer ik de zaken om en span ik het paardachter den wagen door de bewegingswetten der werke-lijkheid te vragen aan de bewegingswetten van mijn geest,aan de logica 1)2).

Past men dit toe op de bewegingen der menschelijkemaatschappijen, dan volgt daaruit onmiddellijk dat wie,met MARX en ENGELS, staat op materialistisch standpunt,deze bewegingen niet onderworpen kan achten aan dewetten van het denken. Niet alleen het dialectische inhet stelsel van MARX en ENGELS paste niet bij hunmaterialistisch uitgangspunt. Elke andere deductieve op-bouw zou dat evenmin gedaan hebben.

das Korn vergeht als solches, wird negirt, an seine Stelle tritt die aus ihm ent-standene Pflanze, die Negation des Korns. Aber was ist der normale Lebenslaufdieser Pflanze? Sie wächst, blüht, wird befruchtet und producirt schliesslich wiederGerstenkörner, und sobald diese gereift, stirbt der Halm ab, wird seinerseits negirt.Als Resultat dieser Negation der Negation haben wir wieder das anfänglicheGerstenkorn, aber nicht einfach, sondern in zehn, zwanzig, dreissigfacher Anzahl."

Het is duidelijk, dat wat ENGELS ons hier schetst, niet is een voorbeeld hoe denatuur dialectisch te werk gaat, maar hoe de natuurlijke ontwikkeling in zijn(ENGELS') hoofd in een dialectisch proces omgezet wordt.

1) Vgl. NossIG, t. a. p. bi. XVII.Het spreekt wel van zelf dat het niet opgaat, a contrario redeneerende, de

deductieve methode voor de methode te verklaren voor hen die den oorsprong derzich bewegende werkelijkheid niet zoeken in de materie doch in den geest. Al isde werkelijkheid in laatste ontleding geesteswerking, neemt dat niet weg, dat voorde bestudeering van die werking en van hare regelmatigheden, bestudeering harerconcrete uitingen en opklimming tot het gemeenzame daarvan noodzakelijk is.

8. MARx' dia-lectiek pastniet bij zijnmaterialisme.

IO2 HET HISTORISCH MATERIALISME.

Hadden zij de logische consequentie van hun materialismeingezien, dan hadden zij elke op deductie uit algemeenewijsgeerige stellingen opgetrokken gevolgtrekking moetenvaarwel zeggen en de primaire noodzakelijkheid vanhet feitelijk onderzoek der maatschappelijke toestandenen hun verloop moeten vooropstellen I). Zij hadden elkedeductie uit niet door feitelijk onderzoek gevonden be-wegingswetten moeten verwerpen en voor zoover zij dedeductie als onmisbaar erkenden, steeds moeten waar-schuwen tegen het gevaar daarvan, omdat de logischmeest correcte deductie nog alleen tot werkelijke waarheidleidt, voor zoover zij met de beweging der werkelijkheidbuiten den geest strookt, en omdat deze overeenstemmingniet a priori vaststaat. Voor den materialist is er geenenkele reden waarom hetgeen logisch, ideëel, juist schijnt,niet materieel onjuist kan wezen.

Maar MARX en ENGELS deden het tegendeel. Zonderde noodzakelijkheid van verwerping van HEGEL'S logischemethode, bij verwerping van zijn ideëel uitgangspunt inte zien, hielden zij aan die methode vast, en gebruiktenzij gelijk ik nog meermalen zal moeten opmerken —het feitelijk onderzoek dat zij deden, niet om daaropconclusiën te bouwen, maar om daarmede, onafhankelijkvan dat onderzoek, door logische redeneering uit algemeene

1) ENGELS beweert dan ook dat MARX inderdaad inductief is te werk gegaan ende maatschappelijke ontwikkeling eerst als eene dialectische beweging heeft aan

-gewezen, nadat hij „historisch bewezen" had, dat de ontwikkeling der maatschappijinderdaad als een dialectisch proces in haar werk gaat. Anti-Dühring, bl. 136.ENGELS gaat zich hier echter te buiten aan zelfbedrog. MARX' dialectiek wasreeds kant en klaar, toen zijn historisch-economisch onderzoek nog grootendeelsbeginnen moest; hij heeft zijne dialectiek niet uit het door hem bewerkte historischefeiten-materiaal afgeleid, maar integendeel (lit feiten-materiaal onwillekeurig gedwongenzich te voegen in het keurslijf zijner aprioristische dialectiek (Vgl. beneden, hoofdst. IV,inleiding en Deel II, inleiding).

Geestig en juist zegt de katholieke schrijver H. PEsest in de van zijn standpuntuitnemende studie over het marxisme: „Abgesehen von manchen werthvollen histo-rischen und kritischen Excursen, ist MARX in seinem .,Kapital" durchweg Theoretiker,nicht der „auf den Kopf gestellte HEGEL" wie er selbst meinte; — nein, er hatden Purzelbaum kühn vollendet und wandelt, das Haupt hoch in die Nebelregionenblasser Theorie erhoben, als echter deutscher Philosoph einher.' Liberalismus,Socialisnarrs und Christliche Gesellschaftsordnung, III. bl. 348.

IiET HISTORISCI MATERIALISME. 103

wijsgeerige stellingen getrokken conclusiën a posteriorite staven. I)

Hierin ligt het eerste, inwendige gebrek van MARX'stelsel: het wil in zijn wezen zuiver materialistisch zijn en ge-draagt zich in zijne methode als een zuiver logisch stelsel.

§ 3. HET KENMERKENDE IN MARX'

GESCHIEDBESCHOUWING.

Na de bespreking van dit methodologische gebrekhebben wij thans over te gaan tot een nader onderzoekvan hetgeen kenmerkend is in den inhoud van MARX'geschiedbeschouwing. Bij de uiteenzetting van die geschied-beschouwing, welke door ENGELS met den naam vanmaterialistische historie -opvatting is gedoopt, 2) doch welkeals economische historie-opvatting beter zou zijn gekenmerkt, 1. MARX' ge-zal ik uitgaan van hetgeen daarover in „La misère de la schouwphilosophie" is te vinden, daarbij telkens aangevende welke in 1847 altoevoegingen of wijzigingen later door MARX zijn aange- kant

en

bracht. Dit heeft het voordeel dat aldus duidelijk uitkomt,dat de philosophie, welke MARX bij zijne economischestudiën tot leiddraad strekte, in 1847 in de hoofdtrekkenkant en klaar was en de latere wijzigingen en toevoegingengeen wezenlijke veranderingen daarin brachten. MARX zelfdeelt dit trouwens mede in de voorrede van zijn „Kritikder Politischen Oekonomie", waar hij zegt: „De studie derstaathuishoudkunde, welke ik te Parijs (1843-1845) begon,zette ik te Brussel (1845-1848) voort, waarheen ik ten-gevolge van een uitwijzingsbevel van den heer GuizoT wasverhuisd. Het algemeene resultaat, dat ik daarbij verkreeg,en dat eenmaal gewonnen, tot leiddraad van mijne studiënstrekte, kan kort aldus worden geformuleerd." Op diewoorden volgt dan de formuleering zijner geschiedbeschou-wing, welke, ook volgens zijne volgelingen, als de meestvolledige en meest scherpe, alzoo als de meest authentieke

1) „Was MARX und ENGELS grosses geleistet haben, haben sie nicht vermöge derHegelschen Dialektik, sondern trotz ihrer geleistet." BERNSTEIN, Voraussetzuugen, bi. 36.

Zie ook CORNELISSEN, La dialectique hégélienne dans 1' Oeuvre de Marx, Revuesocialiste XXXIII, bI. 185 en volg.

2) Anti-Dühring, bl. 12.


is te beschouwen. Wij komen daarop aanstonds terug.Op dit oogenblik komt het voor ons nog niet op dieformuleering zelve aan, maar op MARX' verklaring, datde opvatting, welke hij aldaar formuleert, in zijn brusselschtijdperk bij hem tot rijpheid kwam en tot leiddraad bijzijne verdere studiën strekte.

In dezelfde voorrede brengt MARX ook in herinneringde studie over HEGEL's rechtsphilosophie, door hem in1844. (nadat hij sedert korten tijd te Parijs was) in de„Deuísch-Französische 7ahvbücher" geplaatst r) en welkeals voorlooper van zijne in 1847 voldongen beschouwingis aan te merken. MARX zegt van deze studie: „Mijnonderzoek liep op de slotsom uit, dat de rechtsver-houdingen noch uit zichzelf te verklaren zijn, noch uit dezoogenaamde algemeene ontwikkeling van den mensche-lijken geest, maar veelmeer in de materieele levensver-houdingen wortelen, die HEGEL bij elkaar genomen, naarhet voorbeeld der Engelschen en Franschen van de 18deeeuw, onder den naam „burgerlijke maatschappij" samen-vat, dat echter de anatomie van de burgerlijke maat

-schappij in de staathuishoudkunde is te zoeken."Deze, zooals wij zagen, door verschillende schrijvers

voorbereide opvatting wordt in „La misère de la j5hílosophie",uitgewerkt en afgerond.

2.Zoowel con- In de maatschappij — zoo wordt aldaar uiteengezet —produc

zijnzn roucen en consument geen van beiden vrij .ge- ^ producent t bd il^ g ^• Debonden door producent is gebonden door het ontwikkelingsstadiumhet ontwikke- der productiemiddelen 2). Deze bepalen niet alleen deder p

roduc- technische productiewijze, maar ook de roductieverhou-der produc- p j ptiemiddelen. dingen, de verhoudingen m. a. w. tusschen de personen

die aan de productie deelnemen. Die productieverhoudingenzijn even goed producten van de productiekrachten alsde materieele voortbrengselen die daarmede worden tevoorschijn gebracht. Die productieverhoudingen zijn derhalvegevolgen van de hoogte der techniek welke den stand van

t) Zie boven bl. 81/2 en beneden Hoofdst. III § I. en 4.2) „Der jeweilige Stand der Entwicklung der Produktionskräfte zwingt ihn,

(den Producenten) auf dieser oder jener bestimmten Stufenleiter zu produciren."t. a. p. bl. 13.

HET HISTORISCH MATERIALISME. I05

ontwikkeling der productiemiddelen bepaalt. I) PROUDHON,

die het peil van ontwikkeling der productiekrachtenuit den ontwikkelingsgraad der productieverhoudingenen voor den tegenwoordigen tijd het machinewezen uitde verdeeling van arbeid verklaart, krijgt daarover vanMARX harde verwijtingen te hooren. Hij slaat, naar MARX

hem toevoegt, daarmede de geschiedenis in het gezicht 2)

en zet de dingen op hun kop. 3) Er is wel wisselwerkingtusschen technische ontwikkeling en verdeeling van arbeid,maar bij die wisselwerking is de techniek en niet dearbeidsverdeeling primair; de hoofdbeteekenis komt daarbijaan de eerste toe, van welke de actie uitgaat en diealleen onder den invloed van de arbeidsdeeling komt alsreactie op de door haar zelve te voorschijn geroepenreactie. 4)

De moderne arbeidsverdeeling is zoo weinig de stuwendekracht in de hedendaagsche maatschappelijke ontwikkeling,dat zij integendeel weer zal worden opgeheven doordezelfde kracht die haar in het leven riep, wanneer dezekracht een nieuw en hooger ontwikkelingsstadium zalhebben bereikt, door de hoogere techniek en de daaruitgeboren wordende toekomstige productieverhoudingen. s)

En niet alleen de rol die de producent in het productie-proces vervult en de positie die hij dientengevolge in demaatschappij inneemt, worden door het ontwikkelings-stadium der productiemiddelen bepaald, ook de consument

1) „Die sozialen Verhältnisse sind eng verknüpft mit den Produktivkräften. Mitder Erwerbung neuer Produktivkräfte veränderen die Menschen die Produktionsweise,und mit der Veränderung der Produktionsweise, der Art, ihren Lebensunterhalt zugewinnen, veränderen sie alle ihre gesellschaftlichen Verhältnisse." t. z. p. bl. gi.

"-) „Es heisst. . . . die Geschichte ins Gesicht schlagen, wenn man mit derArbeitstheilung im Allgemeinen beginnt um in der Folge zu einem speziellenProduktionsinstrument, den Maschinen zu erlangen." t. z. p. bl. 117.

3) „Die Akkumulation, die Konzentration von Werkzeugen und Arbeitern gingder Entwicklung der Arbeitstheilung im Inneren des Ateliers voraus." t. z. p. bI. 122.

4) „In dem Masse als die Konzentrirung der Werkzeuge sich entwickelt, entwickeltsich auch die Arbeitstheilung und umgekehrt. Dies die Ursache, weshalb jedegrosse Erfindung in der mechanischen Technik eine grössere Arbeitstheilung zurFolge hat, und jede Steigerung der Arbeitstheilung ihrerseits neue mechanischeErfindungen hervorruft. — Wir brauchen nicht daran zu erinneren, dass die grossenFortschritte der Arbeitstheilung in England nach der Erfindung der Maschinenbegonnen haben." t. z. p. bl. 124.

5) Zie hierover meer, beneden: Dl. II. Hfdst. II, § t, Nos. i en 2.

f o6 HET HISTORISCH MATERIALISME.

is daardoor gebonden. Hoe de menschen als consumentenoptreden, wordt bepaald door de plaats welke zij in demaatschappij innemen en deze is, als onmiddellijk gevolgvan de maatschappelijke verdeeling van arbeid, eenmiddellijk gevolg van de ontwikkeling der productie-middelen. Vandaar dat het slechts uiterlijke schijn is, alszou de behoefte of de begeerte der consumenten deproductie leiden; veeleer bepaalt het ontwikkelingsstadiumder productiemiddelen de richting waarin die begeertenworden geleid en de hoogte waartoe zij worden opgevoerd.')

3. De stand En bij de hier aangewezen gevolgtrekkingen uit

dtiemiddelen zijn uitgangspunt blijft MARX in deze eerste proeve vanbepaalt ook zijne tot rijpheid gekomen wijsgeerige opvatting omtrentde ideeën. de maatschappelijke ontwikkeling en de krachten welke

haar bepalen, niet staan. Als de stand der ontwikkelingvan de productiemiddelen de gansche maatschappelijkeorganisatie bepaalt, bepaalt hij daarmede tevens de ideeënwelke in de maatschappij gangbaar zijn. ,,Dezelfdemenschen, die de maatschappelijke betrekkingen overeen

-komstig hunne materieele productiewijze vormen, vormenook de beginselen, de ideëen, de begrippen overeen-komstig hunne maatschappelijke betrekkingen." 2)

In het „Communistische Manifest", dat eveneens in1847 werd geschreven en in het begin van 1848 voorhet eerst werd gedrukt, wordt de gedachte dat de standder ontwikkeling van de productiemiddelen niet alleende productieverhoudingen bepaalt, maar ook de begeertenen gevoelens der daaronder levende personen, uitgesprokenin deze woorden: „Behoeft het diep inzicht om te begrijpen,dat met de levensverhoudingen der menschen, met hunne

1) Der Konsument ist nicht freier als der Produzent. Seine Meinung hängt abvon seinen Mitteln und seinen Bedürfnissen. Beide werden durch seine ,uziaieLage bestimmt, die wiederum selbst abhängt von der allgemeinen sozialen Organisation.Allerdings der Arbeiter, der Kartoffeln kauft, und die ausgehaltene Maitresse, dieSpitzen kauft, folgen beide nur ihrer respectiven Meinung; aber die Verschiedenheitihrer Meinungen erklärt sich durch die Verschiedenheit der Stellung, die sie inder Welt einnehmen, und die selbst wiederum ein Produkt der sozialen Organisationist. — Ist das System der Bedtirfnisse in seiner Gesammtheit auf die Meinungoder auf die gesammte Organisation der Produktion begründet? In den meistenFällen entspringen die Bedürfnisse aus der Produktion oder aus einem auf dieProduktion begründeten allgemeinen Zustand." t. z. p. bl. 13.

2) T. z. p. bl. 91.


maatschappelijke verhoudingen, met hun maatschappelijkentoestand, ook hunne voorstellingen, beschouwingen enbegrippen, met één woord ook hun bewustzijn verandert?Wat bewijst de geschiedenis der ideeën anders, dan datde geestelijke productie met de materieele productie vangedaante verwisselt ?"

In datzelfde, voor de propaganda berekende en de 4. De invloed

philosophische grondslagen dus niet bij voorkeur behande- der traditie.

lende geschrift, spreken de schrijvers ook terloops demeening uit, „dat in de burgerlijke maatschappij hetverleden heerscht over het tegenwoordige." Dit denkbeeldwordt nog duidelijker uitgesproken in MARX' monographieuit het jaar 1852 „Der Achtzehníe Brumaire des LouisBonaparte", waar (op bl. 7) gezegd wordt dat de traditie„wie ein Alp" drukt op het tegenwoordige. I)

Men heeft in die erkenning van de macht der traditiewel eens eene verzwakking gezien van de strenge opvatting,dat de maatschappelijke organisatie in elk historischtijdperk bepaald wordt door het ontwikkelingsstadiumder productiemiddelen. Het komt mij voor, dat MARXdoor zijne erkenning van de macht der traditie zijnegeschiedbeschouwing geheel intact heeft gelaten. In elkgegeven tijdperk toch is een groot deel der productie-middelen bij den hoogsten ontwikkelingstrap der techniek,welke in dat tijdperk bereikt werd, meer of minder verten achter. De toepassing der nieuwe technische vindingengaat geleidelijk in haar werk. Dientengevolge moetenook de feitelijke productieverhoudingen, en de feitelijkheerschende ideeën welke daaruit ontstaan, — in debeschouwing van MARX — steeds overeenkomen met eenin vergelijking tot de technische ontwikkeling meer ofminder achterlijk stadium, derhalve meer of mindertraditioneel en in verband met de nieuwere technische ont-wikkeling meer of minder irrationeel en belemmerend zijn.

Alleen, indien MARX had geschreven dat de traditieook gunstig voor de maatschappelijke ontwikkeling zijnkan, zou hij water in zijn economisch-materialistischen

1) WOLTMANN, Hist. Mat. bi. 172 vergist zich, alwaar hij schrijft dat de invloedder traditie door MARX voor het eerst in „Der achtzehnte Brumaire" erkend wordt.

Io8 HET HISTORISCH MATERIALISME.

wijn hebben gedaan. Nu hij die traditie voorstelde alseen nachtmerrie, die de maatschappij benauwt en neerdrukt.hield hij zoo stevig aan zijne fundamenteele geschied

-beschouwing vast, dat zonder die erkenning van de machtder traditie die gansche beschouwing en de gevolg-trekkingen, die hij er uit afleidt, onverstaanbaar blijven. 1)

Dit blijkt ten duidelijkste bij eene zorgvuldige lezing vande korte uiteenzetting, welke MARX van zijne philosophieder geschiedenis in de voorrede van „Zur Kritik derPolilischen Oekonomie" gaf:

5. Voorrede „In de maatschappelijke productie van hun leven begeven

.Zur Kritik d. de menschen zich in bepaalde, noodzakelijke, van hun

wil onafhankelijke verhoudingen, productieverhoudingen,die overeenstemmen met een bepaalden ontwikkelingstrapvan hunne materieele productiekrachten. Het samenstelvan deze productieverhoudingen vormt de economischestructuur der maatschappij, den reëelen grondslag, waaropzich een juridische en politieke bovenbouw verheft enwaarmede bepaalde maatschappelijke bewustzijnsvormenovereenkomen. De productiewijze van het materieele levenbepaalt het sociale, politieke en geestelijke levensprocesin het algemeen. Het is niet het bewustzijn der menschendat hun zijn, maar omgekeerd hun maatschappelijk zijn,dat hun bewustzijn bepaalt. Op een bepaalden trap hunnerontwikkeling komen de materieele productiekrachten integenspraak met de bestaande productieverhoudingen,of, wat slechts een juridische uitdrukking daarvoor is,met de eigendomsverhoudingen, binnen welke zij zichtot dusver bewogen hadden. Van ontwikkelingsvormender productiekrachten slaan deze verhoudingen in ketensdaarvan om. Er treedt een tijdperk van sociale revolutiein. Met de verandering van den economischen grondslagwentelt zich de heele kolossale bovenbouw langzamerof sneller om. Bij de beschouwing van zulke omwente-lingen moet men steeds onderscheiden tusschen dematerieele, natuurwetenschappelijk zuiver te constateerenomwenteling in de economische productievoorwaarden ende juridische, politieke, religieuze, artistieke of philoso-

i) Vgl. CuNow. N. Z. XVI, 2, bl. 266.

HET HISTORISGH MATERIALISME. I09

phische, kortom ideologische vormen, waarin zich demenschen van dat conflict bewust worden en het uitvechten.Evenmin als men een individu beoordeelt naar hetgeenhij van zich zelf denkt, evenmin kan men zulk eenomwentelingstijdperk naar zijn eigen bewustzijn beoor-deelen; juist omgekeerd moet men dat bewustzijn uitde tegenstrijdigheden van het materieele leven, uit hetbestaande conflict tusschen maatschappelijke productie-krachten en productieverhoudingen verklaren. I) Eenemaatschappelijke organisatie gaat nooit onder, alvorensalle productiekrachten ontwikkeld zijn, voor welke zijruim genoeg is, en nieuwe hoogere productieverhoudingenkomen daarvoor nooit in de plaats, alvorens hare materieelebestaansvoorwaarden in den schoot der oude maatschappijzelve zijn uitgebroed. 2) Derhalve stelt zich de menschheidsteeds slechts opgaven, die zij oplossen kan, want, opde keper bezien, zal men steeds vinden, dat de opgaafzelve eerst ontspringt, waar de materieele voorwaardenvoor hare oplossing reeds voorhanden of ten minste inwording zijn. 3) In groote trekken kunnen aziatische,

1) MARX herhaalt hier bijna woordelijk, wat hij schreef in Der AchtzehnteBruraire. „Auf den verschiedenen Formen des Eigenthums, auf den sozialenExistenzbedingungen, erhebt sich ein ganzer Ueberbau verschiedener und eigen

-thümlich gestalteter Empfindungen, Illusionen, Denkweisen und Lebensanschauungen.Die ganze Klasse schafft und gestaltet sie aus ihren materiellen Grundlagen herausund aus den entsprechenden gesellschaftlichen Verhältnissen. Das einzelne Individuum,dem sie durch Tradition und Erziehung zufliessen, kann sich einbilden, dass siedie eigentlichen Bestimmungsgründe und den Ausgangspunkt seines Handelns bilden.Wenn Orleanisten, Legitimisten, jede Fraktion sich selbst und der andern vorzuredensuchte, dass die Anhänglichkeit an ihre zwei Königshäuser sie trenne, bewies späterdie Thatsache, dass vielmehr ihr gespaltenes Interesse die Vereinigung der zweiKönigshäuser verbot. Und wie man im Privatleben unterscheidet zwischen dem,was ein Mensch von sich meint und sagt, und dem, was er wirklich ist und thut,so muss man noch mehr in geschichtlichen Kämpfen die Phrasen und Einbildungender Parteien von ihrem wirklichen Organismus und ihren wirklichen Interessen,ihre Vorstellung von ihrer Realität unterscheiden." (bl. 33.)

=) Reeds in 1847 schreef MARX: „Haben sich die materiellen Lebensbedingungender Gesellschaft so weit entwickelt, dass die Umwandlung ihrer offiziellen politischenGestalt eine Lebensnothwendigkeit für sie geworden ist, so verwandelt sich dieganze Physiognomie der alten politischen Gewalt." Lit. Nachl. II, bl. 465.

3) Deze gedachte vindt men reeds uitgedrukt in Der Bürgerkrieg in Frankreich,3e dr. bl. 50: „(Die Arbeiterklasse) hat keine Ideale zu verwirklichen; sie hatnur die Elemente der neuen Gesellschaft in Freiheit zu setzen, die sich bereitsim Schosse der zusammenbrechenden Bourgeoisgesellschaft entwickelt haben." (Zieook beneden, bl. 120 noot 2.

IIO HET HISTORISCH MATERIALISME.

antieke, feudale en modern burgerlijke productiewijzenals progressieve tijdperken van de economische vormingder maatschappij aangemerkt worden. De burgerlijkeproductieverhoudingen zijn de laatste antagonistische vormvan het maatschappelijk productieproces, antagonistischniet in den zin van individueel antagonisme, maar vaneen uit de maatschappelijke levensvoorwaarden der indivi-duen voortkomend antagonisme, doch de in den schoot derburgerlijke maatschappij zich ontwikkelende productievekrachten scheppen tegelijk de materieele voorwaardenter oplossing van dit antagonisme. Met deze maatschappe-lijke organisatie wordt derhalve de voorgeschiedenis dermenschelijke maatschappij afgesloten." 1)

Het laatste gedeelte van deze beknopte samenvattingvan MARX' geschiedbeschouwing laten wij hier onbesproken,omdat het verband houdt met het meest gewichtige uit-vloeisel van die beschouwing, de leer van den klassenstrijd,welke bij MARX eveneens reeds in 1847 tot klaarheid wasgekomen en waaraan een afzonderlijk hoofdstuk gewijdworden zal.

Laten wij de wijze waarop de verschillende maat-schappelijke toestanden in elkander overgaan dus voor

-loopig buiten beschouwing, dan geeft ons de hier weer-gegeven samenvatting van de materialistische geschied

-beschouwing niets fundamenteel nieuws, alleen zijn enkeletrekken scherper belijnd en worden een tweetal gevolg-trekkingen gemaakt, die in 1847 nog niet uit het onver-anderd gebleven uitgangspunt afgeleid waren.

6. Maatschap- Scherper op den voorgrond gesteld, hoewel stellig nietpelijke Pro- eerst nu in het uit an s unt gelegd, is de onmo eli kheidducuever- g g l^ g g^ g Jhoudingenonafhankelijkvan mensche- 1) De quintessens van deze beroemde passage werd door ENGELS bij het graflijke wilsui- van MARX in de volgende woorden vertolkt: „Wie Darwin das Gesetz dertingen. Entwicklung der organischen Natur, so entdeckte MARX das Entwicklungsgesetz

der menschlichen Geschichte: die bisher unter ideologischen Ueberwucherungenverdeckte einfache Thatsache ... dass die Produktion der unmittelbaren materiellenLebensmittel, und damit die jedesmalige ökonomische Entwicklungsstufe einesVolkes oder eines Zeitabschnitts die Grundlage bildet, aus der sich die Staats

-einrichtungen, die Rechtsanschauungen, die Kunst, und selbst die religiösenVorstellungen der betreffenden Menschen entwickelt haben, und aus der sie daherauch erklärt werden müssen — nicht, wie bisher geschehen, umgekehrt." ZieMEHEING, Lessingslegende, bi. 434•

HET HISTORISCH MATERIALISME. III

om door menschelijke wilsuitingen verandering te brengenin de maatschappelijke productieverhoudingen. Die ver-houdingen zijn van den menschelijken wil onafhankelijken worden met onwrikbare noodzakelijkheid bepaald doorhet ontwikkelingsstadium der productiekrachten. Hiermedekan MARX natuurlijk niet bedoelen te ontkennen dat demenschen hun eigen geschiedenis maken, maar zij makendie niet „aus freien Stücken", niet onder zelfgekozen,maar onder gegeven en overgeleverde omstandigheden. I)

Hoe het hiermede volgens de materialistische historie-beschouwing gesteld is, wordt door ENGELS nog wat naderontwikkeld in zijn „Feuerbach". Slechts schijnbaar, zoowordt daar uiteengezet, is er een fundamenteel onder-scheid tusschen het gebeuren in de natuur en in demenschelijke maatschappij; slechts schijnbaar gaat hetgeheel anders toe waar alleen willooze blinde krachtenwerken, als waar alles geschiedt ter bereiking van bewustgewilde doeleinden. „Dit onderscheid, hoe gewichtig ookvoor het historisch onderzoek, inzonderheid van specialetijdperken en gebeurtenissen, kan niets veranderen aanhet feit, dat de geschiedenis door innerlijke algemeenewetten beheerscht wordt. Want ook hier heerscht aan deoppervlakte, trots de bewust gewilde doeleinden van alleindividuen, alles te zamen genomen schijnbaar het toeval.Slechts zelden gebeurt het gewilde, in de meeste gevallendoorkruisen en bestrijden de vele gewilde doeleindenelkander, of zijn deze doeleinden zelf van den aanvangaf onbereikbaar of de middelen daartoe ontoereikend.Zoo brengen de botsingen der tallooze individueele willenen handelingen op historisch gebied een toestand teweeg,die aan den in de bewustlooze natuur heerschenden geheelanaloog is." 2)

I) Achtzehnte Brumaire bI. 7. MARX sprak trouwens diezelfde gedachte reedsin een zijner minder bekende strijdschriften uit het voor hem zoo vruchtbarejaar 1847 uit: „Die Menschen bauen sich eine neue Welt, nicht aus den „Erden

-gütern", wie der grobiansche Aberglauben wähnt, sondern aus den geschichtlichenErrungenschaften ihrer untergehenden Welt. Sie müssen im Laufe der Entwicklungdie materiellen Bedingungen einer neuen Gesellschaft selber erst produciren, undkeine Kraftanstrengung der Gesinnung oder des Willens kann sie von diesemSchicksal befreien." Lit. Nachl. II bi. 456.

2) t. a. p. bi. 44•

I 1 HET HISTORISCH MATERIALISME.

Bij deze voorstelling staan MARX en ENGELS geheelonder HEGEL'S invloed, maar toch maken zij van HEGEL'S

opvatting — wegens het principieele verschil in uitgangs-punt — ook hier iets geheel anders. Volgens HEGEL ishet geestelijk bewustzijn bij de menschen onvolkomen enis dientengevolge het product van hunne handelingen,de geschiedenis, nog grootendeels een gevolg van onbe-wuste werkingen en bestaat de maatschappelijke vooruit

-gang juist hierin dat de onbewuste werkingen meer enmeer voor bewuste werkingen plaats zullen maken. Immersook HEGEL ziet, evenals KANT en FICHTE, in de wereldge-schiedenis slechts het worden „des vernünftigen Staates."')

Voorloopig volsta hier de opmerking, dat de opvattingvan MARX en ENGELS even onverstaanbaar als die vanHEGEL verstaanbaar is. Wie over het menschelijk willenen handelen nadenkt alsmede over de gevolgen dierhandelingen in verband met den wil, waaraan zij hunoorsprong te danken hadden, moet ongetwijfeld tot deconclusie komen, dat de gevolgen vaak geheel anderszijn dan in de bedoeling lag en steeds veel verderreiken, dan op het oogenblik der handeling gewild werd.De verwijderde gevolgen, welke iedere handeling doorde nieuwe reeks van oorzaken en gevolgen, welke zijopent, na zich sleept, liggen steeds voor het grooterdeel buiten de bedoeling en buiten het bewustzijn vanden handelende. Daaruit volgt de conclusie, dat de

1) Zie ERDMANN t. a. p. II, 623. PLECIIANOW geeft van HEGEL'S opvat-ting der wereldgeschiedenis een, ter wille van zijn marxistisch standpont, ver-wrongen en daardoor valsche voorstelling waar hij op bl. 163 van zijn ,,Reiträgezur Geschichte des Materialismus", schrijft: „Für HEGEL ist „die Weltgeschichteder Fortschritt im Bewusstsein der Freiheit, — ein Fortschritt, den wir in seinerNothwendigkeit zu erkennen haben." Nach ihm, wie nach SCMELLING, kommt inder Weltgeschichte durch die Handlungen der Menschen noch etwas Anderesüberhaupt heraus, als sie bezwecken und erreichen, als sie unmittelbar wissen undwollen; sie vollbringen ihr Interesse, aber es wird noch ein Ferneres damit zuStande gebracht, das auch innerlich darin liegt, aber das nicht in ihrem Bewusstseinund in ihrer Absicht lag." Aan deze weergeving van HEGEL'S opvatting voegtPLECHANOW nu toe: „Es ist klar dass von diesem Gesichtspunkt aus nicht die„Meinung" der Menschen „die Welt regiert", class man nicht in ihr den Schlüsselder historischen Ereignisse zu suchen hat." Deze wegcijfering van de bedoelingender menschen strookt niet met HEGEL'S opvatting, die juist in de geschiedenis deontwikkeling ziet van den invloed van het menschelijk inzicht op het maatschappelijkgebeuren.


geschiedenis grootendeels onafhankelijk van het willender haar makende individuen verloopt, van zelf. Deconclusie daarentegen van MARx en ENGELS, dat derhalvehet menschelijk willen op die geschiedenis geen invloedheeft, is alleen mogelijk hetzij Ie • door elke wilsvormingen dus ook elke wilsuiting der individuen op te vattenals een noodzakelijk gevolg van zijne maatschappelijkepositie, gelijk MARx doet, hetzij 2e door aan te nemendat de directe, bewust gewilde, gevolgen der handelingennooit worden bereikt of bij de kruising der verschillendehandelingen die bewuste gevolgen steeds worden opge-heven, hetzij 3e door de werking dier bewust gewildegevolgen eenvoudig te ignoreeren.

Bij zijne nadere verklaring van het van den menschelijkenwil geheel onafhankelijk zijn der maatschappelijke toe-standen zweeft ENGELS min of meer tusschen de beidelaatste opvattingen, waarvan het onhoudbare wel geennader betoog behoeft. De veel dieper gaande verklaringvan MARX zelf zal ik later uitvoeriger bespreken, nadatik enkele hoofdpunten van de materialistische geschied-beschouwing nog wat nader zal hebben behandeld. I)

De twee gevolgtrekkingen, die wij in 1847 nog niet uit 7. Wanneer

de marxistische g eschiedbeschouwinggaf eleid vonden, zijn : een bepaaldemaatschappe-

I°. eene bestaande maatschappelijke organisatie verdwijnt lijkeorganisa-niet, zoolang niet alle productieve krachten, waarvoor zij tie verdwijnt.

ruim genoeg is, geheel ontwikkeld zijn, en nieuwe productie-verhoudingen ontstaan niet, vóór de materieele voor-waarden daarvoor onder de oude organisatie reedsontstaan zijn.

Deze conclusie stond aan MARX ook in 1847 wel voor dengeest, o. a. waar hij in „La Misère cie la Philosophie" (bl.104 en volg.) uiteenzet hoe de krachten, die het feodalismein het kapitalisme deden overgaan, reeds in het eerst

-genoemde tijdperk werden geboren en opgekweekt, maarzoo algemeen en zoo scherp als hier geschiedt, werd zij 8.Demensch-toen nog niet uitgesproken. heidsteltzich

2°. de menschheid stelt zich in elk gegeven ti d erk van len welke z

ije ideaggj pen welke

hare ontwikkeling slechts idealen die zij verwezenijken kan. verwezen-lijken kan.

1) Zie beneden, § 4, E.


Deze tweede conclusie legt evenmin een nieuw elementin de materialistische geschiedbeschouwing. Zij spreektalleen eene gewichtige gevolgtrekking daarvan scherperuit, dan te voren geschiedde. Aangenomen immersdat de stand van ontwikkeling der productiekrachtende productieverhoudingen of m. a. w. de eigendoms-toestanden en daarmede het denken en dus ook de idealenin de onder die toestanden verkeerende samenlevingbepaalt, dan volgt daaruit rechtstreeks, dat door diesamenleving, m. a. w. door de meerderheid der haarvormende leden, alleen idealen kunnen worden gehuldigdwelke strooken met den stand der productiemiddelen enderhalve voor verwezenlijking vatbaar zijn.

Ook in „Das Kay5ital" worden wel enkele gevolg-trekkingen van het uitgangspunt meer op den voorgrondgeplaatst, maar geen nieuwe elementen daarin gelegd ;dit geldt althans van dat deel van „Das Kapilal" datMARX zelf voor de pers heeft kunnen gereed maken.

9. Onwrik- In de voorrede van den (in 1867 verschenen) eerstenbaarheid der druk van het eerste deel van „Das Kaj5iíal" wordt, invan de katten

aansluiting aan de ons bekende o vattin aan de ont-van de kapita- g p g,listische ontwikkelingswetten in de kapitalistische productiewijze dewikkeling. kracht toegekend van natuurwetten die zich met ijzeren

noodzakelijkheid doorzetten I) en in verband daarmedealle persoonlijke verantwoordelijkheid voor de bestaande

1) „Es handelt sich um (die Naturgesetze der kapitalistischen Produktion) umdiese mit eherner Nothwendigkeit wirkenden und sich durchsetzenden Tendenzen."(bl. VI).

Meer eigenaardig als staaltje wat sommige marxisten van MARX maken, dan opzich zelf belangrijk, is wat G. SOREL in zijne voorrede voor de fransche uitgaafvan A. LABRIOLA, Essais sur la coneeption matérialiste de l'histoire, bl. 6, schrijft:

„Le déterminisme suppose que les changements sont reliés entre eux d'unemanière automatique, que les phénomènes simultanés forment on bloc ayant unestructure obligée, qu'il y a Iles lois d'airain assurant entre touter choses onenecessité d'ordre. On ne trouve rien de semblable dans la doctrine de MARX: lesévénements sont considérés d'un point de vue empirique: eest de leur mélangeque jaillit la loi historique qui définit leur mode temporaire de génération." SORFL.had bij LABRIOLA zelf (bi. 135 en volg., vooral iso) kunnen lezen, welk eenezonderlinge vergissing hij maakte, toen hij aan het marxistische stelsel zijn deter-ministisch karakter wilde ontnemen.

Ook BERNSTEIN, Voraussetzungen bl. 14, begaat de vergissing van de marxis-tische geschiedbeschouwing niet deterministisch te noemen. In zijne polemiekmet KAUTSKY heeft BERNSTEIN echter erkend, dat hij het woord deterministisch


productieverhoudingen, waarvan de individuen de schep-se len, niet de scheppers, zijn, ontkend. I)

In de voorrede van den (in 1 875 verschenen) tweeden 10.Het „amo-

druk wordt — naar aanleiding van eene russische raktervanhetbeoordeeling, welker quintessens geheel wordt beaamd, — marxisme.nog eens de nadruk er op gelegd, dat moreele gevoelensen opvattingen op de maatschappelijke ontwikkeling geenzelfstandigen invloed hebben, daar zij van die ontwikkelingniet meer dan de producten zijn. Het „amoralische"standpunt van MARX, niet te verwarren met immoreel ofanti-moreel, d. w. z. de ontkenning dat de moraal mededen gang en de richting der ontwikkeling van de maat-schappij bepalen kan, wordt in die tweede voorrede metnadruk uitgesproken. 2)

In aansluiting daaraan wordt in het hoofdwerk zelf 11. Religie

hier en daar nog eens op het fundamenteele der d pr due-productieverhoudingen de vinger gelegd. Zoo op bl. tieproces.

45/6 , waar de religie als een gevolg van den standvan het productieproces wordt aangewezen, 3) welke

niet in den wetenschappeiijken zin bedoelde, en dat hij had willen zeggen, datde marxistische geschiedbeschouwing, althans in haar latere gedaante, niet fatalistischwas. Dat alles is bij BERNSTEIN zwak en verward, gelijk KAtrrsxv in zijn Anti-Bernstein bl. 12 en volg, goed aantoont.

1) „Weniger als jeder andere kann mein Standpunkt, der die Entwicklung derökonomischen Gesellschaftsformation als einen naturgeschichtlichen Process auffasst,den Einzelnen verantwortlich machen für Verhältnisse, deren Geschöpf er selbstsocial bleibt, so sehr er sich auch subjectiv über sie erheben mag". (bl. VIII).

„MARx betrachtet die gesellschaftliche Bewegung als einen naturgeschichtlichenProcess, den Gesetze lenken, die nicht nur von dem Willen, dem Bewusstsein undder Absicht der Menschen unabhängig sind, sondern vielmehr umgekehrt derenWollen, Bewusstsein und Absichten bestimmen ", aldus de russische recensent, diedoor MARX met instemming wordt aangehaald. (bl. XVI).

Toch weet SOREL, t. a. p. bl. t6, ons mede te deelen: „Les appréciationsabondent dans le Capital. Il est done assez paradoxal de reprocher á MARx d'avoirsoigneusement écarté toute considération sur la Justice". Ook op dit punt hadSOREL van LABRIOLA, bl. 93, iets beters kunnen leeren.

3) Für eine Gesellschaft von Waarenproducenten, deren allgemein gesellschaft-liches Produktenverhältniss darin besteht, sich zu ihren Produkten als Waaren,als Werten zu verhalten, und in dieser sachlichen Form ihre Privatarbeiten aufeinander zu beziehn als gleiche menschliche Arbeit, ist das Christenthum, mitseinem Cultus des abstrakten Menschen, namentlich in seiner bürgerlichen Entwick-lung, dem Protestantismus, Deismus, u. s. w., die entsprechendste Religionsform ..Der religiöse Wiederschein der wirklichen Welt kann überhaupt nur verschwinden,sobald die Verhältnisse praktischen Werkeltagslebens den Menschen tagtäglichdurchsichtig vernünftige Beziehungen zu einander und zur Natur darstellen. DieGestalt des gesellschaftlichen Lebensprocesses, d. h. des materiellen Produktions-


opvatting in een noot op bl. 48 wordt herhaald. I)Geheel in de lijn van de „amoralische" opvatting ligt

ook de volgende passage uit het derde deel (je ged.bl. 323/4)• „De rechtvaardigheid der transacties, dietusschen de productie-agenten worden gesloten, rust daaropdat deze transacties uit de productieverhoudingen alsnatuurlijke gevolgen voortvloeien. De juridische vormen,waarin deze economische transacties als wilshandelingender daarbij betrokkenen, als uitingen van hun gemeen-schappelijken wil en als overeenkomsten verschijnen, welkernakoming tegenover elk der partijen van staatswege kanworden afgedwongen, kunnen als bloote vormen deninhoud niet bepalen. Zij drukken dezen slechts uit. Dezeinhoud is rechtvaardig, zoo dikwijls hij met de productie-wijze overeenstemt, voor haar passend is. Onrechtvaardig,zoo dikwijls hij met haar in strijd is." 2)

12. Uitbrei- Waar ENGELS in zijn (in 1878 in eersten druk verschenen)ding van net Aníi-Diihrin de quintessens de materialistische e-uitgangspunt. á^ g esse van bg

schiedbeschouwing weergeeft, zegt hij daarvan: „De mate-rialistische geschiedbeschouwing gaat van de stelling uit,dat de productie, en naast de productie de ruil derproducten, de grondslag van alle maatschappelijke ordeningis; dat in iedere historisch verschijnende maatschappij deverdeeling der producten en daarmede de maatschappelijkegeleding in klassen of standen, zich daarnaar richt, daten hoe geproduceerd en hoe het geproduceerde geruild

processes, streift nur ihren mystischen Nebelschleier ab, sobald sie als Produktfrei vergesellschafteter Menschen unter deren bewussten planmässigen Kontrolesteht. Dazu ist jedoch eine materielle Grundlage der Gesellschaft erheischt odereine Reihe materieller Existenzbedingungen, welche selbst wieder das naturwüchsigeProdukt einer langen und qualvollen Entwicklungsgeschichte sind ".

1) „Soviel ist klar, dass (las Mittelalter nicht vom Katholicismus und die antikeWelt nicht von der Politik leben konnte. Die Art und Weise, wie sie ihr Lebengewannen, erklärt umgekehrt, warum dort die Politik, hier der Katholicismus dieHauptrolle spielt".

MARx bepaalt zich evenwel tot deze algemeene bewering. Het kunststuk omhet katholicisme en zijn beteekenis in de middeleeuwen te verklaren uit hetontwikkelingsstadium van de werktuigkunde in die dagen heeft hij niet vertoond.

°) SOREL, t, a. p. bl. 14, geeft aan MARx een lof waarachter een groot ? dientte worden geplaatst: „Celui-ci (MARx) semble n'avoir rien tant craint que de laisserun système philosophique trop rigide et trop fermé". Wat SOREL hier schrijft, iswaar voor den MARX van t843; voor den tot volle ontwikkeling gekomen MARXpast het daarentegen al heel weinig.


wordt. Naar deze opvatting zijn de laatste oorzaken vanalle maatschappelijke veranderingen en politieke omwente-lingen te zoeken niet in de hoofden der menschen, inhun toenemend inzicht in de eeuwige waarheid en recht-vaardigheid, maar in veranderingen der productie- enruilwijzen; zij zijn te zoeken niet in de philosophie maarin de economie van het betrokken tijdperk." 1)

Wat ENGELS op die bladzijde schrijft, komt niet uitsluitendop zijne rekening maar ook op die van MARX en behoortdus hier thuis, waar wij de materialistische geschied-beschouwing behandelen, gelijk zij door MARX zelf werdgevestigd. ENGELS deelt toch in de voorrede van dentweeden druk mede: „Daar de hier ontwikkelde opvattingvoor verreweg het grootste deel door MARX gevestigden ontwikkeld is en slechts voor het kleinste deel doormij, zoo sprak het tusschen ons van zelf, dat deze mijneuiteenzetting niet zonder zijn voorkennis geschiedde. Ikheb hem het geheele manuscript vóór den druk voor-gelezen."

Men heeft dus het volste recht wat ENGELS in degeciteerde woorden schrijft, ook voor MARX' opvatting tehouden. Bij aandachtige lezing nu zal het de aandacht trekkendat in die woorden de grondslag van alle maatschappelijkeorganisatie en ontwikkeling wordt uitgebreid buiten detot dusver gestelde grenzen. Hier wordt namelijk aan dewijze waarop de goederen worden geruild, naast de wijzewaarop zij worden geproduceerd, een primaire invloed toe-gekend op de bepaling van de maatschappelijke ordening.

De opvatting wordt daardoor noch klaarder noch 13. Deze uit-

krachti er. De oors ronkeli'ke uiteenzettin dat alle verbetergeeng h ^ g, verbetering.

productieverhoudingen en daarmede alle sociale verschijn-selen, dus ook de hoogte en de ordening van het ruil-verkeer, afhangen van het ontwikkelingsstadium derproductiemiddelen, is althans duidelijk. Maar wanneer,naast de productiewijze der goederen, die bepaald wordtdoor den stand der techniek, eene primaire beteekenisaan het ruilverkeer toekomt, waardoor — zoo mag enmoet gevraagd — wordt dan het ruilverkeer bepaald?

1) T. a. p. bl. 286.

II8 HET HISTORISGH MATERIALISME.

Is het ook van de techniek, dus van de productie-wijze der goederen afhankelijk, dan mag het naast dieproductiewijze als primaire oorzaak van de maatschappelijkeorganisatie niet worden genoemd. Is het daarvan nietafhankelijk en wordt het alzoo te recht als zelfstandigeinvloed daarnaast genoemd, dan volgt hieruit dat hetontwikkelingsstadium van de techniek wel mede maarniet uitsluitend de maatschappelijke ordening bepaalt,en dat daarnaast nog een andere invloed, waarvan deoorsprong óf van ideëelen aard zijn moet óf in de luchtblijft zweven, op die organisatie inwerkt.

Van welken kant men de zaak ook beschouwt, wasde vermelding van het ruilverkeer naast de productiewijzeeen vergissing. Men zal daarom goed doen bij eeneonbevooroordeelde critiek, die vergissing — nadat zijeenmaal aangewezen is — verder buiten beschouwing telaten en zich te houden aan de oorspronkelijke voorstel-ling. Die oorspronkelijke voorstelling blijft echter ook inandere opzichten niet in allen deele zuiver behouden. Inhet tweede gedeelte van deel III van „Das Kaj5üal" I)

14.Van buiten schrijft MARX: „De specifieke economische vorm, waarinkomende in- onbetaalde meerarbeid uit de onmiddellijke producentenroducentenvloeden. ^

gepompt wordt, bepaalt de meesters- en knechtsbetrekking,gelijk zij rechtstreeks uit de productie zelve voortspruiten harerzijds bepalend op deze terugwerkt. Hierop grondtzich de geheele samenstelling van de economische, uitde productieverhoudingen zelve voortspruitende samen-leving en daarmede tegelijk haar specifieke politiekevorm. Het is steeds de onmiddellijke verhouding tusschende eigenaars der productievoorwaarden en de onmiddellijkeproducenten — eene verhouding, welker vorm op eengegeven oogenblik steeds natuurlijkerwijze overeenkomtmet een bepaald ontwikkelingsstadium van de soort enwijze van den arbeid en derhalve met zijne maatschappelijkeproductiekracht — waarin wij het innerlijk geheim, denverborgen grond van de geheele maatschappelijke con-structie, en derhalve ook van den staatkundigen vormder souvereiniteits- en afhankelijkheidsverhouding, kortom

1) t. a. p. bl. 3245•


van den specifieken staatsvorm op een gegeven tijdstipvinden. Dit neemt niet weg, dat dezelfde economischebasis — dezelfde wat de hoofdvoorwaarden betreft —door talloos verschillende empirische omstandigheden,natuurlijke toestanden, rassenverhoudingen, invloeden enz.oneindige variaties en trappen in de verschijning vertoonenkan, die alleen door analyse dezer empirisch gegevenomstandigheden te begrijpen zijn."

Het eerste gedeelte dezer uitspraak laat aan historisch-materialistische zuiverheid niets te wenschen over. Hetlaatste gedeelte daarentegen is minder streng orthodox.Ik laat de zelfstandige beteekenis die hier aan natuur-en rasinvloeden wordt toegekend, nog gelden. Daarmedekomt MARx niet met zijn uitgangspunt in tweestrijd, alligt in deze ietwat vertraagde rectificatie van de leerde erkenning opgesloten, dat deze door haar uitsluitendrekening houden met de productieverhoudingen, voorzoover zij bepaald worden door den graad van technischeontwikkeling der maatschappij, aan eenzijdigheid mankging. Intusschen moet, dunkt mij, worden erkend, datdoor de opneming van natuuren raseigenaardighedenhet begrip der productievoorwaarden, welke de maat-schappelijke organisatie bepalen, wel wordt uitgebreidmaar toch aan de quitessens der leer wordt vastgehouden.Bedenkelijker daarentegen is de kracht, die toegekendwordt aan de „von aussen wirkende geschichtliche Einflüsseu. s. w." Het „u. s. w." laat ik maar met rust, want ditstelt de deur open ook voor zuiver ideëele invloeden endat zal MARX wel niet hebben bedoeld. Ik bepaal mijderhalve tot de van buiten inwerkende historische invloeden.Ook deze echter hadden achterwege moeten blijven; 15.Onzuiver-

immers, van tweeën één: of wel, die historische invloeden heid der leerdoor erken-

hebben ingewerkt op de productieverhoudingen en daar- fling van dezemede tevens op den maatschappelijken „bovenbouw", — invloeden.

bedoelde MARx dit, dan had hij er over mogen en moetenzwijgen; of wel, die invloeden laten de productieverhou-dingen onaangetast en brengen toch wijziging in den„bovenbouw". Alleen bij deze laatste opvatting is hetnoemen van die invloeden verklaarbaar en heeft het zin;maar als van buiten komende invloeden, den economischen


grondslag der maatschappij onaangetast latend, variatieskunnen brengen in haar samenstelling, dan is daarmedehet sociaalphilosophische standpunt prijsgegeven, dat deproductieverhoudingen de maatschappelijke organisatiebepalen. Immers, dat zij daarop mede invloed en grooteninvloed hebben, betwist niemand. Van buiten komendeinvloeden nu, die den economischen grondslag der maat-schappij, de productievoorwaarden onaangetast laten,kunnen niet anders dan ideëele invloeden zijn ; warenhet materieele invloeden, dan zouden zij de productie-verhoudingen niet onaangetast laten kunnen. Maar wordteenmaal toegegeven, dat van builen komende ideëeleinvloeden wijziging kunnen brengen in de maatschappelijkesamenstelling, dan is zonder onhoudbare inconsequentieniet vol te houden, dat aan innerlijke ideëele invloedendie kracht moet worden ontzegd. In cauda venenuni ; destaart van de zooeven weergegeven zinsnede bevat voorMARX' historisch materialisme een gevaarlijk, zoo nietdoodelijk gif.

16. Verhaas- De grondvester van het historisch materialisme steltsc h der maat- ons echter nog voor een tweede inconsequentie. In deschappelijke g ^lontwikkeling. voorrede van den eersten druk van het eerste deel van

„Das Kapital" wordt namelijk, in navolging van COMTE I)de erkentenis gedaan, dat de maatschappij de natuurlijkephasen harer ontwikkeling wel is waar niet overspringenkan, maar dat die ontwikkelingsphasen, wanneer de ledender maatschappij zich van hare ontwikkelingstendenzenbewust zijn, wel verhaast kunnen worden. 2)

1) Zie boven bl. 52.2) „Wenn eine Gesellschaft dem Naturgesetz ihrer Bewegung auf die Spur ge-

kommen ist...... kann sie naturgemässe Entwicklungsphasen weder überspringen,noch wegdekretiren, Aber sie kann die Geburtswehen abkürzen und mildern," bl. VIII.

Eene eenigszins andere maar niet betere voorstelling geeft MARX in het adresdat hij den 30 Mei 187o over de Parijsche Commune aan het Centraalbestuur vande „Internationale" voorlas. Daarin zegt hij: „(Die Arbeiterklasse) hat keine fixund fertigen Utopien durch Volksbeschluss einzuführen. Sie weiss, dass, um ihreeigne Befreiung und mit ihr jene höhre Lebensform hervorzuarbeiten, der diegegenwärtige Gesellschaft durch ihre eigne ökonomische Entwicklung unwiderstehlichentgegenstrebt, dass sie, die Arbeiterklasse, lange Kämpfe, eine ganze Reihegeschichtlicher Prozesse durchzumachen hat, durch welche die Menschen wie dieUmstände gänzlich umgewandelt werden. Sie hat keine Ideale zu verwirklichen,sie hat nur die Elemente der neuen Gesellschaft in Freiheit zu setzen, die sich

I4ET HISTORISCH MATERIALISME. 121

De bres die daarmede door MARX zelf in zijne geschied-beschouwing geschoten wordt, is voor deze heel wat

gevaarlijker, dan de vergissing welke ENGELS bij deuiteenzetting daarvan beging. Immers van tweeën één:of wel het bewustzijn en dus ook het meerdere of mindereinzicht in de maatschappelijke ontwikkelingstendenzen,wordt alleen en uitsluitend bepaald door het maatschappe-lijke zijn en dit weer door de productiewijze i. e. doorhet ontwikkelingsstadium der techniek; — maar dan ishet de hoogere productiewijze zelve die het diepereinzicht in de sociale ontwikkelingstendenzen in het levenroept; dan is de snellere ontwikkeling op dat hoogereproductiestadium juist de noodzakelijke, de natuurlijkeontwikkeling, en kan het menschelijk bewustzijn haarevenmin vertragen als het haar bij een lager productie-stadium verhaasten kan. Of wel bij een gegeven stadiumvan ontwikkeling der techniek, bij eene gegeven productie

-wijze is er mogelijkheid van dieper of minder diep inzichtin de ontwikkelingstendenzen der maatschappij. Is ditlaatste het geval, dan wordt daarmede erkend, dat hetbewustzijn der in eene maatschappij levende menschenniet volledig wordt bepaald door hun van de productie-wijze afhankelijken maatschappelijken toestand, maar dathet in hetzelfde productiestadium dieper of minder diepzijn kan. Dan werken daarop dus nog andere, uit hetstadium van ontwikkeling der productiemiddelen niet teverklaren invloeden en is het niet in te zien, waaromdie invloeden wel door verscherping of verstompingvan het bewustzijn het tempo der maatschappelijkeontwikkeling zouden kunnen versnellen of verlangzamenen niet door qualitatieve verandering van dat bewustzijn

bereits im Schooss der zusammenbrechenden Bourgeoisgesellschaft entwickelt haben."„Der Bürgerkrieg in Frankreich" bl. 50.

Deze voorstelling is wel wat anders, maar zij is niet veel klaarder, dan de inden tekst besprokene. Wanneer MARX zegt, dat de arbeidende klasse tot historischeroeping heeft den ondergang der kapitalistische maatschappij te verhaasten, begrijptmen tenminste wat hij bedoelt: maar wanneer hij aan die klasse de rol toedeeltvan de elementen der nieuwe maatschappij, welke door de economische ontwikkelingonweerstaanbaar uit de kapitalistische te voorschijn komen zal, „in vrijheid testellen," gebruikt hij een beeldspraak, welke alleen wegens hare onverstaanbaar-heid een waas van diepzinnigheid krijgt.


de maatschappelijke ontwikkelingslijn zouden kunnendoen afwijken van de richting, welke zij bij den uitsluï-tenden invloed van het technische ontwikkelingsstadiumzou nemen. Ook HEGEL'S logica, die op het marxisme eenzoo grooten invloed heeft gehad en die ook op dit puntdoor MARX wordt gevolgd, leert immers dat wie eenquantitatieven invloed — hier het diepere inzicht in deontwikkelingstendenzen der maatschappij — erkent, nietontkennen kan dat die invloed al naar gelang van harequantitatieve beteekenis, ook eene qualitatieve werkinghebben kan. Wat den ontwikkelingsgang der maatschappijversnellen kan, kan dien gang ook veranderen.

In de bedoelde zinsnede van de voorrede voor deneersten druk van „Das Kapital" doet MARX alzoo eeneconcessie, welke voor zijne philosophie der gechiedenisvrijwel doodelijk is. Zoowel ten einde bij de beoordeelingdier philosophie niet te worden afgeleid door bestand

-deelen welke haar onzuiver maken, als ter wille van hetzooveel mogelijk onbevooroordeeld houden onzer critiek,laat ik de beide aangewezen inconsequenties van MARXevenals de vergissing van ENGELS voorloopig buitenverdere beschouwing.

§ 4. CRITIEK OP DIE GESCHIEDBESCHOUWING.

A. NATUURWETENSCHAPPELIJK EN MAATSCHAPPELIJK MATERIALISME.

1.Natuurwe- In zijn monographie over FEUERBACH zegt ENGELS dattenschappe- deze te recht in het natuurwetenschappelijke materialismelijk materia- nauurweensc 1^1^e ^lismegrond- wel den grondslag van het gebouw van het menschelijkslag van het weten zag, maar niet het gebouw zelf, „Want — zoodoor MARX

voegt ENGELS daaraan toe — wij leven niet alleen in deopgetrokken g jgebouw. natuur, maar ook in de menschelijke maatschappij en

ook deze heeft haar ontwikkelingsgeschiedenis en haarwetenschap niet minder dan de natuur. Het was daaromnoodig, de wetenschap van de maatschappij, d. w. z. dekern van de zoogenaamde historische en philosophischewetenschappen met den materialistischen grondslag inovereenstemming te brengen en daarop te reconstrueeren." i)

1) t. a. p. bl. 22; vgl. MEIRING, Lessinglegende, bl. 442-444•


Deze reconstructie, welke door FEUERBACH niet wasgeschied, hebben MARX en ENGELS beproefd. De hoofd-vraag bij eene critische behandeling van hunne wijs-begeerte der geschiedenis is derhalve of zij daarin geslaagdzijn. Zooesel MARX als ENGELS zijn van het natuurweten-schappelijk materialisme uitgegaan. Voor hen is het denkenniet anders dan een uiting van stoffelijke bewegingen inde hersenen en het geheele geestelijke leven niet andersdan eene weerspiegeling van het materieele leven. 1) Diebeschouwing was het fundament, waarop het sociologischematerialisme zou worden opgetrokken. De analogie nulag voor de hand: evenals bij de individuen het geestelijkeleven bepaald wordt door den physieken lichaams- (inzonder-heid hersen-)bouw, zoo wordt bij de maatschappijen hetgeestelijke leven, de in haar heerschende ideeën overgodsdienst, moraal, recht, kunst enz. bepaald door haarmaterieele structuur, hetgeen hier wil zeggen: door dewijze waarop de haar samenstellende individuen zichhunne levensmiddelen verschaffen.

Tot zoover ziet het er met de analogie niet zoo kwaad 2. Het ken-

uit. Doch natuurlijk was het noodig haar wat nader uitgmerkende

van den men-te werken. Hoe heeft in de maatschappij het productie- schelijken ar-proces der vereischte levensmiddelen plaats? Door mensche- beid.

lijken arbeid, zegt MARX. Op welke wijze nu ook demenschelijke arbeid in verschillende tijdperken van maat-schappelijke ontwikkeling moge zijn georganiseerd, steedsis er een kenmerkend onderscheid tusschen dezen arbeiden den arbeid van een dier. „Een spin verricht werk-zaamheden welke op die van den wever gelijken, eneene bij beschaamt door den bouw harer wascellen menigenmenschelijken bouwmeester. Wat echter van den aanvangaf den slechtsten bouwmeester van de beste bij voordeeligonderscheidt, is dat hij de cel in zijn hoofd gebouwd heeft,vóór hij haar in was bouwde. Aan het eind van hetarbeidsproces komt een resultaat te voorschijn, dat bijhet begin daarvan reeds in de voorstelling des arbeiders,derhalve reeds ideëel voorhanden was. Hij bewerkt nietslechts eene vormverandering van het natuurlijke; hij

1) Vgl. KAUTSKY, N. Z. XV, i bi. 230; PLECHANOW, N. Z. XVI. z, blz. 548.

I HET HISTORISCH MATERIALISME.

verwezenlijkt in het natuurlijke tegelijk zijn doel, waarvanhij weet dat het de wijze van zijn doen als wet bepaalten waaraan hij zijn wil onderwerpen moet. En dezeonderwerping is geen op zichzelf staande handeling.Buiten de inspanning der organen, die arbeiden, is dedoelmatige wil, die zich uit als opmerkzaamheid voor denganschen duur van den arbeid, een vereischte, en datwel des te meer, naarmate deze door zijn eigen inhouden de wijze van uitvoering den arbeider minder mede-sleept, naar mate hij dien arbeid derhalve minder als spelvan zijn eigen lichamelijke en geestelijke krachten geniet.De eenvoudige momenten van het arbeidsproces zijn dedoelmatige werkzaamheid of de arbeid zelf, zijn voorwerpen zijn middel." I)

Wij kunnen in het midden laten of deze tegenstellingtusschen menschelijken en dierlijken arbeid van natuur

-wetenschappelijke zijde wel zal worden aanvaard, of vandie zijde niet ook bij den arbeid van spin en bij eene,zij het nog zoo eenvoudige, doelstelling en nastrevingzal worden aangenomen. z) Waarop het voor ons aankomt,is de meesterlijke uiteenzetting van MARX, dat allemenschelijke arbeid op een vooraf gesteld doel gerichtearbeid is, die begint met de voorstelling van het doeldat er mede beoogd wordt, waarop de begeerte naardat doel en vervolgens de handeling volgt. 3)

3. Bij men- Bij allen menschelijken arbeid derhalve is het geestelijkeschelijken ar- element primair, het lichamelijke, materieele secundair.beid gegiste-

Zelfs bi den schijnbaar bloot lichamelijken arbeid, gaatlijk element j j ^ ^ gprimair.

r) Das Kapital I, bi. 140/1. MARX werkt in deze passage PROUDHON's definitie vanden arbeid uit: „Action intelligente de l'homme sur la matière, dans on but desatisfaction personnelle." Création de l'Ordre no. 3 84•

=) Zie Prof. C. WINKLER, Ov:r de doelmatige beweging in de natuur; Doelwerkingdoor Neerlandicus, Tweem. T/dschr. IIe jg. dl. ]V.

3) Alleen is de voorstelling van MARX minder gelukkig, waar hij zegt, dat bijden arbeid de wil aan het doel daarvan onderworpen wordt. De voorstelling vanhet doel als doel is niet anders dan de daarop gerichte wil, die niet aan zichzelf onderworpen zijn kan. „Die Vorstellung von einem Gegenstande als einem zubewirkenden heisst Wille." (STAMMLER, W. & R. bi. 353) Vgl. ook NATOR?,Socialpädagogik, bi. 57 en volg. Dit komt ook goed uit, waar MARX zegt, dat dedoelmatige wil zich uit als opmerkzaamheid. Verslapping der opmerkzaamheid bijden arbeid toch is niet anders dan verslapping in de voorstelling van het beoogdedoel als zoodanig.


het ideëele doel steeds aan de lichamelijke bewegingvooraf. 1)

Bevangen als hij is in zijne sedert jaren gehuldigdematerialistische opvatting, werkt MARX deze gedachteechter niet uit, waardoor hij met zijn materialisme opgespannen voet zou zijn gekomen, maar gebruikt hij delaatste der zoo even geciteerde zinsneden als brug omuit het idealisme, waarin hij dreigde te belanden, weernaar historisch -materialistisch terrein over te steken.

„Als voorwerp voor zijn arbeid, aldus gaat MARX voort,vindt de mensch de aarde en hare producten. Het arbeids-middel is een ding of een complex van dingen, die dearbeider tusschen zich en het voorwerp schuift en diehem er toe dienen zijn werkzaamheid op dit voorwerpte richten. Hij maakt gebruik van de mechanische, physische,chemische eigenschappen der dingen om ze als machts-middelen op andere dingen, volgens zijn doel, te latenwerken. Het voorwerp dat de arbeider onmiddellijk be-machtigt — afgezien van de toeëigening van vooronmiddellijk gebruik geschikte levensmiddelen, vruchtenbijv., waarbij alleen zijne lichaamsorganen als arbeids-middelen dienen — is niet het voorwerp van den arbeid,maar het arbeidsmiddel. Zoo wordt het natuurlijke zelf eenorgaan van zijn werkzaamheid, een orgaan dat hij aanzijne lichaamsorganen toevoegt, zijn natuurlijke gestalteverlengend, in spijt van den Bijbel .... Het gebruik ende vervaardiging van arbeidsmiddelen, ofschoon in de kiemal aan zekere diersoorten eigen, kenmerken het specifiekmenschelijke arbeidsproces en FRANKLIN omschrijft daaromden mensch als „a toolmaking animal", een werktuigenfabriceerend dier. Dezelfde beteekenis, welke de bouwvan overblijfsels van beenderen heeft voor de kennisder organisatie van verdwenen diersoorten, hebbenoverblijfsels van arbeidsmiddelen voor de beoordeelingvan de economische ordeningen van tenondergeganemaatschappijen. Niet wat gemaakt wordt, maar hoe, metwelke arbeidsmiddelen gewerkt wordt, onderscheidt deeconomische tijdperken. De arbeidsmiddelen zijn niet

1) Vgl. Doelwerking, door Neerlandicus. Tweem. Tijdschr. II jg. dl. IV.

4. Arbeids-middelen

graadmetersder maat

-schappelijkeontwikkeling.


alleen de graadmeters van de ontwikkeling der mensche-lijke arbeidskracht, maar ook de aanwijzers van de maat-schappelijke toestanden, waaronder gearbeid wordt." I)

5. Verschil Zoo brengt MARX ons haast ongemerkt weer op zijntusschen ken- materialistisch terrein tern De uiteenzetting welke MARXmerk en oor- g' gzaak eener hier van het arbeidsmiddel en zijn beteekenis geeft, kan menontwikkeling. intusschen in hoofdzaak gerustelijk bea nen, zonder gevaar

te loopen, daarmede de poort van het materialistische erfachter zich dicht te slaan. 2) 3) Het is een onloochenbaarfeit, dat de stadiën van economische ontwikkeling dermenschelijke samenlevingen worden onderscheiden naarden aard der werktuigen, welke in die samenlevingen ge-bruikt worden. Onderscheidingen tusschen het steenen enliet bronzen tijdperk voor de vroegste ontwikkelingsphasen,alsmede tusschen het met eenvoudige gereedschappenarbeidende handwerkstijdperk en het tijdperk van hetmachinewezen voor den lateren tijd, worden niet alleengemaakt, maar ook als kenmerkend voor die verschillendeeconomische tijdperken erkend. Doch in die erkenningligt in de eerste plaats niet opgesloten, dat in de meestkenmerkende eigenschap van een tijdperk van economischeontwikkeling ook de primaire oorzaak dier ontwikkeling

1) t. a. p. bl. 142/3.2) MARX ontleent trouwens hetgeen hij in deze zinsnede schrijft — misschien

onbewust — geheel aan den niet-materialist PROUDHON: „Le premier instrumentemployé par 1'homme dans le travail est son corps, auquel il substitue bientdt,des instruments factices, tirés de la matière sur laquelle il agit, et façonnés de sesmains. Et comme en tout ordre de faits on découvre d'abord une ligne de démar-cation entre 1'homme et les autres animaux, de même ici 1'homme se distinguede tous les êtres vivants par la faculté ou 1'industrie qu'il a de multiplier sapuissance, au moyen d'organes supplémentaires dont il arme sa nudité .... Lecastor, l'hirondelle, l'abeille, le ver à soie, la fourmi, l'araignée, tous les animauxque nous appelons travailleurs, Si, dans leurs opérations, ils n'obéissent pas unique-ment à une impulsion aveugle, irrésistible; ces animaux, dis-je, n'emploient d'autresoutils que leurs dents, leurs ongles, leur bec, leur estomac, leurs pattes ou leurqueue; pour mieux dire, ils sont eux-mêmes des organes inconscients de l'intelli-gence universelle. Plus l'homme se rapproche de la brute, plus il est enfoncé dansdans cette condition misérable que les philosophes du siècle dernier nommaientétat de nature, plus aussi il est réduit à l'usage immédiat de ses propres membres,par conséquent moins il met du sien dans son action. moins il travaille. Leprogrésde la société se mesure par le développement de l'industrie ei Za perfection des instru-ments." (Ik cursiveer). De Za Création de l'Ordre dans l'kumanité, no. 373.

3) „On peut du reste interpréter 1'histoire économiquement sans être matérialiste",DE GREEF, Anna/es de Sociologie, VIII bl. 150.


gelegen is. Een olifant kenmerkt zich door een langensnuit, maar desniettemin kan men de primaire oorzaakvan den olifant toch moeilijk in zijn snuit zoeken. Detechnische ontwikkeling van een volk kan tegelijk gevolg-

zijn van zijne algemeene geestesontwikkeling en tochkenmerk van zijne economische toestanden, kenmerk zelfstot zekere hoogte van de algemeene geestesontwikkeling,waarvan zij het gevolg is. I) Aan de vruchten kent menden boom.

In de tweede plaats geldt ook voor den op vervaardigingvan productiemiddelen gerichten arbeid wat MARX ZOOjuist als het kenmerkende van allen menschelijken arbeidaanwees. Ook het productiemiddel moet ideëel voorhandenzijn, vóór het materieel ter wereld komen kan. 2)

Elke nieuwe trap van ontwikkeling in de techniek moethiermede beginnen, dat het verbeterd arbeidsmiddel alsna te streven doel in het hoofd van den werktuigkundigewordt voorgesteld en daarna op de verwezenlijking vanhet aldus gestelde doel wordt aangestuurd, m. a. w. moetbeginnen met eene wilsvorming. 3)

De in de maatschappij toegepaste techniek onthulthoe hoog de doeleinden zijn, welke de menschen zichop het stuk van de vervaardiging der arbeidsmiddelenhebben gesteld en hoever zij het in de verwezenlijkingdier doeleinden hebben gebracht, onthult m. a. w. het peilvan hun willen en kunnen in de leiding der natuurkrachtente hunner bate.

Het vervaardigen nu van een nieuw arbeidsmiddelkan voor den individueelen mensch in onze hedendaagsche,op ruilverkeer berustende, maatschappij een doel zijn op

i) Op de verhouding tusschen de techniek en de algemeene ontwikkeling vaneen volk kom ik later terug. Zie bl. x58 en volg.

-) ,.Machines, molens, schepen, spoorwegen worden in laatste instantie niet doorstoom, wind of electriciteit, maar door de menscheljke doeleinden gedreven . . . . .dat spreekt nogal van zelf . . . . en toch vergeten het alle materialisten, gelijk zijgeen wezenlijk verschil opmerken tusschen een dronken man en een vat jenever;tusschen een naar voedsel zoekenden vlinder en eene door den wind voortbewogenpapiersnipper; tusschen een levend wezen en een lijk; tusschen den heerschendenen den begraven Napoleon." Doelwe?king, door Neerlandicus, Tweem. T/jdschr.IIe jg., dl. IV, bl. 5i5/6.

3) Vgl. Dr. BIERENS nE HAAN, De zin der menschielijke actie. Tweem. T/idschr.VIIe jg., bl. 473 en volg.

6. Ook hetarbeidsmid-

del moet eerstin het hoofdgebouwd wor-den.


zich zelf. Voor de maatschappij, als geheel, is het arbeids-middel — de naam duidt het reeds aan — nooit doel opzich zelf, maar steeds middel tot bereiking van een ver-wijderd doel, het genot van de producten die met behulpvan het arbeidsmiddel worden vervaardigd. I)

Geheel blijvende binnen den marxistischen gedachten-gang komt men derhalve tot deze conclusie: de graadvan maatschappelijke ontwikkeling en daarmede de geheelein de maatschappij in een gegeven tijdperk heerschendeideologie wordt bepaald door den graad van geestelijkeontwikkeling onmiddellijk in de richting der vervaardiging

7. De grond- van arbeidsmiddelen 2), middellijk in die der bevredigingslag vanMARx histo- van de begeerte naar stoffelijke producten.riebeschou- Het schijnbaar zoo materialische fundament van dewing idealis- marxistische beschouwing blijkt op de keper beschouwdtisch. van ideëelen aard te zijn. 3) Immers de graad van maat-

1) MARx drukt het zelf aldus uit: „Im Arbeitsprocess bewirkt die Thätigkeitdes Menschen durch das Arbeitsmittel eine von vorn herein bezweckte Veränderungdes Arbeitsgegenstandes. Der Process erlischt im Produkt. Sein Produkt ist einGebrauchswerth, ein durch Formveränderung menschlichen Bedürfnissen angeeigneterNaturstoff." Kapital I, bl. 143

2) „Mais qui dit technique ne dit-il pas également connaissance, idee ?" DE GREEF,Annales de Sociologie VIII, bl. 161. Zie ook DE ROBERTY, t. z. p. bl. 257;PAUL BARTH, Philos. d. Gesch. als Sociologie. bl. 35o en volg.

VAN DER GOES, De Arbeidskracht, bl. 30, geeft de volgende verklaring van hethistorisch materialisme: „De strekking van het historisch materialisme — anderwoord voor den kern der proletarische levensbeschouwing (! ?) — is, dat van desamenleving, dus van de menschelijke beschouwing welke wij alleen kennen alsprodukt der samenleving, niet de staatkundige, of de juridische, of de godsdienstige,of de artistieke struktuur de basis is, maar dat omgekeerd in ieder gegeventijdperk alle geestelijk leven, alle rechts- en staatkundige systemen afhankelijk zijnvan, in laatste instantie beheerscht worden door de ekonomische struktuur". lietinzicht, dat deze „ekonomische struktuur" op haar beurt weer product is van hetgeestelijk leven in de samenleving zal, naar ik hopen wil, ten langen leste binnen-dringen zelfs in VAN DER GOES' door autoriteitsgeloof, materialistisch dogmatisme enpropagandistische eenzijdigheid zwaar gepantserde „proletarische levensbeschouwing".Hij kan om tot dat inzicht te komen trouwens ter schele gaan bij niemandminder dan MARX; wel is waar bij den door MARX zelf, tot schade voor zijnwijsgeerig-economisch stelsel, later te veel vergeten en verwaarloosden MARx van1845. Deze schreef: „Die materialistische Lehre, dass die Menschen Produkte derUmstände und der Erziehung, veränderte Menschen also Produkte anderer Umständeund veränderter Erziehung sind, vergisst, dass die Umstände eben von den Menschenverändert werden, (ik cursiveer) und dass der Erzieher selbst erzogen werden muss."Zie ENGELS, Feuerbach, Anhang.

3) „Die materialistische Geschichtsauffassung ist im Irrthum genau so weit, alssie materialistisch sein will und zu sein glaubt." NAroRr, t, a. p. bl. 164. Zieook MAX LORENZ, t. a. p. bl. 15—17; V. WENCKSTERN, Marx, Hfdst. V.


schappelijke ontwikkeling wordt bepaald door den ont-wikkelingsgraad der technologie, en deze is niet andersdan de ontwikkelingsgraad van den menschelijken geestin een bepaalden, op de verkrijging van stoffelijke levens -of genotmiddelen gerichten zin, — op een hooger stadiumniets dan de ontwikkelingsgraad van een bepaaldewetenschap.

Eigenaardig is het dat MARX dit, vooral in het derdedeel van „Das Kajital" meer dan eenmaal zelf erkent:Zoo op bl. 55 waar hij van de ontwikkeling der productie-krachten in verschillende takken van bedrijf zegt, dat zij„ten deele weer samenhangen kan met vooruitgang ophet gebied der geestelijke productie, met name van denatuurwetenschap en hare toepassing"; en nog duidelijkerop bi. 56, waar het heet: „De ontwikkeling der productie-kracht voert in laatste ontleding altijd terug tot hetmaatschappelijk karakter van den in gang gebrachtenarbeid, tot de verdeeling van den arbeid binnen demaatschappij, tot de ontwikkeling van den geestelijkenarbeid, met name van de natuurwetenschap." I)

Het is dan ook wel niet twijfelachtig, dat het fundament 8 . Verwant.

van de marxistische eschiedbeschouwin wanneer meng g^schap tus-schen marx-

het genoeg van nabij beschouwt, voert tot de opvatting isme en neo-dat de maatschappelijke ontwikkeling bepaald wordt door kantianisme.

eene speciale geestelijke ontwikkeling. 2) Even weinigtwijfelachtig is het, dat volgens de voorstelling van MARXzelf, alle menschelijke arbeid bestaat in de practischenastreving van een vooraf gesteld doel. Brengt men dezeopvattingen met elkander in verband, dan ziet men opden bodem van de marxistische beschouwing de neo-kantiaansche opvatting, dat de mate en de aard van demaatschappelijke ontwikkeling bepaald worden door dehoogte en het karakter van de doeleinden, welke de

1) Op bl. 451 van deel I van das Ka+ilal geeft MARX eene omgekeerde voor-stelling van de verhouding tusschen techniek en groot- industrie. Hij schrijft daar:

„(Das Princip der grossen Industrie), jeden Produktionsprocess, an und für sichund zunächst ohne alle Rücksicht auf die menschliche Hand, in seine konstituirendenElemente aufzulösen, schief die ganz moderne Wissenschaft der Technologie." Ziehierover meer, beneden, bi. 157/8.

') Vgl. FESCH, t. a. p. III bl. 258.


individuen, die de maatschappij vormen, zich stellen; —alleen met dit verschil, dat het bij het marxisme in laatsteontleding alleen aankomt op één soort van doeleinden,namelijk op de bevrediging van de behoefte aan- of debegeerte naar stoffelijke goederen.

Het materialistische van de marxistische beschouwingis alzoo onder de hand geheel van karakter veranderd.Terwijl het moest zijn eene toepassing van de leer datde geest een uitvloeisel is van de stof, ter verklaring vande maatschappelijke ontwikkeling, bleek het te wezen deleer, dat de maatschappelijke ontwikkeling bepaald wordtdoor de mate waarin en de wijze waarop aan de begeertenaar stoffelijke goederen kan worden voldaan.

Deze opvatting is alleen materialistisch in de taal vanhet dagelijksch leven, maar zij verschilt van het natuur-wetenschappelijk materialisme hemelsbreed. ') In de pogingom „de wetenschap der maatschappij op den grondslagvan het natuurwetenschappelijk materialisme te recon-strueeren", 2) zijn MARX en ENGELS niet geslaagd.

De bewegende kracht in de maatschappij ligt ookvoor hen, al hebben zij zich in de tegenovergesteldemeening vastgewerkt, in den geest, in de behoefte namelijkaan stoffelijke goederen, welke in en door den geest tot

1) „Materialism, in a strict philosophical sense, means the conviction that nothingis real but that which is solid, or, perhaps, which gravitates. But a not veryconvincing analogy from this idea, all those passions and necessities which wespeak of in a quite loose and popular way as connected with the body, may beand often are regarded as „material" in opposition to energies which it seemspleasanter to ascribe to incorporeal mind. But it should be noted that this secundaryusage, especially in a time when no one denies the physical correlation of allpsychical activity, has no important ethical implication. Like the „flesh" or the,,body" of St. Paul's religious language, the „bodily" or „material" needs andappetites of man are an element of mind, the rank and value of which must bedetermined on other grounds than the notion that they are connected in somepeculiar degree with „physical" conditions. The economic view of history has beencalled and has called itself materialist partly because of the commonplace usage,which I have just described, by which certain passions and necessities, which ittakes to be fundamental, are apt to be called material as opposed to ethical orideal — a wholly unjustified opposition — and partly from the notion .... thatthe success of political economy was in some way analogous to that of the mathe-matical science of abstract matter." BERNEtARD BosANQUET, The philosophicalTheory of the State, bl. 28 /9.

"°) ENGELS: Feuerbach bl. 22.


bewustzijn komt en bevrediging zoekt. I) Dit zoeken naarbevrediging der stoffelijke behoeften is het, dat de drijfveeris der technische ontwikkeling, welke volgens de marxis-tische opvatting, de gansche maatschappij in bewegingbrengt en houdt. MARX kan hierin gelijk hebben, ook al isdoor het gebonden zijn van het denken aan bewegingenin de hersencellen het denken zelf nog niet verklaard, enhij kan daarin ongelijk hebben, ook al is dit wel het geval.

B. DE INVLOED DER PRODUCTIETECHNIEK.

Dat het verband tusschen de materialistische geschied-beschouwing en het natuurwetenschappelijke materialismeveel minder innig is, dan MARX en ENGELS meenden,tast echter op zich zelf de waarde van die geschied-beschouwing nog niet aan. Deze kan niettemin ter ver-klaring van de maatschappelijke ontwikkeling het juistestandpunt innemen. 2). De vraag is derhalve: neemt zijhet juiste standpunt in?

1) Vgl. BOSANQUET, t. a. p. bl. 30. G. SIMMEL, Die Probleme der Geschichts hilosophie,bl. 2, drukt dit plastisch uit in deze woorden: „Denn zunächst würde aller Hungerniemals die Weltgeschichte in Bewegung setzen, wenn er nicht wehthäte, und allerKampf um die ökonomischen Güter ist ein Kampf um die Empfindungen derBehaglichkeit und des Genusses, von denen als Zwecken aller äussere Besitz seineBedeutung entlehnt." Zie ook STAUDINGER t. a. p. bl. 62, die echter ten onrechtezin neo-kantianisme aan MARX zelf opdringen wil; voorts Doelwerking doorNeerlandicus, Tweem. Tdschr. IIe jg., deel IV.

^) VAN DER GOES maakt zich dan ook aan eene vergissing schuldig, waar hijmijne stelling, dat „de eerste oorzaak en bewegende kracht van de dingen" tezoeken is in den geest en wel in de doelstelling, in de .,practische Vernunft"(VAN DER GoEs doet mij, minder correct, zeggen „dat de ideeën de eerste oorzaaken bewegende kracht van de dingen zijn." Tweem. Tijdschr. VIIIe jaarg. bl. 265)eene ,,reaktionnaire stelling" noemt. Eene vergissing is deze uitspraak r°. omdatreactionair hier klaarblijkelijk gebruikt wordt in den zin van politiek reactionairen deze stelling eene politiek volstrekt neutrale stelling is, 2 0 omdat mijne stellingniet — gelijk VAN DER GOES meent — reageert tegen het historisch, maar tegenhet natuurwetenschappelijk materialisme.

Ik kan VAN DER GOES ten aanzien van dit punt verwijzen naar het artikelScience and Socialism van den marxist R. RIVES LA MONTE in The Intern. Soc.Rev. I, bl. 164 en volg., alsmede naar J. STERN'S Populitre Darstellung. DerHistorische Materialismus und die Theorie des Mehrwerths, vooral bl. 17/8 ; ennaar GROCE, t. a. p. bl. 9 en volg. Ik vrees dat VAN DER GOES ook zijn partij-genoot ANATOLE FRANCE onder de reactionairen zal hebben te rangschikken, diein „Monsieur Bergeret á Paris" zijn hoofdpersoon zeggen laat: „Les réves desphilosophes ont de tout temps suscité des hommes d'action qui se sont mis á1'oeuvre pour les réaliser. Notre pensée crée l'avenir." (bl. 256.)


Bij de beantwoording dier vraag past het, aan MARXen ENGELS de verdienste te geven, dat zij meer daniemand anders er toe hebben bijgedragen, in de verklaringvan de historie der volken ook met de economischeoorzaken daarvan behoorlijk rekening te houden. Hunneoverdrijving — indien zij overdreven hebben — hadhare goede zijden, waar de oorzaken die zij beslissendnoemen voor de maatschappelijke ontwikkeling, doorhet meerendeel der oudere geschiedschrijvers te veelverwaarloosd werden. 1)

1. Economi- Dit voorop gesteld zijnde, blijft de vraag of zij desche oorza- economische oorzaken aanwijzend als alleen en uitsluitendken primair. ^

beslissend voor de maatschappelijke ontwikkeling, nieteenzijdig zijn geworden aan den tegenovergestelden kant?Bij het stellen dezer vraag wordt niet ontkend, dat MARXen ENGELS aan de ideologieën wel steeds een secundaireninvloed hebben toegekend; doch het toekennen vanzulk een secundairen invloed kan hier bij de principieelebespreking buiten beschouwing blijven, daar die mede-sprekende ideologieën, volgens de marxistische opvatting,haar oorsprong toch ook in de economische toestandenhebben. 2)

Bewijzen voor deze opvatting hebben MARX en ENGELSintusschen niet alleen niet gegeven, maar zelfs niet trachtente geven. Het voor de maatschappelijke samenstelling inlaatste ontleding alleen beslissende van de wijze waaropde leden eener maatschappij hunne stoffelijke behoeftenbevredigen, wordt door hen niet als resultaat van historischonderzoek, dus a J'osieriori, vastgesteld. Het staat, alsaxioma, voor hen a j5riori vast en bepaalt hun historischonderzoek in stede van daardoor bepaald te worden. Het

1) Echter Iang niet door allen. Zie daarover Dr. KERNKAMP's inaugureele oratieOver de rnaterialistiscbe opvatting der geschiedenis.

) „So ist die Menschheit nicht der willenlose Spielball eines todten Mecha-nismus, sondern ihre fortschreitende Entwicklung besteht gerade in der wachsendenHerrschaft des menschlichen Geistes über den todten Mechanismus der Natur.Aber — und das nur behauptet der historische Materialismus — der menschlicheGeist entwickelt sich an, mit, und aus der materiellen Produktionsweise; er istnicht ihr Vater, sondern sie ist seine Mutter, und dies Verhältniss tritt denn freilichin der Urgesellschaft der Menschheit mit der schlagendsten Deutlichkeit hervor."MEIRING, Lessing-Legende, bl. 453.


is — gelijk SIMMEL te recht opmerkt I) — de metaphysischevooropstelling van het historische materialisme, en datwel allesbehalve Bene vooropstelling welke wegens harevanzelfsprekendheid door ieder toegegeven worden moet.

Zonder twijfel moet worden toegegeven dat de econo- 2.Maar niet

mische oorzaken steeds en zeker niet het minst in de schend.eervroegste stadiën van menschelijke ontwikkeling van grootebeteekenis zijn geweest op de maatschappelijke geschie-denis. Onder de drijfveeren toch van menschelijk handelenis de zucht naar bevrediging van stoffelijke behoeften dealgemeenste en de sterkste, aangezien de bevredigingtot zekere hoogte een voorwaarde is voor het menschelijkleven, of — juister gezegd — voor het dierlijk levenvan den mensch. Maar zelfs op den laagsten trap vanontwikkeling leidt de mensch niet uitsluitend een dierlijkleven. 2) Na al wat ethnografen en ethnologen in de laterejaren hebben aan het licht gebracht, kan daaromtrentgeen twijfel zijn. Het geestelijk leven der weinig ontwik-kelde menschenstammen moge op nog zoo lagen trap vanontwikkeling staan, zich uiten in fetichisme, animisme ofwelke primitieve opvatting ook omtrent de macht vanden geest over de stof, — het wekt behoeften op, diein kracht bij de economische behoeften slechts weinigachter staan en deze zelfs kunnen overtreffen. 3)

1) Selbst diejenige Geschichtsauffassung, die sich gegen die Insinuation meta-physischer Voraussetzungen am energischsten wehren dürfte, die materialistische,kann dies nur vermöge einer Selbsttäuschung. Zunächst ist die Deutung jedergeschichtlichen Bewegung als einer von ökonomischen Interessengegensätzenhervorgerufenen eine Hypothese, die weit unter die beobachtbare Oberfläche derErscheinungen hinuntergeht .... Die Voraussetzung, dass alle historisch wirksamenInteressen nur eine Einbildung oder Verkleidung der materiellen wären, die eineewig unbeweisbare ist, geht offenbar von einer Bewertung der materiellen Lebens-faktoren seitens der so Behauptenden aus, die den exakt festgestellten Ereignissen— die sie keineswegs zu fälschen braucht — einen Sinn unterlegt, welcher ausihnen selbst nicht abgelesen werden kann, aber ihre Auffassung und Betonungbestimmt." Probleme der Geschichtsphilosophie, bl. 185. Zie ook V. PARETO, Lessystémes socialc'stes, I bl. 75 en 34 1 /3.

-) „Psychologische Zergliederung des Individuums, die durchaus nicht zusammen-fällt mit dem, was ein Individuum „sich selbst dünkt", ergiebt aber zweifellos,dass es von anderen als ökonomischen Interessen aufs tiefste bewegt werden kann,daher auch die von ihm geschaffenen „ideologischen Formen" nicht ausschliesslichaus den ökonomischen Produktionsbedingungen erklärt werden dürfen". GEORGJELI.INEK, Das Recht des modernen Staates, I, bl. 99. Zie ook KURT BREYSIG,Kulturageschicíite der Neuzeit, II, I, bl. 6.

3) „Die Geschichte aus den blossen Produktionsbedingungen erklären zu wollen,


Bovendien is het eene door de werkelijkheid gelogen-strafte voorstelling, den primitieven mensch te beschouwenals een economisch handelenden mensch. De zorg voorde toekomst, die een kenmerkend element van het econo-misch handelen is, een kenmerkend element van den„goeden huisvader" zooals de geijkte term in de rechts-wetenschap luidt, ontbreekt bij de primitieve volks-stammen in den regel geheel. Die zorg wordt eerstgeleerd door een eeuwenlange en uiterst strenge socialeopvoeding en vele volksstammen zijn voor die opvoedingniet eens vatbaar. Als de primitieve mensch voor hetoogenblik verzadiging heeft gevonden, wordt zijn geestdoor gansch andere dan economische overwegingen inbeslag genomen, die met de wijze waarop hij zich zijnvoedsel heeft te verschaffen in geenerlei verband staan.Alleen doet aan den onbeschaafde de kracht van dedierlijke behoefte zich dikwijls nog scherper gevoelen danaan den beschaafde, omdat zijn zorgeloosheid hem er

ist fast ebenso einseitig, wie etwa den Religionen diese Rolle zuzuweisen." Aldus— te recht — FRIEDLAENDER, Vier Hauptrichtungen. bl. 77. I ELLÈS—KRAUS,speelt het daarentegen klaar alle ideëele voorstellingen bij primitieve volkenvoor uitingen van het streven naar behoud van het materieele leven te ver-klaren: „Le mode de production détermine toute la vie sociale, parce que,à l'origine, toute l'activité intellectuelle et volontaire des hommes dans la société,sans en excepter les manifestations comprises sous les termes: „art", ,philosophie"et „religion" primitifs, a pour unique but et objet la conservation de la vie etla satisfaction de besoins matériels essentiels ...." Annales de l'Institut Internat.de Sociologie, VIII, bl. 57 8•

Aan gemakkelijkheid laat deze methode niets te wenschen over; aan bewijs-kracht evenmin? Mij dunkt, ieder die niet historisch-materialistisch bevooroordeeldis, zal zich liever aansluiten bij JEAN JAURas, waar deze schrijft: „Noch ehe es einegeschichtliche Erfahrung giebt, noch ehe sich diese oder jene Wirthschaftsordnungentwickelt und festsetzt, trägt die Menschheit in sich selbst die Keime einer Ideevon Recht und Gerechtigkeit, und diesem von vornherein gegebenen Ideal strebt siezu von den niederen zu den höheren Formen der Zivilisation." N. Z. XIII, 2, bl. 546.

PAUL LAFARGUE stelde hiertegenover de even zonderlinge als onbewezen stelling:„Die Idee der Gerechtigkeit, welche nach JAURÉS als unbewusste Idee in demHaupte des Wilden schlummert, hat sich erst nach dem Entstehen des Privateigen

-thums in das menschliche Hirn eingeschlichen." Volgens LAFARGUE is het uitge-sloten dat een „wilde" eene persoonlijke mishandeling of beleediging als eeneonrechtvaardigheid gevoelt, t. z. p. bi. 582. Maar LAFARGUE weet nog fraaiersmede te deelen: „Es ist über allen Zweifel erwiesen, dass der Mensch Eifersuchtund Vaterliebe nicht kennt, so lange er in einer kommunistischen Gesellschaft lebt.Männer und Frauen leben da in der Vielehe; die Frau nimmt so viel Gatten, alsihr beliebt, und der Mann so viel Frauen, als er kann." t. z. p. bl. 584. Het zouevenwel onbillijk zijn het historisch-materialisme voor LAFARGUE's dilettanten-praatjes verantwoordelijk te stellen.


telkens toe brengt, eerst voor zijn dierlijk ik te gaanzorgen, als hij door de behoefte van het oogenblikdaartoe wordt gedwongen, I) — en als deze behoeftezich doet gevoelen, brengt het gebrek aan voorzorg hemvaak aan den rand van den hongerdood of daaroverheen.

Zelfs voor primitieve volken echter, bij wie het dierlijkenog zooveel meer overweegt dan bij beschaafde volken,is het onjuist de beteekenis hunner ideologieën voor deorganisatie hunner samenleving weg te cijferen of —beter gezegd — die ideologieën op grond eener aprioris-tische theorie tot bloote gevolgen hunner economischelevenswijze terug te voeren. 2) Een volksstam, wiens hoogstezaligheid bestaat in een „dolce far niente", zal heel anderszijn samengesteld dan een volksstam, die geen hoogergenot kent dan het om-hals -brengen van een zoo grootmogelijk getal vijanden. 3) En dat er tusschen volksstammen,die in economische ontwikkeling vrijwel op gelijken voetstaan, ten aanzien van karaktereigenschappen als dezooeven genoemde hemelsbreede verschillen zijn, weetieder. In zijne laatste formuleering van de materialistischehistoriebeschouwing 4) houdt MARX trouwens zelf met dierassenverschillen rekening.

Hiermede bedoel ik niet te ontkennen, dat bij primitieve 3. Zij zijn het

volksstammen de stoffelijke behoeften en de wijze waaro sterkst in pri-p mitieve maat-

zij deze bevredigen, een overwegende beteekenis hebben schappijen.voor hunne organisatie. Het tegendeel is waar. Zoolangeen primitieve volksstam nog zoo weinig is gevorderdin de benuttiging der natuurkrachten, dat een enkelemensch zich op den duur niet meer voedsel kan ver

-schaffen dan hij voor zich zelf noodig heeft, ontbrekenzelfs voor eene blijvende samenwoning tusschen eenof meer mannen en een of meer vrouwen de econo-mische voorwaarden. Bij zulk een toestand — door KARL

1) Vgl. PAUL BARTH, Die Philosophie aer Geschichte als Sociologie, bl. 348 en volg.-) „Der historische Materialismus (bestreitet) durchaus nicht das Vorhandensein

ideeller Triebkräfte, wie Ehrgeiz, Rachsucht, Religionseifer, sondern behauptet nur,dass diese Triebkräfte im letzten Grunde durch andere, durch ökonomische Trieb-kräfte bestimmt werden." MEHRING, Lessing-legende, bl. 469. „Behauptet" ja, maarook niet meer.

3) Vgl. PAUL BARTH, t. a. p. bl. 349•4) Zie boven bi. i 18/9.

136 HET HISTORISCH MATERIALISMÈ,

BÜCHER als toestand van individueele voedselzoekinggedoopt 1) — is zelfs voor de meest primitieve maat-schappelijke ordening geen plaats. De mannen jagen envisschen daar voor zichzelven, de vrouwen zoeken kruidenvoor zich en hare kinderen, totdat dezen daartoe zelvenin staat zijn. Eerst wanneer het kruidenzoeken er toebrengt eenige zorg te hebben voor de voedselgevendeplanten, deze niet geheel uit te roeien en, op een weerwat hoogeren ontwikkelingstrap, ook hunne verspreidingeenigszins te vergemakkelijken, wordt de economischegrondlaag krachtig genoeg, om eene blijvende familie-organisatie er op te bouwen en daarbinnen een zekereverdeeling van functiën te doen ontstaan. Grootere familie-groepen zijn eerst mogelijk, waar het jagen en doodender dieren begint gepaard te gaan met het levend vangenen temmen van die dieren welke daarvoor vatbaar zijn,waar m. a. w. de jacht begint over te gaan in veeteelt; engemeenschappelijke samenleving van verschillende familie-groepen heeft weer een hoogere technisch-economischeontwikkeling — de zij het ook nog zeer onbeholpencombinatie van veeteelt met landbouw — tot voorwaarde.Eerst op dit technisch ontwikkelingsstadium ook is hetvoor grootere menschengroepen mogelijk het nomadischleven binnen engere grenzen te beperken en het tenslotte voor een leven op vaste woonplaatsen te verwisselen.In het eerste stadium van dit leven op vaste woonplaatsenleidt het gemeenschappelijk belang der verdediging vanhet bezette gebied in den regel ook tot een gemeen

-schappelijk leven eveneens ten aanzien van de goederen-productie en -consumtie.

Eene hoogere technische ontwikkeling weer is er voornoodig, opdat de arbeid van den enkeling in de gemeen-schappelijke huishouding meer oplevert dan voor zijneigen onderhoud strikt noodig is. Eerst wanneer dattechnisch ontwikkelingsstadium is bereikt, is de econo-mische mogelijkheid gegeven, om overwonnen vijandenmet voordeel in slavernij te brengen en hen als werk

-krachten te gebruiken in plaats van hen te dooden.

1) KARL ßÜCh ER, Die Entstehung der Volkswirthschaj't, 2e druk.


Deze en dergelijke overwegende invloeden van deeconomische toestanden op de ordeningen der menschelijkesamenlevingen worden tegenwoordig door vrijwel allehistorici, sociologen en economisten erkend. i) Maartusschen die erkenning en het afleiden van de ganscheorganisatie van het leven van een volk uit het ontwikkelings-stadium der techniek bij dat volk, ligt eene breede kloof. 2)

ENGELS heeft zulk eene verklaring beproefd, en willenaantoonen dat de opvolgende organisaties van het geslachts-leven bij onbeschaafde en halfbeschaafde volken af te

i) Vgl. GUSTAV SCHMOLLER, Grundriss der Allgem. Volkswirthschiaftslehre, ErstesBuch, 4. Die Entwicklung der Technik in ihrer volkswirthschaftlichen Bedeutung;ERNST GROSSE, Die Formen der Familie und die Formen der Wirthschaft; Dr.G. W. KERNKANtt', Over de materialistische opvatting van de geschiedenis; Mr. S.R. STEINMETZ, -Rede over de marxistische theorie der sociale ontwikkeling, Economistjaarg. igot ; BOSANQUET, t. a. p. bl. 29/30.

„Dass die auf Erzeugung, Umlauf und Verbrauch von Sachgütern gerichtetemenschliche Tätigkeit, die Wirthschaft, und die durch sie hervorgerufene Gruppi-rung der Gesellschaft alle menschlichen und daher auch die staatlichen Verhältnisseauf das tiefste beeinflusst, gehört heute zu den trivial gewordenen Wahrheiten, soclass wissenschaftliche Besonnenheit fast mehr auf die Einschränkungen als dieBestätigungen dieses Satzes hinzuweisen hat." JELLINEK, t. a. p. bl. 96.

2) Dit wordt door vele volgelingen van MARX niet ingezien. Zoo wijdt A. A.ISSAIEFF de eerste zijner Soda/politische Essais aan de aanwijzing, dat erin verschillende landen in verschillende tijdperken verband was tusschen kunsten literatuur eener- en economische gesteldheid anderzijds. Al zou er tegen debijzonderheden van ISSAIEF&'s studie nog wel het een en ander zijn in tebrengen, kan men de hoofdzaak daarvan gereedelijk toegeven. Maar met de aan

-wijzing van dat, tegenwoordig door bijna niemand geloochende, verband is hetniet gedaan. Wat de historisch-materialisten hebben te bewijzen, is dat in diensamenhang de ontwikkelingsgraacl der productiemiddelen oorzaak en die derideologiëen gevolg is. Dit bewijs nu wordt door hen niet alleen niet geleverd, maarzelfs niet beproefd. De verzekering vervangt op dit alles beheerschende punt debewijsvoering, tenzij men beweringen als deze voor bewijsvoeringen wil latengelden: „Woher wisst ihr denn, dass die Oekonomie die Grundlage der geschichtlichenEntwickelung ist, und nicht vielmehr die Philosophie? Nun, wir wissen es einfachdaher, dass die Menschen erst essen, trinken, wohnen und sich kleiden müssen,ehe sie denken und dichten können. dass der Mensch nur durch die sociale Ge-meinschaft mit andern Menschen zum Bewusstsein gelangt und dass demgemässsein Bewusstsein durch sein gesellschaftliches Sein bestimmt wird und nicht umge-kehrt sein gesellschaftliches Sein durch sein Bewusstsein." MF;IRING Lessing-legende,bl. 446. Het eerste gedeelte van deze bewijsvoering is niets dan eene herhalingvan het aloude adagium „primum vivere, deinde philosophari"; het tweede gedeelteniets dan de daaraan vastgeknoopte verzekering, dat dus de in eene maatschappijlevenden niet alleen eerst philosopheeren nadat zij te eten hebben, maar in hetgeenzij philosopheeren bepaald worden door de wijze waarop zij zich hun eten ver

-schaffen, — welke verzekering wel aan de premisse aanhangt, maar er niet uitvoortvloeit. Zie hierover meer in de volgende bladzijden, vooral onder no. 6.


leiden zijn uit de opvolgende stadiën van economischeontwikkeling, waaruit dan de conclusie werd afgeleid, dathet moderne huwelijk met zijn schaduw, de prostitutie,uit het kapitalisme zijn te verklaren en met het kapitalismeverdwijnen zullen. Doch ENGELS kon tot die verklaringalleen komen door het critiekloos volgen van MORGAN'S

wel geniale, maar door nieuwere onderzoekingen opmenig punt gelogenstrafte beschouwingen, I) en door hetdaarop met „üppige Leichtfertigkeit" voortborduren. 2)

4. Verschil- Binnen den kring der economische mogelijkheid is plaatslende soci- voor zeer verschillende sociale constructies, of — om deale construc-ties binnen beeldspraak van MARX te gebruiken — op dezelfdeden kring economische grondlaag kunnen zeer verschillende socialeder ecopo-mische mo- gebouwen worden opgetrokken.etrokken. Hoe verder de technischegelijkheid, ontwikkeling gaat, hoe meer verscheidenheid daarin

mogelijk is. 3)Bij de primitieve volken is de technische ontwikkeling

nog zoo laag, dat hun denkkracht, voor zoover zij nietin beslag genomen wordt door de zorg om voldoening teschenken aan de producten van hun religieus gemoeden wraak te oefenen aan vijanden, zich uitsluitend metde bevrediging hunner stoffelijke behoeften heeft bezigte houden. Bij die volken is de maatschappelijke organi-satie dan ook uit de combinatie dier primaire invloedenvrijwel geheel te reconstrueeren.

Tegen deze voorstelling kan men nu wel aanvoerendat die wraak-ideeën en religieuse voorstellingen derprimitieve volken in laatste ontleding toch niets zijn danproducten hunner economische ontwikkeling; doch dietegenwerping is eene bloote bewering zonder een zweem

1) Es genügt, darauf hinzuweisen, dass der Glaube an die Theorie MORGAN'Sin demselben Masse an Boden verloren, in welchem die Kenntniss der ethnolo-gischen Thatsachen an Boden gewonnen hat". Zoo schrijft, t. a. p. bl. 4 de ookzelf sterk historisch-materialistisch „angehauchte" GROSSE. Zie ook STEINMETZ, t. a. p.

s) J. PLATTER, Kritische Beiträge zur Erkenntniss unserer sozialen Zuständeund Theorien. bl. iii en volg.

3) STAUDINGER, t. a. p. bl. 62, verklaart het daarentegen voor „selbstverständlich"dat „die Art, wie (die auf Erhaltung und Fortpflanzung des physischen Lebensgerichteten) Zwecke erreicht werden können, für den gesammten Aufbau desGemeinwesens bestimmend (ist)." Iets „selbstverständlich" verklaren en iets waarmaken zijn intusschen twee.


van bewijs, alleen afgeleid uit het dogma, dat te bewijzenviel, een 15e11/io princi5ü alzoo van het zuiverste water.Natuurlijk staan ook bij onbeschaafde volken het econo-mische- en het gemoedsleven niet los naast elkander, iser wisselwerking tusschen die onderdeelen van het ééngeheel vormende maatschappelijk zijn. Doch niets geeftons het recht, de groote beteekenis van het gemoeds-leven voor de bepaling welke der economisch mogelijkeorganisaties werkelijkheid worden zal, weg te cijferen. I)

En duidelijker nog dan in de eenmaal bestaande organi-saties is de invloed van dat gemoedsleven merkbaarop den ontwikkelingsgang der volken. Waar fetichisme,animisme of vergoding van voorouders heerscht, vormendeze een ernstig struikelblok, zoo niet een onwrikbaarbeletsel voor den maatschappelijken en daarmede dusook voor den economischen vooruitgang. De vrees voorde wraak van verpersoonlijkte of bezield gedachte natuur-producten of van vergramde voorvaderen kan voldoendezijn om zelfs de zucht naar verbetering in de productie-middelen, naar vermindering in de voortbrengingsmoeite,m. a. w. naar meer gemakkelijke en overvloedigeverzadiging te overwinnen.

Naarmate de volken een hooger ontwikkelingsstadiumbereiken, vereischt de reproductie van het materieeleleven een kleiner deel van hun denken arbeidskracht.Bij hooger ontwikkelde volken is de ruimte voor het,van de zorg voor materieele levensbehoeften bevrijde,geestesleven in gelijke mate grooter, en kan het zichuiten ook in andere dan wraakgedachten en religieuseideologieën. Daar laat de technische ontwikkeling deopkomst toe van kunsten en wetenschappen, welke alweermet het gemoeds- en het economisch leven inwisselwerking staan, doch met het eerste nog nauwersamenhangen dan met het laatste. Men denke er slechts

1) „Die soziale Erfahrung lehrt also, dass eine bestimmte Art geregelter Produk-tionsweise mit verschiedenartiger sonstiger Regelung des sozialen Lebens ganzverträglich ist, und auch Umwandlungen des letzteren aus eigenen sozialen Phänomenenher sich vollziehen; so dass eine grundsätzlich ausschlaggebende Stellung dersozialen Produktionsweise und der gerade bei ihr auftretenden ökonomischenPhänomene nicht zuzugeben ist." STAMMLER, W. &' R., hl. 341.

5. De maat-schappij ge

-leidelijk vrij-er tegenoverzorgvooreco-nomische be-hoeften.


aan, hoe inspireerend het religieuse leven op de kunstgewerkt heeft en welk een rol de godsdienstige opvat-tingen ook in de ontwikkeling der wetenschappen gespeeldhebben. Zelfs bij een KANT was de hoogste uiting derwijsbegeerte het bewijs van het bestaan van God. Naargelang de technische ontwikkeling — de geestelijkeontwikkeling in de richting van de benuttiging dernatuurkrachten ter bereiking van menschelijke doeleinden— voortschrijdt, worden de volken meer bevrijd van denoodzakelijkheid hun denken arbeidskracht te bestedenaan de bevrediging van stoffelijke behoeften en is ermeer plaats voor andere en hoogere ideologieën. I)

6. Techni - Wanneer aan deze abstracte analyses van het in werke -

keling nn ga- lijkheid niet in afgezonderde deelen te ontleden geestes -tieve voor- leven een reëel bestaan mocht worden toegekend, zouwaarde voor aan de materialistische geschiedbeschouwing toegegevenideologische kunnen worden , dat de technische ontwikkeling denontwikkeling. ^ g

mog-elijkheidsgraad van ideologische ontwikkeling bepaalt,dat de eerste de negatieve voorwaarde van de laatsteontwikkeling is. De stand der technische ontwikkelingvan een volk bepaalt, hoeveel denken arbeidskrachtdaar aan de bevrediging van immaterieele behoeften kan,

i) BERNSTEIN, Voraussetzungen bl. To/Il; DE GREEF, Anna/es de Sociologie VIIIbl. 173; PAUL BARTH, Plzil. d. Gesch. bl. 353 en volg. Schijnbaar lijnrecht daar-tegenover staat de meening van C. BONNIER, N. Z., IX, 2, bl. 659, en van BELFORTBAH, Mouvement Socialiste 1899, II, bl. 516, en volg., dat de economische factorennooit zulk een overwegenden invloed hadden op de maatschappelijke organisatie als thans.

Toch is de strijd tusschen die twee meeningen slechts schijnbaar. Of BONNIERen I3AX feitelijk gelijk hebben, wil ik in het midden laten ; voor de beantwoordingvan de vraag, die zij zoo gemakkéliik weten op te lossen, zou een nauwkeurighistorisch onderzoek noodig zijn. Maar aangenomen, dat zij gelijk hebben, wat wildit dan zeggen? Niets anders dan dit: dat de denken arbeidskracht diebeschik-baar is, nadat de noodzakelijke levensbehoeften bevredigd zijn, tegenwoordig meerdan vroeger gericht wordt op de voortbrenging van materieele genotmiddelen,vroeger meer dan tegenwoordig op de bevrediging der begeerte naar ideeële(inzonderheid religieuse) behoeften. Dit bewijst dan alleen eene — uit den standder productietechniek niet verklaarbare — geestesrichting van den tegenwoordigentijd, maar allerminst een noodzakelijk verband tusschen den hoogen graad vantechnische ontwikkeling en de hooge waardeering van materieele genietingen. Zelfswordt in den laatsten tijd, bij voortschrijdende ontwikkeling der techniek, eenekentering in die waardeering meer en meer merkbaar. Wij hebben hier te doenmet een voorbeeld van BAH' juiste opvatting, dat een zekere mate van technischeontwikkeling noodig is, opdat er gephilosopheerd worde, maar niet bepaald water gephilosopheerd wordt.


niet zal, worden besteed ; doch hij bepaalt niet aan debevrediging van welke immaterieele behoeften die beschik-bare denken arbeidskracht zal worden ten koste gelegd.De technische ontwikkeling maakt, dal er gephilosopheerdworden kan; zij bepaalt niet, wat er gephilosopheerd wordt.1) 2)

ENGELS zelf heeft dit in enkele oogenblikken, waarinhij zich aan den invloed van het marxistische dogma wistte onttrekken, goed ingezien. Zoo schrijft hij in zijn„Feuerbach" 3) : „Als zelfs in onzen modernen tijd methaar reusachtige productie- en verkeersmiddelen de staatniet een zelfstandig gebied met zelfstandige ontwikkelingis, doch zijn inrichting en zijne ontwikkeling in laatsteontleding te verklaren zijn uit de economische levens-

1) Vgl. BELFORT BAX N. Z. XT , r, bl. 172. Deze negatieve afhankelijkheidder ideologie van de economie wordt van katholieke zijde erkend door PEscx,t. a. p. III, bl. 262/3: „Kurz, wir läugnen nicht, dass die ökonomischen Ver-hältnisse zur Basis des gesamten Volks- und Staatslebens nach aussen und innengehören, eine unerlässliche Bedingung und Voraussetzung der Existenz und cultu-rellen Entwicklung der Gesellschaft sind". Zie ook FR. SCHAUB, Die Eigenthums-lehre nach Thomas von Again und dem modernen Socialismus, bl. 98 en volg.

a) KELLdds-KRAUZ meent eene positieve afhankelijkhetd der gansche ideologievan de productiewijze der materieele goederen te kunnen bewijzen, eensdeels doorte onderstellen wat hij te bewijzen had, anderdeels door alle niet op materieelebehoefte-bevrediging gerichte motieven als ondergeschikt ter zijde te schuiven:„Chacun (des nouveaux besoins matériels et spirituels) ne peut être satisfait quepar les moyens mis à la disposition des hommes par le mode de production (wat,voor zoover hier eene positieve afhankelijkheid bedoeld wordt, juist te bewijzen is)et de tells manière que la satisfaction des besoins matériels essentiels, du moinsbesoins de ceux qui comptent dans chaque société donnée, n'en souffre aucundommage appréciable, si indirect fut-il, mais qu au contraire, dans la plupart descas, dans tous les cas importants. elle en soit favorisée." t. a. p. bi. 58. Maarvoor zoover de ideologieën die „besoins matériels essentiels" onaangetast laten,staan zij dan toch niet noodzakelijk in positieve afhankelijkheid van de productie-wijze der materieele goederen.

Ook VAN DER GOES komt, waar hij zich zet aan de verklaring van een materieelengrondslag der hollandsche schilderkunst in de ire eeuw (Flistorisclz materialismebij burgerljke geschiedschrijvers, Tweem. T dschr. VIII, bl. 257 en volg.) niet verderdan de aanwijzing van een zekere mate van economische ontwikkeling als voor-waarde dat er geschilderd worden kan. Waar hij aan het positieve verband toekomtmoet hij zich bepalen tot de voorzichtige verklaring: „Het eenige wat mag wordenopgemerkt, is eenige twijfel aan de mogelijkheid uit cle werking van het maat-schappelijk midden, waardoor de persoon met de menschheid in aanraking komt,de kunst van welken auteur ook, geheel te verklaren, want het schijnt niet meerdoenlijk alle oorzaken hierbij werkzaam, op de menschen en op de dingen, geheelte kennen, en dus het beeld van alle werkzame invloeden, volledig te konstrueeren."(bl. 263).

3) Zie bl. 49/50. Vgl. ook Anti-DÜlcring, bl. r 13. KAUTSKY N. Z. XV, 1,bl. 232.

14.2 HET HISTORISCH MATERIALISME.

voorwaarden der maatschappij, zoo moet dal nog veelmeer gelden voor alle vroegere tijden waarin de productievan het matevieele leven der menschen no, niet met dezerijke hulpmiddelen gedreven werd, waarin derhalve denoodzakelijkheid dezer productie eene nog grootere heerschappij over de menschen uitoefenen moest. 1) Is de staatnog heden, ten tijde van de groot-industrie en der spoor-wegen, alles bijeengenomen, slechts een weerspiegeling,in beknopten vorm, van de economische behoeften derde productie beheerschende klasse, zoo moest hij datnog veel meer zijn in een tijdperk, waarin eene menschen-generatie een veel grooter deel van haar gezamenlijkenlevenstijd aan de bevrediging harer materieele behoeftenbesteden moest, derhalve veel meer daarvan afhankelijkwas dan wij zijn. De onderzoeking der geschiedenis vanvroegere tijdperken, staaft dit in de ruimste mate,zoodra daarop ernstig wordt in e2-aan." 2)

Doch bij de erkenning van de technische ontwikkelingals negatieve voorwaarde voor de ideologische ontwik-keling wordt — gelijk ik reeds ter loops opmerkte —de fout begaan van reëel bestaan toe te kennen aaneene analytische abstractie. In de werkelijkheid is detechnische ontwikkeling niet afgezonderd van de overige

7. Techni- geestelijke ontwikkeling der maatschappij. Elke tech-sehe ontwik- nische ontwikkeling heeft, evenals elke andere specialekeling speci-aal product ontwikkeling eene zekere algemeene ontwikkeling totvan algemee- grondslag en voorwaarde. 3) MARX zelf erkent meermalen,ne ó twikke- dat de technische ontwikkeling afhankelijk is van deling.

1) Ik cursiveer.2) Waar ik deze beschouwing, wat de hoofdzaak aangaat, met instemming over-

neem, moet ik de logische monstruositeit, dat de staatsinrichting tegenwoordig —in laatste ontleding — geheel uit de economische toestanden is te verklaren, maardat dit vroeger toch nog veel meer het geval was, voor rekening van ENGELS laten.Van tweeën één: of wel de staatsinrichting is, ook tegenwoordig, geheel uit deeconomische toestanden te bepalen, maar dan kon dat vroeger niet nog veel meerhet geval zijn; of wel de economische toestanden hadden vroeger een meer beslis -senden invloed, maar dan bepalen zij tegenwoordig de inrichting van den staat ookslechts ten deele en moet daarbij ook met andere invloeden worden rekening gehouden.

3) „Nous rappelant cette vérité inductive que chaque phénomène social est le produitd'agents hétérogènes de la vie, qu'il les symbolise en lui pour ainsi dire sans jamaisréellement correspondre à la pure définition qui le représente dans notre intellect,nous devons en méme temps reconnaitre qu'il n'existe pas de série causale dephénomènes d'une méme catégorie, qu'il n'existe point d'évolution économique,


ontwikkeling der geheele natuurwetenschap en ook dezewetenschap staat niet op zich zelf. Zonder de hulp vande tegelijk meest exacte en meest abstracte wetenschap,de mathesis, komt zij geen schrede verder. Waar zijzich met de levende natuur bezig houdt, moet zij dephysiologie en de biologie in zich opnemen en waarzij eindelijk het hoogste natuurproduct, den mensch, totvoorwerp van studie neemt, kan zij de hulp van psycho-logie, taalwetenschap, sociologie niet ontberen. Allewetenschappen hangen met elkander samen en steunenelkander wederkeerig. De stand der philosophie, welkede grondslagen der verschillende speciale wetenschappenbehandelt en als zoodanig de wetenschap der weten-schappen is, bepaalt tot zekere hoogte den stand derverschillende speciale wetenschappen en daarmede denalgemeenen graad van geestelijke ontwikkeling in demaatschappij, d. w. z. den graad van ontwikkeling dermaatschappij zelve.

SAINT-SIMON en in navolging van hem COMTE enPROUDHON, die de maatschappelijke tijdperken onderscheid-den naar de daarin heerschende philosophieën, gavenblijk van dieper inzicht, dan MARX, die de geheelemaatschappelijke ontwikkeling door den ontwikkelings-graad van een enkelen tak van toegepaste wetenschapwil bepaald zien.

Hoewel ik aan STAMMLER gaarne wil toegeven, dat S. Proeven

men de materialistische geschiedbeschouwing niet kan van histo-

weerle en door op voorbeelden van onhoudbare verkla- riserialistische

-gg i p rstisch

ringen te wijzen, in naam dier geschiedbeschouwing begaan, verklarin-

acht ik het toch niet ondienstig de voorafgaande abstracte gen.

behandeling van ons onderwerp nog door eene korte be-spreking van enkele concrete voorbeelden aan te vullen.

Ten aanzien van de verhouding van godsdienst entechniek heeft MARX het bij algemeene beschouwingen

politique, morale, qu'on ne peut parler de séries plus importantes ou moins importantes,de premier ordre ou de second ordre, ou que nulle de ces séries ne pourrait seproduire par elle-même, chacune n'étant qu'un seul coté, isolé dans notre conception,de la totalité de la vie." E. ABRAnMOWSKT, Le Matérialisme Iciscorzque et leprinci'edu phénoméne social, bi. 37. Zie ook bl. 23.


gelaten. ENGELS, die meermalen wat MARX in het algemeenuitsprak, in bijzonderheden uitwerkte, werd door dematerialistische geschiedbeschouwing er toe verleid, depraedestinatieleer van CAI,vIJN te verklaren als een gevolgvan de onzekerheid der economische toestanden in hetbegin der 16e eeuw, door de ontdekking van Amerikaen van den waterweg naar Indie teweeggebracht, welkeontdekkingen weer voortsproten uit de hoogere technischeontwikkeling op het gebied van de scheepvaart. 1)

Had hij er zich toe bepaald, aan te wijzen dat bij degeheele kerkhervorming ook economische oorzaken eengroote rol speelden, en dat voor alle kerkhervormers deeconomische vraagstukken van hun tijd mede van grootebeteekenis waren, hij zou een vruchtbare bijdrage voor degeschiedenis der kerkhervorming hebben kunnen leveren. 2)

Nu hij zonder zweem van bewijs — met niets dan hethistorisch-materialistische dogma als richtsnoer, eenvoudigdecreteerde dat de praedestinatieleer niets was dan dereligieuse uitdrukking van de economische onzekerheidder kooplieden in de 16e eeuw, gaf hij eene verklaring,die beroemd is geworden alleen door hare absurditeit.

MEHRING heeft voor ENGELS niet willen onderdoen enverklaarde kortweg „de religieuse hervorming van dezestiende eeuw voor het ideologische spiegelbeeld eenereconomische beweging" ; 3) daarbij de eigen kracht en

I) Sein (CALVYN's) Dogma war den kühnsten der damaligen Bürger angepasst.Seine Gnadenwahl war der religiöse Ausdruck der Thatsache, dass in der Handels-welt der Konkurrenz Erfolg oder Bankrott nicht abhängt von der Thätigkeit oderdem Geschick des Einzelnen, sondern von Umständen, die von ihm unabhängigsind, „So liegt es nicht an Jemandes Wollen und Laufen, sondern am Erbarmen"überlegner, aber unbekannter ökonomischer Mächte. Und dies war ganz besonderswahr zu einer Zeit ökonomischer Umwälzung, wo alle alten Handelswege undHandelszentren durch neue verdrängt, wo Amerika und Indien der Welt eröffnetwurden, und wo selbst die altehrwürdigsten ökonomischen Glaubensartikel — dieWerthedes Goldes und Silbers — ins Wanken und Krachen geriethen". N. Z. XI, I, bl, 43•

2) Zie over dat onderwerp: H. WISKEMANN, Darstellung der in Deutschlandzur Zeit der Reformation Herrschenden nationalökonomischen Ansichten; FRANK G.WARD, Darstellung und Würdigung der Ansichten Luther's vom Staat und seinenwirthschafilichen Aufgaben.

Veel voorzichtiger laat LABRIOLA, Conception IVatérialiste bl. 132/3 zich over dekerkhervorming uit. Hoewel ook hij als wezenlijke oorzaken daarvan alleen deeconomische erkent, erkent hij toch ook dat men met de economische oorzakenalleen dc kerkhervorming niet in al haar eigenaardigheden verklaren kan.

3) FRANZ MEHRING, Lessing-Legende, bl. 443.


beteekenis der destijds in sterke spanning en gistingverkeerende religieuse overtuigingen maar kortweg negee-rende. De erkenning dat de hervorming is te voorschijngeroepen door eene combinatie van economische enideologische oorzaken past niet in het historisch materia-lisme. Meer bewijs is voor MEHRING niet noodig. Aaneenvoudigheid en gemakkelijke hanteerbaarheid laat dezewijze van beoordeeling van ingewikkelde historische ge-beurtenissen inderdaad niets te wenschen over.

ISSAIEFF, een russisch historisch-materialist, verklaart devervolging van Christus door de orthodoxe Joden, diezijner eerste volgelingen in Rome, alsmede de middel

-eeuwsche vervolgingen der Albigenzen en Waldenzen metniet minder groote virtuositeit in het wegredeneeren vanalle overige drijfveeren, uit de materieele gevaren waar-mede de oude christengemeenten en later de Albigenzer-en Waldenzerbewegingen de belijders der heerschendereligie bedreigden. I) Voor hem ligt ook de verklaringvan hetgeen WILHELM I, BISMARCK en MOLTKE voor destichting van het Duitsche Rijk deden, in het persoonlijkevoordeel dat zij daarmede zelven behalen konden. 2) Eene

1) „ln Jesu Lehre lag ein sociales Moment und dieses war es, das die wirklichpraktische, nicht bloss die theoretische Feindschaft der Pharisäer, der Wortführerder herrschenden Klassen, herausforderte. Der Begründer der neuen Religion predigtwider die Reichen; er erklärt sie als unwürdig, in das Reich Gottes einzugehen,kurz er erschüttert die Grundlagen der bestehenden materiellen Ordnung, diejedenfalls den wohlhabenden Bürgern Judäas theuerer war als Gesetz und diePropheten. Auch das alte Rom, das den Christen den Kampf auf Leben und Toderklärte, kümmerte sich wenig um die christlichen Dogmen. Das, was hierAergerniss erregte, war gleichfalls, dass die neue Lehre zur hergebrachten Ordnungder Dinge in Widerspruch tratt. — Und so auch später. Man denke an diewüthenden Verfolgungen der Ketzer, z. B. der Albigenser und Waldenser. Auchdamals waren es nicht dogmatische Ansichten, die den Kampf heraufbeschworen,wenngleich die katholische Kirche angeblich zum Schutz des Glaubens ins Feldzog; die wirklichen Gründe waren anderer Art. Geleitet und organisirt wurdendie Verfolgungen von den Spitzen der katholischen Geistlichkeit; und diesen warenjedenfalls die Zehnten der gläubigen Gemeinden wichtiger, als die Dogmen desGlaubens. Der Klerus fürchtete weit mehr die materiellen Folgen der Ketzerei,als die neuen Dogmen derselben." Sociaij5olitische Essais, bl. 170/1.

°) „Der König von Preussen konnte Kaiser des vereinigten Deutschlands, derpreussische Minister Kanzler des neuen Deutschen Reichs werden. Solche Hoff-nungen waren zweifellos ein starker Impuls, um den Monarchen und noch mehrseinen eifrigen Diener vorwärts zu treiben." t. z. p. bl. 268.

Als van ISSAIEFF eens gezegd werd, dat hij zijne historisch-materialistische essaisschreef om het geld dat hij er mede hoopte te verdienen, zou hij zulk eene

I0


wijze van geschiedverklaring voorwaar, die aan gemakkelijk-heid even weinig te wenschen overlaat als aan sociaal-democratisch „Philisterthum". Bij al die belangrijkehistorische gebeurtenissen hebben zeker ook materieeleinvloeden medegesproken, maar uiterst eenzijdig en nietjuist verheffend materialistisch dogmatisme is het, allezelfstandige medewerking van ideëele invloeden daarbijte negeeren.

GREULICH, die meer bekend is als sociaalhervormerdan als wetenschappelijk socialist, poogde voor de kruis-tochten ongeveer te doen, wat ENGELS met een hand-omdraaien voor het calvinisme gedaan had, maar kontoch — daar hij voor het geloof in de onfeilbaarheid derhistorisch-materialistische methode niet dogmatisch genoegis aangelegd — niet verder komen dan de verklaringdat de economische toestanden van de I Ie en 12e eeuw totde zoo belangrijke religieus-sociale beweging, welke in dekruistochten hare uiting vond, veel bijdroegen. I) Eeneverklaring, die niet nieuw en zeer behartigingswaard is,maar die — aangezien zij naast de economische oorzakenook voor andere niet daaruit te verklaren invloedenruimte laat — geene historisch-materialistische is. 2)

VAN DER GOES wien het historisch-materialisme in hetdenken vergroeid is, brengt, in navolging van MEHRING,

bewering te recht verontwaardigd van zich afwerpen en tegemoetvoeren, dat hoofd-oorzaak werd gemaakt van hetgeen ten hoogste een geheel bijkomstig nevenmotiefwas. Sic vas, non vobis. Ook de historisch-materialistische bijen bereiden haar honigniet voor eigen gebruik.

1) H. GREULICH, Ueber die materialistische Geschichtsauffassung, bl. r6. „Umnun nicht blos Theorien zu bringen, will ich ein Stück aus der Geschichtegreifen und daran einen kleinen Versuch machen. Nicht um dieses StückGeschichte vom Gesichtspunkt der materialistischen Geschichtsauffassung zu„erklären" — dazu gehörte natürlich mehr —, sondern nur, um Andeutungen zumachen, dass hinter den idealistischen Motoren auch sehr starke ökonomische standen,die bis dahin als Nebensache betrachtet und übergangen wurden .... Gewiss standdas ideale Moment im Vordergrund der Erscheinung und gab dem Ganzen dieForm. Dagegen müssen wir uns hüten, den Einfluss der Religion als des ethischenMoments und der Triebkraft zur geschichtlichen Handlung zu uberschätzen."

2) „Es kann nach (der materialistischen Geschichtsauffassung) nicht mehr davondie Rede sein, dass unter anderen das Recht auch von der Wirthschaft abhängigist; — sondern es sind alle Einzeläusserungen des gesellschaftlichen Daseins derMenschen, und so auch die rechtliche Form desselben und die staatliche Organisationim besonderen im letzten Grunde ausschliesslich durch Bewegungen der socialenWirthschaft bedingt und bestimmt." STAMMLER, Wirthsch. &' Recht, bl. 40.


de verschijning en de beteekenis van de groote mannenin de geschiedenis terug tot algemeene maatschappelijkeomstandigheden. 1) Men mag dezen historischen-materialistvragen eens eene proeve van verklaring te leveren derverschijning van een SOCRATES, een PLATO, een ARISTOTELES,

een THOMAS VAN AQUINO, een SHAKESPEARE, een REMBRANDT,

een GOETHE, een DARWIN enz. Niemand zal ontkennendat geen individu zoo groot is, dat hij zich aan deninvloed zijner levensomstandigheden geheel kan onttrekkenen dat dus alle geestesproducten der groote mannen inmeerdere of mindere mate den geest van hun tijd ademen.Doch waar het onsterfelijke der groote mannen juistdaarin bestaat, dat zij in hunne producten niet alleen den

1) Nieuwe Tijd, III bl. 625. „Ebenso gründlich, wie mit den grossen Männern,welche die Geschichte machen, räumt der historische Materialismus mit den Bildernhistorischer Charaktere auf, die von der Parteien Gunst und Hass verwirrt in derGeschichte schwanken." MEHRING, Lessing-Legende, bl. 465. In een zijner laterepennevruchten is V. D. GoEs daarentegen voorzichtiger. Zie boven bi. 141 noot 2.

De „groote mannen" zijn voor de historisch-materialisten een moeilijk probleem; nietallen maken zij zich daarvan zoo gemakkelijk af als MEHRING en VAN DER GOES.

Zoo schrijft de italiaansche marxist LABRIOLA, Conception Maierialiste, bi. 2 74/5„Ces hommes ne sont ni un accident négligeable du mécanisme social, ni descréateurs miraculeux de ce que la société, sans eux, n'aurait fait en aucune fagon.C'est l'entrecroisement même des conditions antithétiques, qui fait que des indi-vidus determinés, généreux, héroiques, heureux, malfaisants, soot appelés dans lesmoments critiques à dire la parole décisive .... Ramener l'explication de leurapparition aux causes générales et aux conditions communes de la structure sociale,c'est une chose qui s' harmonise parfaitement avec les données de notre doctrine; (?)mais essayer de les éliminer, comme le feraient volontiers certains objectivistesaffectés de sociologisme, c'est de la pure fatuité."

LABRIOLA waagt zich er echter niet aan, uiteen te zetten, hoe die volkomenharmoniseering van de verschijning van groote mannen met de historisch-materia-listische doctrine in haar werk gaat.

KAUTSKY, N. 7. XV, I, bl. 229 verlangt ten aanzien van de groote mannendat men, om hun „Wirken in der Geschichte völlig (zu) verstehen", naast hetmilieu waarin zij zich bevinden, „dazu noch ihre persönliche Begabung in Rechnungzieht", zonder dat hij poogt van deze persoonlijke begaafdheid eene historisch-materialistische verklaring te geven. Dit pleit voor KAUTSKY en tegen de historisch-materialistische geschiedbeschouwing. Zie ook t. z. p. bI. 235-237. EvenzooISSAIEFF, t. a. p. bi. 203-22c.

JEAN JAURks, die de beteekenis der groote mannen voor het historisch verloopeveneens erkent, komt in zijne „Introduction" tot de onder zijne leiding staandeIlisloire Socialisie, op bl. 8, tot de „mystiek-materialistische" beschouwing (ziebeneden, hoofdst. V) dat hun verschijning hieruit is te verklaren „que déjà, dans lesténèbres de la période inconsciente, de hauts esprits se soient éievés à la liberté",welke voor de groote menigte eerst in de communistische maatschappij der toekomstzal zijn weggelegd. Eene verklaring waarin het mystieke element duidelijker iste onderscheiden dan het materialistische.

I48 HET HISTORISCH MATERIALISME,

geest van hun tijd, maar de eene of andere bladzijdevan den algemeen menschelijken geest bloot leggen, heeftmen het recht zich ten aanzien van de verklaring derverschijning van de groote mannen uit de algemeenemaatschappelijke omstandigheden sceptisch te gedragen,zoolang die verklaring niet ten minste ten aanzien vanéén groot man gelukt is. Algemeene maatschappelijkeomstandigheden kunnen het tot ontwikkeling komen vangroote geesten beletten ; groote geesten te voorschijnroepen, kunnen zij niet. Groote geesten worden — n'endéplaise VAN DER GOES — geboren, niet gemaakt, ookniet door economische toestanden.

Nog één voorbeeld ten slotte, maar één, dat de kroonspant: Lafargue weet historisch -materialistisch te ver-klaren dat het christelijke avondmaal een overblijfsel isvan het cannibalisme. 1)

Après cela, tirons l'ëchelle !Alleen enkele vragen wil ik hieraan toevoegen. Als

de technische ontwikkeling de geheele maatschappe-lijke ontwikkeling en daarmede alle in de maatschappijte voorschijn tredende ideologieën bepaalt, hoe dan teverklaren dat de Grieken, bij zeer bescheiden technischeontwikkeling en bij in vergelijking met het heden —achterlijke economische toestanden, in kunst en wijs-begeerte tot de hoogste hoogte konden stijgen? Hoe teverklaren dat de Romeinen bij ongeveer gelijke technischeontwikkeling en bij analoge economische toestanden, inkunst en wijsbegeerte niets konden leveren, dat zich metde producten van Griekenland meten kan, doch eenrechtsstelsel tot ontwikkeling konden brengen, dat zijneheerschappij ook thans nog gelden doet?

Hoe te verklaren ook deze vraag mag in hetbijzonder gericht worden tot die historisch -materialisten,die zoo grif gereed zijn om het ontstaan van het christen-dom, de luthersche kerkhervorming, het calvinisme enz.tot economische oorzaken terug te brengen — hoe te ver-klaren dat in het moderne beschaafde Europa, in hetzelfdeland, dus onder geheel gelijke economische toestanden

1) N. Z. XIII, 2, bl. 625.

HET HISTORISCH MATERIALISME. Iß 9

verschillende godsdienstige geloofsovertuigingen eeuwenachtereen belijders vinden? Als de economische toestandenalle ideologieën bepalen, zouden zulke verschillende be-lijdenissen met economische klasse-verschillen in verbandte brengen moeten zijn of, bij gelijke economische toe-standen, ten hoogste als tijdelijke abnormaliteiten mogelijkwezen. De werkelijkheid, die geen ongelijk hebben kan,leert ons anders. Die religieuse verschillen zijn geentijdelijke abnormaliteiten en zij doorkruisen de economischeklassescheidingen. I) 2)

C. DE AARD DER ECONOMISCHE BETREKKINGEN.

De technische ontwikkeling en daarmede ook deeconomische toestanden zijn producten van de algemeenegeestes-ontwikkeling der maatschappij en staan met deverschillende onderdeelen daarvan in wisselwerking. Tenaanzien van de technische ontwikkeling is dit reedsgenoegzaam betoogd, maar de economische toestanden —zoo zal het velen toeschijnen zijn dan toch van zuivermaterieelen aard. Ook MARX heeft het zoo voorgesteld, 1. Valschheid

waar hij in zijne klassieke uiteenzetting van het historisch- beeldsP aale.materialisme, in de voorrede van de „KYüik der PolilischenOekonomie", schrijft dat „de economische structuur dermaatschappij de reëele grondslag is, waarboven zich eenjuridische en politieke bovenbouw verheft." 3)

1) Zie ook STEINMETZ in zijn reeds aangehaald opstel in de Economist van 1901.2) Ik acht vragen van dezen aard beter dan moeilijkheden als die welke TARDE

(Annales de Sociologie, VIII bi. 287) aan de historisch-materialisten ten aanzien vanenkele primitieve volksstammen ter oplossing geeft. Aan de beantwoording van deboven gestelde gestelde vragen kunnen de belijders van het historisch materialismezich niet onttrekken met een beroep op te weinige bekendheid met de economischetoestanden van de volken en tijdperken, waarvoor de vragen gesteld worden.

3) Reeds in 1849 had MARX zich in het proces voor de jury te Keulen in over-eenkomstigen zin over de verhouding tusschen recht en maatschappij uitgesproken:„Die Gesellschaft beruht aber nicht auf dem Gesetze. Es ist das eine juristischeEinbildung. — Das Gesetz muss vielmehr auf der Gesellschaft beruhen, es mussAusdruck ihrer gemeinschaftlichen, aus der jedesmaligen materiellen Produktions-weise hervorgehenden Interessen und Bedürfnissen gegen die Willkür des einzelnenIndividuums sein." Karl Marx vor den Kölner Geschworenen. bl. 15.

Het eerste gedeelte van deze uitspraak kan men MARX toegeven, maar evenzeerals het eene juridische inbeelding is, dat de maatschappij op de wet rust, is het


Edoch deze beeldspraak is in den grond valsch, en zijwordt niet juister door de omstandigheid, dat men haarin de marxistische literatuur tot vervelens toe terugvindt.Een oogenblik verder is MARX zelf trouwens op hetbetere spoor, waar hij de „materieele productiekrachten dermaatschappij" stelt tegenover de productieverhoudingen,die de economische structuur der maatschappij vormen,en welke verhoudingen men met den juridischen termeigendomsverhoudingen noemt. Doch hij laat dat beterespoor terstond varen, om op zijn verkeerde beeldspraakterug te komen en en de sociale revolutie voor te stellenals de verandering van den economischen grondslag, dieden geheelen kolossalen „bovenbouw" doet omwentelen.

Het onjuiste van deze beeldspraak springt bij aan-dachtige beschouwing terstond in het oog. Immers als

eigendomsverhoudingen en productieverhoudingen het-zelfde zijn, het eene woord de juridische uitdrukking vanhetzelfde wat het andere woord in een economischenterm uitdrukt, kunnen de juridische betrekkingen, dievoor zoover zij op economische goederen betrekkinghebben, alle direct of indirect uit het eigendomsrechtontspringen en daartoe terugkeeren, en die in de eigen

-domsverhoudingen — genomen in den algemeenen zinwaarin MARX haar neemt — zijn inbegrepen, bezwaarlijkde bovenbouw zijn boven zich zelf, in economischetermen uitgedrukt. Het zoo geliefde beeld van den econo-mischen grondslag en den juridischen bovenbouw is eenproduct van onzuiver denken. Het zou niet de moeitewaard zijn, bij het misleidende van die beeldspraak stilte staan, indien zij niet van marxistische zijde telkensvoor goede munt werd aangenomen en uitgegeven, enbij de sociologische discussie van die zijde telkens alseen argument werd in het midden gebracht, zonder datmen zich de moeite geeft er zich een voorstelling vante maken wat dan wel de aard van die reëele econo-

eene marxistische inbeelding dat de wet op de maatschappij rust. De wet is deuitdrukking van een der constitueerende elementen van de maatschappij, een deelvan het geheel der in eene gegeven samenleving omtrent die samenleving geldendeideeën, dat den aard daarvan, de maatschappelijke organisatie zelve, bepaalt.

HET HISTORISCH MATERIALISME. 15 I

mische structuur der maatschappij is. i) Nu echter diebeeldspraak zoovelen op een dwaalspoor heeft gebracht,is het onvermijdelijk een oogenblik onze aandacht speciaalop de verhouding tusschen economie en recht te richten.

Eene maatschappij is een geheel van betrekkingentusschen personen, die saamgehouden worden door denbewusten of onbewusten band dier betrekkingen. Datwil zeggen: de maatschappij is een eenheid van ideëelenaard. 3) Ideëele banden zijn het die de leden eenermaatschappij aan elkander binden. Het maatschappelijkelement in elke handeling van leden eener maatschappijis gelegen in de nieuwe ideëele banden, die daardoorworden geknoopt, of in de verandering in bestaande ideëelebanden, die daardoor wordt teweeggebracht. Een toestandheeft alleen dan de eigenschap van maatschappelijk tezijn, wanneer hij bestaat in een betrekking tusschenpersonen.

Die maatschappelijke betrekkingen behoeven niet altijdbewust te zijn aan de personen tusschen wie zij bestaan,maar zij zijn niet mogelijk tusschen bewustlooze eenheden.In laatste ontleding is elke maatschappelijke betrekkingresultaat van een bepaalden, mischien latenten, bewust-zijnstoestand van hen tusschen wie zij bestaat, is zij eenepsychische betrekking. 4) Dit is waar, onverschillig aan denastreving van welk doel de maatschappelijke betrekkinghaar ontstaan dankt. Naar het doel waaruit de maat-

1) „Der soziale Materialismus will die gesetzmässige Entwickelung der menschlichenGesellschaft aus derjenigen der ökonomischen Phänomene her begreifen, — aberniemals sagen seine Vertreter auch nur entfernt oder wenigstens versuchsweise,was sie unter „ökonomischen Phänomenen" begreifen; — was man unter Bewegungender Materie des sozialen Lebens zu verstehen habe; was die viel berufenen„wirthschaftlichen Verhältnisse" eigentlich seien." STAMMLER, W. & R., bl. 78/79.Zie ook bi. 161/2, 195.

2) Hetgeen hier volgt stemt grootendeels overeen met de belangrijke beschou-wingen van STAMMLER, vooral op bl. 157 en volg, van zijn Wirtfischaft u. Recht.

3) Met voordacht gebruik ik een term, waarbij het al of niet organisch karakterder maatschappij, dat voor het hier behandelde punt onverschillig is, in het middenwordt gelaten.

4) Vgl. DE GREEF, Introduction á la Sociologie, I; GIDDINGS, Principles ofSociology, Hoofdst. I; FAIRBANKS, Introduction to Sociology; STUCKENBERG,Introduction to the Study of Sociology; Dr. D. VAN EMBDEN, Darwinisme enDemocratie, Hfdst. II; STAN. GRABSKI, Zur Erkenntnislehre der volkswirthschaftlichenPhänomene, ,fib. f. Nat. Oek. &' St. IIIe F., XVII, bl. 485 en volg.

2. Maatschap-pelijke be-trekkingenpsychischebetrekkin-gen.


schappelijke verhoudingen geboren worden, onderscheidtmen ze in economische, godsdienstige, gezellige, philan-thropische enz. ; naar het oordeel dat het algemeene —uit de combinatie der bewustzijnstoestanden van de ledender maatschappij resulteerende bewustzijn er overvelt, worden zij onderscheiden in rechtmatige of onrecht-matige, zedelijke of onzedelijke. Alle maatschappelijkebetrekkingen, ook de economische, zijn derhalve óf doorhet recht óf door zeden en gewoonten beheerschtebetrekkingen ; maatschappelijke betrekkingen die nochtot het gebied van het recht noch tot het gebied vande moraal zouden behooren, zijn er niet. Natuurlijk zijner wel door het recht of door de moraal veroordeeldebetrekkingen, maar het enkele feit dat recht of moraaldaarover een oordeel uitspreken, bewijst reeds dat zijtot het gebied van recht of moraal behooren. Gebruikenwij den term ethica in zijn ruimsten zin, waarin hij moraalen recht omvat, dan zijn alle maatschappelijke verhou-dingen, in één woord, als ethische verhoudingen aan teduiden. Geene betrekking tusschen personen, die tot eenemaatschappij vereenigd zijn, is er denkbaar waarover dede ethica zich niet een oordeel toekennen zou.

Dit geldt dus ook voor de zoogenaamde economischebetrekkingen; ook deze moeten — indien het bovenstaandejuist is — tegelijk rechts- of moreele (of wel onrecht-matige of immoreele) betrekkingen zijn. I) De economischebetrekkingen zijn steeds ethische betrekkingen, omdat deethica — het recht of de moraal daarover een oordeelvelt. Het omgekeerde daarentegen is niet waar; niet alleethische of zelfs alle rechtsbetrekkingen zijn tevens econo-mische betrekkingen. Alleen die ethische betrekkingen

t) „En affirmant que (les rapports économiques) sont une force formatrice pour1'organisation juridique et l'idéologie sociale, nous ne pouvons pas, cependant,oublier qü eux-mêmes ne sont qu'un composant dans le tout synthétique de fordredonné, que, étant rapports économiques, ils sont par sela même rapports juridiques,et supposent nécessairement une certaine atmosphère idéologique adaptée à eux etdéjà existante." ARRAMOWSKI, t. a. p. bl. 23.

Vgl. ook DE GREEF, Anna/es de Sociologie VIII, bl. 161 en volg, en i8o envolg.; DE ROBERTY, t. z. p. bl. 257; RENÉ WORMS, t. z. p. bl. 269; zelfs deKELLÉS—KRAUZ sloot zich bij deze juiste opvatting van ABRAMOwsKI aan, t. z. p.bl. 319 en volg.


zijn economisch, die stoffelijke goederen direct of indirectten onderwerp hebben.

Zoo is de betrekking tusschen kooper en verkooper,voortspruitende uit een koopovereenkomst van een partijtarwe, eene economische betrekking, omdat het objectdaarvan een economisch goed is. De betrekking, voort

-spruitende tusschen aanbesteder en aannemer uit hetaannemingscontract van een gebouw, is eveneens eeneeconomische betrekking; hier is wel geen stoffelijk goed,maar een handeling het directe voorwerp der betrekking,doch de handeling die hier door de eene partij wordtgepraesteerd, heeft voor de andere partij alleen beteekenis,omdat zij een stoffelijk goed voor hem tot effect heeft.Om dezelfde reden is ook de betrekking die uit hetarbeidscontract tusschen werkgever en arbeider voort-spruit, eene economische betrekking. En nog om eeneandere reden zijn de hier genoemde betrekkingen econo-misch, hierom namelijk, omdat de tegenpraestatie vande wederpartij in alle hier genoemde gevallen eveneensin een economisch goed, en wel in een geldsom, bestaat.Opdat eene betrekking eene economische zij, is hetnamelijk niet noodig dat daaruit wederzijds eene ver-plichting voortspruit om een stoffelijk goed in den eigendomof het genot van de tegenpartij te brengen, het is daarvoorvoldoende dat die betrekking van den eenen kant zulkeene verplichting met zich brengt. Zoo is de betrekkingtusschen den leeraar en zijn leerling, met wien hij eenovereenkomst aanging over te geven lessen, — hoewelde hoofdzaak buiten het gebied van de economie valt —eene economische betrekking, omdat zij voor den leerlingde verplichting inhoudt aan den leermeester het bedongensalaris, dus een economisch goed, te betalen.

Wanneer men in de staathuishoudkunde of in derechtswetenschap van economische of van rechtsverhou-dingen spreekt in den algemeenen zin, waarin wij dienterm hier gebruiken, verstaat men daaronder niet alleende betrekkingen tusschen bepaalde personen, maar ookdezulke welke aan een of meer personen een bevoegdheidgeven, die door alle andere personen moet wordengeëerbiedigd. Zoo schept het eigendom van een goed


economische verhouding, omdat ieder het heeft teeerbiedigen. De aard van deze verhoudingen evenwel isanders dan die van de eerstgenoemde, contractueele,betrekkingen. De contractueele verhoudingen hebbentot inhoud een onderling geven of doen, in zeer zeldzamegevallen een niet-doen ; de verhoudingen daarentegenontstaande uit een volstrekt (maar daarom niet onbeperkt)recht als het eigendomsrecht, lossen zich voor alle anderepersonen op in de negatieve verplichting den eigenaarin zijn recht niet te storen.

3. Niet alle Alle hier genoemde voorbeelden van economische ver-economische houdingen zijn tevens rechtsverhoudingen, omdat zij doorbetrekkingen

het recht worden erkend, en, eenmaal gekomen,tot stand ekomenrechtsbetrek- kingen. beschermd. Niet met alle economische betrekkingen is dat

evenwel het geval. I) Zoo bijv. zal in landen, waar geenveiligheidswet bestaat en geen wettelijk recht erkend wordtop vergoeding van schade, geleden door zorgeloosheid vaneen derde, alleen de moraal een oordeel vellen, wanneer eenwerkgever zijne arbeiders aan grooter gevaar voor leven ofgezondheid blootstelt, dan de aard van het bedrijf onver-mijdelijk maakt. Dit voorbeeld leert echter nog iets meer.Het toont aan dat er geen scherpe grenslijn is te trekkentusschen de economische verhoudingen die wél en diewelke niet tot het gebied van het recht behooren. Vanhet oordeel van den wetgever omtrent de beteekeniseener bepaalde soort van economische betrekkingen voorde maatschappelijke organisatie zal het afhangen of hijhaar al dan niet binnen het gebied van het recht trekt,haar m. a. w. stelt onder de directe bescherming van hetstaatsgezag. Zorg voor verminkte, zieke, invalide enoude arbeiders is een moreele plicht der werkgevers,welks nakoming van allengs zóó overwegende beteekeniswordt geacht voor de organisatie der moderne maatschappij,dat die moreele plicht in het eene land vóór, het anderena, door den wetgever binnen den kring der rechtsplichtengetrokken wordt.

4. Niet alle En evenmin als alle economische verhoudingen rechts-rechtsbetrek-kingen eco-nomische be- 1) KARL DIEHL, Wirthsrkaft und Recht, 7b. f. N. Oek. & Si. IIIe F, XIV,trekkingen. bi. 835 en volg.

HET HISTORÍSCH MATERIALISME. 155

verhoudingen zijn, zijn alle rechtsverhoudingen vaneconomischen aard. ') Bijvoorbeeld de verhoudingen voort-spruitende uit de door het recht gewaarborgde vrijheid vanvereeniging, van drukpers, van geloofsbelijdenis alsmedeuit de grenzen door het staatsgezag aan zulke vrijheids-rechten gesteld, liggen buiten het gebied der economie.Die verhoudingen hebben geen economisch goed totvoorwerp; het gaat daarbij om ideeële zaken. Of eenrechtsverhouding tevens eene economische verhouding is,hangt af van haar voorwerp; of eene economischeverhouding tevens eene rechtsverhouding is, hangt afvan het ethische oordeel des wetgevers als rechtscheppendorgaan der maatschappij. Zij zal eene rechtsverhoudingzijn of niet, al naar mate de wetgever haar voor demaatschappeiijke organisatie al dan niet belangrijk genoegacht, om haar onder de bescherming te stellen van hetrecht. 2)

Wegens de groote beteekenis nu, die de economischebetrekkingen voor de maatschappelijke organisatie hebben,zijn de meeste daarvan in de west-europeesche landentevens rechtsbetrekkingen. Omgekeerd zijn ook de voorde maatschappelijke structuur meest gewichtige rechts

-betrekkingen voor het grooter deel van economischenaard. Er is in de maatschappij geen juridische bovenbouwboven een economischen grondslag, de economischegrondslag is zelf grootendeels juridisch. 3)

Hieruit volgt in de eerste plaats dat de beoefenaar 5. Economieder staathuishoudkunde steeds met ethische en in de en technolo-

meeste gevallen met rechtsbetrekkingen te doen heeft. g1e '

Dat onderscheidt hem van den technoloog. Zoowel detechnoloog als de economist hebben zich bijv. bezig te

t) Vgl. KARI. DIEHL, t. a. p., bi. 823.=) Ten einde deze uiteenzetting niet noodeioos te compliceeren, zie ik hier van

de gewoonte als rechtsbron af. Voor de moderne west-europeesche staten is (lateene verwaarloozing van ondergeschikte beteekenis.

t) STAaIMLER, Wirthschaft und Recht, bi. 195 spreekt alleen iets te kras, omdathij vergeet dat het economisch leven niet geheel binnen den kring van het rechts-leven valt, en het rechtsleven niet uitsluitend economische goederen tot object heeft,waar hij zegt: „Die menschliche Gesellschaft führt nicht ein besonderes wirthschaft-liches Leben und ein davon getrenntes rechtliches Dasein: Rechtsordnung undWirthschaftsordnung ist nothwendig ein und dasselbe ".


houden met de goederenproductie en het goederen-verkeer; de technoloog bestudeert de werktuigen die vooreen en ander noodig zijn, de economist de verhoudingenwaaronder het gebruik dier werktuigen plaats heeft,alsmede de veranderingen welke daarin tengevolge vandat gebruik geboren worden.') Het voorwerp van destudie van den technoloog is van zuiver materieelen aard ;het voorwerp van de studie van den staathuishoudkundigedaarentegen bestaat uit maatschappelijke verhoudingen,die niet uit de materieele werktuigen of producten ont-springen, maar uit den geest der samenlevende menschen,die van de werktuigen gebruik maken ten einde deverlangde goederen te winnen of te vervoeren.

6. Produc- Natuurlijk beteekent dit geene loochening van hettietechniek nauwe verband tusschen de productietechniek en deti Proou- productieverhoudingen. Groote stoomwerk tuien kunnentieverhou- 1^ g gdingen. alleen worden gebruikt in gecentraliseerde ondernemingen,

waarin door velen, onder de leiding van één persoon ofvan enkele personen, wordt samengewerkt. Voor hethandwerk past het kleinbedrijf. Dat wil intusschen nietzeggen, dat de marxistische historie-opvatting gelijk heeft,waar zij bij het verband tusschen productietechniek enproductieverhouding de eerste als oorzaak, de tweedeals gevolg aanwijst. De geschiedenis bewijst het eenzijdigeen onhoudbare dier voorstelling. Maatschappelijk te vroegkomende ondekkingen gaan spoorloos voorbij, omdat dezeden en gewoonten nog niet genoeg ontwikkeld zijn,om de verandering in de productieverhoudingen, welkeuit hare toepassing voortvloeien, toe te laten . MARX zelfvoert dat tegen PROUDHON aan in zijne „Misère de laPhilosophie" 2) en zijn volgeling MEHRING brengt verschil-

1) Vgl. STAMMMLER t. a. p. bl. 150. Zie ook KARL DIEIIL t. a. p. bi. Big.°) T. a. p. bl. 12516 neemt hij, met instemming, de volgende zinsnede van

Dr. Ure over: „WYATT hatte die künstlichen Spinnfinger (die drei Reihen geriffelteWalzen) lange vor ARKWRIGHT erfunden. Die Hauptschwierigkeit bestand nichtso sehr in der Erfindung eines selbstthätigen Mechanismus. . . . die Schwierigkeitbestand vor Allein in der Disciplin, nothwendig, damit die Menschen auf ihrenunregelmässigen Gewohnheiten bei der Arbeit verzichten und sich mit der unver-änderlichen Regelmässigkeit der Beweging einer grossen selbstthätigen Machineidentificiren. Aber einen den Bedürfnissen der Geschwindigkeit des automatischenSystems entsprechenden Disciplinarkodex zu erfinden und mit Erfolg auszuführen,war ein Unternehmen des Herkules würdig. Das ist das edle Werk ARKWRICxT'S."


lende voorbeelden bij van te vroeg gekomen en daardoorbuiten toepassing gebleven ontdekkingen ')

Eigenaardig is het dat MARx dit innerlijk verband en deonmogelijkheid van de doorvoering der ontdekking,zoolang de maatschappelijke toestanden niet rijp zijnom haar te ontvangen, op één plaats van „Das Kaj5ital"zoozeer erkent, dat hij zijne eigene theorie omtrent hetverband tusschen productietechniek en productieverhou-dingen omkeert en de productietechniek uit de productie

-verhoudingen, speciaal uit den stand der verdeeling vanarbeid, afleidt. „Het beginsel (der groot-industrie), elkproductieproces, op zich zelf en vrijwel zonder eenigletten op de menschelijke hand, in zijne constitueerendeelementen op te lossen, schiep de gansche modernewetenschap der technologie." 2) Eigenaardig is het datMARx hier aan PROUDHON tegenover MARX gelijk geeft ende voorstelling door PROUDHON, in navolging van SMITH,

gehuldigd, dat in de toepassing van het principe derverdeeling van den arbeid en van het geheele productie-proces de oorzaak ligt van de moderne technologie en demoderne machine, tot de zijne maakt, niettegenstaandede heftige aanvallen die PROUDHON in „La Misère de laPhilosophie" wegens die voorstelling te verduren had.

En niet minder eigenaardig dat MEHRING, meenendeeene streng marxistische voorstelling voor te staan, MARX

in zijn proudhonisme nog overtroeft. „Niet de ontdek-king of uitvinding roept den maatschappelijken ommekeerte voorschijn, maar de maatschappelijke ommekeer deontdekking of uitvinding, en eerst daardoor, dat eenmaatschappelijke ommekeer een ontdekking of uitvindingteweeggebracht heeft, wordt deze tot eene wereld-bewegende daad." 3) En een weinig later verklaart MEHRING

voor bewezen „dat niet de uitvinding de economischeontwikkeling, maar de economische ontwikkeling de uit-vinding maakt." Toch doe ik MEHRING misschien onrecht,

1) Lessing-Legende, bl. 455 en volg. Zie ook PAUL WEISENGRÜN, Marxismus,bl. 121.

_) T. a. p. I bi. 451.3) t. a. p. bi. 456.

7. Productie-techniek enverdeeling v.arbeid.

8. MEHRING'Sproudhon-isme.


door hem van proudhonisme te beschuldigen. MEHRINGbehoort namelijk tot die volgelingen van MARx die niettevreden zijn, zoolang zij niet alles tot economischeomstandigheden en economische ontwikkeling hebbenteruggebracht; maar die — eenmaal tot dit punt gekomen —zich niet aftobben met de vraag wat dan wel de bewegendeoorzaak van die economische ontwikkeling is. I) MEHRINGis het klaarblijkelijk met MARx niet eens, dat die bewegendeoorzaak in de voortschrijdende technologie te zoeken is,maar dat wil nog niet zeggen dat hij haar met PROUDHONin de toenemende deeling van het arbeidsproces zoekt;hij zoekt haar in het geheel niet.

Ik voor mij vind geen aanleiding in dezen strijd tusschenPROUDHON en MARx den rechterstoel te beklimmen, daarbeider opvatting eenzijdig en in hare eenzijdigheid ver

-werpelijk is. Maatschappelijke toestanden, inzonderheidproductietoestanden en nog specialer: bepaalde ontwik-kelingsgraden der verdeeling van arbeid eenerzijds enbepaalde ontwikkelingsgraden der technologie anderzijds,staan niet tegenover elkander als oorzaak en gevolg.

9. Productie- De verhouding tusschen technische ontwikkeling entechniek en maatschappelijke-, inzonderheid productietoestanden, isproductiever

zadie van eene noodzakelijket- veel didkeli betrekking . hke bkkin Bepaaldehouding nie ^ oorzaak en productietoestanden behooren bij bepaalde stadiën vangevolg, technische ontwikkeling en omgekeerd. Evenmin als bij

het parallellogram de gelijkheid der tegenover elkaarliggende hoeken oorzaak is van de gelijkheid der tegenoverelkaar liggende zijden of omgekeerd, maar die beidegelijkheden bij het parallellogram noodzakelijk samengaan,zoo ook is het met de betrekking tusschen techniek enproductietoestanden. Bij bepaalde productietoestandenbehoort een bepaalde techniek en omgekeerd. Vandaardat te vroeg komende technische ontdekkingen spoorloosvoorbijgaan, omdat de zeden en gewoonten nog nietgenoeg ontwikkeld zijn, om de verandering in de productie-

1) Op hein is toepasseiijk wat BELFORT BAx N. Z. XV, I, 174, aan KAUTSKY

toevoegt: „Ueberhaupt scheint es mir, dass die „ökonomischen Bedingungen" einerPeriode bei der neumarxistischen Schule — wie man sie wohl nennen darf — dieRolle des Dinges an side in der Kantschen Philosophie spielen."


verhoudingen, welke voor hare toepassing noodzakelijkzijn, toe te laten. Hand aan hand hebben de technieken de productieverhoudingen voort te gaan. I) Eveneenzijdig als MARX aan het eene uiterste is, waar hij degansche moderne technologie uit de moderne groot

-industrie laat geboren worden, 2) even eenzijdig is hij eldersals hij in deze een bloot gevolg ziet van de technologie.Tusschen technologie en productietoestanden bestaat denauwste wisselwerking ; beide worden ze gedragen envoortgestuwd door de algemeene geestesontwikkeling,waaruit beide voorspruiten.

Technische ontwikkeling en economische toestandenzijn loten van één stam, producten van de algemeenemaatschappelijke geestesontwikkeling. Maar het zijn lotendie onderling in aard verschillen. De technologie is uit-sluitend afhankelijk van de verstandelijke ontwikkeling;zij laat zich niet in met de economische toestanden, welkevoor hare toepassing noodzakelijk zijn, noch met deveranderingen in die toestanden welke van hare toepassinghet gevolg zullen wezen. Voor zoover zij zich daarmedebij uitzondering eens wel mocht inlaten, spreekt zij daaroverin elk geval geen zedelijk oordeel uit, maar bekijkt zij dietoestanden alleen in verband met haar eigen toepassings-kansen. De ontwikkeling der economische toestandendaarentegen is in de eerste plaats eene ontwikkeling vanethischen aard; die toestanden kunnen niet veranderen,wanneer het in de maatschappij levend zedelijk gevoelzich daartegen verzet. Even weinig als de ethica heeftmede te spreken bij de oplossing van technische vraag-stukken, even veel heeft zij in te brengen bij de regelingder betrekkingen. welke de toepassing van den vooruit-gang in de techniek mogelijk maken, alsmede bij die dernieuwe betrekkingen, welke uit die toepassing ontstaan.

Vandaar dat het kan gebeuren dat de verstandelijke

1) Zooals STAMMIER te recht opmerkt, komt het daarbij niet aan op de blootwetenschappelijke, maar op de toegepaste technologie: „Nicht die Technologie inihrem jeweiligen Stande als eine bloss mögliche Beherrschung der Natur ist vonbestimmendem Einfluss auf die Umgestaltung bestehender Rechtsordnung, sonderndie social wirklich angewandte Technik." W. & R. bl. 311.

2) Zie „Das Kapital" I, bl. 451.

16o HET HISTORISCH MATERIALISME.

ontwikkeling gelijk zij zich uit in de íechnologie, vooruitkan loopen op de ethische ontwikkeling, gelijk deze zichuit in de economie eener maatschappij; vandaar ook,dat in zulk een geval de technische ontwikkeling voorhare practische toepassing geduld moet hebben tot deethisch -economische ontwikkeling haar heeft ingehaald.Want — het kan niet genoeg worden herhaald — allemaatschappelijke betrekkingen, ook de economische, heb-ben zich voor de rechtbank van het ethisch oordeel dermaatschappij te rechtvaardigen, dat zich met de algemeenegeestesontwikkeling wijzigt, doch zich niet uitsluitendricht naar de eene of andere speciale verstandelijkeontwikkeling.

D. ECONOMIE EN RECHT.

Het inzicht dat de economische betrekkingen steedsethische en in den regel rechtsbetrekkingen zijn, is echterniet alleen van belang voor de verhouding tusscheneconomie en technologie, nog meer van belang is het vooreen goed begrip van de verhouding tusschen economieen recht. Grootendeels dezelfde betrekkingen zijn hetdie door de wetenschap der economie en de wetenschap

I. De econo- van het recht behandeld worden. Economie en rechtmische zijde beschouwen dezelfde verhoudingen echter van verschil-d . maatschap- lenden kant. De economische zijde eener betrekkingpelijkebetrek- ^ kingen. tusschen personen beschouwt men, wanneer men onder-

zoekt welke plaats zij bekleedt in het geheel der uitproductie-, verdeeling- en verbruik van goederen ont-staande verhoudingen; wanneer men haar toetst aan deeischen die een op de hoogte der algemeene maatschap-pelijke ontwikkeling staande organisatie aan den loopder goederen tusschen voortbrenging en verbruik stelt;haar medewerking tot of belemmering voor hetzij defeitelijk bestaande hetzij eene als wenschelijk gesteldeorganisatie van dien goederenloop, in één woord voorde actueele of eene verlangde economische organisatieonderzoekt. De economist onderzoekt de verhoudingen,welke hij bestudeert, niet op het stuk harer rechtmatig-heid; hij neemt het oordeel van den jurist over die


rechtmatigheid en hare gronden eenvoudig over. Zijnonderzoek betreft de beteekenis welke de door den juristals rechtmatig erkende verhoudingen voor de economischeorganisatie der maatschappij hebben, het meer of minderveelvuldig voorkomen dier verhoudingen, en in verbanddaarmede den meer of minder overwegenden invloeddaarvan op de geheele economische samenstelling dermaatschappij. De economist onderzoekt de wording van-en het verband tusschen de verhoudingen op het gebiedvan het materieele leven in de maatschappij.

De juridische zijde daarentegen onderzoekt men, wan- 2. De juridi-

neer men de feitelijk bestaande verhoudingen toetst aan sehe zijde.

het geheel der rechtsregelen, gelijk het in de wet is neer-gelegd, of in de publieke opinie of de rechtswetenschapzich verder ontwikkeld heeft. Voor den jurist is het meerof minder veelvuldig voorkomen der bepaalde betrekkingonverschillig. Hij onderzoekt niet den invloed daarvan opde economische samenstelling der maatschappij, doch deplaats die aan de betrekking toekomt in het samenstelselvan betrekkingen dat het bestaande recht vormt, hetmeer of minder passende daarvan in het rechtsstelsel, datzich uit het bestaande recht ontwikkeld heeft en bezigis zich daarover heen verder te ontwikkelen. Hij legtdaarbij in laatste ontleding steeds den ethischen maatstafaan, waaraan alle maatschappelijke betrekkingen, uithet oogpunt van het recht bekeken, gemeten moetenworden.

Economist en jurist, dezelfde maatschappelijke betrek- 3. Verschil inkingen tot studieobject makende, gebruiken bij het beoor- maatstaf.

deelen daarvan een verschillenden maatstaf. De juristvraagt zich af door welke soort van rechtshandelingenelke categorie van die betrekkingen geboren wordt ;welke rechts-, dus ethische, verplichtingen daaruit geborenworden; langs welken weg de nakoming dier verplich-tingen verzekerd wordt of behoort te worden; hoe dieverplichtingen, en dus de rechtsbetrekkingen zelve, eeneinde nemen. Zijn onderzoek blijft geheel op ethischterrein en is uitsluitend qualitatief. De economist daaren-tegen abstraheert juist van de ethische zijde dierzelfdebetrekkingen, — evenwel zonder dat hij het ethisch

II


karakter daarvan vergeten mag, een eisch die niet alleen,maar toch vooral ook van sociaaldemocratische zijde,geregeld onvervuld blijft. De economist vraagt zich afop welke wijze die betrekkingen, afgezien van het ethischoordeel daarover, uit elkander voortvloeien en met elkan-der samenhangen; welke de quantitatieve beteekenis isvan iedere categorie dier betrekkingen; welke onder diebetrekkingen zoo overwegend in aantal zijn dat zij haarstempel drukken op het karakter der maatschappij. Het

4. Ecomisch onderzoek van den economist is in hoofdzaak quantitatief,onderzoek vandaar dat de statistiek voor hem eene onmisbarein hoofd-

zaakquan- hulpwetenschap is; den jurist daarentegen, voor zoovertitief. hij niet buiten het strikt juridisch onderzoek gaat, bewijst

de statistiek wegens den uitsluitend qualitatieven aardvan zijn onderzoek geene diensten.

Men overdrijve deze tegenstelling evenwel niet; ookde economist toch houdt zich met een qualitatief onder-zoek bezig, zij het met een ander qualitatief onderzoekvan dezelfde betrekkingen dan de jurist doet. Zijn ;onder-zoek is mede qualitatief, doordien hij de qualitatievebeteekenis der quantiteitsverschillen in de onderscheideneconomische betrekkingen heeft na te gaan. Van dequantitatieve verschillen tusschen die onderscheiden betrek-kingen in eene bepaalde maatschappij hangt de econo-mische structuur, de aard en het karakter der economischeorganisatie van die maatschappij af. Zoo wordt bijv. dehedendaagsche maatschappij als kapitalistisch gequalifi-ceerd, niet omdat er geene kleine ondernemers meerzouden zijn, die met eigen arbeidsmiddelen en zondergehuurde arbeidskrachten werken, en nog minder omdatde handwerksbaas, die met een beperkt aantal gehuurdekrachten samenwerkt, van het hedendaagsch maatschap-pelijk tooneel zou zijn verdwenen; maar omdat de quan-titatieve beteekenis van de zoogenaamde kapitalistischeproductiewijze — d. w. z. de productiewijze, waarbij deeigenaar van het kapitaal zich ten, hoogste met de leidingder productie bezig houdt en waarbij zelfs als regel datkapitaal voor een grooter of kleiner deel aan derdentoebehoort, die aan het productieproces niet actief deel-nemen — zoo in het oog springend en overwegend is


geworden, dat zij haar stempel drukt op de economischestructuur der hedendaagsche maatschappij.

Onnoodig is het wel, er hierbij veel nadruk op te leggen,dat in de practijk der wetenschap deze streng theoretischeonderscheiding tusschen het werk van den jurist en datvan den economist niet is vol te houden. Aangezienjurist en economist verschillende kanten beschouwen vandezelfde betrekkingen, en dat wel verschillende kantendie in onafscheidelijk verband met elkander staan enelkander wederkeerig bepalen, zal de jurist zich terjuiste beoordeeling van zin kant der betrekking telkensverplicht zien, haar ook van den economischen kantte bezien; de economist zal op overeenkomstige wijzetelkens gedrongen zijn ook de juridische, de ethischezijde der door hem onderzocht wordende betrekkingenin oogenschouw te nemen. Dit is zelfs zoozeer het geval,dat men zonder overdrijving de stelling neerschrijvenkan, dat men geen goed economist zijn kan, zondertevens jurist te wezen, en geen goed jurist zonder tevenseconomist te zijn. 1) Dit neemt evenwel niet weg, dat debovengemaakte onderscheiding tusschen het juridischeen het economische element in de economische betrek-kingen der maatschappij tot goed begrip van diebetrekkingen onmisbaar is.

STAMMLER maakt tusschen het juridische en het econo-mische element in de economische betrekkingen eeneonderscheiding van eenigszins anderen aard, die echtermeer in de wijze van voorstelling dan in wezen, van demijne afwijkt. Volgens hem maakt het economische deninhoud, het juridische den vorm uit der economischebetrekking. 2) Ik acht die voorstelling niet gelukkig enniet zonder gevaar. Niet gelukkig acht ik haar, omdatvoor het maatschappelijk leven hetgeen hij den regelendenvorm noemt even wezenlijk is als de economische inhoud.Een groot deel van zijn werk is gewijd aan de verklaring

1) Vgl. KARL DIEHL, t. a. p. bl. 82i.') Indem (die Nationalökonomie) der Jurisprudenz die Darlegung der regelnden

Form des sozialen Lebens in abstrahierter Absonderung überlässt, verbleibt ihrals eigener Gegenstand wissenschaftlicher Durchforschung die konkrete Ausführungeines geregelten Zusammenwirkens ". W. &' R., bl. 196.

5.Noodzake-lijkheid dercombinatie

van econo-misch en ju-ridisch on-derzoek.

6. STAMM-LER'S onder-

scheidingminder ge

-lukkig.

I64. HET HISTORISCH MATERIALISME.

en staving zijner stelling dat „maatschappelijk leven isuiterlijk geregeld samenleven tusschen menschen." I) Welnuin die definitie ligt reeds opgesloten, dat de regelen volgenswelke die samenleving geschiedt, een wezenl jk elementvan het maatschappelijk leven uitmaken. Het ligt vervan mijne bedoeling aan STAMMLER te betwisten, datrecht en zeden de regelen geven, volgens welke in hetmaatschappelijk leven de economische en andere doel-einden mogen worden nagestreefd. Maar wat ik nietkan toegeven, is dat die regelen slechts den vorm, nietden inhoud van het maatschappelijk leven raken zouden.Elke verandering in wat STAMMLER vorm van het maat-schappelijk leven noemt, brengt onvermijdelijk veranderingin hetgeen hij als den inhoud aanduidt.

Eene maatschappij die geen persoonlijk erfrecht erkent,zal geheel andere economische toestanden te zien geven,dan eene maatschappij die dat recht wel huldigt. Eenemaatschappij waarin het erfrecht eerstgeboorterecht is,zal een heel andere economische structuur vertoonen daneen maatschappij welker erfrecht verplichte deeling vande nalatenschap der ouders tusschen de kinderen voor-schrijft. Eene maatschappij wier recht het persoonlijkeigendom niet kent, zal in zijn economischen inhoudhemelsbreed verschillen van eene maatschappij, die wèleen persoonlijk eigendomsrecht erkent en geëerbiedigdhebben wil. In de maatschappijen die dit laatste doen,zal de economische organisatie wijziging ondergaan, naargelang de grenzen van het persoonlijk eigendomsrechtruimer of enger getrokken worden. Het juridische elementbehoort evenzeer tot den inhoud, het wezen van hetvan het maatschappelijk leven als het economische 2)

1) W. &' R. bl. 90. Met dit „uiterlijk geregeld" bedoelt STAMMLER, dathet recht er niet naar vraagt, of de menschen in hun binnenste de gestelderegelen billijken, zoo zij in hun handelen, in hun optreden naar buiten zich ermaar naar gedragen.

2) STAMMLER zelf erkent dit trouwens waar hij schrijft: „Der rechtlichenRegelung fällt die Aufgabe zu, eine bestimmte Art des Zusammenlebens zu bewirken.So gipfelt die Eigenthümlichkeit der rechtlichen Ordnung in der Verfolgung vonZielen, welche ohne das Recht so nicht erreicht werden würden." W. i' R. bi. 40!.De cursiveering is van mij.


Wat de quintessens betreft wijk ik intusschen — gelijkik reeds zeide — niet van STAMMLER'S opvatting af. Ikbestrijd slechts zijne voorstelling dat de economie deninhoud het recht den vorm aan het maatschappelijk levengeeft. Met die voorstelling zou ik nog vrede kunnenhebben, als HEGEL'S wijsgeerige opvatting van de ver

-houding tusschen vorm en inhoud met de algemeengangbare opvatting daarvan strookte. „Bij de tegenstellingtusschen vorm en inhoud is er aan vast te houden, datde inhoud niet vormloos is, maar den vorm even goed inzich zelf heeft als deze voor hem iets uiterlijks is." I) Eeneopvatting die HEGEL nog verduidelijkt door de toe-voeging: „dat beide (vorm en inhoud) even wezenlijkzijn en dat, terwijl er zoo min een vormlooze inhoud isals een vormlooze stof, deze beide (inhoud en stof ofmaterie) zich juist daardoor van elkander onderscheiden,dat de laatste, ofschoon zij „an sich" niet zonder denvorm, doch in haar verschijning zich als tegenover dezenonverschillig toont, waartegenover de inhoud als zoodanigdatgene wat hij is daardoor is, dat hij den „ausgebildeten"vorm in zich bevat."

Klaarblijkelijk - heeft STAMMLER zich, waar hij het rechtden vorm noemt van het maatschappelijk leven, de ver-houding van vorm en inhoud in den zin van HEGELgedacht, waarbij de zooeven geopperde bezwaren weg-vallen. Maar HEGEL zelf merkt het op: „vorm eninhoud zijn een paar bepalingen, waarvan het reflec-teerende verstand zich vaak bedient, en wel voornamelijkop die wijze, dat de inhoud als het wezenlijke en zelf-standige beschouwd wordt." Welnu deze laatste opvattingvan de verhouding van vorm en inhoud, niet de eerste,de wijsgeerige, is de algemeen gangbare. Waar nuSTAMMLER — te recht — de marxistische voorstellingbestrijdt als zou in het maatschappelijk leven het econo-misch element wezenlijk en zelfstandig, het juridischelement onzelfstandig en secundair zijn, is hij niet gelukkig,waar hij door zijn woordenkeus juist de opvatting in dehand werkt, die hij bestrijden wil. Dat zulk eene op

1) Kleine Logik § 133•


een dwaalspoor leidende woordenkeus, gelijk ik bovenzeide, gevaarlijk is bovendien, behoeft wel geen betoog.

Mijn bezwaar geldt echter niet het wezen van STAMMLER'S

opvatting. Recht en zeden zijn de regelende elementenin het geheele maatschappelijke en alzoo ook in heteconomische leven. Het recht bepaalt welke economischedoeleinden in de maatschappij wèl en welke daarin niettoegelaten zijn, op welke economische doeleinden deleden der maatschappij wèl en op welke zij niet mogenaansturen, alsmede op welke wijze zij de op zich zelfals geoorloofd erkende economische doeleinden wèl enop welke wijze zij die niet mogen nastreven 1)

7. Het recht STAMMLER legt er voorts den nadruk op, dat het rechtniet slechts

rlijke zich ten aanzien van zijne regelen geheel anders gedraagt

uite re-geling der sa- dan de moraal ten aanzien van de hare. Volgens hemmenleving. vraagt het recht er alleen naar of de handeling, de uiter-

lijke verschijningsvorm der innerlijke motieven, in over-eenstemming is met zijne regelen, maar bekommert hetzich niet om de innerlijke motieven zelve, welke denhandelenden persoon leidden tot het bewerken van dieuiterlijke overeenstemming. Het recht heeft, volgensSTAMMLER, slechts met het uiterlijk aanzien der handelingte maken. De moraal daarentegen gaat juist omgekeerdte werk; voor haar is het uiterlijk aanzien der handelingniets; het innerlijk motief daartoe alles. 2)

Ook met deze onderscheiding was STAMMLER nietgelukkig, ook hier weer verzwakte hij door zijne slechts

1) „Thatsächlich ist auch die Volkswirtschaft keine organische wirtschaftlicheThätigkeit, sondern eine Organisation der Beziehungen, die unter den Menschen aufGrund der Aehnlichkeit und Verschiedenheit ihrer wirtschaftlichen Urteile undBestrebungen entstehen. Sie ist folglich nicht ein Produkt ihrer wirtschaftlichenThätigkeit, sondern vielmehr eine Voraussetzung derselben." GRABSKI, t. a. p. bl. 495•

2) „unter einem äusseren Regel menschlichen Verhaltens haben wir eine Regelzu verstehen, welche sich von der Triebfeder des Einzelnen, sie zu befolgen, ihremSinne nach ganz unabhängig stellt. Sie kann von dem Regelunterworfenen befolgtwerden, weil er sie in moralischer Gesinnung für die rechte Vorschrift hält, sodass er autonom, aus Achtung vor dem Gesetze, sich fügt. Es kann aber auchsein, dass er dieses lediglich aus eigennützigem Streben, aus Sucht nach Vortheilund Furcht oder sonst drohenden Uebeln thut. Der äusseren Regel ist diesesgleichgultig .... so steht die äussere Regelung des menschlichen Zusammenlebensden Lehren der Moral gegenüber". W. c' R. bl. 1o5.


ten deele juiste voorstelling zijne positie tegenover hetmarxisme. Wat STAMMLER van het recht zegt, is slechtsjuist voor zoover betreft de handhaving van het eenmaalgestelde rechtsvoorschrift, maar het miskent juist datgenewaaraan het rechtsvoorschrift zelf zijne innerlijke krachten waarde ontleent. Het recht eischt meer dan dat deeenmaal gestelde rechtsvoorschriften uiterlijk wordennagekomen, het verlangt ook dat die voorschriften zelveinnerlijk strooken met de rechtvaardigheidsideeën, welkeleven in de maatschappij voor welke die voorschriftenhebben te gelden. Door middel zijner voorschriften trachthet recht overeenstemming te bewerken tusschen dehandelingen der maatschappelijk levende personen enhetgeen door de maatschappij, waarin zij leven en waarvanzij deel uitmaken, als rechtvaardig wordt aangemerkt enuit dien hoofde als regel gesteld is. Nu is het, wel iswaar, onbetwistbaar dat het eenmaal geldende rechts-voorschrift niet meer verlangt en niet meer verlangenkan dan uiterlijke nakoming; maar het heeft zijn innerlijkekracht verloren en moet ophouden den verschijningsvormvan het recht te dragen, zoodra die uiterlijke nakomingniet meer als regel, d. w. z. door de meerderheid der aanhet voorschrift onderworpenen geschiedt, omdat deze daarineen rechtvaardig voorschrift zien. Het wegvallen ook vanden uiterlijken schijn van recht is dan slechts een kwestievan tijd; het rechtsvoorschrift heeft onder die omstandig-heden zijn levenswortel ingeboet.

Het recht heeft in de maatschappij de taak te volbrengenhet geheele maatschappelijken dus ook het economischleven in overeenstemming te houden met het in de maat-schappij levende en met hare ontwikkeling hooger stijgenderechtvaardigheidsbewustzij n.

Door alleen te letten op het uiterlijk geregeld zijnvan het maatschappelijk leven door het recht, verzwaktSTAMMLER de beteekenis hiervan voor het maatschappelijkleven. Hij versterkt daardoor den verkeerden indruk, —reeds gewekt door zijne voorstelling dat het recht alleenden vorm van het maatschappelijk leven raakt en bepaalt, —als zou het recht voor de maatschappij en hare samen-stelling van onwezenlijke, bijkomende beteekenis zijn.

Ióó HET HISTORISCH MATERIALISME.

Vooral in eene critische behandeling van het historisch -materialisme, is het voet geven aan dien verkeerdenindruk weinig gelukkig.

F. DE INVLOED VAN DEN WIL.

Het inzicht dat de economische betrekking tegelijkeene rechtsbetrekking, de economische handeling tegelijkeene rechtshandeling is, geeft den sleutel ook voor deoplossing van een ander voor ons belangrijk probleem.Wij herinneren ons, hoe volgens de marxistische voor

-stelling de wil der in de maatschappij levende individuenop hare samenstelling geen invloed hebben kan. Welnu,deze belangrijke vraag komt onder een veel helderderlicht van het oogenblik af, dat de identiteit van economischehandelingen en rechtshandelingen wordt ingezien.

1. De rechts- Geen jurist twijfelt er aan, of de rechtshandeling ishandeling een wilsuiting, hetzij dan van één of van meer personen.wilsuiting.

Bij de rechtshandeling hebben wij te doen met den naarbuiten tredenden wil, gericht op het door de handelingte bereiken en door het recht als geldig erkende doel.De rechtstoestanden, die uit het samenstel der dagelijksgesloten wordende rechtshandelingen geboren worden,vinden hun oorsprong derhalve in den wil der personen,die deze rechtstoestanden te voorschijn riepen en er onderleven. De algemeene rechtstoestand, voor zoover hij uitrechtshandelingen voortspruit, is eene resultante van dieontelbare rechtshandelingen en dat wel niet alleen vande rechtshandelingen van het heden, maar ook van dievan het verleden, ook van rechtshandelingen van vroegeregeslachten. Elke rechtshandeling op zich zelve draagt aande nimmer stilstaande reconstructie van den algemeenenrechtstoestand slechts onmerkbaar weinig bij. Eene wijzigingin den rechtsgeldigen wil van een of van enkele personenzal op den aard dier reconstructie dus ook een niet ofnauwelijks merkbaren invloed hebben. Krijgt daarentegenhet rechtsgeldig willen der meerderheid een andere rich-ting, dan zal daardoor de algemeene rechtstoestandeene wijziging in dezelfde richting ondergaan.

2. van wit on- Dit wil niet zeggen, dat de algemeene volkswil de inafhankelijke het volk levende rechtstoestanden geheel bepaalt, maarrechtsfeiten.


wel, dat die wil daarop overwegenden invloed heeft.Bepalen doet de volkswil het rechtsleven niet geheel,je omdat elke handeling niet alleen voorziene en gewilde,maar ook niet voorziene en niet gewilde gevolgen heeft,2' omdat er ook van den wil onafhankelijke feiten zijn,die voortdurend veranderingen in de rechtstoestandenbewerken; het meest belangrijke van deze rechtsfeitenis wel de dood. Maar zelfs hier kan de wil, hoewel nietzoo beslissend als bij de rechtshandeling, ingrijpen. Dewil is hier machteloos, wat betreft het 1 dslzi5 waaropde rechtsgevolgen van den dood zullen intreden, maarhij bepaalt welke rechtsgevolgen op dat onzekere tijdstipintreden zullen. Regel daarbij is, dat de wil van denwetgever, dat wil in moderne staten zeggen: de meer ofminder zuiver te voorschijn komende meerderheidswil,die gevolgen vaststelt, maar in alle moderne staten wordtdaarbij ook een meer of minder groote invloed gelatenaan den wil des overledenen zelven. Hoe sterk zelfs inverband met een van den menschelijken wil ganschonafhankelijk rechtsfeit als de dood, de in het rechtbelichaamde meerderheidswil op de rechtstoestandeninwerkt, kan ieder gemakkelijk nagaan door vergelijkingvan de eigendomstoestanden in landen met wettelijkeerstgeboorterecht met die van landen met wettelijkegelijkheid der kinderen ten aanzien van de nalatenschaphunner ouders.

Neemt men nu in aanmerking, dat wat hier gezegdwerd van rechtshandelingen en rechtsfeiten, tevens geldenmoet van de meeste en de gewichtigste economischehandelingen en feiten, daar deze tegelijk rechtshande-lingen en rechtsfeiten zijn, dan is met het bovenstaandetevens het betoog geleverd van den overwegendeninvloed van den volkswil, zooals hij zich deels in de wetdeels in de privaatrechtelijke handelingen openbaart, opde in eene maatschappij bestaande economische toestanden.Deze toestanden zijn producten van wilsuitingen van hetin zijne verschillende generaties voortlevende volk. Dezeopvatting komt niet in tegenspraak met de boven') als

1) Zie bl. 112.


juist erkende opvatting, dat ieders persoonlijke wil vanslechts uiterst geringen invloed is op de maatschappelijketoestanden waaronder hij leeft, en dat de maatschappelijkebetrekkingen, welke door ontelbare wilsuitingen en ontel-bare combinaties en schakeeringen ontstaan, slechts vooreen klein deel bedoelde, grootendeels daarentegen buitende doelstelling der enkele handelingen liggende gevolgendier uitingen zijn.

3. Wilsuitin- Het hier omtrent den invloed van den wil op degen niet on- economische rechtstoestanden gezegde, bedoelt niet, datgebonden.

de wilsuitingen der maatschappelijk levenden vrij zoudenzijn, in den zin van ongebonden. De menschelijke maat-schappijen zijn wilsproducten, geen producten van wispel-turigheid.

Ieders wil wordt, behalve door zijn innerlijken aanleg, be-paald door uitwendige omstandigheden, die van de geboorteaf, en eigenlijk reeds vroeger, op hem inwerken. Doorde opvoeding wordt de wil van den nog jeugdigen individugevormd naar de opvattingen omtrent goed en kwaad,recht en onrecht, zedelijkheid en onzedelijkheid van denkring, waarbinnen en waardoor die opvoeding plaatsheeft. Daardoor reeds werkt de eene generatie machtigop de andere in en worden de rechts- en zedelijkheids-opvattingen van het eene geslacht op het andere over-gebracht. En een tweede, vaak strengere opvoedingwacht de individuen, wanneer zij zich in de breederemaatschappij bewegen. Daar wordt de wil van denenkeling, voor zoo ver hij door de opvoeding in engerenzin nog niet voldoende is beschaafd, gedwongen zich tehouden aan de bewegingslijnen, getrokken door denalgemeenen volkswil, gelijk deze zich uit in zeden,gewoonten en wet. Die algemeene volkswil, welke doorgeneratie na generatie wordt opgebouwd en herbouwd,neemt bovendien zijn oorsprong niet in het onbepaalde,maar staat van den aanvang af onder den invloed vande natuurtoestanden, waaronder zijne vorming en ontwik-keling geschiedt en van den schat van kennen en kunnenop elk gebied van menschelijk inzicht, door vroegeregeneraties langzaam vergaard en aan de opvolgende


generaties overgedragen. De aard der gaven die denatuur biedt, de aard der moeilijkheden die zij aan debemachtiging harer gaven in den weg legt, de aard dergevaren waarmede zij dreigt, zullen op de volksopvattingenonder alle omstandigheden hun werking doen gevoelen.Die werking zal krachtiger zijn, naar mate het volk zichaan de hem omringende natuurkrachten meer op genadeen ongenade overgeleverd gevoelt; zij zal afnemen, naarmate het die natuurkrachten meer weet ondergeschikt temaken aan zijne doeleinden en te ontdoen van hareverschrikkingen, doch geheel ophouden zal zij niet. Enin gelijke mate als de invloed der omringende natuurafneemt, neemt de invloed van den door sociale overervingverkregen schat van kennen en kunnen toe.

De wil der thans levende leden van een volk en dedaaruit door vermenging ontstaande algemeene volkswilwordt bepaald zoowel door innerlijken aanleg als dooruiterlijke omstandigheden, en deze laatste zijn gevolg, tendeele van natuurtoestanden, ten deele van overgeleverdeinzichten, kundigheden en opvattingen. Zij op wie dieinvloeden niet krachtig genoeg inwerken om hun per-soonlijken wil te houden binnen de door den algemeenenvolkswil gestelde perken, worden door dwang genood

-zaakt tot hetgeen zij niet vrijwillig doen of, zoo noodig,onschadelijk gemaakt.

De opvatting dat de maatschappelijke en daaronder 4. De betee-ook de economische organisatie een product is van den kenis van het

algemeenen volkswil, kan geheel samengaan en gaat bij willen.

mij geheel samen met de opvatting, dat die volkswilinnerlijk en uiterlijk gebonden is. Het gebonden zijn vanden wil heft echter den wil niet op. De erkenning datde wil niet vrij is, in den zin van ongeïnfluenceerd, leidtvelen, en ook MARX, er toe, de beteekenis van den wilvoor de ontwikkeling der maatschappelijke organisatie teelimineeren. Wanneer — zoo luidt de kern van dezeopvatting de wil bepaald wordt door iets anders, ligtde bewegende oorzaak van hetgeen zich uiterlijk als eenewilsuiting vertoont, in dat andere en heeft men dus ookalleen na te gaan wat dat andere is. Deze conclusie echteris slechts mogelijk door een in zijne gevolgen even grooten


als bedenkelijken sprong. De innerlijke en uiterlijkeomstandigheden toch kunnen niet verklaren, dat er gewildwordt. Het willen blijft in laatste ontleding eene krachtin zich zelf. t)

Als met alle, zoowel inwendige als uitwendige invloedenis rekening gehouden, blijft voor den wil nog altijd dekeuze over om zich te bepalen binnen den door dieomstandigheden omlijnden kring. Het willen is tenslotte niet anders dan het kiezen tusschen meer danééne mogelijkheid. 2) Wie dit ontkent, ontkent het bestaanvan den wil zelven, ontkent daarmede het bestaan vanwat voor ons bewustzijn evenzeer a priori geven is, als hetdenken en het oordeelen. Waar keuze is, wordt door dekeuze zelve een nieuwe oorzaak in de rij van oorzakenen gevolgen ingevoegd.

5. Continuï- Op deze wijze is verklaarbaar, zoowel de continuiteittelt en ver- in den algemeenen volkswil als de geleidelijke veranderingg g gvandenvolks- die deze ondergaat. Hij die door een aan de kenbarewil. wereld niet te ontleenen, metaphysisch determinisme er

toe verleid wordt den invloed van den wil geheel teelimineeren, komt er toe de ontwikkeling van denalgemeenen volkswil in laatste ontleding uit niets te doen

1) Vgl. LUDWIG STEIN, Die Soziale Frage im Lichte der Philosophie, bl. 44- 5 0 .„Die Causalität gilt von allem Geschehen, die immanente Teleologie nur von jederHandlung." (bl. 50).

„Die Erfahrung der Macht des Willens, unsere Arbeitskräfte auf bestimmteZwecke zu lenken und damit unserem Thun Regel und Einheit zu verschaffen,führt endlich zu der Einsicht, dass auch die Zwecke uns nicht schlechthin zudik-tiert sind, sondern von uns selber gesetzt werden können." NATORP, Sozialpädagogikbl. '57. Vgl. StnrxxoWITCH, Die Krisis der Sozialdemokratie, 7b. J. Nat. Oek. cSt. III F. XVII, bl. 757.

I) „Indem jemand erwägt, welche Mittel er anwenden solle und welches seineHandlung nun zu sein habe, so stellt er eben den fraglichen Gegenstand als einenvon ihm zu schaffenden vor. In dem Inhalte seiner Vorstellung ist wiederum nichtdie blosse Kausalität vorhanden, da eine solche seine Vorstellung als die eineszu schaffenden Gegenstandes ganz überflüssig, ja widersprechend machen würde .. .Es ist ganz zweifellos, dass der Gedanke der Zwecksetzung besteht und wirklichist. Wollte jemand noch zweifeln, so braucht er nur den Begriff der Wahl sich zuvergegenwärtigen. Die Vorstellung einer möglichen Wahl haben wir in ungezähltenFallen; der Gedanke des Wählens schliesst aber denjenigen einer zwingendenKausalität notwendig aus. Denn er bedeutet nicht nur eine künftige Möglichkeitan und für sich, sondern setzt diese als von dem Wählenden herbeigeführt, mithingerade nicht in blosser Naturkausalität bewirkt." STAMMLER, W. £r R. 354/6.


geboren worden, daar de natuur buiten den mensch welrythmische veranderingen en individueele ontwikkelingen,maar uit zich zelf geene in een menschen- of zelfs involksleven waarneembare algemeene ontwikkeling vertoont.

Juist deze onveranderlijkheid van den natuurinvloedmoet er ons toe brengen, de geleidelijke volksontwikkeling,het geleidelijk hooger stijgen van het menschelijke willenen denken, i. e.: van de menschelijke beschaving, tezoeken in het innerlijk menschelijke zelf, in 's menscheninnerlijken drang naar hoogere ontwikkeling, in hetgeleidelijk hooger stellen van zijn doeleinden, in hetgeleidelijk en uit eigen innerlijke kracht richten van zijnwil op een hooger ideaal, in één woord: in eene inhaerenteeigenschap van 's menschen geest. 1) De bewegende krachtwelke de maatschappij doet vooruitgaan, is in laatsteontleding uitsluitend te zoeken in de eigenschap van's menschen geest, vatbaar te zijn zich zelven tothoogere ontwikkeling te brengen, m. a. w. zich steedsnieuwe en hoogere doeleinden te stellen, steeds nieuweidealen na te jagen. 2) De graad van ontwikkeling dermaatschappij wordt bepaald door het doel, dat zij —d. w. z. de haar samenstellende leden als een geheelgenomen — zich ter bereiking stelt, door het ideaal datzij nastreeft. Naar gelang van het, volgens onze ethischewaardeering, hooger of lager peil van dat ideaal — enalleen naar gelang daarvan — spreken wij van een hoogerof lager ontwikkelingsstadium.

In het geheele maatschappelijk leven, gelijk in het bijuitstek belangrijke onderdeel daarvan, het economisch-rechtelijke leven, zijn het de onder tal van inen uitwendige

1) „Es ist die edelste Aufgabe der Menschheit, die in empirischer Bedingtheiterwachsenden Zwecke des gesellschaftlichen Lebens in der Richtung des sozialenIdeals zu erfassen und zu verfolgen." STAMMIER, W. c' Ii. bl. 604.

„Das Gemeinschaftsleben ist auf keiner gegebenen Stufe abgeschlossen, es istbeständig im Werden begriffen. So wird die sittliche Ordnung des Gemeinschafts-lebens zur ewigen Aufgabe, ihre Tugend zur Idee, d. h. zum blossen Richtpunkteiner unendlichen Entwicklung." NATORI', t. a. p. 16o.

„Das Wesen des sozialen Daseins der Menschen liegt in dem Wollen und inder Verfolgung von Zwecken und nicht in der Erkenntniss von einem bloss kau-salen Getrieben werden." STAMMLER. W &' A'. bi. 446.

3) Vgl. JI LLINEK, t. a. p. bl. 39 en volg.

6. Ontwik-kelingsgraadmaatschappijbepaald doordoeleinden

die zij na-streeft.


invloeden staande wilsuitingen der leden van de maat-schappij, die het karakter en den ontwikkelingsgraad vandeze bepalen. Naar gelang het willen der leden eenermaatschappij, en bloc genomen, zich op hoogere of lageredoeleinden richt, is de maatschappelijke ontwikkelingzelve hooger of lager. Het hoogere of lagere van diedoeleinden nu wordt alleen en uitsluitend bepaald doorons eigen ethisch ideaal. Zonder erkenning van een ideaalkan er ten hoogste sprake zijn van maatschappelijke ver-andering, niet van maatschappelijken vooruitgang. Wievan voor- of achteruitgang spreekt, legt onwillekeurigreeds een ethischen maatstaf aan, naar welken hij denaard der maatschappelijke verandering beoordeelt.

7. Het ideaal MARX zelf die, waar hij het wezen van den arbeidvan MARX. uiteenzet, zoo juist aantoont dat alle menschelijk handelen

begint met het stellen van een doel, werd alleen doorzijne vooropgezette philosophie belet op die juiste ont-leding voort te redeneeren, en door zijne philosophie erintegendeel toe verleid, aan de doelstelling, welker funda-menteele beteekenis hij zelf had aangewezen, en daar-mede aan alle idealisme wezenlijke beteekenis voor demaatschappelijke vorming en ontwikkeling te ontzeggen.Maar terwijl hij herhaaldelijk over de „ideologiëen" diede wereld zouden in beweging zetten, den staf breekt,herhaaldelijk beweert, dat men bij het toekennen vanbewegende kracht aan die ideologiëen den schijn met hetwezen, het gevolg met de oorzaak verwart, moet hij, bijde uitwerking van zijn wijsgeerig standpunt, ook zelf debewegende kracht der maatschappij leggen in het men-schelijk begeeren (naar stoffelijke goederen), in eenedoelstelling derhalve. En waar hij leert, dat de maatschap-pelijke ontwikkeling het kapitalistische tijdperk zal doenplaats maken voor het socialistische, stelt hij dat nietalleen voor als eene noodzakelijke verandering, maarals eene hoogere, meer geluk en zegen brengende ont-wikkeling, waarmede de voorgeschiedenis der menschheiden het maatschappelijk antagonisme zullen verdwijnen; legthij m. a. w. een maatschappelijk ideaal als maatstaf vanbeoordeeling aan. En telkens in zijn geschriften kan hij,in spijt van zijn uitgangspunt, niet nalaten de toestanden


van de kapitalistische tijdperken niet alleen te ontleden,maar daarover ook een ethisch oordeel en wel in denregel, gedreven door zijn socialistisch ideaal, eene zeerkrasse veroordeeling uit te spreken. Zoo voert hij zelftelkens het begrip van het ideaal als oorzaak van maat-schappelijke verandering en maatschappelijken vooruit-gang weer in zijn geschiedbeschouwing in.')

Intusschen is het noodig bij MARX' idealisme nog eenoogenblik stil te staan en den aard daarvan wat naderte onderzoeken. Te meer, omdat de verschillende uit-spraken die MARX over het idealisme doet, niet zoogemakkelijk met elkander overeen te brengen zijn. Hierbijkunnen wij de passages uit zijne geschriften, die een

1) STAUDINGER schrijft t. a. p. bI. 68: „Wenn wir die Geschichte betrachten,so urtheilen wir nicht bloss kausal, sondern fragen, welche Kräfte dem Fortschrittdienen." Zie ook bl. IIO en volg.; zie voorts VON WENCKSTERN, Marx, I Th.Kap. V. MAZARYK, t. a. p. bl. I 18 en volg.; FR. MEFFER'r, Arbeiterfrage undSozialismus, bl. 245 en volg.; BoTRGUIN, Revue d'Econ. Pol. VII, bi. 200;WOLTMANN, Hist. Mat. bl. 206 en volg. en 365 en volg.; JAURFS, N. Z., XIII, 2,bl. 555; Dr. A. PANNEKOEK, Nieuwe Tijd VI, bl. 681; G. SOREL, De ethiekvanhet Socialisme, vertaald in het Soc. Weekbl. 19 Mei-9 Juni too; BERNSTEIN, Wieist wissenschaftlicher Socialismus möglich, bl. Iq; SIMMEL, Probleme der Geschichts-philos. bl. 192 en volg.

LABRIOLA, een der minst afgedwaalde historisch-materialisten, erkent ook datin het begrip vooruitgang een waardeering ligt (Conception Matërialisie, bl. 277),maar hij acht dien vooruitgang niet noodzakelijk, omdat maatschappijen zich ookwel in achterwaartsche richting ontwikkelen (bl. 281/2). Hetgeen hem niet beletden overgang van de kapitalistische in de socialistische maatschappij als eeneimmanente noodzakelijkheid van de kapitalistische ontwikkeling voor te stellen(bl. 30, 61, 184, 226, 287). Erkend moet echter worden dat hij later minderstellig spreekt en zelfs eenigszins den draak steekt met hen die de nood

-zakelijkheid van het socialisme verkondigen. Socialisme et Philosophie, bl. 201 en volg.Een zeer eigenaardig standpunt neemt de KEI,LÈs-KRAUZ — in navolging van

PAUL LAFARGUE, N. Z. XIII, 2, bl. 630 — ten aanzien van het idealistischkarakter van het historisch-materialistische socialisme, waarvan hij een overtuigdaanhanger is, in. Hij erkent dat idealisme; maar het is een idealisme dat slechtsschijnbaar op zijn economische basis vooruitloopt. „La source d'une conception de1'avenir, aussi bien que toute autre idée, ne peut être cherchée que dans le passé,dans une forme sociale survivante: dans notre cas — dans le communisme primitif.C'est lui, qui, s'étant décomposé insensiblement, remplacé par le premier régimeà classes, suscite chez les hommes un douloureux regret, qui se transforme bient8ten tableau idealisé, comme la larme d'un mollusque se cristallise en perle chatoyante."Annales de Sociologie VIII, bl. 90. Tot zulk een stoïcijnsch idealistisch materialistischmysticisme, anders gezegd tot zulk een zonderlingen philosophischen hutspot, moetmen zijn toevlucht nemen, als men door zijn historisch-materialistisch dogma weer-houden wordt van de eenvoudige erkenning, dat het op de economische toestandenvooruitloopend ideaal een eigen, zelfstandige kracht heeft bij de verdere ontwikkelingder maatschappij.


bloot verwerpen van het idealistisch standpunt inhouden,met stilzwijgen voorbijgaan. Op een drietal plaatsenspreekt hij zich precieser uit. In zijn „Klassenkämpfe inFrankreich" I) verwijt hij aan het dogmatisch of utopistischsocialisme niet zijn idealisme zonder meer, maar hetidealiseeren der bestaande maatschappij, het stellen vanzijn ideaal íeg-enover de werkelijkheid, het najagen van„het product van de hersenen van een enkelen wijsneus."

In „Der Bürgerkrieg in Frankreich" 2) zegt hij dat dearbeidende klasse geen idealen te verwezenlijken heeft,maar alleen de elementen der nieuwe maatschappij, welkezich reeds in de bestaande maatschappij ontwikkeldhebben, in vrijheid te stellen. En in de beroemde passageuit de voorrede van de „Kritik der Polüischen Oekonomie"heet het, dat de menschheid zich slechts opgaven steltm. a. w. slechts idealen nastreeft, die zij verwezenlijken kan.

Brengt men deze drie uitspraken met elkander inverband, dan kan men zich, dunkt mij, daaruit een beeldvormen van het soort van idealisme, waaraan MARX meendewèl en het soort van idealisme, waaraan hij meende nietmee te doen. Wat hij bestreed in anderen en waarvan hijmeende vrij te zijn voor zichzelven, was het najagen vansubjectieve, in eigen hersenen geproduceerde idealen.Daarentegen noemde hij het volgen en bevorderen vanden ontwikkelingsgang der maatschappij nu eens het invrijheid stellen van de reeds aanwezige elementen dernieuwe (en betere) maatschappij, dan weer het voldoen aaneen opgaaf door de menschheid, welke deze zich niet stellenzou, indien zij niet voor verwezenlijking vatbaar ware.Hij was wars m. a. w. van het stellen en najagen vansubjectieve idealen, doch erkende de waarde van hetaansturen op de nieuwe maatschappij, welke uit de maat-schappelijke ontwikkeling zelve zou te voorschijn komenen welke voor hem een objectief ideaal was.

In „Der Bürgerkrieg in Fz'ankreick" verwierp hij devoorstelling dat de arbeiders idealen te verwezenlijkenzouden hebben geheel; in de voorrede der „Kritik der

1) Zie beneden hfdst. III, § 2, D, no. 8.=) Zie boven bl. 120, nt. 2.


Pozifischen Oekonomie" negeerde hij elk niet objectief, nietdoor de economische ontwikkeling gerechtvaardigd, ideaal.Bij deze laatste gelegenheid ging hij te werk volgensHEGEL's bekende stelling: „Alles was ist, ist vernünftig",waarvan de eigenlijke beteekenis duidelijker wordt, wan-neer men haar omkeert: „Alles was nicht vernünftig ist,ist nicht." Zoo was het maatschappelijk niet „vernünftige"ideaal voor MARX geen ideaal en hield hij als eenig ideaalover, de door de maatschappelijke ontwikkeling zelveaan de menschheid ter verwezenlijking gestelde taak.

Ik vlei mij bij deze paraphrase geheel gebleven te zijnbij den marxistischen gedachtengang. Met die paraphraseis echter de kwestie van MARX' ideaal niet opgelost.Want ook hier weer geldt zijn eigen opmerking: menbeoordeelt een mensch niet naar hetgeen hij van zich-zelven denkt.

De vraag is dus, was MARX' ideaal werkelijk het objectieveideaal, waarvoor hij het hield, of was het even subjectiefals de door hem gehekelde producten der hersenen vanenkele wijsneuzen?

Dat reeds de bloote opvatting van de nieuwe maat-schappij, die uit de kapitalistische ontwikkeling geboren

worden zou, als een ideaal, een beslist subjectieve waar-deering inhield, werd zoo even gezegd. Daarop behoef

ik dus niet terug te komen. Maar MARX' ideaal was nietalleen subjectief in die eene beteekenis; het is geblekeneen ideaal te zijn tegen de werkelijkheid, even goed alsde andere subjectieve idealen, waarboven hij het zijneverheven achtte. Immers, zonder al te veel vooruit teloopen op hetgeen volgen zal, kan er reeds hier aanworden herinnerd, dat zijn ideaal eene noodzokeljke con-sequentie zijn zou van de kapitalistische ontwikkeling; —zelfs de meerderheid van zijn eigen volgelingen erkenttegenwoordig, dat het niet meer dan eene mogelijke,eene, naar zij hopen, te veroveren consequentie van dieontwikkeling der bestaande maatschappij, maar geenszinseene noodzakelijke consequentie daarvan zijn zal. 1) Ishet op dit cardinale punt reeds twijfelachtig, of zijn ideaal

1) Zie beneden, hoofdstuk V, § i.

I2


niet ook tegen de werkelijkheid ingaat; leg-en de werkelijk-heid was stellig zijne voorstelling dat de nieuwe maatschappijkomen zou als gevolg van een revolutionairen ommekeer,legen de werkelijkheid ook, dat de elementen dier nieuwemaatschappij in de bestaande reeds ontwikkeld waren endeze slechts in vrijheid behoefden te worden gesteld.

Dat MARX zich vergiste, toen hij omstreeks denzelfdentijd waarin zijn historisch materialisme tot rijpheid kwam,zich voorstelde dat de groote revolutie, die de kapitalis-tische maatschappij in de communistische zou omzetten,binnen weinig jaren komen zou, is van weinig beteekenisvoor de algemeene waarde zijner wijsgeerige beschou-wingen, daarentegen is het van overwegende beteekenisvoor het karakter van zijn eigen ideaal. De werkelijkheidtoch heeft bewezen dat „de menschheid" dat ideaal nietheeft kunnen verwezenlijken en dat zij het, zoo al ooit,toch zeker eerst na een lang ontwikkelingstijdperk, hetwelkzij nog heeft door te loopen, verwezenlijken kunnen zal.Daarmede heeft de werkelijkheid het vonnis over MARX'

ideaal geveld: het is gebleken een subjectief ideaal tezijn, een ideaal leg-en de werkelijkheid, een product nietvan de werkelijke maatschappelijke ontwikkeling maarvan de hersenen van MARX, die wegens het uitbroedenvan dat product evenwel nog niet voor een wijsneusbehoeft te worden uitgemaakt.

MARX' toekomst-voorstellingen zijn even subjectief idea-listisch als die van andere, door hemzelven als utopistenin een hoek gezette socialisten.

8.Zijn streven Beging MARX te dezen aanzien eene groote vergissing,naar eerhaas- niet minder grootroot was zi g g' hijne ver issin waar hi de be-ting der ver-wezenlijking teekenis van het menschelijk willen voor de maatschappe-daarvan. lijke ontwikkeling loochende en tegelijkertijd de arbeiders

aanspoorde, de komst van de socialistische maatschappijte verhaasten door liet in vrijheid stellen van de thansreeds ontwikkelde elementen daarvan. I)

De marxistische theorie wil zijn „eene causaaltheorie,die met de maatschappelijke verschijnselen, haar oorzaken,haar verband en haar beperkingen te maken heeft" —

1) Zie over de duisterheid dezer beeldspraak, boven bi. 120 nt. 2.


gelijk een der meest orthodoxe marxisten het uitdrukt. ,)Zij leidt al ons denken, gevoelen en willen in laatsteontleding causaal af uit de economische toestanden, waar-onder wij leven. Zij ontkent, dat door de individueeledoelstellingen en handelingen ter bereiking van de gesteldedoeleinden telkens nieuwe causaliteitsrijen geopend worden.De doelstelling is slechts van schijnbare beteekenis, hetwillen der individuen heeft op den loop der maatschappe-lijke ontwikkeling geen invloed. En toch wordt daaruitvoor de practijk des levens niet de eenig mogelijkeconclusie, die van het fatalisme, getrokken. Integendeel,de marxistische wijsbegeerte wilde van den aanvang afhaar steun geven aan de arbeidersbeweging. In naamderzelfde wijsbegeerte, die den invloed van het men-schelijk willen en streven op den loop der maatschappe-lijke ontwikkeling ontkende, werden de arbeiders metongekende kracht opgeroepen, zich te vereenigen teneinde ...... de maatschappelijke ontwikkeling te be-spoedigen. MARX' onloochenbare beteekenis voor deopwekking bij de arbeiders van het besef der kracht,welke zij door en in vereeniging op de maatschappelijkeontwikkeling uitoefenen kunnen, is tegelijk de veroor-deeling van zijne eenzijdige causaaltheorie. Zich te ver

-eenigen om de komst te verhaasten van dingen, wierkomst door de wetten der causaliteit bepaald is, is krank-zinnigheid. Wie heeft er — vraagt STAMMLER te rechtooit aan gedacht eene vereeniging te vormen om dekomst van een planeet te verhaasten of de aarde snellerom de zon te doen draaien? 2)

Van tweeën één: Of de marxistische geschiedbeschouwingis niet bloot een causaaltheorie, zij erkent de eigen be-teekenis van het menschelijk willen, Of wel MARX' krachtige

') CUNOW, N. Z. XVIII, i, bl. 425. Eigenaardig is het, dat STAUDINGER, die(zie boven nt. i, bl. 175) de bloot causale geschiedbeschouwing verwerpt, later, t. a. p.hl. s io. toch schrijft: „(Es) ist, wenn auch manche Einzeluntersuchung verbesserung-fähig sein mag, an Prinzip und Methode der Marxschen Forschung nichts auszu-setzen. Wir vermögen an ihr keinen prinzipiellen Fehler, sondern nur einenMangel zu entdecken der zu ergänzen ist". Men moet wel sterk marxistisch bevoor-oordeeld zijn, om hier geen principieel verschil, doch slechts een leemte te zien.

z) Zie ook Mr. S. R. STEIMNETZ, Economist, jaarg. 1901. MEFFERT, t. a. p.bl. 248 en volg.


oproeping aan de arbeiders van alle landen om zich tevereenigen, was een ijdele klank, waardoor op de wereld-geschiedenis niet de minste invloed werd geoefend.Er zullen er wel weinigen zijn, die bij dit dilemma, hetlaatste zullen kiezen, de leer stellende boven de practijk.En bij de uitwerking zijner leer èn bij hare toepassingbeging MARX — gelijk wij aanwezen — telkens deschromelijkste inconsequenties. Het was het noodlot, hemdoor zijne te vroeg gerijpte wijsbegeerte beschoren.Daardoor werd hij gedoemd over het hoofd te zien wathem anders haast de oogen zou hebben uitgestoken, eneen groot deel van zijne ongemeene denkkracht te bestedenaan den opbouw van een tot in zijn grondslagen ondeug-delijk sociaal -philosophisch stelsel.

Door zijn aprioristisch en niet vol te houden wegcijferenvan de beteekenis der menschelijke idealen op de maat-schappelijke ontwikkeling, sloot MARX zich de deur dietot de verklaring daarvan toegang kon verschaffen. „Menkan voor de wetenschappelijke verklaring van maat-schappelijke bewegingen het menschelijke streven en willen,het stellen en najagen van doeleinden niet ontberen;daarin ligt veeleer de wezenlijke eigenaardigheid van hetmaatschappelijke zijn der menschen en van zijne ver-anderingen opgesloten." I)

1) STAMMLER, t. a. p. bi. 440.

HOOFDSTUK III.

DE LEER VAN DEN KLASSENSTRIJD.

§ I. WORDING DER LEER.

De leer van den klassenstrijd is bij MARX en ENGELS, 1.Samenhangook chronologisch zoozeer met hun wijsgeerig standpuntsaamgeweven, dat het moeilijk is uit te maken of de

materialismeen klassen-

klassenstrijd-theorie tot het historisch materialisme heeft strijd-theorie.

gevoerd of dit laatste tot de klassenstrijd-theorie. Er istusschen die beide wisselwerking geweest, doch zóó datde prioriteit daarin toekomt aan de leer van den klassen-strijd. Het standpunt van den klassenstrijd was trouwensdoor verschillende schrijvers vóór MARX en ENGELS reedsmeer of minder scherp uiteengezet. Zij hadden weinignieuws toe te voegen aan hetgeen FouRIER, PROUDHON,

DE SISMONDI en ook LORENZ STEIN reeds over den klassen-strijd tusschen bourgeoisie en proletariaat hadden opge-merkt. t) De leer dat het persoonlijk eigendom een onver-mijdelijken strijd tusschen bourgeoisie en proletariaatdoet ontstaan, behoefde door MARX en ENGELS niet meerte worden gevestigd; 2) zij behoefden die leer, die zij totde hunne maakten, nog vóór hun historisch materialismetot rijpheid kwam, slechts met dit materialisme in over-eenstemming te brengen, toen dit vaste vormen begonaan te nemen.

3) Zie boven, hfdst. I, § 2.2) Een onverdacht getuigenis werd daarvan afgelegd door ENGELS zelf in 1846:

„Was die Franzosen und Engländer schon vor zehn, zwanzig, ja vierzig Jahrengesagt — und sehr gut, sehr klar, in sehr schöner Sprache gesagt hatten, dashaben die Deutschen jetzt seit einem Jahre stückweise kennen gelernt und ver

-hegelt, oder im allerbesten Falle haben sie es nachträglich noch einmal erfundenund in viel schlechterer, abstrakterer Form als ganz neue Erfindung drucken lassen.Ich nehme hiervon meine eigenen Arbeiten nicht aus ". Lit. Natul. II. bi. 408.Dit oordeel over hetgeen ook MAitx en ENGELS destijds geleverd hadden, is,hoewel wat zeer kras, in hoofdzaak juist.

182 DE LEER VAN DEN KLASSENSTRIJD,

Wij vinden de leer van den klassenstrijd dan ook innauwe aansluiting met de materialistische geschiedbeschou-wing gebracht, zoodra deze beschouwing zelve tot volleontwikkeling komt.

2. Voorstel- In 1843, toen MARX nog grootendeels op het standpuntlingvan 1843: van HEGEL'S idealisme stond, was de geschiedenis voording eigen- nog 7 geschiedenis

v klassenstrijden. Wel legt hij reeds destijds, in een artikel

f e kaal tijd- in de Rheinische Zeitung, „ Uebev Kommunismus" nadruk ophet verlangen van „den stand die niets bezit, aan denrijkdom der middelklassen deel te nemen" I), maar datverlangen der arbeidende klasse heeft in 1843 voor hemnog niet de beteekenis van een noodwendigen strijdmet de bourgeoisie. Integendeel, in de splitsing dermaatschappij in klassen ziet hij, blijkens een reeksartikelen in de Rheinische Zeüung van weinig weken later,een uit het kastenwezen overgebleven eigenaardigheid

3. Het recht van het leenstelsel 2). Voor den tegenwoordigen tijd ismag geen het recht, naar MARX' opvatting van 1843, allerminstzn se-recht

noodwendig klassenrecht. Integendeel de wetgever, diezich niet boven zijn klassenbelangen weet te plaatsen,die het algemeen belang uit het oogpunt van het privaat-rechtelijk belang zijner klasse bekijkt, geeft daarmedeblijk, te blijven beneden de roeping des wetgevers, dievan privaatrechtelijke klasseoverwegingen vrij behoort tezijn en te blijven. 3) MARX zag reeds destijds het gevaar,

1) Lit. Nach?. I, bi. 276.2) Der Feudalismus im weitesten Sinne ist das geistige Thierreich, die Welt der

geschiedenen Menschheit im Gegensatz zur Welt der sich unterscheidenden Mensch-heit, deren Ungleichheit nichts Anderes ist, als die Farbenbrechung der Gleichheit.

In den Ländern des naiven Feudalismus, in den Ländern des Kastenwesens, woim wahren Sinne des Wortes die Menschheit verschubkastet und die edlen, frei ineinander überfliessenden Glieder des grossen Heiligen, des heiligen Humanuszersägt, zerkeilt, gewaltsam auseinander gerissen ist, finden wir daher auch dieAnbetung des Thiers, die Thierreligion in ursprünglicher Gestalt, denn dem Menschengilt immer für sein höchstes Wesen, was sein wahres Wesen ist.... Ebensozehrt im Feudalismus die eine Rasse an der andern bis zu der Rasse herab,welche, ein Polyp, an die Erdscholle gewachsen, nur die vielen Arme besitzt, umden oberen Rassen die Früchte der Erde zu pflücken, während sie selbst Staubzehrt , ..." t. z, p. bl. 286/7.

3) Der weise Gesetzgeber .... wird sich nicht darauf beschränken, den Theil-nehmern einer Klasse die Unmöglichkeit wegzuräumen, einer höheren berechtigtenSphäre anzuhören, sondern er wird ihre eigene Klasse zu einer realen Möglichkeit

DE LEER VAN DEN KLASSENSTRIJD. 183

dat bij wetgeving door een bepaalden stand het stands-belang het van het algemeen belang winnen zou, maarhij achtte de verwarring van stands- en algemeen belangnog niet onvermijdelijk; integendeel in naam der „Staats-vernunft" en „Staatssittlichkeit" verlangde hij opofferingvan het stands- aan het algemeen belang. Hij was des-tijds van het historisch materialisme zoowel als van deklassenstrijd-theorie nog mijlen ver af.

Doch MARX verkeerde toen in een gistingstijdperk. In 4. Rol van het

zijn „Kritik tier Hegelschien Reell isphilosohhie" komt hij proletariaat.

onder invloed van FEUERBACH') tot eene beschouwingover de noodzakelijkheid eener grondige revolutie voor

von Rechten erheben, aber wenn der Staat hierzu nicht human, nicht reich, nichtgrosssinnig genug ist, so ist es wenigstens seine unbedingte Pflicht, nicht in einVerbrechen zu verwandeln, was erst Umstände zu einem Vergehen machen."t. z. p. bl. 292.

„So wenig nun ihr die Menschen mit euern IIühneraugen, so wenig müsst ihrsie mit den Augen eures Privatinteresses beurtheilen. Das Privatinteresse macht dieeine Sphäre, worin ein Mensch feindlich mit ihm zusammentrifft, zur Lebenssphäredieses Menschen." t. z. p. bl. 293•

„Wenn der Staat sich auch nur an einem Punkte so weit herablässt, statt inseiner eigenen Weise, in der Weise des Privateigenthums thätig zu sein, so folgtunmittelbar, dass er sich in der Form seiner Mittel den Schranken des Privat

-eigenthums akkomodiren muss." t. z. p. bl. 298.>Keiner, auch nicht der vorzüglichste Gesetzgeber darf seine Person höher

stellen, als sein Gesetz." t. z. p. bl. 301.Wir hielten es für unsere Pflicht, an einem Beispiel zu zeigen, was von einer

Ständeversammlung der Sonderinteressen, würde sie einmal ernstlich zur Gesetz-gebung berufen, zu erwarten sei. — Wir wiederholen noch einmal, unsere Land-

stände haben ihre Bestimmung als Landstände erfüllt, aber wir sind weit entfernt,sie damit rechtfertigen zu wollen. Der Rheinländer musste in ihnen über denLandstand, der Mensch musste über den Waldeigenthümer siegen. Es ist ihnenselbst gesetzlich nicht nur die Vertretung der Sonderinteressen, sondern auch dieVertretung des Interesses der Provinz überwiesen und so widersprechend beideAufgaben sind, in einem Koalitionsfalle dürfte man keinen Augenblick anstehen,die Vertretung des Sonderinteresses der Vertretung der Provinz aufzuopfern. DerSinn für Recht und Gesetz ist der bedeutsamste Provinzialismus der Rheinländer;aber es versteht sich von selbst, dass das Sonderinteresse, wie kein Vaterland, sokeine Provinz, wie nicht den allgemeinen, so nicht den heimischen Geist kennt .. .Holz bleibt Holz in Siberien wie in Frankreich, Waldeigenthümer bleibt Wald-eigenthümer in Kamschatka wie in der Rheinprovinz. Wenn also Holz und Holz-besitzer als solche Gesetze geben, so werden sich diese Gesetze durch nichtsunterscheiden, als den geographischen Punkt, wo, und die Sprache worin siegegeben sind. Dieser verworfene Materialismus, diese Sünde gegen den heiligenGeist der Völker und der Menschheit ist eine unmittelbare Konsequenz jenerLehre . . . . bei einem Holzgesetz nur an Holz und Wald zu denken, und dieeinzelne materielle Aufgabe nicht politisch das heisst nicht in Zusammenhang mitder ganzen Staatsvernunft und Staatssittlichkcit zu lösen." t. z. p. bl. 320/I.

1) Vgl. boven bl. 81/2.

184 DE LEER VAN DEN KLASSENSTRIJD.

Duitschland, waarin het proletariaat de actieve rol zal ver-vullen en welke grondig zijn zal, doordien het proletariaatmet zijne eigene emancipatie alle klassenverschil uit denweg ruimen zal. Om tot die revolutie te komen, zal hetproletariaat moeten indringen in de philosophie en dephilosophie het proletariaat moeten opheffen. Hier hebbenwij nog wel niet de eigenaardige klassenstrijdleer van1847, maar toch reeds een kenmerkend element daarvan:de emancipatie der arbeidende klasse staat gelijk metvernietiging van alle klassenverschillen. _)

Het denkbeeld dat het proletariaat tot taak heeft deklassenverschillen op te heffen en de maatschappij overte voeren in het socialisme, komt terug in een zijnerartikelen uit het begin van zijn eerste verblijf te Parijs,uit het midden van 1844. En wel speciaal het duitscheproletariaat is daartoe door zijn wijsgeerigen aanlegaangewezen.2) Maar, zegt MARX, die in dit tijdperknog eenigszins idealistisch „angehaucht" is — om vanden dieperen zin eener eerste uitbarsting van diendrang van het duitsche proletariaat iets te bespeuren„dazu gehört allerdings einige wissenschaftliche Einsichtund einige Menschenliebe." 3)

5. Sociale, Onder den invloed zoowel van FEUERBACH als vannietalleenpo- PROUDHON wordt hier bovendien door MARX betoogd, datIitieke revo-lutie noodig.

i) T. z. p. bi. 394-98. MARX zelf geeft daar de volgende samenvatting van zijnbetoog: „Die einzige praktisch mögliche Befreiung Deutschlands ist die Befreiungauf dem Standpunkte der Theorie, welche den Menschen für das höchste Wesendes Menschen erklärt. In Deutschland ist die Emanzipation von dem Mittelalternur möglich als die Emanzipation zugleich von den theilweisen Ueberwindungendes Mittelalters. In Deutschland kann keine Art der Knechtschaft gebrochenwerden ohne jede Art der Knechtschaft zu brechen. Das gründliche Deutschlandkann nicht revolutioniren, ohne von Grund aus zu revolutioniren. Die Emanzipationdes Deutschen ist die Emanzipation des Menschen. Der Kopf dieser Emanzipationist die Philosophie, ihr Herz das Proletariat. Die Philosophie kann nicht verwirk-licht werden ohne die Aufhebung des Proletariats, das Proletariat kann sich nichtaufheben ohne die Verwirklichung der Philosophie."

') „Man muss gestehen, dass das deutsche Proletariat der Theoretiker deseuropäischen Proletariats, wie das englische Proletariat sein Nationalökonom unddas französische Proletariat sein Politiker ist. Man muss gestehen, das Deutschlandeinen eben so klassischen Beruf zur sozialen Revolution besitzt, wie es zurpolitischen Revolution unfähig ist .... Erst in dem Sozialismus kann ein philoso-phisches Volk seine entsprechende Praxis, also erst im Proletariat das thätigeElement seiner Befreiung finden, t. z. p. II bl. 55.

3) t. z. p. II bl. 56.

DE LEER VAN DEN KLASSENSTRIJD. I85

de arbeiders, zoolang zij in den politieken toestand deoorzaak van hun lijden zien, den schijn voor het wezennemen en dat zij eerst geleidelijk komen tot het juistebewustzijn, dat niet door den politieken maar door densocialen toestand hun knechtschap wordt veroorzaakt endat het hun derhalve moet te doen zijn, om de sociale,niet om de politieke omwenteling. 1) Daarmede bedoeltMARX evenwel niet dat de sociale revolutie zonder depolitieke revolutie haar beslag zou kunnen krijgen, maarwèl dat de politieke revolutie geen doel op zich zelvezijn moet, doch een sociale omwenteling heeft tebeoogen. De politieke revolutie is wel noodzakelijk,maar bloot als middel niet als doel, 2)

In „Die Heiige Familie", dat geheel onder den invloed 6. De klassen-der zooeven genoemde voorgangers en wat de klassenstrijd-opvat-

trog to i e„Dstri d-beschouwin en betreft speciaal onder dien van^ g l^ Heilige Fa-PROUDHoN werd geschreven, komt de klassenstrijd-leer m i 1 ie'.reeds grootendeels gereed, terwijl MARX in dat geschriftwat zijne philosophische denkbeelden betreft, nog nietover het feuerbachianisme heen komt. „Proletariaat enrijkdom zijn tegenstellingen. Zij vormen als zoodanig eengeheel. Zij zijn beide gestalten der wereld van hetprivaat-eigendom. De vraag is, welke bepaalde plaats diebeide in de tegenstelling innemen. Het is niet genoegze voor twee zijden van één geheel te verklaren. Hetprivaat-eigendom als privaat-eigendom, als rijkdom, isgedwongen zichzelf en daarmede zijne tegenstelling, hetproletariaat in stand te houden. Het is de positieve zijdeder tegenstelling, het in zich zelven bevredigde privaat-eigendom. Het proletariaat is, omgekeerd, als proletariaatgedwongen, zich zelf en daarmede zijne bepalende tegen-stelling, die het tot proletariaat maakt, het privaat-eigendom,op te heffen. Het is de negatieve zijde der tegenstelling,

1) t. z. p. II bl. 57.^) „Die Revolution überhaupt — der Umsturz der bestehenden Gewalt und die

Auflösung der alten Verhältnisse -- ist ein politischer Akt. Ohne Revolution kannsich aber der Sozialismus nicht ausführen. Er bedarf dieses politischen Aktes, soweit er der Zerstörung und der Aflösung bedarf. Wo aber seine organisirendeThätigkeit beginnt, wo sein Selbstzweck, seine Seele hervortritt, da schleudert derSozialismus die politische I-Iülle weg." t. z. p. II bl. 59.


hare onrust in zich zelve, het opgeloste en zich oplossendeprivaat-eigendom. De bezittende klasse en de klasse vanhet proletariaat vertoonen dezelfde menschelijke „Selbst-entfremdung". Maar de eerste klasse voelt zich daarinwel en gewaarborgd, kent die ontvreemding als haareigene macht en bezit daarin den schijn van een men-schelijk bestaan; de tweede voelt zich in de ontvreemdingvernietigd, ziet daarin haar onmacht en de werkelijkheidvan een onmenschelijk bestaan .... Binnen die tegen-stelling is de eigenaar alzoo de conservatieve, de prole-tariër de destructieve partij. Van genen gaat de actietot behoud der tegenstelling, van dezen de actie tot harevernietiging uit.

„Het privaat-eigendom: drijft inderdaad zich zelf inzijne economische beweging voort tot zijne eigene ver-nietiging, maar alleen door eene van hemzelf onafhan-kelijke, bewustlooze, tegen zijn wil plaats grijpende, doorden aard der zaak bepaalde ontwikkeling, alleen terwijlhet het proletariaat als proletariaat in het leven roept,de van hare geestelijke en physieke ellende bewusteellende, de van hare ontmensching bewuste en daaromzich zelve opheffende ontmensching. Het proletariaatvoltrekt het oordeel, dat het privaat-eigendom door hetin het leven roepen van het proletariaat over zich zelfvelt, gelijk het het oordeel voltrekt, dat de loon-arbeid over zichzelven velt, terwijl hij den vreemdenrijkdom en de eigen ellende te voorschijn brengt. Alshet proletariaat overwint, is het daarmede geensdeelsde absolute zijde der maatschappij geworden, wanthet overwint alleen, terwijl het zich zelf en zijn tegendeelopheft. Alsdan is zoowel het proletariaat als zijne bepalendetegenstelling, het privaat-eigendom, verdwenen." I)

7. ENGELS' Deze opvatting dat het privaat -eigendom noodwendigbijdragen tot tot een klassenstrijd tusschen bezitters en proletariaat enden od er lee . tot zijn eigen opheffing voeren moet , vond een over-ling der leer. ^ g 1^ g

tuigden belijder ook in FRIEDRICH ENGELS. Reeds zijnopstel „ Umrisse zu einer Kiitak der Naüonalökonomie",in 1844 in de Deutsch-Französische .7ahrbücker opgenomen,

1 ) t. z. p. II bl. 132/3. Zie ook bi. 151.


spreekt ENGELS zich hieromtrent duidelijk uit. ,) En vooralzijn voor de kennis der engelsche arbeiderstoestandenuit dien tijd zoo leerzame monographie over „Die Lageder Arbeitenden Klasse in England", voor het eerst uit-gekomen in 1845, is daarvan een sprekend getuigenis, 2)

waaraan hij door het bijbrengen van een belangrijkfeitenmateriaal kracht bijzet.

Niet minder duidelijk zet hij het klassenstrijd-standpuntop den voorgrond in zijne communistische propaganda-rede, gehouden te Elberfeld in Februari 1845. 3)

i) Die Konkurrenz setzt also Kapital gegen Kapital, Arbeit gegen Arbeit,Grundbesitz gegen Grundbesitz, und ebenso jedes dieser Elemente gegen diebeiden andern. Im Kampf siegt der Stärkere und wir werden um das Resultatdieses Kampfes vorauszusagen, die Stärke der Kämpfenden zu untersuchen haben.Zuerst sind Grundbesitz und Kapital jedes stärker als die Arbeit, denn der Arbeitermuss arbeiten, um zu leben, während der Grundbesitzer von seinen Renten undder Kapitalist von seinen Zinsen, im Nothfalle von seinem Kapital oder demkapitalizirten Grundbesitz leben kann. Die Folge davon ist, dass der Arbeit nurdas allernothdürftigste, die nackten Subsistenzmittel zufallen, während der grössteTheil der Produkte sich zwischen dem Kapital und dem Grundbesitz vertheilt.Der stärkere Arbeiter treibt ferner den schwächeren, das grössere Kapital dasgeringere, der grössere Grundbesitz den kleinen aus dem Markt .... Die Folgehiervon ist, dass schon unter gewöhnlichen Verhältnissen das grosse Kapital undder grosse Grundbesitz das kleine Kapital und den kleinen Grundbesitz nach demRecht des Stärkeren verschlingen — die Zentralisation des Besitzes .... DieseZentralisation des Besitzes ist ein dem Privateigenthum ebenso immanentes Gesetz,wie alle andern; die Mittelklassen müssen immer mehr verschwinden, bis dieWelt in Millionäre und Paupers, in grosse Grundbesitzer und Taglöhner getheiltist. Alle Gesetze, alle Theilung des Grundbesitzes, alle etwaige Zersplitterung desKapitals hilft nichts — dies Resultat muss kommen und wird kommen, wennnicht eine totale Umgestaltung der sozialen Verhältnisse, eine Verschmelzung derentgegengesetzen Interessen, eine Aufhebung des Privateigenthums ihm zuvor-kommt." t. z. p. I bl. 457/8•

-) In zijn opdracht dezer monographie „To the working class of Great Britain"schrijft ENGELS: „Having . . . . ample opportunity to watch the middle-classes,your opponents, I soon came to the conclusion that you are right, perfectly rightin expecting no support whatever from them. Their interest is diametrically opposedto yours, though they always will try to maintain the contrary and to make youbelieve in their most hearty sympathy with your fates."

3) „Dass dieses Proletariat an Zahl stets zunehmen muss, dafür bürgt uns diezunehmende Verarmung der Mittelklasse und die Tendenz des Kapitals, sich inwenigen Händen zu konzentriren .... Unter allen Umständen muss das Proletariatnicht nur fortexistiren, sondern sich auch fortwährend ausdehnen, eine immerdrohendere Macht in unserer Gesellschaft werden, so lange wir fortfahren, Jederauf eigene Faust und im Gegensatze zu allen Anderen zu produziren. Das Proletariatwird aber einmal eine Stufe der Macht und Einsicht erreichen, bei der es sich denDruck des ganzen sozialen Gebäudes, das fortwährend auf seinen Schultern ruht,nicht mehr wird gefallen lassen, wo es eine gleichmässigere Vertheilung dersozialen Lasten und Rechte verlangen wird; und dann wird — wenn sich die


Er is tusschen MARX en ENGELS een zeldzame over-eenstemming in opvatting over de bewegende oorzakenin de maatschappij in het algemeen en over het prole-tariaat als bewegende kracht in de kapitalistische maat-schappij in het bijzonder. Zonder dat zeldzame en treffendegeestelijk tweelingbroederschap zou het trouwens nietmogelijk geweest zijn, dat zij te zamen in 1847 in „Daskorinunisíisc/ie Manifest" de meest klassieke uiteenzettingvan de klassenstrijd-theorie gaven en dat zij een ganschmenschenleven lang één bleven in denken over de maat

-schappelijke vraagstukken van hun tijd.

^ 2. DE THEORIE IN VOLLE ONTWIKKELING,

A. „LA MISÈRE DE LA PHILOSOPHIE."

De geleidelijk gerijpte leer, dat de „geschiedenis vanalle tot dusver bestaan hebbende maatschappijen de ge-schiedenis van de klassenstrijden is," komt in 1847 totvolle ontwikkeling. Voor het eerst wordt zij aldus neer

-gelegd in het felle strijdschrift, dat MARx in dat jaar tegenPROUDHON richt. De klassenstrijd-theorie heeft daar, in

menschliche Natur bis dahin nicht ändert — eine soziale Revolution nicht zuvermeiden sein." Lit. Nachl. II. b1. 394.

„Erst wenn nur eine Klasse — die Bourgeoisie — ausbeutend und unterdrückenddasteht, wenn Noth und Elend nicht mehr bald dem, bald jenem Stande oderblos dem unbeschränkten Königthum und seinen Bureaukraten in das Schuldbuchgeschrieben werden können: erst dann entspinnt sich der letzte entscheidendeKampf, der Kampf zwischen den Besitzenden und den Besitzlosen, der Kampfzwischen der Bourgeoisie und dem Proletariat. Dann ist das Schlachtfeld von allenunnöthigen Schranken, von jedem irre führenden Beiwerk gesäubert, die Stellungder beiden feindlichen Heere klar und übersichtlich. — Mit der Herrschaft desBürgerthums gelangen auch die Arbeiter, von den Verhältnissen getrieben, zu demunendlich wichtigen Fortschritt, dass sie nicht mehr als Einzelne, als höchstensein paar Hunderte oder Tausende gegen das Bestehende auftreten und sichempören, sondern dass sie allesammt als eine KEsse mit ihren besonderen Interessenund Grundsätzen, ihrem letzten und schlimmsten Erbfeinde — der Bourgeoisie —nach gemeinsamem Plane und mit vereinter Macht zu Leibe rücken. — DerAusgang dieses Kampfes kann nicht zweifelhaft sein. Die Bourgeoisie wird undmuss vor dem Proletariat also zu Boden sinken, wie die Aristokratie und dasunbeschränkte Königthum von der Mittelklasse den Todesstoss erhalten hat. Mitder Bourgeoisie zugleich stürzt das Privateigenthum, und der Sieg der arbeitendenKlasse macht aller Klassen- und Kastenherrschaft für immer ein Ende." t. z. p.bl. 431/2, Zie ook Der Schweizer Bürgerkrieg, t. z. p. bl. 452•


„La Misère de la Philosophie", door middel van dehegeliaansche dialectiek het nauwe verband met hethistorisch -materialisme gekregen, dat die leer voortaankenmerkt. I)

De maatschappelijke ontwikkeling gaat revolutionairte werk. In elk maatschappelijk tijdperk ontwikkelen zichde krachten, die bij vollen wasdom de bestaande maat

-schappelijke organisatie zullen doen overgaan in eenenieuwe. Dit geschiedt geleidelijk in zoover de krachten,die de opheffing der oude organisatie bewerken, lang

-zamerhand in haar eigen boezem worden gewonnen engetogen. Maar in haar uiting is de ontwikkeling plotseling.Eerst wanneer de destructieve krachten tot zoodanigeontwikkeling zijn gekomen, dat zij de bestaande organisatieniet langer kunnen verdragen, komt het punt, waaropdeze wordt verbroken en plaats heeft te maken vooreene nieuwe, die de verdere ontwikkeling dezer krachtengedoogt.

In elke maatschappij nu zijn de bezitters der productie-middelen, de behoudende klasse, zij, die van dat bezitzijn verstoken en daardoor worden onderdrukt, de ver-nietigende krachten. De maatschappelijke ontwikkeling,die evenals alle ontwikkeling in haar werk gaat, versterktgeleidelijk de krachten welke het bestaande ontwikkelings-tijdperk tot oplossing brengen in een volgend bestaans-tijdperk; m. a. w. elk historisch tijdperk ontwikkelt in zichzelf de onderdrukte, revolutionaire klasse, die telkens metde heerschende en conservatieve klasse in botsing komt,en die eindelijk — wanneer haar kracht genoegzaam isontwikkeld — aan de heerschende klasse het uitsluitendbezit der productiemiddelen en daarmede de maatschap-pelijke heerschappij ontwringt en door zulk eene politiekerevolutie de sociale evolutie ook in de formeele maat-schappelijke organisatie tot stand brengt. Die dialectischebeweging houdt eerst op, als de laagste der onderdrukte

1) Geheel overeenkomstige beschouwingen over den klassenstrijd, zijne heteekenisen zijne ontwikkeling gaf MARX in beknopter vorm in een strijdschrift tegenKARL HEINZEN, uit hetzelfde jaar waarin „La Misère de la Philosophie" geschrevenwerd, en dat door MEIRING werd opgenomen in de Lit. Nachl. II bl. 454 en volg.

1. Elk maat-schappelijk

tijdperk ont-wikkelt dekrachten diehet ten valbrengen.


klassen, zij die geene andere maatschappelijke klassemeer onder zich heeft, de productiemiddeien in handenneemt. Eerst dan zal de maatschappelijke evolutie op-houden zich te uiten in politieke revoluties, 1) of — gelijkMARX het later uitdrukt — „eerst dan sluit zich de voor-geschiedenis der menschheid af."

z. Het ont- In „La Misère de la Philosophie" wordt dit op destaan der te- volgende wijze meer concreet uiteengezet en aanschouwelijkge ssen. ige

gemaakt. In het leenstelsel zijn het adel en geestelijkheidklassen. g ,J g jdie de productiemiddelen in handen hebben en dien

-tengevolge de heerschende klasse zijn in de maatschappij;de onderdrukte klasse, het proletariaat onder dat stelsel,zijn de lijfeigenen en hoorigen. Dezen worden langzamer-hand onafhankelijker en krachtiger, vormen de klasseder bourgeoisie, welke — krachtig genoeg geworden —zelve op de productiemiddelen beslag legt en de heer-schappij van adel en geestelijkheid breekt; deze maat-schappelijke evolutie vindt haar hoogste en laatste uitingin de politieke revolutie van het einde der i8e eeuw.Maar als de bourgeoisie door deze revolutie de productie-middelen in handen heeft gekregen, verandert haar rolin de wereldgeschiedenis. Van revolutionaire partij, gelijkzij was tot het leenstelsel was gebroken, werd zij behoudendepartij van het oogenblik dat zij zelve de productiemiddelenbeheerschte. Vóór het tot de inbezitneming dier productie-middelen kwam, had zich onder de bourgeoisie reedseene andere klasse gevormd, die der arbeiders. Dezewerd nu de verdrukte en nam de historische rol, doorde bourgeoisie onder het leenstelsel gespeeld, over. Debourgeoisie begint haar geschiedenis als heerschendeklasse met een proletariaat, dat zij onderdrukt en datzich bij verschillende gelegenheden tegen de burgerlijke

3. Het prole- overheersching verzet. Eerst zijn de botsingen onbewustetariaat wordt uitingen van het nog sluimerende gevoel van klasse-krachtiger.

solidariteit, doch geleidelijk ontwaakt het klasse-bewustzijn,komt er eenheid in die vroeger op zich zelf staandeopstootjes; die opstootjes gaan over in den bewusten engeorganiseerden klassenstrijd. Ook nu weer werken de

1) Alisère de la Phil. bl. 164.


dialectische ontwikkelingskrachten met onverbiddelijkenoodzakelijkheid; het onderdrukte proletariaat wordtkrachtiger; ten slotte wordt het punt bereikt, waarop debestaande burgerlijke maatschappij de verdere ontwikke-ling der krachten van het proletariaat belet. Zij wordtdoor eene geweldige revolutie van het proletariaat ge-broken. Het proletariaat, de arbeidende klasse, neemtde productiemiddelen in bezit; de kapitalistische maat-schappij heeft afgedaan; zij lost zich op in de socialistische.Deze revolutie heeft echter eene veel grootere historischebeteekenis dan die der bourgeoisie. Aangezien dearbeidende klasse de laagste maatschappelijke klasse is,zal er na de totstandkoming der revolutie van het prole-tariaat geen maatschappelijk klassenonderscheid meerzijn. De maatschappelijke klassen verdwijnen en met haarhet maatschappelijk antagonisme. Met het ophouden vanhet maatschappelijk antagonisme heeft ook de staat, diegeene andere functie heeft dan die der onderdrukkingvan de niet-bezittende door de bezittende klasse, geenreden van bestaan meer en verdwijnt. 1)

B. HET COMMUNISTISCH MANIFEST.

In het „Communistisch Manifest" wordt deze leer meerin den breede ontwikkeld en vooral gepopulariseerd. Degrondgedachte van dit voor de geschiedenis van hetsocialisme zoo gewichtige stuk is, zooals ENGELS in devoorrede van den tweeden druk zegt: „dat de economischeproductie en de uit haar met noodwendigheid volgendemaatschappelijke geleding van elk historisch tijdperk dengrondslag vormt voor de politieke en intellectueele ge-schiedenis van dat tijdperk; dat dientengevolge (sedertde oplossing van het oude gemeenschappelijk grondbezit)de geheele geschiedenis eene geschiedenis is geweestvan klassenstrijden, strijden tusschen uitzuigers en uit-gezogenen, overheerschte en heerschende klassen opverschillende trappen der maatschappelijke ontwikkeling;dat deze strijd echter nu een trap bereikt heeft, waaropde uitgezogene en onderdrukte klasse (het proletariaat)

1) Misère de la Pitil. 1o6/7 en 162-164.

4. Einde vanhet kapita-listische tijd-perk.

I. Grondge-dachte van ditmanifest.


zich niet meer van de haar uitzuigende en overheerschendeklasse (de bourgeoisie) bevrijden kan, zonder tegelijkde gansche maatschappij voor altijd van uitzuiging, onder

-drukking en klassenstrijden te bevrijden."Dit van MARX en ENGELS samen, maar in de hoofd

-gedachte — volgens de eigen woorden van ENGELS —

van MARX afkomstige stuk, is voor ons onderwerp eenzóó gewichtig document, dat ik het eerste gedeeltedaarvan, handelende over „bourgeois en proletariërs ",hier in zijn geheel invoeg:

2. Degeschie- De geschiedenis van elke maatschappij I) tot op onzendenis van tijd is een geschiedenis van klassenstrijden.elke maat- Vrije en slaaf, patriciër en plebejer, baron en lijfeigene,

schischeeniegildemeester en gezel, in het kort onderdrukkers en onder-edenis g g

van klas- drukten stonden steeds tegenover elkander, voerden eensenstrijden. onafgebroken, nu eens bedekten, dan weer openlijken krijg,

een krijg, die telkenmale eindigde met eene revolutionairevervorming der geheele maatschappij of met den gemeen-schappelijken ondergang der strijdvoerende klassen.

In de vroegere tijdvakken der geschiedenis vinden wijnagenoeg overal een volledige splitsing der maatschappijin verschillende standen, een trapsgewijze opklimming derveelvuldige maatschappelijke rangen. In het oude Romehebben wij patriciërs, ridders, plebejers, slaven; in demiddeleeuwen leenheeren, vasallen, gildemeesters, gezellen,lijfeigenen en daarbij nog in bijna elk dezer klassenbijzondere trappen.

De moderne burgerlijke maatschappij, uit den ondergangder feodale maatschappij voortgekomen, heeft de klassen-

1) Dat wil, strikt genomen, zeggen de schriftelijl overgeleverde geschiedenis.In 1847 was de voorhistorische geschiedenis der maatschappij, de maat

-schappelijke organisatie, die aan alle neergeschreven geschiedenis voorafging,nog zoo goed als onbekend. Sedert heeft HAXTAUSEN het gemeenschappelijkgrondbezit in Rusland ontdekt. MAURER heeft aangetoond, dat het demaatschappelijke grondslag is, waarvan alle duitsche stammen geschied

-kundig uitgingen, en langzamerhand vond men, dat dorpsgemeenten metgemeenschappelijk grondbezit de oorspronkelijke vorm der maatschappijwaren van Indië tot Ierland. Ten slotte werd de innerlijke organisatie vandeze in de grijze oudheid wortelende communistische maatschappij in haartypischen vorm blootgelegd door MORGAN'S ontdekking, die de kroon opalles zette en waarmede deze de ware natuur der gens en hare betrekkingtot den stam ontvouwde. Met de ontbinding van deze oorspronkelijke gemeen

-schap begint de splitsing der maatschappij in bijzondere en ten slottetegenover elkaar staande klassen. Noot van F. ENGELS.


tegenstellingen niet opgeheven. Zij heeft slechts nieuweklassen, nieuwe onderdrukkingsvoorwaarden, nieuwe vormen,waaronder de strijd zich voordoet, in de plaats der oudegesteld.

Ons tijdvak, het tijdvak der bourgeoisie, onderscheidt 3. Deklassen -zich echter daardoor, dat het de klassentegenstellingen tegenstellin-

vereenvoudigd heeft. De geheele maatschappij splitst zich en wordenverenv u-

meer en meer in twee groote, vijandelijke legers, in twee digd.groote, lijnrecht tegenover elkaar staande klassen: bour-geoisie en proletariaat.

Uit de lijfeigenen der middeleeuwen kwamen de poortersder eerste steden voort; uit deze poorterschap ontwikkeldenzich de eerste elementen der bourgeoisie.

De ontdekking van Amerika, de omzeiling van Afrika,schiepen een nieuw terrein voor de opkomende bourgeoisie.De oost -indische en chineesche markt, de koloniseeringvan Amerika, de ruilhandel met de kolonién, de vermeer-dering der ruilmiddelen en der waren in het algemeenbrachten handel, scheepvaart en industrie tot een nooitgekende vlucht en daarmede het revolutionaire elementin de verrotte, feodale maatschappij tot een snelle ont-wikkeling.

De feodale of door de gilden gedrevene industrie wasniet meer toereikend voor de met nieuwe markten aan-groeiende behoeften. De manufactuur trad voor haar inde plaats. De gildemeesters werden verdrongen door denindustriëelen middenstand; de verdeeling van den arbeidtusschen de verschillende corporaties verdween voor deverdeeling van den arbeid binnen de afzonderlijke werk-plaats zelve.

Maar steeds breidden de markten zich uit, steeds stegende behoeften. Ook de manufactuur was niet meer voldoende.Toen revolutioneerden de stoom en de machinerie deindustrieele productie. In de plaats der manufactuur tradde moderne groot-industrie, in de plaats van den industriëelenmiddenstand, traden de industriëele millionairs, de chefsvan geheele industriëele legers, de moderne bourgeois.

De groot-industrie heeft de wereldmarkt doen ontstaan,die door de ontdekking van Amerika werd voorbereid. Dewereldmarkt heeft aan den handel, de scheepvaart, decommunicaties te land een ontzaglijke ontwikkeling gegeven.Deze heeft weder teruggewerkt op de uitbreiding derindustrie, en in dezelfde mate ontwikkelde zich de bour-geoisie, vermeerderde zij hare kapitalen, drong zij alle uit

13

194. DE LEER VAN DEN KLASSENSTRIJD.

de middeleeuwen overgeleverde klassen op den achtergrond.Wij zien dus, hoe de moderne bourgeoisie zelve het

product is van een langen ontwikkelingsgang, van eenreeks van omwentelingen in de wijze van voortbrengingen verkeer.

Elk dezer trappen van ontwikkeling der bourgeoisieging samen met een politieken vooruitgang die er medein overeenstemming was. Een onderdrukte stand onderde heerschappij der leenheeren, een gewapende en zichzelf regeerende associatie in de Commune, 1) hier eenonafhankelijke stedelijke republiek, ginds een belasting.plichtige derde stand in de monarchie, dan weer ten tijdeder manufactuur het tegenwicht tegen den adel in deconstitutioneele of in de absolute monarchie, in hoofdzaakde grondslag der groote monarchieën in het algemeen,kwam zij eindelijk sinds de opkomst der groot-industrieen der wereldmarkt in den modernen staat met zijn stelselvan vertegenwoordiging tot de politieke alleenheerschappij.De moderne staatsmacht is niets dan een lasthebber, diede gemeenschappelijke zaken der geheele bourgeoisklassebestiert.

4. Revolutio- De bourgeoisie heeft in de geschiedenis een hoogstnaire rol van revolutionaire rol gespeeld.de bourgeoi- De bourgeoisie heeft, waar zij tot de heerschappijsie.

geraakte, alle feodale, patriarchale, idyllische verhoudingenvernietigd. Zij heeft de bontgekleurde feodale banden, dieden mensch verbonden aan de van natuurswege bovenhem geplaatsten, onbarmhartig verscheurd en geen anderenband overgelaten tusschen mensch en mensch, dan hetnaakte belang, dan de gevoellooze „contante betaling".Zij heeft den heiligen angst der vrome dweepzucht, derridderlijke geestdrift, van den spitsburgerlijken weemoedverdronken in het ijskoude water der egoïstische berekening.Zij heeft de persoonlijke verdiensten opgelost in ruilwaardeen de tallooze, beschreven en wel verworven vrijhedenvervangen door de eene gewetenlooze handelsvrijheid. Zijheeft, in één woord, in de plaats van de door godsdienstigeen politieke illusiën omhulde uitzuigerij, de openlijke,onbeschaamde, directe, nuchtere uitzuigerij gesteld.

1) Zoo noemden de burgers van Frankrijk en Italië hun stedelijk ge-meentewezen, nadat zij de eerste rechten der zelfregeering van hunneleenheeren hadden afgekocht of afgedwongen.

(Noot van F. ENGELS.)


De bourgeoisie heeft alle werkkringen, die tot hiertoeals eerwaardig golden en met vrome schuchterheid werdenaanschouwd, van hun stralenkrans beroofd. Zij heeft denarts, den jurist, den priester, den dichter, den man derwetenschap in hare betaalde loonarbeiders veranderd.

De bourgeoisie heeft der familiebetrekking den roerend-sentimenteelen sluier afgerukt en haar herleid tot een

zuivere geldbetrekking.De bourgeoisie heeft getoond, hoe de brutale krachts-

uiting, die de reactie zoozeer bewondert in de middel-eeuwen, in de traagste dagdieverij op de meest passendewijze werd aangevuld. Eerst zij heeft bewezen, wat dewerkkracht van den mensch tot stand kan brengen. Zijheeft geheel andere wonderwerken voltooid dan egyptischepiramiden, romeinsche waterleidingen en gothische kathe-dralen; zij heeft geheel andere tochten volbracht danvolksverhuizingen en kruistochten.

De bourgeoisie kan niet bestaan zonder de productie-middelen, dus de gezamenlijke maatschappelijke ver-houdingen voortdurend te revolutioneeren. Daarentegenwas het onveranderde behoud van de oude productiewijzede eerste bestaansvoorwaarde voor alle vroegere industriëeleklassen. De voortdurende omwenteling der productie, deaanhoudende schokken, waaraan de maatschappij blootstaat,de eeuwige onzekerheid en beweging onderscheidt hetbourgeoistijdvak van alle overige. Alle vaste, ingeroesteverhoudingen met haar gevolg van oud -eerwaardige voor-stellingen en meeningen worden opgelost, alle nieuw-gevormde verouderen, eer ze kunnen vastgroeien. Al hetvaste en zekere vervliegt, al het heilige wordt ontwijd, en demenschen zijn ten slotte gedwongen, hunne levensomstandig-heden, hunne wederzijdsche betrekkingen met nuchtereoogen aan te zien.

De behoefte aan een steeds uitgebreider afzet voor haarproducten drijft de bourgeoisie voort over den ganschenaardbol. Overal moet zij zich innestelen, overal zich vestigen,overal banden aanknoopen.

De bourgeoisie heeft door hare exploitatie van dewereldmarkt, aan de productie en de consumtie in allelanden een cosmopolitischen vorm gegeven. Zij heeft totgroot leedwezen der reactionairen aan de industrie dennationalen bodem onder de voeten weggetrokken. De aloudenationale industrieën zijn vernietigd en worden nog dagelijksvernietigd. Zij worden verdrongen door nieuwe industrieën,


wier invoering een levensvraag voor alle beschaafdevolken wordt, door industrieën, die niet meer inlandschegrondstoffen verwerken, maar grondstoffen, welke in de verstverwijderde aardstreken thuis behooren en wier fabricatenniet slechts in het land zelf, maar in alle werelddeelentegelijk worden verbruikt. In de plaats der oude behoeften,door voortbrengselen uit het land zelf bevredigd, tredennieuwe, die de producten van de meest verwijderde ge-westen en klimaten tot hare bevrediging vereischen. In deplaats der oude, locale en nationale zelfgenoegzaamheiden afzondering treedt een alzijdig verkeer, een alzijdigeafhankelijkheid der natiën van elkander. En evenals met dematerieele, zoo staat het ook met de geestelijke voortbren-ging. De geestelijke voortbrengselen der afzonderlijkenatiën worden gemeengoed. De nationale eenzijdigheid enbekrompenheid wordt meer en meer onmogelijk, en uit devele nationale en locale literaturen vormt zich een wereld

-literatuur.De bourgeoisie trekt door de snel voortgaande verbetering

van alle voortbrengingsmiddelen, door de oneindig ver-gemakkelijkte communicaties, alle, ook de meest bar-

baarsche natiën, in de beschaving. De goedkoope prijsharer waren is de artillerie waarmede zij alle chineeschemuren in den grond schiet, waarmede zij den hardnekkigstenvreemdelingenhaat der barbaren dwingt tot capitulatie.Zij dwingt alle natiën zich de productiewijze der bourgeoisieeigen te maken, wanneer zij niet te gronde willen gaan,zij dwingt haar, die zoogenaamde beschaving bij zichzelfin te voeren, d. w. z. bourgeois te worden. Met één woord,zij schept zich een wereld naar haar eigen beeld.

De bourgeoisie heeft het platteland aan de heerschappijder stad onderworpen. Zij heeft enorme steden geschapen,zij heeft de stedelijke bevolking tegenover de landelijke inhoogen graad vermeerderd en zoo een belangrijk gedeelteder bevolking aan het idiotisme van het landleven ont-trokken. Evenals zij het land van de stad heeft afhankelijkgemaakt, zoo heeft zij het de barbaarsche en half barbaarsche

5. Bevolking landen gemaakt van de geciviliseerde, de landbouwdrijvende

geägglomo- volken van de bourgeoisvolken, het Oosten van het Westen.reerd, pro- De bourgeoisie heft meer en meer de versnippering van

ductiemidde- de productiemiddelen, van het bezit en van de bevolkinglen gecentra- op. Zij heeft de bevolking geägglomereerd, de productie -liseerd,eigen- middelen gecentraliseerd en het eigendom in weinige

gecon- eg g gcentreerd. handen geconcentreerd. Het noodzakelijk gevolg hiervan


was de politieke centralisatie. Onafhankelijke, ternauwer-nood verbonden provinciën, met van elkaar verschillendebelangen, wetten, regeeringen en invoertarieven, werdensamengedrongen tot ééne natie, één regeering, één wet-geving, één nationaal klassenbelang, ééne douanenlinie.

De bourgeoisie heeft gedurende hare ternauwernoodhonderd jaar oude klassenheerschappij reusachtiger enkolossaler productiekrachten geschapen, dan alle vroegeregeneraties te zamen. Onderwerping der natuurkrachten,machinerie, toepassing der chemie op industrie en land-bouw, stoomscheepvaart, spoorwegen, electrische telegraphen,ontginning van gansche werelddeelen, het bevaarbaar makender stroomen, het uit den grond te voorschijn stampenvan geheele bevolkingen, — welke vroegere eeuw vermoedde,dat er zulke voortbrengingskrachten sluimerden in denmaatschappelijken arbeid?

Wij hebben dus het volgende gezien. De voortbrengings- enverkeersmiddelen, op welker grondslag de bourgeoisie zichontwikkelde, werden in de feodale maatschappij gevormd.Op een bepaalden trap van ontwikkeling dezer productie-en verkeersmiddelen beantwoordden de verhoudingen,waarin de feodale maatschappij produceerde en ruilde, defeodale organisatie van agricultuur en manufactuur, in éénwoord de feodale eigendomsverhoudingen niet meer aande reeds meer ontwikkelde voortbrengingskrachten. Zijbelemmerden de productie, in plaats van haar te bevorderen.Zij werden in zoo vele boeien veranderd. Zij moestenspringen en zij sprongen ook.

In hare plaats trad de vrije mededinging met de daar-aan beantwoordende maatschappelijke en politieke consti-stutie, met de economische en politieke heerschappij derbourgeoisklasse.

Onder onze oogen voltrekt zich een dergelijke beweging.De burgerlijke productie- en verkeersverhouding, de bur-gerlijke eigendomsverhouding, de moderne, burgerlijkemaatschappij, die zulke machtige voortbrengings- en verkeers-middelen heeft te voorschijn getooverd, zij gelijkt denheksenmeester, die de onderaardsche machten, welke hijbezwoer naar boven te komen, niet meer vermocht tebeheerschen. Sinds tientallen van jaren is de geschiedenisvan handel en industrie slechts de geschiedenis van denopstand der moderne voortbrengingskrachten tegen demoderne productieverhoudingen, tegen de eigendoms-verhoudingen, welke de levensvoorwaarden zijn van de

6. Opstandder moderneproductie-

krachten te-gen de be-staande pro-ductiever-

houdingen.

198 DR LEER VAN DEN KLASSENSTRIJD.

bourgeoisie en van haar heerschappij. Het is voldoende,de handelscrises te noemen, die, periodiek wederkeerend,steeds dreigender het bestaan der geheele burgerlijkemaatschappij in gevaar brengen. In tijden van handels-crisis wordt een groot gedeelte niet slechts der voort-gebrachte producten, maar ook der reeds geschapenvoortbrengingskrachten, stelselmatig vernietigd. In tijdenvan crisis breekt er een maatschappelijke epidemie uit,die in alle vroegere tijdvakken als een ongerijmdheid zouhebben gegolden — de epidemie der overproductie. Demaatschappij ziet zich plotseling terug verplaatst in eentoestand van tijdelijke barbaarschheid; een hongersnood,een algemeene vernietigingsoorlog schijnen haar van allelevensmiddelen verstoken te hebben; de industrie, de handelschijnen vernietigd, en waarom? Omdat de maatschappij teveel levensmiddelen, te veel industrie, te veel handel bezit.De voortbrengingskrachten, die te harer beschikking staan,dienen niet meer ter bevestiging der burgerlijke eigendoms

-verhoudingen; integendeel, zij zijn voor deze verhoudingente machtig geworden, zij worden er door belemmerd; enzoodra zij deze belemmering overwonnen hebben, brengenzij de geheele burgerlijke maatschappij in wanorde, brengenzij het bestaan van het burgerlijk eigendom in gevaar. Deburgerlijke verhoudingen zijn te eng geworden, om dendoor haar voortgebrachten rijkdom te kunnen omvatten.Waardoor komt de bourgeoisie de tijden van crisis teboven? Eenerzijds door de gedwongen vernietiging eenermassa van voortbrengingskrachten; anderzijds door hetin beslag nemen van nieuwe markten, en door eengrondigere exploitatie der oude. Waardoor dus? Daardoor,dat zij veelzijdiger en machtiger crises voorbereidt en demiddelen waardoor een crisis kan worden voorkomen,verder uitput.

De wapenen, waarmede de bourgeoisie het leenwezentegen den grond heeft geworpen, keeren zich thans tegende bourgeoisie zelf.

7. De bour- Maar de bourgeoisie heeft niet slechts de wapenengeoisiebrengt gesmeed, die haar den doodsteek geven; zij heeft ook dehet proletari- mannen voortgebracht, die deze wapenen zullen voeren,aat voort. de moderne arbeiders, de proletariërs.

In dezelfde mate, waarin de bourgeoisie, d. w. z. hetkapitaal, zich ontwikkelt, in dezelfde mate ontwikkelt zichook het proletariaat, de klasse der moderne arbeiders, dieslechts zoolang leven, als ze werk vinden, en die slechts


zoolang werk vinden, als hun arbeid het kapitaal vermeer-dert. Deze arbeiders, die zich zelf stuksgewijs moetenverkoopen, zijn een waar, evenals elk ander handelsartikel,en zij zijn daarom in gelijke mate blootgesteld aan al dewisselvalligheden der mededinging, aan al de schomme-lingen van de markt.

De arbeid der proletariërs heeft door de uitbreidingder machinerie en door de verdeeling van den arbeid,alle zelfstandigheid van karakter, en daarmede alle aan-trekkelijkheid voor den arbeider verloren. De arbeiderwordt een bloot aanhangsel der machine, waarvanslechts de eenvoudigste, eentonigste, en gemakkelijkst teleeren handgrepen worden gevorderd. De kosten, die dearbeider veroorzaakt, zijn daarom bijna uitsluitend beperkttot de levensmiddelen, die hij voor zijn onderhoud en totvoortplanting van zijn geslacht noodig heeft. De prijs vaneen waar, dus ook van den arbeid, is echter gelijk aan deproductiekosten dier waar. In dezelfde mate, waarin hetweerzinwekkende van den arbeid toeneemt, vermindert dushet loon. Nog meer — in dezelfde mate waarin de machinerieen de verdeeling van den arbeid toenemen, in dezelfdemate neemt ook de massa van den arbeid toe, hetzij doorvermeerdering der arbeidsuren, hetzij door vermeerderingvan den binnen een gegeven tijd gevorderden arbeid, denversnelden loop der machines, enz.

De moderne industrie heeft de kleine werkplaats vanden patriarchalen meester in de groote fabriek van denindustrieelen kapitalist veranderd. Massa's van arbeiders,in de fabriek saamgedrongen, worden op militaire wijzegeorganiseerd. Zij worden als gewone industriesoldatenonder het toezicht eener volledige hiërarchie van onder-officieren en officieren geplaatst. Zij zijn niet slechtsknechten van de bourgeoisie-klasse, van den bourgeois-staat, zij zijn eiken dag en elk uur ondergeschikt aan demachine, aan den opzichter, en vóór alles aan den afzon-derlijken, fabriceerenden bourgeois zelf. Deze dwingelandijis des te kleingeestiger en hatelijker en des te verbitterender,naarmate het behalen van winst meer openlijk tot haardoel wordt geproclameerd.

Hoe minder bekwaamheid en krachtsinspanning er bij 8. Toenemingden handenarbeid vereischt worden, d. w. z. hoe meer de van vrouwen-moderne industrie zich ontwikkelt, des te meer wordt de arbeid.

arbeid der mannen door dien der vrouwen verdrongen.Verschil in geslacht en leeftijd hebben geen maatschap-


pelijke beteekenis meer voor de arbeidersklasse. Er kanalleen nog maar sprake zijn van arbeidsinstrumenten, dieal naar gelang van ouderdom en geslacht verschillendekosten veroorzaken.

Is de exploitatie van den arbeider door den fabrikantin zoover afgeloopen, dat hij (de arbeider) zijn loon ingereed geld krijgt uitbetaald, dan komen er andere ledender bourgeoisie op hem af, de huisjesmelker, de winkelier,de lombardhouder, enz.

9. Verdwij- De kleine middenstand, tot hiertoe bestaande, de kleine

ning n nm d- industriëelen, kooplieden en renteniers, de handwerksliedendenstand. en boeren, al deze standen dalen tot het proletariaat af,

deels daardoor, dat hun klein kapitaal voor het drijvenvan groot-industrie niet toereikend is en het onderspitdelft in den concurrentie-strijd tegen de grootere kapita-listen, deels daardoor, dat hunne kunstvaardigheid dooreen nieuwe wijze van produceeren waardeloos wordtgemaakt. Zoo wordt het proletariaat gerecruteerd uit alleklassen der bevolking.

Het proletariaat doorloopt verschillende graden vanontwikkeling. Zijn strijd tegen de bourgeoisie begint metzijn bestaan.

10. De strijd Aanvankelijk wordt deze strijd door de afzonderlijkevan het prole-

atalleng- arbeiders gevoerd, vervolgens door de arbeiders van éénebe

ebeter georga- fabriek, daarna door de arbeiders iin één tak van bedrijfter

op ééne plaats tegenover den afzonderlijken bourgeois, diehem rechtstreeks exploiteert. Zij richten hun aanvallen nietslechts tegen de burgerlijke productieverhoudingen, zijrichten die tegen de voortbrengingsmiddelen zelf; zij ver-nietigen de concurreerende waren, zij slaan de machinesstuk, zij steken de fabriek in brand, zij trachten de ver-loren positie van den middeleeuwschen arbeider weder teverwerven.

Tot zoover vormen de arbeiders een massa die door onder-linge mededinging verbrokkeld en over het geheele landverspreid is. Een optreden van de arbeiders in menigte isnog niet het gevolg van hun eigen vereeniging, maarhet gevolg van de vereeniging der bourgeoisie, die terbereiking van haar eigen politiek doel het geheele prole-tariaat in beweging moet zetten en het voorloopig nogkan doen. Tot dusver bestrijden de proletariërs dus niethunne vijanden, maar de vijanden hunner vijanden, deoverblijfselen der absolute monarchie, de grondbezitters,de niet-industriëele bourgeois, den kleinen burgerstand. De

DE LEER VAN DEN KLASSENSTRIJD. 20I

geheele geschiedkundige beweging is zoodoende in dehanden der bourgeoisie geconcentreerd; elke overwinningdie zoo bevochten wordt, is een overwinning der bourgeoisie.

Maar met de ontwikkeling der industrie vermeerdert hetproletariaat zich niet alleen, het wordt tevens in grootermassa's saamgedrongen, zijn krachten groeien aan en hetwordt zich van zijn krachten meer bewust. Binnen denkring van het proletariaat worden de belangen, de levens.omstandigheden meer en meer aan elkaar gelijk gemaakt,doordien de machinerie meer en meer het onderscheid inarbeid uitwischt en het loon bijna overal naar benedendrukt tot op een even laag peil. De klimmende mede-dinging tusschen de bourgeois onderling en de daaruitvoortvloeiende handelscrises maken het loon van denarbeider steeds minder standvastig; de onophoudelijkeverbetering der machinerie, die al sneller zich voltrekt,maakt hun geheelen levenstoestand steeds onzekerder; debotsingen tusschen de afzonderlijke arbeiders en de afzonder-lijke bourgeoisie nemen steeds meer het karakter aan vanbotsingen tusschen twee klassen. De arbeiders beginnencoalities te vormen tegen de bourgeoisie, zij komen bijeentot handhaving van hun arbeidsloon. Zij stichten zelfsduurzame vereenigingen, om zich bij voorkomende gelegen-heden, als zij in opstand komen, van leeftocht te voorzien.Hier en daar breekt de strijd in volksoploopen uit.

Van tijd tot tijd zegevieren de arbeiders, maar slechtsvoorbijgaand. Niet datgene, wat onmiddellijk bereikt wordt,is het eigenlijke resultaat van hun strijd, maar de steedsverder om zich heen grijpende vereeniging der arbeiders.Zij wordt bevorderd door de betere verkeersmiddelen,welke de groot-industrie heeft voorgebracht en die dearbeiders der verschillende plaatsen met elkaar in verbandbrengen. Maar verband is ook het eenig noodige, om devele plaatselijke worstelingen, die bijna overal hetzelfdekarakter dragen, tot een nationalen strijd, tot een klassen-strijd te centraliseeren. Elke klassenstrijd is echter eenpolitieke strijd. En de vereeniging, waarvoor de burgersder middeleeuwen met hun buurtwegen eeuwen noodighadden, brengen de moderne proletariërs met de spoor-wegen binnen weinige jaren tot stand.

Deze organisatie der proletariërs tot een klasse, endaarmede tot een politieke partij, valt elk oogenblik weeruiteen door de mededinging onder de arbeiders zelf.Maar zij ontstaat telkens weer opnieuw, sterker, vaster,

11. Toestandvan het pro-letariaat on-zekerder.

12. Elkeklassenstrijdeen politiekestrijd.


machtiger. Zij dwingt in den vorm van wetgeving deerkenning af van enkele arbeidersbelangen, doordat zijzich de tweespalt der bourgeoisie onderling ten nuttemaakt. Zoo ging het met de tienurenwet in Engeland.

De botsingen in de oude maatschappij bevorderen inhet algemeen den ontwikkelingsgang van het proletariaat.De bourgeoisie bevindt zich in voortdurenden strijd,aanvankelijk tegen de aristocratie, later tegen die deelender bourgeoisie zelve, wier belangen met den vooruitgangder industrie in strijd komen, voortdurend eindelijk tegende bourgeoisie van alle andere landen. Bij al dien strijdziet zij zich genoodzaakt een beroep te doen op hetproletariaat, zich van de hulp des proletariaats te verzekeren,en het zoo in de politieke beweging te trekken. Zij doetalzoo het proletariaat hare eigene opvoedingselementen,d. w. z. wapenen tegen haar zelve, aan de hand.

Voorts worden er, gelijk wij zagen, door den vooruitgangder industrie geheele onderdeelen der heerschende klassenaar beneden in het proletariaat gedrongen of althans inhun levensvoorwaarden bedreigd. Ook zij brengen hetproletariaat een massa elementen ter ontwikkeling aan.

13. Een klein Eindelijk neemt in tijden, waarin de klassenstrijd zijndeel der heer- beslissing nadert, het ontbindingsproces binnen de heer

-schende klas- schende klasse, binnen de geheele, oude maatschappij,Se S1 zhet een g' zu een scherp geteekendzulk gewelddadig, zulk h eteekend karakteraan bij g ewe

proletariaat. aan, dat een klein deel der heerschende klasse zich vanhaar losmaakt en zich aansluit bij de revolutionaire klasse,de klasse, die de toekomst in handen heeft. Gelijk dusvroeger een deel van den adel overliep naar de bourgeoisie,zoo loopt thans een deel der bourgeoisie over tot hetproletariaat, en inzonderheid een deel der bourgeois-ideologen, die zich theoretisch geheel op de hoogte dergeschiedkundige beweging hebben gesteld.

Van alle klassen, welke heden ten dage tegenover debourgeoisie staan, is slechts het proletariaat een werkelijkrevolutionaire klasse. De overige klassen kwijnen weg engaan ten onder met de groot-industrie; het proletariaat iser het eigenlijk product van.

De middenstanden, de kleine industriëel, de kleine koop-man, de handwerksman, de boer, zij allen bestrijden debourgeoisie, om hun bestaan als middenstand voor denondergang te vrijwaren. Zij zijn dus niet revolutionair,maar conservatief. Wat meer is, ze zijn reactionair, zijtrachten het rad der geschiedenis terug te draaien. Zijn


zij revolutionair, dan zijn zij het met het oog op denovergang naar het proletariaat, die hun te wachten staat,zij verdedigen dan niet hun tegenwoordige, maar huntoekomstige belangen, zij verlaten zoo hun eigen standpunt,om zich te plaatsen op dat van het proletariaat.

Het lompenproletariaat, die passieve verrotting van deonderste lagen der maatschappij, wordt door een proletariërs -revolutie hier en daar mede in de beweging geslingerd;naar zijn geheelen levenstoestand te oordeelen, zal hetechter eerder bereid zijn zich voor reactionaire doeleindente laten omkoopen.

De levensvoorwaarden der oude maatschappij zijn reedsvernietigd in de levensvoorwaarden van het proletariaat.De proletariër is zonder eenig eigendom: zijn verhoudingtot vrouw en kinderen heeft niets meer gemeen met deburgerlijke familieverhouding; de moderne industriëelearbeid, de moderne onderworpenheid aan het kapitaal,dezelfde in Engeland als in Frankrijk, in Amerika als inDuitschland, heeft hem alle nationaal karakter ontnomen.De wetten, de moraal, de godsdienst zijn voor hem evenzoovele burgerlijke vooroordeelen, waarachter zich evenzoovele burgerlijke belangen verschuilen.

Alle vroegere klassen, die de heerschappij veroverden,zochten zich hare reeds verworven levenspositie te ver-zekeren, doordat zij de geheele maatschappij onderwierpenaan de voorwaarden van haar bedrijf. De proletariërskunnen zich slechts meester maken van de maatschappelijkeproductieve krachten, door hun eigen tot nu toe geldendetoeëigeningswijze en daarmede de geheele tot nu toegeldende toeëigeningswijze af te schaffen. De proletariërshebben niets van het hunne in veiligheid te brengen, zijhebben alle bestaande particuliere verzekering te ver-nietigen.

Alle bewegingen waren tot nu toe bewegingen vanminderheden, of in het belang van minderheden. Debeweging der proletariërs is de zelfstandige beweging derovergroote meerderheid in het belang der overgrootemeerderheid. Het proletariaat, de onderste laag der heden

-daagsche maatschappij kan zich niet verheffen, zich nietoprichten, zonder dat de geheele bovenbouw van die lagen,welke de officiëele maatschappij vormt, uiteenspringt.

Ofschoon niet naar den inhoud, is de strijd van hetproletariaat tegen de bourgeoisie toch naar den vorm inde eerste plaats een nationale strijd. Het proletariaat van

14. Wetten,moraal,

godsdienstvoor den pro-letariër bur-gerlijke voor

-oordeelen.

15. Bewegingder proletari-ërs bewegingvan de over-groote meer-derheid.


elk land moet natuurlijk eerst met zijn eigen bourgeoisiegereed komen.

Terwijl wij de meest algemeene phasen der ontwikkelingvan het proletariaat teekenden, volgden wij den meerof minder verscholen burgerkrijg binnen de bestaandemaatschappij tot op het punt, waar hij in een openlijkerevolutie uitbreekt, en het proletariaat door den geweld

-dadigen val der bourgeoisie zijn heerschappij grondvest.16. De mo- Elke maatschappij berustte tot hiertoe, gelijk wij gezien

derne arbei- hebben, op de tegenstelling van onderdrukkende en onder-der zinkt

steedsdieper. drukte klassen. Om echter een klasse te kunnen onder-drukken, moeten de voorwaarden verzekerd zijn, waaronderzij althans haar slaafsch bestaan kan rekken. De lijfeigeneheeft zich onder de lijfeigenschap tot een lid derCommune opgewerkt, evenals de kleine burger tot eenbourgeois onder het juk van het feodale absolutisme. Demoderne arbeider daarentegen, in plaats van zich tekunnen opheffen met den vooruitgang der industrie, daaltsteeds dieper onder de levenseischen van zijn eigen klasse.De arbeider wordt pauper en het pauperisme neemtnog sneller toe dan bevolking en rijkdom. Hieruit blijktduidelijk, dat de bourgeoisie niet bij machte is, noglanger de heerschende klasse der maatschappij te blijvenen de levensvoorwaarden harer klasse aan de maatschappijop te dringen als een regelende wet. Zij is onbekwaamvoor de heerschappij, wijl zij niet in staat is, aan haarslaaf het leven zelfs binnen de grenzen zijner slavernij,te verzekeren; wijl zij zich gedrongen ziet, hem te latenwegzinken in een toestand, waarin zij hem moet voeden,in plaats van door hem gevoed te worden. De maatschappijkan niet meer onder haar leven, d.w.z. haar leven is nietmeer vereenigbaar met de maatschappij.

De wezenlijke voorwaarde voor het bestaan en voor deheerschappij der bourgeoisklasse is de opeenhooping vanden rijkdom in de handen van particulieren, de vormingen de vermeerdering van het kapitaal; de voorwaarde,waaronder het kapitaal bestaat, is de loonarbeid. Deloonarbeid berust uitsluitend op de mededinging der loon-arbeiders onderling. De ontwikkeling der industrie, waarvande bourgeoisie de onvrijwillige draagster is, niet in staatom tegenweer te bieden, stelt in de plaats van de isoleeringder arbeiders door de mededinging, hunne revolutionairevereeniging door de associatie.

Met de ontwikkeling der grootindustrie wordt dus onder


de voeten der bourgeoisie de bodem zelf weggetrokken,waarop zij produceert en zich de producten toeëigent.Zij brengt vóór alles haar eigen doodgraver voort. Haarondergang en de zegepraal van het proletariaat zijnonvermijdelijk.

In aansluiting aan deze schildering van de wordingen den ontwikkelingsgang der kapitalistische maatschappijwordt later, aan het einde van het tweede gedeelte gezegd:„Zijn in den loop der ontwikkeling de klasse-onderschei-dingen verdwenen en is alle productie in de handen dergeassocieerde individuen geconcentreerd, dan verliest hetopenbaar gezag het politiek karakter. Het politiek gezagin den eigenlijken zin is de georganiseerde heerschappijvan eene klasse ter onderdrukking van eene andere.Wanneer het proletariaat in den strijd tegen de bourgeoisiezich noodzakelijk tot klasse vereenigt, door eene revolutiezich tot heerschende klasse maakt en als heerschendeklasse met geweld de oude productieverhoudingen opheft,dan heft het met deze productieverhoudingen de bestaans-voorwaarden van de klassentegenstelling, de klassen zelfen daarmede zijne eigene heerschappij als klasse op.

„In de plaats der oude burgerlijke maatschappij methaar klassen en klassentegenstellingen treedt eene asso-ciatie, waarin de vrije ontwikkeling van elk de voorwaardevoor de vrije ontwikkeling van allen is."

En aan het slot van het manifest verklaarden deschrijvers nog eens rondweg, dat de doeleinden vanhet proletariaat „slechts kunnen worden bereikt door degewelddadige omverwerping van de geheele bestaandemaatschappelijke ordening. Mogen de heerschende klassenvoor eene communistische revolutie sidderen, de proletariërshebben daarbij niets te verliezen dan hun ketens. Zijhebben een wereld te winnen."

C. LATERE UITINGEN OVER DEN KLASSENSTRIJD.

Meer nog dan de materialistische geschiedbeschouwingwas de leer van den klassenstrijd bij MARX en ENGELSin 1847 kant en klaar. De hoofdpunten daarvan voor hetlatere kapitalistische tijdperk worden later meer uitge-

17. Het eindevan den klas-senstrijd.

18.De geweld-dadige om-verwerping d.maatschappij.


1. Na 1848 werkt; nieuwe gezichtspunten worden daaraan niet toege-niets wezen- voegd. De toenemende centralisatie der productiemiddelentijk nieuws

en concentratie van den eigendom in weinige handen; detoegevoegd. g gtoeneming van vrouwen- en kinderarbeid, de verdringingvan den volwassen arbeider ook door de machine; destijging der werkloosheid; de daling van het loon; deuitbreiding van het pauperisme; in één woord: de toe-neming van rijkdom bij de eene - van ellende bij deandere klasse; de daarmede gepaard gaande betereorganisatie en toeneming in klassebewustzijn bij de onder-drukten; de uit die toenemende klassentegenstelling voort-vloeiende periodieke crises, als gevolg van de telkensnieuwe en telkens opnieuw onvermijdelijke overproductie;het zijn altemaal karaktertrekken van het kapitalisme diein het „Communistische Manifest" reeds worden aangeduid.Het „Communistische Manzf st" is op het stuk van denklassenstrijd geheel af. Wat MARx en ENGELS ten aanziendaarvan later doen, is alleen materiaal bijeenbrengen terstaving van hetgeen zij hier stelden. Het „CommunistischeManifest" is het hoogste wat zij geleverd hebben; al hunsocialisme hebben MARX en ENGELS daarin neergelegd endat wel met een kracht van overtuiging en een gloedvan woorden, die men bewonderen moet, ook al kanmen in die overtuiging zelve niet deelen.

Natuurlijk hebben MARx en ENGELS op menig punthunne voorstelling van 1848 breeder ontwikkeld, maarzonder ergens iets wezenlijk nieuws daaraan toe te voegen.Dit geldt niet alleen voor ENGELS en voor de kleineregeschriften van MARX; het geldt ook voor „Das Kaj5ital".Dit wil echter niet zeggen, dat men hunne latere uitingenover den klassenstrijd zonder eenig gemis wel zou kunnenontberen. Die latere uitingen vullen hetgeen zij in 1848in het licht gaven wel is waar niet aan, maar verduide-lijken toch de bedoeling daarvan.

2. Het ken- Zoo geeft MARX weinige jaren later, eenigszins termerk eener loops, eene verklaring van hetgeen eene maatschappelijkem s

klasse kenmerkt: „In zoover millioenen van familieslieske klasse.

onder economische bestaansvoorwaarden leven, die hunnelevenswijze, hunne belangen en hunne beschaving vandie der andere klassen afscheiden en daar vijandelijk


tegenover stellen, vormen zij eene klasse. In zoover erslechts een plaatselijke band onder de keuterboeren be-staat, de eenheid hunner belangen geen gemeenzaamheid,geen nationalen band en geene politieke organisatie onderhen in het leven roept, vormen zij geen klasse". I)

ENGELS beschrijft in zijn monographie over FEUERBACH 3. Hoe de mo-hoe de moderne maatschappelijke klassen zijn ontstaan z) derne maat-en dat wel op eene wijze, waarop het nauwe verband1^ j , 1^

schappelijkeklassen zijn

tusschen de materialistische historieopvatting en de leer ontstaan.van den klassenstrijd zelfs den meest oppervlakkigenbeschouwer duidelijk wordenmoet: „Bourgeoisie enproletariaat waren beiden ontstaan ten gevolge eenerverandering van de economische verhoudingen, nauw-keuriger gesproken, van de productiewijze. De overgangeerst van het gilde-handwerk tot de manufactuur,daarna van de manufactuur tot de groot-industrie metstoom- en machine-wezen, had deze klassen ontwikkeld.Op een bepaalden trap werden de door de bourgeoisiein beweging gestelde nieuwe productiekrachten — in deeerste plaats de verdeeling van den arbeid en desamenbrenging der vele „Theilarbeiter" in eene ver-eenigde manufactuur — en de daardoor ontwikkelderuilvoorwaarden en ruilbehoeften onvereenigbaar met debestaande, historisch overgeleverde en door de wetgeheiligde productieregeling, d. w. z. de gilde- en talloozeandere persoonlijke en plaatselijke privileges (die voor deniet-bevoorrechte standen even zoo vele ketenen waren)van de feodale maatschappelijke organisatie. De productie-krachten, vertegenwoordigd door de bourgeoisie, kwamenin opstand tegen de productie -regeling, vertegenwoordigddoor de feodale grondbezitters en gildemeesters; deuitslag is bekend, de feodale ketenen werden verbroken,in Engeland langzamerhand, in Frankrijk met één slag,in Duitschland is men er nog niet mee klaar. Gelijkechter de manufactuur op een gegeven trap van ont-wikkeling in botsing kwam met de feodale, zoo is reedsthans de grootindustrie in botsing gekomen met de in

') Der Achtzehnte Brumaire des Louis Bonaparte, bl. 98.2) Zie ook Anti-Dühríng, bl. ioo-ios.


haar plaats gestelde burgerlijke productieregeling. Ge-bonden door deze regeling, door de enge perken derkapitalistische productiewijze, produceert zij eenerzijdseene steeds stijgende proletariseering van de geheelegroote heffe des volks, anderzijds een steeds grooterehoeveelheid onafzetbare producten. Overproductie enellende der menigte, het eene oorzaak van het andere,dat is de absurde tegenspraak, waarin zij uitloopt, en dieeene ontketening der productiekrachten door veranderingder productiewijze met noodwendigheid vordert. — In demoderne geschiedenis althans is derhalve bewezen, dat allepolitieke strijden klassenstrijden zijn en alle emancipatie-strijden van klassen, trots hun noodzakelijk politiekenvorm — want elke klassenstrijd is een politieke strijd —ten slotte over economische emancipatie loopen. Hier tenminste is derhalve de staat, de politieke ordening, hetondergeschikte, de burgerlijke maatschappij, het rijk dereconomische betrekkingen, het beslissende element". , )

4. Het klasse- Reeds het „Communnistische Manifest" waarop door dekarakter van laatste aanhalingen paraphrasen geleverd worden, kentden staat.

aan de klassentegenstelling een alles overheerschendeninvloed toe op de ideologieën in de maatschappij. Waarer klasseverschil, d. w. z. bewust economisch belangen-verschil tusschen de groote groepen van leden der maat-schappij bestaat, daar leidt dat verschil van economischbelang noodwendig tot verschil in opvatting omtrenthetgeen recht is en goed, daar doet de overheerschendeklasse ook hare opvattingen daaromtrent gelden. Waaren zoolang er klassen zijn, zijn moraal, recht enstaat noodwendig klasse-moraal, klasse-recht en klasse-staat. 2) Ook dit is voor ieder die lezen kan in hetCommunistische Manifest te vinden. Doch ook op dit

1) t. a. p. bl. 479•-) IssnusFF, t. a. p. bl. 142 en volg, zegt dat dit alleen opgaat voor landen

met politieke vrijheid, niet voor despotisch geregeerde landen. Hier „hat der Staatals ein selbstständig der Gesellschaft gegenüberstehendes Sondergebilde, auch seineeigene Sonderinteresse." Deze marxist beperkt alzoo de juistheid van de klassen

-staatopvatting tot een betrekkelijk zeer kort tijdsbestek. Hoe kort betrekkelijk ishet voor de meeste landen geleden, dat er van politieke vrijheid voor de burgersnog geen sprake was.


punt verduidelijkt ENGELS de zaak nog voor wie haarniet reeds begrepen mochten hebben. „De maatschappij— zoo schrijft hij 1) — schept zich een orgaan terbescherming harer gemeenschappelijke belangen tegen-over inbreuken van binnen en van buiten. Dit orgaan ishet staatsgezag. Nauwelijks ontstaan, wordt dit orgaanzelfstandig tegenover de maatschappij en wel des te meer,naarmate het orgaan van eene bepaalde klasse wordt ende heerschappij dezer klasse rechtstreeks doet gelden."En elders 2) : „Wij beweren, dat elke zedeleer tot nog toe 5. De moraalin laatste ontleding het product was van den econolnischen klassemo-

toestand der maatschappij op een gegeven oogenblik. raat.

En gelijk de maatschappij zich tot nog toe in klassen-tegenstellingen bewoog, zoo was de moraal steeds eenklassemoraal; Of zij rechtvaardigde de heerschappij ende belangen der heerschende klasse, Of wel zij vertegen-woordigde, zoodra de onderdrukte klasse machtig genoegwerd, den opstand tegen deze heerschappij en de toekomst-belangen van de onderdrukten. Dat daarbij, alles bijeen-genomen, voor de moraal zoowel als voor alle anderetakken van menschelijke kennis een vooruitgang totstand gekomen is, daaraan wordt niet getwijfeld. Maarover de klassemoraal zijn wij nog niet heengekomen." 3)

i) Feuerbach, bl. 51. In „Der Ursprung der Familie, des Privateigenthums unddes Staats, 3e dr., bl. 537, drukt ENGELS dit aldus uit, dat de staat — behalve intijdelijke en zeer kort durende overgangstijdperken — is „Staat der mächtigstenökonomisch herrschenden Klasse, die vermittelst seiner auch politisch herrschendeKlasse wird und so neue Mittel erwirbt zur Niederhaltung und Ausbeutung derunterdrückten Klasse."

2) Anti-Dühring, bI. 89/90.3) Volgens V. n. GOES, Kroniek, 5 November 1899, ook niet over de klasse-

kennis. Indien hij daarmede bedoelde, dat het verschil in klassestandpunt bewustof onbewust het oordeel bepaalt over de samenleving, waarin wij leven, zou hijzuiver marxistisch in de leer zijn en was er geen aanleiding op deze uiting daarvanspeciaal de aandacht te vestigen. Maar de heer v. n. Goes maakt van de leereene caricatuur, waar hij aan de „maatschappelijke werkingen" van den tegen

-woordigen tijd toeschrijft dat zij „de kennis o. a. van de samenleving waarin wijthans verkeeren, beperken tot den kring van eene bepaalde maatschappelijke klasse"(de arbeidende klasse natuurlijk). Ik zal niet zoo onbillijk zijn de leer vanden klassenstrijd aan te vallen in de caricatuur, die de heer v. D. GOES ervanmaakt. Ik kan het slechts betreuren, dat ik niet- en hij wel tot de arbeidendeklasse behoort. Dientengevolge staat de deur der kennis van de samenleving waarinwij thans leven, voor hem open en voor mij dicht. VAN DER Goes heeft derhalvetegenover mij en mijne klassegenooten in zijne bewering over onze samenlevinga priori gelijk. Jammer voor ons, prettig voor hem.

t4

2I0 DE LEER VAN DEN KLASSENSTRIJD.

D. HET REVOLUTIONAIRE KARAKTER DER KLASSENSTRIJD-THEORIE.

1. De klassen- De klassenstrijd-theorie was niet slechts een vrucht vanstrijd en de het historisch -materialisme in het algemeen; zij was meerdialectiek.

in het bijzonder een vrucht van de historisch-materialistischedialectiek. De klassen staan als these en antithesetegenover elkander, hare oplossing in eene hoogeresynthese is alleen mogelijk, doordien beider tegenstel-ling allengs grooter wordt, om eindelijk het omslagpuntte bereiken, waarop zij zelve omslaat in haar tegendeelen beide antagonistische klassen oplost in eene hoogereeenheid, hetzij eene breedere klasse hetzij de ganschegemeenschap. Dit laatste was tot nog toe het resultaatvan geen enkelen klassenstrijd; tot nog toe kwam daaruitsteeds eene nieuwe klasse te voorschijn, die eene lagereklasse ter onderdrukking onder zich had. Eerst van denmodernen klassenstrijd zal het einde niet een nieuweklasse-overheersching, maar de opheffing van alle klasse-onderscheidingen en de vreedzame geassocieerde samen-leving zijn. Doch welke ook het resultaat moge wezen,steeds brengt de maatschappelijke ontwikkeling mede datde strijd tusschen de maatschappelijke klassen allengsernstiger wordt en beslecht moet worden in en dooreene uitbarsting, waarbij aan de heerschende klasse hareheerschappij ontrukt wordt.

2. Geen voor- Hierin ligt het eigenaardige en kenmerkende van MARX'uitgang zon- klassenstrijd-theorie. Niet de omstandigheid dat zulk eender toerre

ng v jklassenstri d bestaat, maakten MARX en ENGELS tot demi an den klassenstrijd. kern van hun leer op dit punt. De kern daarvan is

hunne opvatting dat de maatschappij — zoolang erklassen zullen zijn — slechts kan vooruitgaan doortoenemenden strijd tusschen die klassen, dat slechtswanneer en zoolang de onderdrukte klasse in opstand istegen de klasse, welke haar onderdrukt en tegen deinstellingen, waarmede die onderdrukking geschiedt, devoorwaarde aanwezig is om de maatschappij tot eenhooger ontwikkelingsstadium te brengen, en dat voorde bereiking van dat hoogere ontwikkelingsstadium om-verwerping van de bestaande, aan de klassenoverheerschingdienstbare maatschappelijke organisatie onvermijdelijk is.

DE LEER VAN DEN KLASSENSTRIJD. 2II

Uit dien hoofde is de klassenstrijd-theorie in haar 3. De geweld-wezen eene revolutionaire theorie. Zij is revolutionair in dadige om -

de gewone beteekenis van het woord, niet slechts in deng ,verwerpingderbestaan-

verbleekten zin dien verschillenden van MARX' volgelingen de maat-

daaraan hechten willen. Zij houdt in, dat de nieuwe schappij.

maatschappelijke ordening telkens slechts kan wordengeboren uit de gewelddadige omverwerping der oude.Dit revolutionarisme is niet een bijkomende karaktertrekvan de leer van den klassenstrijd; het behoort tot dekern daarvan. Men kan het niet duidelijker zeggen danMARX in „La Misère de la Philosoj5hie" deed, waar hijgetuigt dat zoolang er klassen en klasseverschillen zullenzijn, de sociale evoluties zich in politieke revoluties zullenmoeten uiten.

Zonder twijfel is het sterk revolutionaire element in 4.Invloedvande klassenstrijd-theorie mede te verklaren uit de revo- he revolutio-

lutionaire atmospheer, waarin MARX en ENGELS leefdenpvó re en oenvóór en m -

omstreeks den tijd waarin „La lJI sère de la Philosopdaie" streeks 1848.

en het „Communislische Manifest" ontstonden: maar dezeverklaring rechtvaardigt niet het tegenwoordig, vooralin de practijk der sociaaldemocratie nog al in zwangzijnde pogen I) om, met behoud van het woord revolutie,het werkelijk revolutionaire element uit de leer van denklassenstrijd te lichten zonder het wezen daarvan aan tetasten. De door mij geciteerde plaatsen uit de beidegeschriften die de leer van den klassenstrijd het eersten het volledigst geven, laten daaromtrent reeds geentwijfel. Zij voor wie die plaatsen nog niet overtuigendgenoeg mochten zijn, kunnen zich nog nader vergewissendoor het lezen van andere, op dit punt zoo mogelijknog duidelijkere verklaringen van MARX. In zijne „Ent-hüllungen über den Kommunislen-Prozess zu Köln" 2) van 5. Het com-Februari 1849 schrijft hij: „Als het einddoel van den munistenpro-

Bond (der communisten) de omverwerping der maat- ceste Keulen.

schappij is, dan is zijn middel noodwendig de politiekerevolutie."

1) Vgl. Sociaal Weekblad van 30 Juni en 14 Juli 1900.

') Uitgaaf van 1885, bi. 22.

2I2 DE LEER VAN DEN KLASSENSTRIJD.

6. Laatste In het laatste nummer van de door de regeering ver-nummer van boden „Neue Rheinische Zeitung", het nummer van 19 Meide Neue Rhei-nische Zei- 1849, schrijft MARX: „Er is maar één middel, om de moord-tung. dadige doodsweeën van de oude maatschappij, de bloedige

geboorte-weeën van de nieuwe te verkorten, te vereen-voudigen, te concentreeren, maar één middel — hetrevolutionaire terrorisme." I)

7. Toespraak En in de „Ansj5rache der Central-behörde an den Bund" 2)

trvan1htC:n--

(Maart 1850) luidt het: „Terwijl de democratische kleinev. d. Commu- burgers de revolutie zoo snel mogelijk . . . . ten eindenistenbond. willen brengen, is het ons belang en onze taak de

revolutie permanent te maken, zoolang, tot alle meer ofminder bezittende klassen van de heerschappij verdrongenzijn, het staatsgezag door het proletariaat veroverd ende vereeniging der proletariërs niet slechts in één land,maar in alle heerschende landen van de geheele wereldzóó ver gevorderd is, dat de mededinging der proletariërsin deze landen heeft opgehouden en dat ten minste demeest belangrijke productieve krachten in de handen derproletariërs geconcentreerd zijn. Het kan ons niet omeene verandering en verdoezeling der klassentegenstellingen,maar om opheffing der klassen te doen zijn, niet om ver-betering der bestaande maatschappij, maar om vestigingeener nieuwe."

Een weinig verder wordt in aansluiting hieraan indezelfde rede gezegd: „De strijdleus van U (duitschearbeiders) moet zijn: de revolutie in permanentie." Eneindelijk: „Het centraalbestuur .... roept alle leden van denbond op tot de hoogste krachtsinspanning, juist thans,nu de verhoudingen zóó gespannen zijn, dat het uitbrekeneener nieuwe revolutie niet lang meer uitblijven kan."

8. Die Klas- Niet minder duidelijk spreekt het revolutionaire karakter

Frank tup fe in van de klassenstrijd-leer uit „Die Klassenkämj5fe in Frank-reich von 1848 bis 1850", voor het eerst verschenen in de„Neue Rheinische Zeitung" en opnieuw, met een inleidingvan ENGELS, uitgegeven in 1895. Op bl. 90 van dezeuitgaaf noemt MARX de revoluties de „locomotieven der

1) Aangehaald door SIMKII0wITCii, 76. f. N. &' St. IIIe F. XVII bl. 736."°) Kommunisten -Prozess, Anhang, bl. 78.


geschiedenis". Dat hiermede geen vreedzame, geleidelijkeevoluties worden bedoeld, die door MARx niet met denverwarring stichtenden naam van revoluties worden aange-duid, maar wel gewelddadige staatkundige omwentelingen,kan niemand ontgaan die dat geschrift leest. In welkebeteekenis MARx het woord revolutie gebruikt, kan verderblijken uit den hartstochtelijken uitroep, dien de neder-laag van het proletariaat bij de Juni -revolutie van 1848aan MARX ontwringt: „Eerst in het bloed der Juni- insur-genten gedoopt, werd de driekleur de vaan der europeescherevolutie — de roode vaan. En wij roepen: de revolutieis dood! — Leve de revolutie!" (bl. 41.) Kalmer, maarniet minder duidelijk, spreekt MARX dezelfde gedachteuit, waar hij de volgende tegenstelling maakt tusschenhet utopistische socialisme, door hem doctrinair socialismegenoemd, en zijn eigen, het revolutionaire socialisme.„Terwijl de utopie, het doctrinaire socialisme, welke degeheele maatschappelijke beweging ondergeschikt maaktaan één harer bewegingsoorzaken, welke in de plaatsvan de gemeenschappelijke, maatschappelijke productie,het product van de hersenen van een enkelen wijsneuszet en vóór alles den revolutionairen strijd der klassen metzijne noodwendigheden door kleine kunststukken of grootesentimentaliteiten wegphantaseert, — terwijl dit doctrinairesocialisme, dat in wezen slechts de tegenwoordige maat-schappij idealiseert, een schaduwloos beeld van haaropneemt en zijn ideaal tegenover de werkelijkheid door-zetten wil, terwijl dit socialisme door het proletariaat aande kleine burgerij overgelaten wordt, terwijl de strijdder verschillende socialisten-aanvoerders onder elkanderelk der zoogenaamde stelsels als een verwaand vasthoudenaan het eene der doorgangspunten van de sociale om-wenteling tegenover het andere tentoonstelt, — groepeertzich het proletariaat steeds meer om het revolutionairesocialisme, om het communisme, waarvoor de bourgeoisiezelfs den naam BLANQUI uitgevonden heeft. Dit socialismeis de permanentverklaring der revolutie, de klassen-dictatuur van het proletariaat als noodzakelijk overgangs-punt tot de afschaffing der klasseverschillen, tot deafschaffing van alle productieverhoudingen, waarop zij

214 11 LEER VAN DEN KLASSENSTRIJD.

rusten, tot de afschaffing van alle maatschappelijke be-trekkingen die aan deze verhoudingen beantwoorden, totde omwenteling van alle ideeën, die uit deze maat-schappelijke betrekkingen voortspruiten." (bl. 9415). Meteen tusschenruimte van eenige jaren alzoo wordt het, in„La Misère de la Philosophie" uitgesproken denkbeeld,dat de staatkundige revolutie een noodzakelijke voorwaardeis om aan de klassenonderscheidingen een einde te maken,opnieuw uitgesproken en daarin de tegenstelling gezochttegenover alle stelsels van utopisch socialisme.

8. MARX' ge- Bijkomstig daarentegen is het geloof van MARX in hetloof aan het spoedig ophanden zijn van die groote revolutie. „Eenem oedig k

de nieuwe revolutie is slechts mo eli k ten evol e van eenmen van de g } g ggroote revo- nieuwe crisis. Zij is echter even zoo zeker als deze" —lutie bijkom- zoo schrijft hij o.a. in ,,Die Klassenkämpfe" op bl. 103. Van

deze en dergelijke uitspraken behoort tot de kern dertheorie alleen de vaste overtuiging, dat de nieuwe revolutie,welke de afschaffing van de kapitalistische en de vestigingvan de socialistische maatschappij zal brengen, komenzal. Bij het ontbreken dezer overtuiging ware zijnegeheele opvatting in duigen gevallen. Bijkomstig daaren-tegen, de kern niet rakende, was het geloof van MARXdat die revolutie reeds door de eerstkomende crisis zouworden gebracht. Dat MARX zich te dien aanzien aaneene illusie overgaf, is door de feiten bewezen. Hieruitechter mag alleen worden afgeleid hoe gevaarlijk het iszich aan sociale profetieën te wagen, zelfs voor een MARX;zijne revolutionaire klassenstrijd -theorie wordt door hetongegrond gebleken zijn van die verwachting niet aan-getast. De revolutionaire klassenstrijd-theorie kan juistzijn, ook al komt de laatste en beslissende revolutie eerstover honderd of tweehonderd in plaats van over tien jaar.

§ 3. CRITIEK.

1.Critiek hier Tot zoover de uiteenzetting van de klassenstrijd-theorie.nog slechts Onze critiek daarop moet hier kort zijn, en dat wel omkarakvoorloopig

eene dubbele reden. In haar grondslag tastten wij dekarakter, g g ^klassenstrijd-theorie reeds aan door onze critiek op hethistorisch-materialisme; de juistheid harer revolutionaire


conclusie moeten wij voorloopig grootendeels in hetmidden laten, tot wij hebben nagegaan in hoever defeiten met de bewering strooken, dat door opeenhoopingvan rijkdom bij de bezittende en van ellende bij dearbeidende klasse, de klassen door een allengs breederkloof worden gescheiden. Het is echter niet overbodigeen ( oogenblik te blijven stilstaan bij de vraag, wat inde leer van den klassenstrijd als gezond en waardevolis te aanvaarden en wat daarin op zijn minst aanernstigen twijfel onderhevig is. Te meer is dit noodig,omdat door de verwatering, waarvan die leer zoowel inde practische politiek der sociaal-democratie ') als in detheorie der neo-marxisten 2) heeft te lijden, allerlei mis-verstand gekweekt is.

Ik wil daarom beginnen met die elementen van de 2. Het feite-klassenstrijdtheorie, welke m. i. als juist moeten worden lijk bestaan

erkend. Daarbij stel ik voorop, dat die leer door de van klasse-

j I^^ verschiIlen.dialectiek is bedorven, doch dat hetgeen overblijft, wan-neer men het dialectisch element er uit licht, hoeweloverdreven, toch in hoofdzaak juist is te achten.

Zoowel voor vroegere tijdperken van maatschappelijkeontwikkeling, als voor onze hedendaagsche maatschappijgeldt, dat er klasseverschilpunten zijn en dat die klasse-verschillen in hoofdzaak hun oorsprong vinden in verschilin economische bestaansvoorwaarden. Voor vroegere tijd-perken, toen de klasseverschillen rechtens erkend endaardoor standsverschillen waren, tengevolge waarvan derechtsbevoegdheid der leden van de verschillende standeneene andere was, kon de aanwezigheid van klasse-onder-scheidingen zelfs geen punt van verschil uitmaken. Maarook voor den tegenwoordigen tijd, met zijn gelijkheidvan rechtsbevoegdheid voor alle personen, is het feitelijkbestaan van klasseverschillen niet te loochenen, tenzij mendeze over het hoofd ziet, omdat men ze niet zien wil.De gansche vorming der leden van de arbeidende klasse,hunne opvoeding en opleiding is, dooreengenomen, eene

1) Zie Sociaal Weekblad 30 Juni igoo, STMKHOWITCH, _73. f. N. u. St.,IIIe F. XVII, bi. 768.

2) Zie beneden, hoofdst. V, § 2, no. 3 en 4.


andere en minderwaardige dan die der leden van dehoogere lagen der maatschappij. Daarvan moet het gevolgzijn en is het gevolg, dat de gedachtenkring van hen,aan wier vorming minder zorg besteed werd, in velerleiopzicht een andere en veel minder ruime is, dan vanhen wier menschwording onder gunstiger omstandighedenplaats had. Dit verschil vindt — gelijk de fransche enengelsche socialisten reeds in de eerste helft der 19e eeuwinzagen — zijn oorsprong in verschil in economischebestaansvoorwaarden. Zij die behooren tot de arbeidendeklasse missen, als regel, de economische mogelijkheidom hunne kinderen eene hoogere en daarmede tevensmeer langdurige vorming te geven.

3. Bestaande Terwijl de standsonderscheidingen vroeger, juist omdat

schillenklasev

gger-oor- het rechtens erkende onderscheidingen waren, nog wel

sprong in ver- hare beteekenis en haar invloed konden doen gelden,schil ecopo- ook al bestonden zij tusschen economisch gelijkstaanden,mische be is voor de hedendaagsche maatschappij inderdaad niet testaansvoor- g pP Jwaarden. miskennen, dat de klasseverschillen hun hoofdoorzaak

vinden in verschil in economische bestaansvoorwaarden.Dit toegevende, kan men evenmin betwisten, dat wanneerde economisch lagere klassen hun verschil met de betergestelde lagen der maatschappij als een onrechtvaardigverschil beginnen te gevoelen, zij hun krachten zullengaan inspannen om de oorzaak van dat verschil weg tenemen, d. w. z. gelijkheid van economische bestaansvoor-waarden voor zich en hunne klassegenooten met dehoogere maatschappelijke lagen zullen nastreven.

Het zich bewust worden van dat economische verschilleidt tot het besef van eenheid van belang tusschen hendie aan den verkeerden kant van de grenslijn staan,kweekt het gevoel van klasse -solidariteit aan. Tevensleidt het tot het besef van het anders zijn der belangenvan hen die aan de goede zijde der grenslijn zijn geplaatstst,van de noodzakelijkheid derhalve om, waar men het belangder eigene klasse bevorderen wil, den strijd aan te bindentegen het belang der bevoorrechte klasse. Waar er eenregelmatig en beduidend verschil is tusschen de econo-mische bestaansvoorwaarden van de verschillende lagender maatschappij en dat verschil is doorgedrongen tot


het besef van hen, die er onder lijden, is de klassenstrijd,gericht op de opheffing van dat verschil, onvermijdelijk.Tot zoover ga ik derhalve met het marxisme geheelmede, — maar ook niet verder.

In de eerste plaats betwist ik de juistheid der voor- 4. Klassenaf-

stellin dat de kloof tusschen de maatscha eli ke klasseng^ PP .1stand ootder groot

in onze hedendaagsche maatschappij grooter is dan in dan voor-vorige tijdperken van maatschappelijke ontwikkeling. heen.

Zeker, wanneer men den afstand tusschen de maatschap-pelijke klassen in bijv. de laatste helft der middeleeuwenmeent te mogen afmeten aan de kloof die den handwerks-meester en zijn gezellen scheidde, en men stelt daartegen-over de kloof tusschen den modernen groot-industrieelen zijne arbeiders, dan is de laatste klove stellig heelwat breeder dan de eerste. Maar men vergelijkt danonvergelijkbare grootheden. De moderne groot-industrieelstaat op de hoogste sporten der moderne maatschap-pelijke ladder; de gildebroeder uit de 15e eeuw hadeen aantal sporten boven zich, waarvan de bestijgings-mogelijkheid hem niet eens in het hoofd komen kon.Wil men het verleden met het heden vergelijken op hetstuk van de klassen-afstanden, dan make men de verge-lijking niet tendentieus en neme voor beide tijdperkende uiterste lagen. Doet mendit: vergelijkt men denafstand tusschen den romeinschen bezitter van duizend-tallen, tegen ontvluchting gebrandmerkte, onder den arbeid,waar het ging, vaak aan kettingen vastgelegde slaven,en deze slaven zelven; of wel tusschen den middeleeuwschengraaf of baron en zijne hoorige of lijfeigene boeren enhandwerkslieden, die zoo niet rechtens, dan toch feitelijkgevaar liepen het geringste werkelijke of vermeendevergrijp tegen hun heer met hun leven te moeten boeten,wier dochters onderworpen waren aan het jus primae noctis,een recht, dat, waar het thans door moderne industrieelebaronnen mocht worden aan zich getrokken, toch nietopenlijk meer bekend wordt, maar ook in de „klasse-moraal" dezer baronnen als een onrecht en schandegeldt; of eindelijk tusschen de regentenklasse eener 15 e-

eeuwsche koopstad en de armen voor wie het voedselgoed genoeg was, dat wegens bederf niet verkocht mocht

218 DE LEER VAN DEN KLASSENSTRIJD,

worden, I) — en stelt men daartegenover de moderneklassetegenstellingen, dan zijn deze laatste nog schrilgenoeg, maar toch stellig niet schriller dan in die vorigetijdperken.

5. Klassente- Het antwoord op de vraag of die tegenstellingen ingenstellingen de moderne kapitalistische maatschappij bezig zijn sterkerwordeeenvos niet

dan wel zwakker te worden, moet opgeschort worden toteenvoudiger. lighet slot van het tweede gedeelte dezer studie. Wèl echterkan reeds thans worden besproken de voorstelling vanhet „Communistische Manifest", dat de klassetegenstellingenin de kapitalistische maatschappij veel eenvoudiger zijndan voorheen en dat men thans slechts met twee groote,scherp, en allengs scherper, gescheiden klassen te makenheeft. Ook deze voorstelling is in het licht der feiten

6. Klassever- niet houdbaar. Het platteland kent heel andere klasse-

het landschillen op verschillen dan de stad; op het platteland is het klasse-

an-ders dan in verschil tusschen den boer en zijne arbeiders in den regelde stad, veel minder groot dan dat tusschen den pachtboer en

den grondeigenaar; tusschen den eigengeërfden en denpachtboer daarentegen is weer geen merkbaar klasse-verschil. De klassebelangen van den eigengeërfden boerzijn ten deele dezelfde als die van den niet zelf exploi-teerenden grondeigenaar, voor een ander deel zijn zijdezelfde als die van den pachtboer. De klassebelangenvan den kleinen boer en die van den landarbeider, dieeen stukje grond voor eigen rekening bebouwt en erenkele stukken klein vee op nahoudt, vloeien weeronmerkbaar in elkaar. Scherpe, duidelijk afgeteekendeklasse-afscheidingen vindt men in den boerenstand, vooralwaar — gelijk bij ons — het grootbedrijf uitzonderingis, niet.

7. Ook in stad De stadbewoners hebben over het algemeen heelniet twee andere klasseverschillen dan het platteland; maar ook

scheiden e hier evenmin als daar twee scherp gescheiden klassen.klassen. Door de uitbreiding vooral van de ambtenaarswereld,

1) Als teekenend voorbeeld geef ik de volgende bepaling uit het keurboek vanLeiden van 1450: „Alle vunstich broot, dat by den scepenen totten backers huysenbevonden wort, dat broot zal verbuert wezen totter armer huyssitten behoef binnenLeyden...."


door de toeneming zoowel der ambtenaren in dienst vanpubliekrechtelijke lichamen als van diegenen, die in dienststaan van groote commercieele en industrieele onder-nemingen wordt tusschen de bezittende klasse en dearbeidersklasse een allengs breeder wordende laag inge-schoven, die in hare belangen voor een deel homogeenis met de arbeidende klasse, voor een ander deel zichveel meer met de belangen van het kapitaal verwantgevoelt. En welk een tal van sociale lagen ook in dewereld van handel en bedrijf tusschen den rondventendenkoopman, die veelal eer onder dan boven den arbeiderstaat, en den groothandelaar of grooten bankier! Detoenemende ingewikkeldheid van het maatschappelijkleven, welke tegelijk een noodzakelijk gevolg en eenkenmerk is van de maatschappelijke ontwikkeling, brengttelkens nieuwe persoonsgroepeeringen met eigen groeps-belangen en groepsbegrippen in het leven. Wie alleende uitersten bekijkt, ziet daartusschen begrijpelijkerwijzeeen scherpe afscheiding; wie daarentegen de verschillendemaatschappelijke lagen en groepen wat meer op dekeper beschouwt, ziet meer in elkander overgaandeschakeeringen dan scherpe afscheidingen. Doch ik behoefdit niet breeder uit te meten, waar twee der meestorthodoxe volgelingen van MARX zelven op dit verschijnselwijzen. „De maatschappij is en wordt steeds meer eenongemeen samengesteld organisme met de meest ver-schillende klassen en de meest verschillende belangen, diezich naar gelang van den loop der dingen tot de meestverschillende partijen groepeeren kunnen" — zoo zegtKAUTSKY, en MEHRING neemt die uitspraak met instemmingvan hem over. I)

Zoo is het inderdaad. De klasse- en partijgroepeeringen 8. Niet ophef-worden niet eenvoudiger maar samengestelder. Maar fing maar uit-

daaruit volgt dan ook dat MARX en ENGELS het bij het hetl^nprivaatverkeerde eind hadden, toen zij in de kapitalistische eigendom.maatschappij slechts tweeërlei klassen en tweeërlei klasse-belangen onderscheidden en den strijd eenvoudig lieten

1) Lessing-Legende, bl. 446. Zie ook BERNSTEIN, N. Z. XVII, 2, bi. 581.


loopen over behoud of afschaffing van het privaat-eigendomaan productiemiddelen. In de werkelijkheid gaat de zaakanders; niet om behoud of afschaffing van het privaat-eigendom wordt gestreden, maar nu eens combineerenverschillende partijen zich om deze bepaalde bevoegdheidaan den particulieren eigenaar te ontnemen of om hemin die bevoegdheid grenzen te stellen, dan weer combi-neeren dezelfde of ten deele andere partijen zich omhetzelfde te doen met eene andere uit het eigendomsrechtvoortspruitende bevoegdheid. Daardoor verliest het eigen-domsrecht allengs meer zijne scherpe kanten, wordt hetminder klassen-scheidend. Het blijft niet onveranderd instand tot den grooten dag der omverwerping van dekapitalistische maatschappij; het wordt langzaam maarzeker hervormd, beperkt, uitgehold — gelijk een bern-steiniaansch marxist het uitdrukt I) — en met die beperking,met die uitholling wijzigt zich het karakter der kapita-listische maatschappij zelve. Met elke beperking, metelke nieuwe uitholling van het eigendomsrecht, met elkezegepraal die de bezitlooze klasse, in combinatie nu eensmet de eene dan weer met de andere partij, bevecht, heeftde klassenstrijd van het proletariaat een motief minder. 2)

9. De klassen- Zoo is de klassenstrijd bezig met het eigendomsrecht ook

strijd holt zich zelven te beperken en uit te hollen. Hij zal nietdaarmede plotseling verdwijnen in een algemeenen „Kladderadatsch ";ook zich. maar door de economische toenadering tusschen de ver-zelven uit.

schillende maatschappelijke klassen, welke die strijd zelfbewerkt, langzaam afnemen in kracht en in algemeenmaatschappelijke beteekenis. Ook voor den klassenstrijdis het leven een langzaam sterven; met elke nieuwe

1) Dr. DAVID, Protokoll des Parteitages der S. D. P. zu Hannover, October1899, bl. I27 en Volg. Zie ook PAUL KAMPFFMEIJER, Soc. Monatsh. 1900, bl.572/3, die zich daarbij ook op LASSALLE'S System der Ezworbenen Rechte beroept.

-) „Die grossen physischen, moralischen und geistigen Vorteile, die den Fabrik-arbeitern aus dieser Massregel (tienuren-wet) erwuchsen und die man in denBerichten der Fabrikinspektoren halbjährlich verzeichnet findet, sind jetzt von allenSeiten anerkannt. Die meisten kontinentalen Regierungen nehmen das englischeFabrikgesetz in n ehr oder minder veränderter Form an und in England selbstwird seine Wirkungssphäre jährlich vom Parlament ausgedehnt ". MARX, Inaugural-Adresse aan de „Internationale" 28 Sept, 1864, geciteerd door SIMEHOwITCH76. f. N. & St., IIIe T. XVII bl. 746.

DE LEER VAN DEN KLASSENSTRIJD. 22I

overwinning van de arbeidende klasse sterft er eengrooter of kleiner brok van af. Dit wil niet zeggen, datde klassenstrijd zich toch niet, ook in de toekomst, inplotselinge en gewelddadige uitbarstingen uiten kan.Wie zoo diep als ik overtuigd is van de ingewikkeld-heid der maatschappelijke ontwikkeling, zal zich welwachten voor zulk eeneprofetie; maar wèl wil hetzeggen, dat het gevaar voor zulke uitbarstingen minderwordt, naarmate de arbeidende klasse op regelmatigeen geleidelijke wijze grootere overwinningen weet tebehalen.

Dit is trouwens van sociaal-democratische zijde erkend 1O. MARX'door niemand minder dan MARX zelf, en ENGELS zegt het e den vanhem nog beslister na. Reeds in het zoo even aangehaalde het revolutio-oordeel van MARX uit het jaar 1864 over de beteekenis narisme.der wettelijke beperking van den arbeidsduur ligt eenstilzwijgend prijsgeven van het revolutionaire standpuntopgesloten. Elf jaren later laat MARX zich over de revolutie-drijverij beslist afwijzend uit. „De gewelddadige onder-drukking eener revolutie laat in de hoofden van haremedespelers, inzonderheid van de uit de eigen schouw-plaats in verbanning geworpenen, een geschokten toestandachter, welke zelfs flinke persoonlijkheden voor korterenof langeren tijd om zoo te zeggen ontoerekenbaar maakt.Zij kunnen zich niet in den gang der geschiedenis vinden,zij willen niet inzien, dat de vorm der beweging zichveranderd heeft. Vandaar conspiratie- en revolutie-spelerij,even compromitteerend voor hen zelf als voor de zaakin wier dienst zij staan." I)

En weer twintig jaren later erkent ENGELS rondweg,dat deze critiek van MARX tegelijk een verdiende zelf-critiek was. In zijn voorrede voor den herdruk van MARX'„Klassenkiimbfe in Frankreich" zegt hij niet alleen dat allendie omstreeks 1848 eene revolutie verwachtten, welke eeneinde zou maken aan de kapitalistische maatschappij,door de geschiedenis zijn in het ongelijk gesteld, maarhij voegt aan die erkentenis nog toe: „De ironie derwereldgeschiedenis stelt alles op zijn kop. Wij, de „revo-

1) Enthüllungen Kommunisten-Prozess zu Köln, Nachwort, bi. 72.


lutionairen", de „omverwerpers", wij gedijen veel beterbij de wettige middelen dan bij de onwettige en de om-verwerping. De partijen der orde, gelijk zij zich noemen,gaan te gronde aan den door hen zelf in het levengeroepen wettigen toestand." 1)

11. Hierin te- Deze erkentenis is van belang. Als de geschiedenisvens erken- bewijst, dat de arbeidende klasse veel beter gedijt bijning onjuist-heid klassen- het betreden van den weg der wettige hervorming danstrijd-theorie. bij dien der gewelddadige omverwerping, bewijst zij

tevens de onjuistheid van de klassenstrijd-theorie vanhet „Conzmunz'stische Manifest" en van alle door MARX

daaruit afgeleide conclusiën. 2) Immers daarvan is de dialec-tische omslag der kapitalistische in de communistischemaatschappij, bij welken omslag de klassenstrijd haartoppunt, maar ook haar eindpunt zal bereiken. — gelijkwij weten — een integreerend deel. Door dat dialectischeelement daaraan te ontnemen, snijdt men het hart uitMARX' klassenstrijd-theorie.

Als de geschiedenis bewijst, dat de arbeidende klasseveel beter gedijt bij het volgen van den wettigenweg dan bij den revolutionairen opstand — en ikvind geen aanleiding om ENGELS op dit punt tegen tespreken — d. w. z. als de arbeidende klasse haar maat-schappelijke positie het best en het snelst verbetert dooraan te sturen op en mede te werken tot wettelijke enreeds daardoor geleidelijke hervormingen van het eigen-domsrecht, dan bewijst zij tevens, dat de dialectischeklassenstrijd-theorie tegen het licht der feiten niet bestandis. Van tweeën één: óf wel die geleidelijke hervormingenverminderen de klassenafstanden niet, maar dan kan dearbeidende klasse er, althans relatief, niet bij gedijen; ófzij verminderen de klassenafstanden wel, maar dan ligtdaarin tevens opgesloten, dat zij ook den klassenstrijddoen afnemen. Vooral van historisch-materialistische zijde

1) t. a p. b1. 17.z) Zie JEAN JAURkS, Etudes Socialistes, Introduction; JOSEPH SARRAUTE, Socia-

lisme d'opposition, socialisme de gouvernement et lutte de classe, noemt de voor-stelling dat er alleen klassenstrijd en niet ook klassensolidariteit, is eene utopistischeabstractie, goed voor de propaganda, maar in strijd met de werkelijkheid, (ziebl. 25 en 55).


is aan de noodzakelijkheid van deze consequentie niet teontkomen I).

Maar nog aan eene andere innerlijke tegenspraak is 12. Innerlijke

de leer van den klassenstrijd lijdende. Als directe conse- tegenspraak

uentie van de historisch-materialistische dialectiek, die to de -theor e.

q ^ strijd -theorie.maatschappelijke verandering en dus ook maatschappe-lijken vooruitgang — want vooruitgang is niets danverandering in de richting van het ideaal van dengenedie de verandering een vooruitgang oordeelt, — alleenkent als gevolg der maatschappelijke tegenstelling, leertzij dat de klassentegenstelling in de maatschappij nood-zakelijk was en is, ten einde deze naderbij te brengenbij het punt waarop zij in de socialistische maatschappijzal omslaan.

Maar wanneer dit punt zal bereikt zijn, zal het uit zijnmet de maatschappelijke tegenstelling; de klassenver-schillen zullen na een overgangstijdperk verdwijnen. Isdit zoo, dan zal daarmede dus ook de noodzakelijke voor-waarde voor weer nieuwe maatschappelijke veranderingzijn weggevallen en de maatschappelijke ontwikkeling teneinde zijn.2) Deze conclusie zou in strijd wezen met hetjuiste element in de dialectische opvatting dat de maat-schappij, gelijk de natuur, zich zonder ophouden vervormten ontwikkelt. Doch is deze laatste opvatting juist, dan

1) PETER VON STRUVE, Arch. f. Soc. Ges. XIV. bi 686, karakteriseert deklassenstrijdleer met haar voorstelling van den dialectischen omslag van de kapita-listische in de socialistische maatschappij „als eine höchst originelle Art desUtopismus, welche ich — im Gegensatz zu anderen utopistischen Systemen alsentwicklungsgeschichtlichen oder historischen Utopismus bezeichen würde".

Zie ook BERNSTEIN, Geschic/ite und Theorie, bl. 173•') STAMMLER, W. & R. bl. 39; BERNSTEIN, N. Z. XVII, 2, bi. 333. NOSSIG

t. a. p. bl. XXIX »Die angeblichen Ueberwinder des Utopismus sind vor einerneuen Utopie stehen geblieben." Zie ook PESCH, t. a. p. IIT bl. 249•

GROCE, t. a. p. bl. 138 tracht aan deze tegenspraak te ontkomen, maar dat gelukthem alleen door aan de klassenstrijd-theorie alle kracht en heerlijkheid te ont-nemen: „Quant à la possibilité de la non-existence des classes, les socialistes, quiannoncent cette non-existence pour la société future, doivent tout au moins admettrequ'elle n'est pas une chose intrinsèquement nécessaire au développement historique,parce que, même dans I'avenir, et sans les classes, l'histoire, il faut l'espérer, nes'arrêtera pas! En un mot, méme cette formule particulière, que „1'histo,re est uneTutte de classe", nous donne simplement une orientation, n'a que la valeur limitéed'une règle générale, d'un canon, comme nous l'avons admis d'une facon generalepour la conception matérialiste".


kan bf ook in de socialistische maatschappij de tegen-stelling, m. a. w. de maatschappelijke klasse-onderscheidingniet worden gemist, óf wel, zoo zij daar gemist kanworden, blijkt haar noodzakelijkheid ook voor de ont-wikkeling der tegenwoordige maatschappij niet te bestaan,en ligt in de voorstelling der klassenlooze socialistischetoekomst de erkenning opgesloten, dat andere invloedendan de maatschappelijke klassetegenstelling ook in debestaande maatschappij ontwikkeling en vooruitgangkunnen teweegbrengen. Aan deze innerlijke tegenspraakkan de dialectische klassenstrijd-theorie niet ontkomen. I)

Of zouden de ontwikkelingswetten, die tot nog toe demaatschappelijke geschiedenis hebben beheerscht, in desocialistische toekomstmaatschappij door den een ofanderen metaphysischen invloed buiten werking gesteldworden?

Hiermede is over de klassenstrijd-theorie het voor-naamste gezegd, wat ik daarover thans — vóór hetfeitelijk onderzoek naar den loop der verschijnselen bijde ontwikkeling der kapitalistische maatschappij — tezeggen heb.

Op één belangrijk punt moet evenwel nog de aandachtgevestigd worden.

13. Recht Als rechtstreeksche consequentie van het historischen moraal materialisme werd uit het verschil in economische bestaans-niet geheelklasserecht voorwaarden tusschen de maatschappelijke klassen gecon-en klasse- cludeerd tot verschil in recht en moraal. Waar in eenemoraal. maatschappij verschillende klassen tegenover elkander

staan, drukt de heerschende klasse op het heerschenderecht en de heerschende moraal haar stempel, zijn m. a. w.het officieele recht en de gangbare moraal klasserechten klassemoraal.

Bij deze opvatting nu wordt in de eerste plaats overhet hoofd gezien, dat het enkele feit der samenlevingin eene zelfde maatschappij tot zekere hoogte gemeen-schap van belangen en gemeenschap van opvattingen bijal hare leden doet ontstaan, zoodat moraal en recht,

1) Vgl. PAUL BARTH, Die so'enannie materialistische Geschichtsphilosophie, 7b. f.N. & Si. IIIe F. XI, bl. 33•


voor zoover zij van die algemeene opvattingen uitingzijn, ook noodwendig een algemeen, niet een klasse -karakter hebben. De ideeën over moord en doodslag,openbare eerbaarheid, smaad en hoon, vrijheid van gods-dienst, en dergelijke meer, dragen niet een klassekarakter.In hetzelfde volk zijn die ideeën gemeen goed; bijverschillende volken daarentegen vertoonen zij allerleischakeeringen.

Recht en moraal zijn derhalve niet geheel klasse- 14. Daarinuitingen, al bevatten zij klasse -elementen. Dat zij deze wèl klasse-

inderdaad bevatten, spreek ik niet tegen. Waarschijnlijk elementen.

zijn die elementen naar mijne meening quantitatief enqualitatief van mindere beteekenis dan naar de op-vatting van de volgelingen van MARX en ENGELS; maarprincipieel erken ook ik het bestaan van die elementen,en ook ik meen, dat men ziende blind zijn moet,om ze niet waar te nemen. Doch naar gelang de mis- 15. Die ele-deelde klassen meer deelnemen aan het openbare leven, menten ne-

krijgen hunne opvattingen meer invloed op de algemeen men af.

geldende moraal, en verliest deze haar klasse-karakter. 1)

Op dit punt heeft het laatste vierendeel der i e eeuwgroote veranderingen te zien gegeven, die tevens ver-

I) In overeenkomstigen maar voor de verwezenlijking van het communisme meeroptimistischen zin schrijft de sterk naar het marxisme buigende neo-kantiaanSTAUDINGER: „So wenig das Christentum gesiegt hätte, wenn es nicht in ersterLinie von den Armen der römischen Städte getragen worden wäre, so wenig hättees auch gesiegt, wenn es nicht endlich weite andere Kreise erfasst hätte; undebensowenig kann auch der Socialismus siegen, wenn er nicht als geistige undsittliche Macht die Besten in allen Gesellschaftsklassen zu erfassen und die Gesell-schaft von innen heraus umzugestalten vermag . . Falsch ist aber die sektiere-risch ausschliessliche Betonung des Klassenkampfs vor allem deshalb, weil dabeidie volle Konsequenz der eignen ethischen Grundgedanken nicht gezogen wird.Statt die höhere und reinere Ethik des Socialismus der engeren und verkrüppeltenEthik der Gewalt gegenüberzustellen, stellt die Sozialdemokratie Klasseninteressegegen Klasseninteresse, Volksschicht gegen Volksschicht. Wenn es auch zweifellosist, dass die Mitglieder der Mittelklassen sowie der höheren Klassen sich weitschwieriger zu sozialem Denken erheben, als die Arbeiter: unmöglich ist es, wiezahlreiche Bespiele zeigen, nicht; und es wird um so leichter möglich, je wenigerroh und abstossend ihnen die neue Richtung entgegentritt und je mehr Mitgliederder höheren Klassen dann sozialistisch zu denken und anderen Anregung dazu zugeben vermögen. — Aus diesen prinzipiellen Gründen, nicht aus dem Bestreben,vorhandne Gegensätze zu vertuschen, darf und muss man die Forderung stellen,dass der Klassenkampf nicht etwa aufgegeben, wohl aber dass er bewusst zumsittlichen Befreiungskampfe erhoben werde." t. a. p. bl. 144-146.

15


beteringen waren. De algemeen geldende moraal tenaanzien der verhouding van meesters en ondergeschikten— om slechts één voorbeeld te noemen — is tegen-woordig volstrekt niet meer uitsluitend meestersmoraal;ook de opvattingen der ondergeschikten omtrent hunnerechten en plichten tellen daarbij zonder twijfel mede.

16. Invloed Reeds zulk eene verandering in de moraal doet haarder arbeiden- invloed op het recht gelden, ook zonder de directede klasse oP

medewerking van de misdeelde klasse tot de wetgeving.de wetgeving. g g g•Maar die indirecte invloed op wetgeving en recht isnatuurlijk veel minder sterk dan de directe, welke denarbeiders gegeven wordt, waar ook zij het stemrechtdeelachtig worden. Vandaar de noodzakelijkheid dat terwille der verzwakking en ten slotte algeheele wegnemingvan het klasse-element in het recht, den arbeiders hetkiesrecht worde gegeven, waar zij het nog niet hebben.Vandaar ook het alleszins gerechtvaardigde in hun strevenhet kiesrecht te verkrijgen. Immers de wegneming vanhet klasse-element uit het recht is een zaak niet alleenvan arbeiders- maar ook van hoog algemeen belang.Maar afgezien van de deelneming der arbeidende klasseaan het staatsbestuur, zal door de economische toenade-ring tusschen de maatschappelijke klassen als gevolg vanden klassenstrijd, met dezen strijd zelf, ook het klasse-element in de geldende moraal en het geldende rechtzwakker worden, en hiervan geleidelijk waarlijk alge

-meene moraal en waarlijk algemeen recht groeien. I) Ookhier geen dialectische omslag, maar geleidelijke ontwikke-ling en opvoering naar een hooger peil.

1) „Der Staat ist ein Klassenstaat! Gewiss, aber der Staat ist ein sich mit denwirthschaftlichen und sozialen Machtverhältnissen verändernder Klassenstaat, derStaat ist nicht fest, wie Granit, er wälzt sich ständig um . . . . und von diesemStaate erwartet man eine allmählige Sozialisirung der heutigen Wirthschaftsweise.Die Schule öffnet sich allen sozialen Klassen, die Rechtshilfe wird unentgeltlichgeleistet, die Kranken und Rekonvalessentenhäuser stehen allen frei, die gewerb-lichen Betriebe werden staatlich überwacht, Arbeitsämter regeln die Arbeitsver-hältnisse in Stadt und Land, die ganze Arbeiterversicherung übernimmt der Staat.Der Staat bricht überall in den Herrschaftsbereich des kapitalistischen Monopo-lismus ein, er knebelt dem Kapitalismus Hände und Füsse und streift von denLohnarbeitern eine Fessel nach der andern". Aldus de neo-marxist PAUL KAMPFF

-MEIJER, Soc. Mon. 1899, bl. 472/3. Zie ook het artikel van „Marxist" in TheIntern. Soc. Rev. I, bl. 225 en volg.; SARRAUTE, t. a. p. bl. 32-49•


Het antagonistisch element in de maatschappelijkelevensvoorwaarden en in moraal en recht verscherpt zichniet, om op zijn culminatiepunt gekomen, plotseling inéénte zakken; het stompt geleidelijk af en met die al stompingverandert even geleidelijk de kapitalistische maatschappijzelve van karakter. I)

1) „Soll die Sozialisirung wirklich werden, so muss sie fortschreitende Ab-schwächung und schliessliches Verschwinden der Klassengegensätze mit sichführen." V. STRUVE, Arch. f. Soc. Ges. XIV, bl. 69!. In gelijken geest: STAUDINGER,

Ethik und Politik, bl. 144-146. BERNSTEIN, N. Z. XVII, 2, bl. 622; dezelfde,Theorie und Gesch. bl. 333 en volg.; R. N. Mc. DOUGALL, Social Democrat,III, bl. 12. PAUL. KAMPFFMEIJER, Soc. Mon., 1899, bl. 463 en volg., 1901, bl.500 en volg.

HOOFDSTUK IV.

DE MEERWAARDE-THEORIE.

INLEIDING.

1. Weten- Lang voordat MARX zich zette aan de analyse der ver-schappelijke schijnselen van het economisch leven in de kapitalistischeanalyse of

maatschappij, was hijpleidooi ? het met zich zelven eens gewordenniet alleen over het wijsgeerig standpunt van waaruit allemaatschappelijk gebeuren moet worden onderzocht enverklaard, maar ook over het resultaat waartoe de onver-mijdelijke ontwikkelingsgang de kapitalistische maatschappijvoeren zou. I)

De analyse der kapitalistische maatschappij werd eerstin Londen, dus in 1849, goed begonnen en leidde totMARX' eerste zuiver economisch geschrift: „Zur Kritikder Politischen Oekonomie", dat in 1859 verscheen en later

1) Vgl. STAMMLER, W. & R. bl. 41; BERNSTEIN, Voraussetzungen, bl. 1 77•KAUTSKY, Anti-Bernstein, bl. 30, tracht dit te ontzenuwen door de opmerking, datMARX twee economisch-historische onderzoekingen deed. „Die erste endigte mitdem Kommunistischen Manifest. Damit hielt MARK seine These so wenig fürfertig, dass er nach der Revolution nochmals mit neuem Material „von vorneanfing". Er kam dabei im Wesentlichen zu demselben Resultat, wie das erste Mal.Diese Wiederholung der Untersuchung muss für jeden Unbefangenen von seltenerund unübertroffener Gründlichkeit und Gewissenhaftligkeit zeugen". Deze pogingom „Das Kapital" als onbevooroordeeld wetenschappelijk werk te redden, zou zondernadere bewijzen voor hare onhoudbaarheid al zwak genoeg zijn. Immers, menmoet MARX wel bovenmenschelijke eigenschappen toekennen — en dat doet zelfsKAUTSKY niet (bl. 28) — wanneer men van hem aanneemt, dat hij bij zijn tweedeonderzoek niet onwillekeurig onder den sterken invloed stond van het resultaat,waartoe zijn eerste onderzoek geleid had. Maar het zoogenaamde onderzoek, datin 1847 eindigde, was zoo overwegend philosophisch, dat volgens getuigenis vanENGELS (Voorrede voor den Zen druk zijner monographie over Feuerbach) het nietverschenen werk dat hij en MARX in 1845/46 over HEGEL schreven, „nur beweist,wie unvollständig unsre damaligen Kenntnisse der ökonomischen Geschichte nochwaren".

IDE MEERWAARDE-THEORIE. 229

tot „Das Kaj5ital, Kritik der holzüschen Oekonomie", waar-van het eerste deel in 1867 voor het eerst het licht zag.De noodzakelijkheid der maatschappelijke ontwikkelingvan het kapitalisme naar communisme stond voor MARXreeds in 1847 buiten twijfel, — getuigen: „la Misère dela Philosoj'hie" en het „Communistische Manifest".

Deze eenvoudige herinnering aan de opvolging van degeschriften van MARX stelt aanstonds buiten twijfel, datzijn socialisme niet kan steunen op hetgeen zijne analyseder kapitalistische maatschappij te voorschijn bracht. Zijnsocialisme was kant en klaar, vóór die analyse nog werdbegonnen. Het is van belang dit voor oogen te houdenbij de bepaling van de plaats welke de waardeleer inhet marxistische stelsel inneemt.

Toch geeft die herinnering niet meer dan een negatiefresultaat. Zij stelt buiten twijfel dat MARX' socialisme nieteen uitvloeisel is van zijn waardeleer; maar over de plaatswelke deze leer in zijn stelsel van sociale wijsbegeertedan wel inneemt, zegt zij niets. De bepaling van debeteekenis der waardeleer in het marxistische stelsel isniet eenvoudig. De grondslagen van die leer werdengelegd in „Zur Kritik der Politischen Oekonomie". Daarwordt voor het eerst de analyse van de „waarde-substantieen de waarde -grootte" gegeven, welke „de menschelijkegeest — gelijk MARX in de voorrede van de eerste uitgavevan „Das Kajitai" I zegt — sedert meer dan 2000 jarentevergeefs heeft getracht te doorgronden." Daar m. a. w.wordt voor het eerst het tweeslachtig karakter blootgelegdvan den arbeid, die niet voor bevrediging van eigenbehoefte, maar voor het ruilverkeer verricht wordt. Ofdeze ontdekking wel zoo nieuw en zoo gewichtig was,als MARX zich inbeeldde, kan voorloopig in het middenworden gelaten. In zijn oog was zij in elk geval de kernvan zijne gansche analyse der kapitalistische maatschappij.Met een minder gelukkige beeldspraak noemde hij „ditpunt het springpunt, waarom zich het inzicht in de staat-huishoudkunde draait." 1)

De ,,Ki flik der Politischen Oekonomie" blijft bij de

1) Kapital I, bl. 8.

2. Tweeslach-tig karaktervan den ar-beid in de ka-pitalistischemaatschappij.

230 DE MEERWAARDE- THHEOKIE.

ontdekking van dit „springpunt" staan. Het trekt daaruitnog geene voor de propaganda van het socialisme bruikbareconclusie.

3. De sle tel De voor de socialistische propaganda zooveel beteeke-tische maat- nende meerwaarde-leer wordt voor het eerst in „Dasschappij. Kapital' uit de waardeleer afgeleid. Als MARX zijne meer-

waardeleer echter eenmaal gevonden heeft, meent hij daar-mede ook den sleutel in handen te hebben voor de verklaringvan een aantal verschijnselen uit het verloop der kapita-listische maatschappij, welke door hem en ENGELS reedsvroeger — met name in het „Communistische Manifest" —aangewezen waren. De concentratie van arbeid en kapitaal,de verdringing van de volwassen mannelijke arbeiders doorvrouwen en kinderen, de voortdurende aangroeiing vanhet reserveleger van den arbeid, de daling van hetarbeidsloon, de periodieke productie-crises, altemaal ver

-schijnselen, die reeds twintig jaren vóór de verschijningvan het eerste deel van „Das Kaital" als noodzakelijkeproducten van de kapitalistische ontwikkeling warenaangewezen. Maar zij worden in „Das Kapital" secun-daire ontwikkelingswetten, afgeleid uit de hoofdwet vande kapitalistische maatschappij: productie is meerwaarde-productie ten behoeve der kapitaalbezitters. I)

4. Tendenti- Hierdoor krijgt „Das Kapital" een tendentieus karakter,eus karakter dat aan de „Kritik der Politischen Oekonomie" vrij welvan l s K a- vreemd was, en komen waarde- en vooral meerwaardeleerpital

".

in eene scheeve positie te staan. MARX heeft stellig bijhet opstellen en ontwikkelen dezer leerstukken zich aangeene bewuste oneerlijkheid schuldig gemaakt. Hij heefter voor zich zelf geen oogenblik aan getwijfeld, dat hijmet die leerstukken niet anders had te geven en nietsanders gaf dan eene objectieve ontleding van het innerlijkwezen van het waarde- en meerwaarde -verschijnsel in de

1) „Die Lehre von Mehrwerth und Profit, die Auffassung des Kapitals undseines Verhältnisses zum Proletariat, alles muss sich total ändern, wenn die grund-legende Werththeorie sich ändert". KAUTSKY, Anti-Bernstein, bl. 40.

In gelijken geest schrijft A. B. in De Nieuwe Tijd, I, bl. 239: „Wat de atoom-theorie is voor den scheikundige, is de waardetheorie voor den theoretischensocialist. Dit is zijn eenig houvast." Hoewel eenigszins overdreven, is dit tochniet geheel onjuist.

DE MEERWAARDE -THEORIE. 231

kapitalistische maatschappij. Maar men beoordeelt iemand— om met MARX zelf te spreken niet naar wat hijvan zichzelven meent. MARX meende in zijne analyse vanvan het kapitalisme naar streng wetenschappelijkemethode te werk te gaan en daarbij niets te zoekendan de waarheid; maar het van te voren vaststaan vande resultaten dier analyse maakte het hem onmogelijkdie analyse onbevooroordeeld te doen. Hij had een„Uebermensch" moeten zijn om zijne analyse te houdenbuiten den invloed van de van te voren vastgestelderesultaten.

De omstandigheid dat die resultaten van te vorenvaststonden, heeft den aard van „Das Kapital" veranderd.Die omstandigheid belette het iets anders te zijn daneen eerlijk bedoeld pleidooi voor een pasklare stelling,al is, „was es sich selbst dünkt" heel wat anders enheel wat hoogers. Men heeft dit bij de lezing en dewaardeering van „Das Kapital" in het oog te houden,want ware het werkelijk een objectieve analyse van hetkapitalistische ontwikkelingstijdperk der maatschappijgeweest, dan zou het onverklaarbaar zijn, hoe daarinzooveel diepte van denken en scherpzinnigheid kunnensamengaan met een zoo in 't oog vallend voorbijzien vanvoor de hand liggende onvolledigheden en onjuistheden inde analyse I). In een pleidooi is dat alleszins verklaarbaar;ook de eerlijkste advocaat slaagt er niet in, de argumentenzijner tegenpartij op hunne juiste waarde te schatten.Aan een arbeid, die aanspraak maakt op wetenschappelijkeobjectiviteit, ontneemt het een goed deel zijner waarde.Indien MARX vóór het schrijven van „Das Kapital" zijneconclusies niet reeds kant en klaar had gehad, zou zijnwerk aan wetenschappelijke waarde waarschijnlijk even-veel hebben gewonnen, als het aan propagandistischekracht zou hebben ingeboet.

Zooals de wordingsgeschiedenis van „Das Kapital"

1) „Er wusste, was er herausbringen wollte und herausbringen musste, und sokünstelte und schraubte er an den geduldigen Begriffen und Prämissen mit bewun-derungswürdigem Raffinement so lange herum, bis das vorausgewusste Ergebnis inäusserlich reputierlicher Schlussform wirklich herauskam." V. BÖHM-BAWERK,Festgaben für Karl Knies, Zum Abschluss des Marxschien Systems, bl. 163.

232 DE MEERWAARDE-THEORIE.

nu eenmaal is, heeft men in de daarin ontwikkelde meer-waarde-theorie de kern te zien van het pleidooi vanden machtigsten advocaat van het socialisme, die zichzelven bij het opmaken van zijn pleidooi te goedertrouw in het karakter daarvan vergiste en zich verbeelddeeene onbevooroordeelde ontleding van het kapitalismete geven.

Ik stel dit bij de behandeling van de waarde- enmeerwaarde -theorie voorop, ten einde ontslagen te zijnvan het telkens aangeven van de reden waarom hetmogelijk was, dat MARX bij de ontwikkeling van dietheorie nu en dan zulke sterksprekende bewijzen vaneenzijdigheid geven kon, zonder zich daarvan zelf bewustte worden.

Zijne vooropgezette en sterk sprekende socialistischeovertuiging had ten gevolge dat de kapitalistische werkelijk-heid — om in de marxistische beeldspraak te blijven —zich in zijn geest rood weerspiegelde en dat in datspiegelbeeld het complementaire groen van de weer-spiegelde werkelijkheid niet werd opgenomen.

§ i. DE WAARDE DER WAREN.

A. OORSPRONG EN INHOUD DER LEER.

1. RICARDO Bij de uiteenzetting van MARX' waardeleer behoeftals uitgangs- men niet verder terug te gaan dan tot RICARDO I). Depunt.

1) De zoowel in afleiding als in vorm zonderlinge waardeleer van FICHTE, opge-

nomen in Hfdst. I, § 5 van „Der Geschlossne Handelsstaat", schijnt weinig indrukop MARX te hebben gemaakt. FICHTE's waardeleer komt trouwens wat het wezen

der zaak betreft met die van RICARDO overeen. Hij gaat bij de uiteenzetting

daarvan uit van de stelling, dat elke werkzaamheid er op gericht is, het leven

mogelijk of aangenaam te maken. Van de meerdere of mindere aangenaamheidvoorloopig abstraheerende, leidt hij uit zijn uitgangspunt af, dat de relatieve waardeder waren bepaald wordt door den tjjd gedurende welken men ervan leven kan.Maar, zoo werpt hij zichzelven tegen, men kan van oesters niet langer leven danvan brood en toch zijn zij meer waard. Dit is te verklaren uit verschil in de werke-lijke of vermeende eigenschap van verschillende goederen om het leven te veraan-genamen. Onder alle producten nu is er één voor het leven volstrekt noodzakelijk,nam, het graan; dit kan daarom tot maat der waarde genomen worden. Gesteld

bijv. men heeft om een dag te leven noodig één K.G. of '/s K.G. vleesch, dan

is vleesch dubbel zooveel waard als graan. Maar — zegt FICHTE — de arbeider

moet in staat wezen zijn vak te leeren. Zijn product is dus zooveel graan waard

DE MEERWAARDE-THEORIE. 233

waardeleer van MARX is, naar bijna I) eenparig erkendwordt, eene verdere ontwikkeling van de waardeleer vandezen grootmeester van het liberalisme.

RICARDO'S waardeleer nu is zeker even weinig eeneorigineele theorie als die van MARX. Gelijk de waardeleervan dezen laatste een voortzetting was van die van deneerstgenoemde, zoo was RICARDO'S waardeleer een voort-zetting van die van ADAM SMITH; en SMITH had voor-loopers zoowel in schrijvers uit de physiocratische schoolals in JAMES STEUART en anderen. Zulk een vervolgentot haar oorsprong van de theorie, welke de verklaringvan de ruilwaarde zoekt in den arbeid aan de warenbesteed, is van belang voor de geschiedenis der staat-huishoudkunde; voor ons doel is het niet noodig. Wijkunnen ons onderzoek bij RICARDO aanvangen, omdatMARX aan diens voorgangers niets principieels ontleende,dat hij niet ook bij RICARDO zelf vond.

Alleen op één punt zal ik tot SMITH teruggaan, nietomdat dit voor de verklaring van MARX' waardeleernoodig is, maar omdat, naar mijn oordeel — dat ik laterzal trachten te staven — eene bevredigende verklaringvan het ruilwaarde-verschijnsel, die de kloof tusschenarbeids- en nuttigheidstheorie overbrugt, bij SMITH heeftaan te sluiten juist op het punt waar RICARDO hem verliet.

Volgens RICARDO kan een zaak geen ruilwaarde hebben, 2. Gebruiks-indien zij geen nuttigheid heeft. Alleen nuttige zaken, en ruilwaarde

bij RICARDO.

als hij met dezelfde moeite had kunnen winnen, indien hij gedurende den voorzijn product noodzakelijken leeren werktijd graan had voortgebracht. Wordt nuvoor een goed met gelijke voedingswaarde als graan meer arbeid uitgegeven, danduidt die hoogere arbeidsuitgaaf op de hoogere eigenschap van het goed om hetleven te veraangenamen. De waarde van zulk een goed is derhalve samengestelduit twee componenten: zij bevat 1 0. de waarde van eene hoeveelheid graandie gedurende denzelfden tijd een mensch in het leven houdt, en 2 0. de waardevan de hoeveelheid graan die men had kunnen winnen, indien men den tijd, dienmen langer aan de productie van het goed besteed heeft dan noodig was voor deproductie van de sub t bedoelde graanhoeveelheid, eveneens aan de graanproductiebesteed had.

Men heeft hier te doen met eene nog tamelijk onvolkomen voorstelling van dewaarde der waren, maar die toch in wezen met de voorstelling van RICARDOovereenstemt. Voor alle waren is noodig dat zij gebruikswaarde hebben, de ruil-wa de wordt echter niet aan die gebruikswaarde gemeten, maar aan den arbeid,noodig om ze te vervaardigen, uitgedrukt in hoeveelheden graan.

1) „Bijna", want er zijn uitzonderingen, zie beneden, bl. 244., nt. I.

234 DE MEERWAARDE -THEORIE.

zaken m. a. w. die op eenigerlei wijze ons van dienstkunnen zijn, kunnen ruilwaarde hebben; maar de maatvan de ruilwaarde ligt niet in de nuttigheid. Dit geldt,volgens RICARDO, althans voor die goederen, wier hoe-veelheid door arbeid kan worden aangevuld en „bij welkervoortbrenging mededinging plaats heeft zonder beperking."

Ten aanzien van deze te reproduceeren goederen — enalle producten van landbouw en nijverheid behoorendaartoe — is de werkelijke prijs, wat zij ons werkelijkkosten: de arbeid die noodig is om ze te verkrijgen.Hierin ligt volgens RICARDO — de grondslag van deruilwaarde dezer goederen.

3. De ruil- ADAM SMITH is, gelijk RICARDO niet geheel ten onrechte

gens d SM TH, opmerkt, ten aanzien van dit essentieele punt min ofafhankelijk meer weifelend. Hij zoekt de maat der ruilwaarde zoowel

van den ar- in den arbeid, besteed aan de vervaardiging van eenbeid dienmen

zaak, als in den arbeid dien men met die zaak op dekoopen kan. markt kan koopen. 1) RICARDo heeft, gelijk ik zeide, niet

geheel ongelijk, waar hij aan SMITII op dit hoofdpuntgebrek aan klaarheid verwijt; toch straalt bij SMITHvoldoende door, dat hij de maat der ruilwaarde nietzoozeer zoekt in den arbeid dien de zaak gekost heeft,als in den arbeid dien zij op de markt koopen kan. 2)

RICARDO nu merkt, alweer te recht, op dat beide voorstellingen van SMITH niet gelijkwaardig zijn en hij kiestvan die beide met groote beslistheid diegene, welke debedoeling van SMITH zeker het minst uitdrukte.

4. Volgens De beide voorstellingen zouden alleen gelijkwaardigR[cnxu rbeid zij ?n zegt RlcAaDO, indien de belooning van den arbeiderden arbeid ,aan de waar altijd evenredig was aan wat hij voortbracht. Nu dit nietbesteed. het geval is, is de arbeid dien men met zijn zaak op de

markt koopen kan, aan allerlei wisselingen onderhevig;

1) The value of any commodity to the person who possesses it, and who meansnot to use or consume it himself but to exchange it for other commodities, is equalto the quantity of labour which it enables him to purchase or command... . Thereal price of every thing, what everything really costs to the man who wants toacquire it, is the toil and trouble of acquiring it." Wealth of Nations, Bk I, ch. V.

2) „The real value of all the different component parts of price. . . . is measuredby the quantity of labour which they can, each of them, purchase or command."t. z. p. Bk I, ch. VI.

DE MEERWAAn.DR-THEORIE. 235

de arbeid, die aan de vervaardiging van de zaak isbesteed, is daarentegen onder alle omstandigheden eenonveranderlijke standaard. ')

Men meene evenwel niet — zoo zegt RICARDO verder 5. Verschil -

dat ik het onderscheid tusschen verschillende soorten van lende soorten

arbeid over het hoofd zie, noch de moeilijkheid om eenvan arbeid.

uur of een dag arbeid in het eene bedrijf te vergelijkenmet arbeid van denzelfden duur in een ander bedrijf.„De schatting van de verschillende soorten van arbeidwordt op de markt spoedig bepaald met voldoende nauw-keurigheid voor alle practische doeleinden; zij hangthoofdzakelijk af van de meerdere of mindere bekwaam-heid van den arbeider en van de intensiteit van denverrichten arbeid." 2)

Het is duidelijk, dat RICARCO op dit punt zelfs geenpoging doet om de moeilijkheid op te lossen; hij maakter zich eenvoudig van af. Dat de onderlinge waardeeringvan de verschillende soorten van arbeid in het practischeleven wel terecht komt, zal niemand tegenspreken. Bijeene verklaring van het verschijnsel der ruilwaarde kanmen echter niet volstaan met de verzekering dat devaststelling daarvan wel terecht komt, en dat wel metvoor de practijk voldoende nauwkeurigheid. De vraag diedaarbij beantwoord worden moet, is hoe dat terecht komt,naar welken maatstaf daarbij gewaardeerd wordt. Is heteen maatstaf die zelf weer tot den maatstaf arbeid isterug te brengen? Zoo ja: op welke wijze? En zoo neen:welke andere maatstaf moet dan behalve de maatstafarbeid en welke arbeid? aangelegd worden? Opdeze punten laat RICARDO ons in den steek. Hij verzekertons plechtig, dat het wel in orde komt en gaat rustigzijns weegs.

Op dien weg ontmoet hij nog andere moeilijkheden. 6. Wat te ver-Maar deze weet hij beter te beheerschen. De eerste staan onder

der nieuwe moeilijkheden is: wat heeft men te ver- eened zaakstaan onder den arbeid aan een zaak besteed? Alleen besteed?den arbeid die er de laatste hand aan legde? Of allen

1 ) Principles of Political Economy and Taxation, ch. I, sect. I.') t. z. p. sect. II.


arbeid, die van het te voorschijn brengen van de grond-stof af tot het brengen van de zaak onder het bereikvan den verbruiker, daaraan rechtstreeks of zijdelingsheeft medegewerkt? Begrijpelijkerwijze laat RICARDO deruilwaarde van de goederen afhangen van allen arbeiddie tot de totstandkoming daarvan heeft bijgedragen.„Bij de schatting bijv. van de ruilwaarde van kousen, invergelijking met andere zaken, zullen wij vinden dathun waarde afhangt van de geheele hoeveel arbeid,noodig om ze te vervaardigen en ter markt te brengen.In de eerste plaats hebben wij den arbeid noodig voorde bebouwing van het land waarop de ruwe katoen isgekweekt; in de tweede plaats den arbeid noodig omhet katoen te brengen naar het land waar de kousengemaakt moeten worden, welke weer in zich sluit eendeel van den arbeid, besteed aan den bouw van hetschip, waarin het katoen vervoerd wordt, en welke ver-goed wordt in de vracht der goederen; in de derdeplaats, den arbeid van spinnen en weven; in de vierdeplaats, een deel van den arbeid van den ingenieur, smiden timmerman, die de gebouwen en machinerieën ver-vaardigden, met behulp waarvan de kousen werdengemaakt; in de vijfde plaats den arbeid van den winke

-lier en van vele anderen, die niet nader behoeven teworden aangeduid. De som van deze verschillende soor-ten van arbeid bepaalt de hoeveelheid andere zakenwaarvoor de kousen zullen worden geruild, terwijl dezelfdeoverweging van de verschillende hoeveelheden arbeiddie zijn besteed aan die andere dingen, evenzeer hetdeel daarvan zal bepalen, dat voor de kousen zal wordengegeven." I)

Op dit punt is RICARDO's antwoord duidelijk en bevre-digend. Het rekening houden met al die soorten van arbeidzal in de practijk wel niet geheel tot zijn recht komen,maar dat ontneemt niets aan de volledigheid der theo-retische verklaring. Als de waarde der goederen in hetruilverkeer afhangt van de hoeveelheid daaraan besteden

1) t. z. p. ch. I, sect. III.


arbeid, moet daarbij ook met allen arbeid, die er voornoodig was, rekening worden gehouden.

Even bevredigend is ook RICARDO'S verklaring omtrentden invloed, dien eene verbetering in de productiewijzetusschen het oogenblik, dat de goederen gemaakt werdenen het oogenblik dat zij ter markt komen, op de ruil-waarde der goederen heeft. „Indien minder personennoodig waren om het ruwe katoen te kweeken, of indienminder matrozen gebruikt werden voor de vaart of scheeps-timmerlieden voor den bouw van het schip, waarin hetkatoen vervoerd werd; indien minder handen werden ge-bruikt voor de vervaardiging der gebouwen en machinerieënof, indien deze, eenmaal opgericht, productiever werdengemaakt, zouden de kousen onvermijdelijk in waardedalen en bijgevolg met minder van andere zaken gelijkstaan. Zij zouden dalen, omdat eene kleinere hoeveelheidarbeid noodig was voor hun productie en zij zoudenderhalve geruild worden voor een kleinere hoeveelheidvan die zaken, bij welke zulk eene verkorting van denarbeid niet had plaats gevonden." I)

Ook dit is duidelijk. Het komt voor de bepaling vande waarde der producten, volgens RICARDO, niet aan opden arbeid die daaraan werkelijk is besteed, maar opden arbeid welke aan goederen van die soort, op hetoogenblik dat zij ter markt komen en volgens den standvan de productiemiddelen op dat oogenblik, besteed moetworden.

Wat RICARDO op die wijze in het algemeen in hetmidden brengt over de maat van de ruilwaarde derkoopwaren, geldt bij hem ook voor de ruilwaarde van denarbeid. „De natuurlijke prijs van den arbeid — zooschrijft hij — is de prijs die noodzakelijk is, om dearbeiders in staat te stellen, door elkander genomen, tebestaan en hun klasse voort te planten, zonder toe- ofafneming." De waarde van den arbeid hangt m. a. w. af„van de hoeveelheid voedsel, levensbenoodigdheden engeriefelijkheden, die door gewoonte voor den arbeideren zijn gezin onmisbaar is geworden." 2) En de waarde

') t. z. p. ch. I, sect. 1II.') t. z. p. ch. V.

7. Invloed v.verbeterin-gen in deproductie-wijze.

8. Ruilwaardevan den ar-beid.


van deze levensmiddelen enz. wordt, volgens de leer vanRICARDO, bepaald door den arbeid, noodig om ze teproduceeren en binnen het bereik van den arbeider tebrengen.

Ziedaar in hoofdtrekken de waardeleer waarop MARX

eerst in zijn „Kritik der Politischen Oekonomie" en laterin „Das Kapital" voortbouwde.

9. Wijsgeeri- MARX begon er mede, de waardeleer van RICARDO inge vorm van een duitsch wijsgeerig pak te steken. Daarmede veranderdeMARX'

e .waar-

hij veel meer aan den vorm dan aan den inhoud derricardiaansche opvatting van het ruilwaardeverschijnsel,en wat hij aan den vorm veranderde was niet altijd eeneverbetering. Zien wij voorloopig van de meerwaarde-theorie af, dan voegde MARX aan RICARDO'S leer veelminder wezenlijks toe dan hij zelf meende, en verrijktehij die leer vooral met eenige in een diepzinnigen sluiergehulde vanzelfsprekendheden, die haar wel veel geheim-zinniger deden schijnen, maar die niet bijdroegen omdieper in het wezen der zaak in te dringen. Dit geldtniet alleen voor zijne uitweiding over de noodzakelijkheid,dat twee dingen, om met elkander vergeleken te kunnenworden, iets gemeenschappelijks moeten hebben, maarook voor de door hem zelven zoo hoog aangeslagenbespiegeling over het tweeslachtig karakter van denarbeid.

De volgende uiteenzetting van de hoofdtrekken vanMARX' waardeleer zal aanstonds duidelijk maken, dat zijin vergelijking met die van RICARDO meer aan breedtedan aan diepte heeft gewonnen. Ik begin met eeneobjectieve, critieklooze uiteenzetting; de critiek, welke,juist omdat RICARDO's en MARX' theorieën in wezengelijk zijn, op beide gelijkelijk van toepassing is, laat iklater volgen.

10. MARX' In één opzicht brengt MARX in vergelijking met RICARDO,ruilwaarde- reeds aanstonds eene verandering, die inderdaad ookleer alleenv. kapitalis- eene verbetering is. Hij beperkt zijne beschouwin-tische maat- gen tot het tijdperk der kapitalistische productiewijze.schappij. De goederen, die kunnen dienen ter bevrediging eener

menschelijke behoefte of begeerte, hebben onder elkemaatschappelijke organisatie gebruikswaarde; ruilwaarde

DE MEERWAARDE- THEORIE. 239

hebben zij alleen in die stadiën van maatschappelijkeorganisatie, waarin de productie niet rechtstreeks geschiedtvoor het goederenverbruik, maar voor de goederenmarkl.De gebruikswaarde is derhalve een natuurlijk, de ruil-waarde een historisch verschijnsel.

In de kapitalistische maatschappij nu, waarin de productievoor de markt en niet voor het directe gebruik geschiedt,bestaat de maatschappelijke rijkdom in eene geweldigeopeenhooping van waren. De waar is in die maatschappijhet element van den maatschappelijken rijkdom. Vandaardat MARX zijn onderzoek naar de kapitalistische productie-wijze met de analyse van de waar begint.

De waar nu is een zaak, die door hare eigenschappenmenschelijke behoeften van eenigerlei aard bevredigt.De aard dier behoeften en de wijze waarop zij bevredigdworden, hetzij rechtstreeks hetzij middellijk, doen nietster zake. Genoeg, maar ook onmisbaar voor de waar is,dat zij, hoe dan ook, kunne strekken ter bevredigingeener menschelijke behoefte, — dat zij nuttig zij,gebruikswaarde hebbe. Deze gebruikswaarde is geheelonafhankelijk van den meerderen of minderen arbeiddien het kost, de zaak te verkrijgen. Door haar verschilin gebruikswaarde zijn de zaken alleen qualitatief vanelkander onderscheiden. „De gebruikswaarden vormen denstoffelijken inhoud van den rijkdom, welke ook zijnmaatschappelijke vorm zij. In de door ons te behandelenmaatschappelijke ordening vormen zij tegelijk de stoffelijkedragers der ruilwaarde."

„De ruilwaarde verschijnt in de eerste plaats als dequantitatieve betrekking, de verhouding, waarin gebruiks-waarden van de eene soort tegen gebruikswaarden vande andere soort geruild worden." In het ruilverkeerworden waren van de meest uiteenloopende soort metelkaar gelijk gesteld; een hoeveelheid a ijzer, b zijde,c goud enz. is gelijk aan een last tarwe. De tarwe heeftdus menigvuldige ruilwaarden in plaats van één. Deverschillende hoeveelheden ijzer, zijde, goud enz. dieeen gelijke ruilwaarde hebben als een last tarwe, moetenook onderling een gelijke ruilwaarde hebben. „Daaruitvolgt I°. De verschillende ruilwaarden van dezelfde waar

11. MARX'onderzoek n.het wezen derwaar.

12. Ruilwaar-de eene quan-titatieve be-trekking,


drukken een gelijke grootheid uit en 2e de ruilwaarde kan„überhaupt" slechts de uitdrukkingswijze, de ,,verschijnings-vorm" zijn van een van haar onderscheidbaren inhoud.

13. De wa- Maar men kan verschillende dingen alleen met elkaarren moeten gelijk stellen, als die dingen iets gemeenschappelijksiets gemeen-

hebben van dezelfde grootte.shappelijks ghebben. Dat geldt ook van de ruilwaarden. Het feit harer

gelijkstelling sluit in zich, dat zij iets gemeenschappelijkshebben van dezelfde grootte. Wanneer een last tarwegelijke ruilwaarde heeft als a tonnen ijzer, zijn zij beidengelijk aan een derde, iets dat „an und für sich" nochhet een, noch het ander is. Elk van beide moet, voor

-zoover het ruilwaarde is, tot dit derde te herleiden zijn,„Dit gemeenschappelijke kan niet eene geometrische,

physische, chemische of andere natuurlijke eigenschapder waren zijn. Haar lichamelijke eigenschappen komenslechts in aanmerking, voor zoover deze de waren bruik-baar maken, alzoo tot gebruikswaarden. Aan den anderenkant is het juist de abstractie van haar gebruikswaarde, diede ruilbetrekking der waren klaarblijkelijk karakteriseert.Daarbinnen geldt de eene gebruikswaarde precies even-veel als de andere, als zij maar in behoorlijke verhoudingvoorhanden is ...... Als gebruikswaarden zijn de warenvóór alles van verschillende kwaliteit, als ruilwaardenkunnen zij slechts van verschillende kwantiteit zijn, bevattenzij derhalve geen atoom gebruikswaarde."

14. zij zijn „Ziet men nu van de gebruikswaarde der waren af,allen arbeids- dan blijft haar nog slechts één eigenschap over, die vanproducten.

arbeidsproducten te zijn. I)

Maar ook het arbeidsproduct is onder de bedrijvenveranderd. Abstraheeren wij van zijn gebruikswaarde,dan abstraheeren wij ook van de lichamelijke bestand

-deelen en vormen, die het tot gebruikswaarde maken.Het is niet langer tafel of huis of garen of een ander

1) Tout produit est un signe représentatif du travail. Tout produit peut en con-séquence être échangé pour un autre et la pratique universelle est là qui entémoigne. Mais supprimez le travail: il ne vous reste que des utilités plus oumoins grandes, qui n'étant frappées d'aucun caractère économique, d'aucun signehumain, sont incommensurables entre elles, c'est-à-dire logiquement inéchangeables.PROUDHON, Contradictions Economoniques I, bl. 87.


nuttig voorwerp. Al zijne zinnelijk waarneembare eigen-schappen zijn opgelost. Het is ook niet langer het pro-

duct van den timmermansarbeid of den bouwarbeid ofden spinarbeid of van eenigen anderen productievenarbeid. Met het nuttige karakter der arbeidsproductenverdwijnt het nuttige karakter der daarin belichaamdewerkzaamheden, en verdwijnen derhalve ook de ver-schillende concrete vormen van deze werkzaamheden, zijzijn niet langer onderscheiden, maar zijn allen te zamenteruggebracht tot gelijken menschelijken arbeid, abstractmenschelijken arbeid."

Dit tweeslachtig karakter van den arbeid des arbeiders 15. Twee-die voor het ruilverkeer werkt, wordt vooral in de „Kritik slachtig ka-

rakter vander Politischen Oekonomie" in den breede uiteengezet en den arbeid.MARX hecht aan de ontdekking van dat tweeslachtigkarakter — gelijk wij zagen — groote beteekenis. Van-daar dat ik er hier nogmaals den nadruk op laat vallen.De arbeider die voor het ruilverkeer werkt, verricht, alarbeidende, twee geheel verschillende soorten van arbeid.Voor zoover hij eene gebruikswaarde produceert, verrichthij concreten arbeid van een bepaalde soort; voor zooverhij eene ruilwaarde produceert, verricht hij onderscheids-loozen, algemeen menschelijken arbeid. En aangezien hij,al arbeidende, tegelijk zoowel gebruiks- als ruilwaardevoortbrengt, heeft zijn arbeid dus ook het aangegeventweeledige karakter.

Abstraheerende van de concrete gebruikswaarde vanhet product en daarmede tevens van den concreten arbeidwaardoor het tot stand kwam, blijft er van de goederendie aan het ruilverkeer deelnemen, niets over dan datzij een zekere hoeveelhe.d algemeen menschelijken arbeid,in gematerialiseerde ge^;talte voorstellen.

„Een gebruikswaarde of goed heeft derhalve slechtseen waarde, omdat abstract menschelijke arbeid daarinbelichaamd of gematerialiseerd is. Hoe nu de groottedier waarde te meten? Door de hoeveelheid van de daarinopgesloten „waardevormende substantie", van den arbeid.De hoeveelheid van den arbeid zelf wordt gemeten aanzijn duur en de arbeidstijd heeft weer zijn maatstaf inbepaalde tijdsdeelen, als uur, dag, enz."

i6


16. Gemid- Bij de bepaling van de waarde der waren komt hetdeld maat- echter niet aan op den toevallig grooten of toevalligschappelijknoodzakelij- kleinen arbeidstijd, dien de eene of andere individueeleke arbeid. arbeider daaraan besteed heeft, hetzij tengevolge van

buitengewone langzaamheid of buitengewone vlugheid,hetzij tengevolge van het voorzien zijn van verouderde ofvan nog pas bij uitzondering gebezigde nieuwe machines.Voor de bepaling van de waarde der waren komt hetaan op den voor hunne voortbrenging maatschappelijknoodzakelijken arbeidstijd.

„Maatschappelijk noodzakelijke arbeidstijd isarbeidstijd, vereischt om de eene of andere ge-bruikswaarde onder de voorhanden maatschap-pelijk normale productievoorwaarden en met hetmaatschappelijk gemiddelde van ervarenheid enarbeidsintensiteit te vervaardigen."

17. Waarde Neemt door verbetering der productiemiddelen de vooromgekeerd de voortbrenging eener waar maatschappelijk noodzakelijkeeven-redig aan arbeidstijd af, dan vermindert hare waarde. „De waardede produc- van elke waar staat tot de waarde van elke andere waar,

wan eden art als de arbeidstijd die voor de voortbrenging van de eenebeid. noodzakelijk is tot den arbeidstijd noodzakelijk voor de

voortbrenging der andere."Hoe grooter nu de productiekracht van den arbeid is,

hoe korter de arbeidstijd noodzakelijk om de waar voortte brengen. Vandaar dat de waarde der waren evenredigis aan de hoeveelheid en omgekeerd evenredig aan deproductieve kracht van den daarin belichaamden arbeid.

De gebruikswaarden komen intusschen niet zonder hulpvan de natuur tot stand.') De menschelijke arbeid kan nietanders te werk gaan dan de natuur zelve; zij kan de stofslechts vervormen, zoodat deze grooter nuttigheid krijgtvoor de menschen. Daarbij moet de natuur steeds mede-werken; meer dan de natuurkracht leiden in de richtingvan het door hem gestelde doel kan de mensch bij zijnarbeid niet. Maar hoezeer de medewerking van de natuur

1) Dr. VERRIJN STUART, Ricardo en Marx, bI. 40, vergist zich waar hijhet voorstelt alsof MARX — in tegenstelling tot RICARDO — de noodzakelijkemedewerking der natuur in elk productieproces niet erkent.


voor het ontstaan der gebruikswaarden noodig is, voorde ruilwaarde is zij onverschillig; daarbij wordt juist vande verschillende natuurlijke eigenschappen der warenafgezien. I) Bij de ruilwaarde der waren komt het alleenen uitsluitend aan op den daarin belichaamden abstractmenschelijken arbeidstijd en wel den gemiddeld maat-schappelijk noodzakelijken arbeidstijd.

„De eenvoudige gemiddelde arbeid zelf wisselt wel iswaar in verschillende landen en beschavingstijdperkenvan karakter, hij is echter in een bepaalde maatschappijgegeven. Gecompliceerde arbeid geldt slechts als „ge-potentieerde" of liever gemultipliceerde arbeid, zoodateen klèiner quantum gecompliceerde arbeid gelijk isaan een grooter quantum eenvoudigen arbeid. Dat dezeherleiding voortdurend plaats heeft, leert de ervaring." 2)

Men ziet dat MARX voor deze laatste moeilijkheid alevenmin eene oplossing weet als RICARDO, en dat beidenzich gelijkelijk ervan afmaken, door te zeggen dat dezeherleiding in het ruilverkeer wel terecht komt, maar beideneen even hardnekkig stilzwijgen bewaren over de wijzewaarop en den maatstaf volgens welken die herleidinggeschiedt. 3) Ik merk dit hier terloops op, daar ik er laterniet op terugkom. Dit bezwaar toch is wel is waar nietvan gewicht ontbloot, maar principieele beteekenis heefthet niet; de kern van de theorie van RICARDO en MARX

laat het onaangetast.Doch niet alleen op dit punt brengt MARX ons niet

1) Zie hierover beneden onder B van deze §, no. 2.') De hier kort weergegeven quintessens van MARX' waardetheorie is te vinden

in Das Kapital I, bl. I-28, en Zur Kritik der Pol. Oek., bi. 1-32.3) Vgl. DÜIRING, Kritische Geschichte der Nationalökonomie und des Socialismus,

4e dr., bi. 505; KARL KNIES, Das Geld, 2e dr., bi. 157/8; V. BÖHM-BAWERK,Zum Abschluss des Marxschen Systems, Festgaben für Karl Knies, bi. 164 en volg.FRIEDLAENDER, Vier Uauptrichtin;en, bl. 42/3. KAUTSKY, Anti-Bernstein, bi. 39erkent, dat MARX' waardetheorie op dit punt onvolledig is, maar niet omdat MARXniet heeft ingezien, hoe die herleiding van gepotentieerden in eenvoudigen arbeid inhaar werk ging, doch omdat hij er niet toe is gekomen, het mede te deelen: „Inder „Kritik der Politischen Oekonomie" (2, Aufl. S. 6) bemerkt er „Die Gesetze,die diese Reduktion regeln, gehören noch nicht hierher." LEIDER ist er nichtmehr dazu gekommen diese Gesetze zu entwickeln, die er jedenfalls selbst schonerkannt hatte, sonst wiese er nicht auf sie hin." (Ik cursiveer.) Een opmerkelijkerstaaltje van gelooven op gezag in eene discussie die van wetenschappelijk gehaltezijn wil is moeilijk denkbaar.

18. Hoogerearbeid is ge-

potentieer-de lagere ar-beid.

19. MARX enRICARDO.


verder dan RICARDO. Ontdoet men de beschouwingen vanMARX van haar wijsgeerig omhulsel, dan blijft daarvanniets over dan wat wij uit RICARDO reeds wisten:

De goederen hebben geen ruilwaarde als zij geengebruikswaarde hebben; bij de bepaling van de ruilwaardekomt het echter op de gebruikswaarde niet aan; de ruil-waarde van de waren hangt af van de hoeveelheid arbeid,die — in verband met den stand der productiemiddelen —gemiddeld voor de vervaardiging der waren vereischtwordt op het oogenblik dat zij ter markt komen; bij debepaling van dien gemiddeld noodzakelijken arbeid wordtde hoogere arbeid tot eenvoudigen arbeid herleid.

Dit alles werd reeds door RICARDO over het wezen derruilwaarde en de bepaling van hare grootte geleerd enmeer leert ook MARX ons er niet van. I)

1) De poging van Dr. VERRIJN STUART, Ricardo en Marx, bi. 32-45 i omwegens het compromitteerende der familierelatie, op gezag van Mr. N. G. PIERSON,(le nauwe verwantschap tusschen RICARDO'S en MARX' waardetheorie te verloochenen,was dan ook hopeloos. Al was de ongemotiveerde uitspraak van PIERSON, dathet „eene zonderlinge vergissing" is, wezenlijke eenheid in RICARDO'S en MARX'waardetheorie te zien (De Economist, 189o, bI. 618), voor den heer STUART eenbaken in zee; zij behoedde hem voor het stranden niet. De conclusie waartoe hijkwam: „De verhouding waarin goederen onderling geruild zullen worden, hangtbij MARx af van de verhouding, waarin bij hun productie betaalde tot onbetaaldenarbeid stond; bij RICARDO van de verhouding tusschen arbeid en kapitaal in beiderproductiekosten. Het verschil tusschen beide formulen is juist daarin gelegen, datMARx den kapitalist het recht op eene belooning voor zijn dienst ontzegt, welkrecht voor RtcARno geen oogenblik twijfelachtig is" (bi. 4.4) — deze conclusie is„eene zonderlinge vergissing."

Zoowel waar RICARDO als waar MARx hunne waardetheorieën ontwikkelen, hebbenwij te doen met hetgeen WIESER — op wiens autoriteit STUART zich herhaaldelijkberoept — noemt philosophische theorieën. Volgens die philosophische theorieën nuis het volstrekt onjuist, dat de ruilwaarde der waren afhangen zou: bij MARX vande verhouding waarin bij haar productie betaalde tot onbetaalden arbeid stond(deze verhouding is voor de ruilwaarde — gelijk zij in het ie deel van Das Kapitalgeleerd wordt — volstrekt onverschillig, zij bepaalt alleen welk deel der waardemeerwaarde is) bij RICARDO van de verhouding tusschen arbeid en kapitaal; —bij de ontwikkeling zijner waardeleer denkt RICARDO zich het kapitaal klaarblijkelijkals gecristalliseerden arbeid; ook bij hem komt de verhouding tusschen kapitaal enarbeid wel te pas bij de verdeeling der waarde tusschen kapitaalrente en loon,doch niet bij de bepaling der waarde zelf. Wat STUART in het tweede gedeelteder aangehaalde zinsnede zegt, zou — indien het juist ware — niet bewijzen datRICARDO'S en MARX' waardetheorie niet in wezen overeenstemden, maar alleen datbeide schrijvers uit hunne overeenstemmende waardetheorie zeer verschillendegevolgtrekkingen maakten, — hetgeen niemand ontkent. Maar die tweede zinsnedeis eveneens onjuist, want ook voor MARX is de kapitaalinterest een nood-zakelijk gevolg van de kapitalistische productiewijze, zoodat hij daarin, zoolang die


B. CRITIEK.

Wij hebben thans na te gaan of deze waardeleer dentoets der critiek kan doorstaan, daarbij voorloopig afziendevan het meerwaardevraagstuk en van den onherstelbarenknak dien MARX zelf, in verband met dat vraagstuk, aanzijn eigen waardeleer gaf. I)

Daarbij zal ik veelal bedenkingen hebben te opperen,die herhaaldelijk ook reeds door anderen werden in hetmidden gebracht.

In de eerste plaats geldt tegen RICARDO'S en MARx' 1. Willekeu-waardetheorie de grief, dat zij niet het gansche gebied rige beper-

van het ruilverkeer bestrijkt, d. w. z. alleen eene verklaring k' MARX'

tracht te geven van de waarde der door menschelijken waardeleer.

arbeid reproduceerbare zaken, terwijl er toch anderezaken zijn, die evenzeer aan het ruilverkeer deelnemenen een waarde hebben, zonder product van menschelijkenarbeid te zijn (zooals woeste grond), 2) of zonder doormenschelijken arbeid te kunnen worden gereproduceerd(zooals schilderijen van gestorven meesters).

productiewijze bestaan zal, geen onrecht ziet noch — volgens zijne historisch-materialistische beschouwingswijze — zien kan.

Niet alleen MARX, maar een gansche school van engelsche socialisten (zieboven Hoofdst. I, § 3) zijn bij hun analyse der kapitalistische maatschappij vanRICARDO'S waardeleer uitgegaan en hebben haar in wezen overgenomen. Dr. STUARThad beter gedaan, indien hij in deze in plaats van PIERSON met zijne „zonderlingevergissing", WIESER tot baken genomen had, die in Der Natürliche Werth,bl. 186 schreef: „RICARr>o's System bezeichnet den Höhepunkt der Arbeitstheorie,das socialistische System ist ihre letzte Consequenz."

1) Zie hierover § 8 van dit hoofdstuk.2) MARx komt er in den loop zijner uiteenzetting toe, terloops van deze „dingen"

te spreken, doch eerst nadat hij de elementen zijner waardeleer lang en breedheeft uiteengezet. Hij maakt het zich dan gemakkelijk: aangezien, volgens zijneleer, alleen die goederen welke producten van arbeid zijn, eene waarde hebben, hebbendeze dingen eenvoudig geen waarde. Maar zij hebben toch een prijs I Ja, zegt MARX,maar dat bewijst alleen dat de dingen een prijs kunnen hebben zonder waarde tehebben, al is de prijs de geld-uitdrukking der waarde.

Ik wil dit schijn-wetenschappelijk abracadabra in zijn eigen woorden weergeven:„Dinge, die an und für sich keine Waaren sind, z. B. Gewissen, Ehre u. s. w.,können ihren Besitzern für Geld feil sein und so durch ihren Preis die Waaren-form erhalten. Ein Ding kann daher formell einen Preis haben, ohne einen Werthzu haben. Der Preisausdruck wird hier imaginär, wie gewisse Grössen der Mathe-matik. Andrerseits kann auch die imaginäre Preisform, wie z. B. der Preis desunkultivirten Bodens, der keinen Werth hat, weil keine menschliche Arbeit in ihmvergegenständigt ist, ein wirkliches Werthverhältniss oder von ihm abgeleiteteBeziehung verbergen." Kapital I bl. 67.

Behalve dat MARx, voor zoover hetgeen hij hier zegt eenigen zin heeft, zich

246 DE MEERWAARDE-TIIEORIË.

Voor beide laatstgenoemde soorten van zaken kan dewaarde niet verklaard worden uit den voor hare productieof reproductie noodzakelijken arbeidstijd. I) Dit is reedseen bedenkelijke leemte in de ricardiaansche en marxis-tische waardeleer. Deze zaken toch hebben even goedwaarde als de waren, hetgeen voor MARX wil zeggen: devoor de markt reproduceerbare goederen. Van tweeënéén: of de waarde dier niet-reproduceerbare goederen iste verklaren op een wijze, die ook de waarde der wèl-reproduceerbare zaken omvat, maar dan kan de verklaringook van de waarde dezer laatste soort van zaken in laatsteontleding niet zijn te vinden in den slechts bij een deelvan het geheel der waardehebbende zaken medetellendenreproductie-arbeid, — of wel er is een waardeverklaringalleen passend voor de niet- en eene andere alleen passendvoor de wèl-reproduceerbare zaken, maar dan had buitentwijfel moeten worden gesteld, waarom de waardewetvoor de eene soort van zaken niet geldt voor de andere.Door hun waardewet te beperken tot de reproduceer-bare waren, deden RICARDO en MARX daaraan van denbeginne af eene onjuistheid of eene onvolledigheid klevenen kozen zij van de verschillende waardehebbende zakenwillekeurig diegene uit, voor welke hun arbeidstheorieniet reeds aanstonds onhoudbaar bleek.

Zij gaan — gelijk V. BÖHM-BAWERK het geestig uit-drukt — te werk „als iemand die dringend wenscht, datuit de bus alleen een wit kogeltje te voorschijn komenzal en die deze gebeurlijkheid voorzichtigheidshalve daar-door in de hand werkt, dat hij geen andere dan wittekogeltjes in de bus legt." 2)

schuldig maakt aan een petitie principii, vervalt hij ook in de fout van de beeld-spraak, dat iemand zijn geweten of zijn eer verkoopt, letterlijk op te nemen.

Wanneer van iemand gezegd wordt dat hij zijn geweten of zijn eer verkoopt,wordt daarmede bedoeld, dat hij voor geld een handeling verricht, die hem toteen eer- of gewetenloos mensch stempelt; hij wordt dan echter niet betaald voorzijn eer- of gewetenloosheid, maar voor de waarde, welke zijne handeling heeft voordengene die haar betaalt. Dat handelingen eene waarde hebben en voor zeerreëele, niet slechts imaginaire, prijzen verricht worden, is een in het ruilverkeerheel gewoon verschijnsel. Men denke slechts aan de handelingen van zangers,tooneelspelers, advocaten, enz.

1) Vgl. KNIES, das Geld, 2C dr., bl 155 en volg.2) Zum Abschluss, bI. 153 en volg.


Zien wij nu verder van deze zeer principieele tekort-koming af en volgen wij MARX in zijne beperking derwaardeleer tot de waren, d. w. z. tot de voor reproductievatbare arbeidsproducten, dan is de vraag of die leer,aldus beperkt, met de verschijnselen uit het werkelijkeruilverkeer strookt. Daarbij doet zich al aanstonds eentweede niet minder principieele bedenking voor.

Te recht zegt MARX, dat de waren geen ruilwaarde zouden 2. Gemeen -hebben, m. a. w. niet quantitatief met elkander gemeten schappelijk

karakter vanzouden worden, indien zij niet eene eigenschap gemeen alle waren.hadden, die in elk der waren in grootere of kleinerequantiteit aanwezig is. Tot zoover gaat de redeneeringgoed; maar MARX laat daarop volgen, dat de waren alsgebruikswaarden voor alles van verschillende hoedanigheidzijn en als ruilwaarden daarentegen verschillende quanti-teiten van dezelfde hoedanigheid; dat zij dus als ruil-waarde geen atoom gebruikswaarde bevatten, m. a. w. dathet gemeenschappelijke, waardoor de waren quantitatiefmet elkander vergeleken kunnen worden, niet kan zijngelegen in de meerdere of mindere gebruikswaarde diedaarin ligt opgesloten.

Voor den lezer, die niet verdacht is op MARX' buiten-gemeen handige logische kunstgrepen, schijnt dit zeerovertuigend. Maar om er toe te komen de waren wel alsarbeidsproducten met elkander quantitatief vergelijkbaarte maken, moet MARX, gelijk wij zagen, zijn toevluchtnemen tot het ontleden van elke speciale soort van arbeid(en elke concrete arbeid is arbeid van een speciale soort)in concreten, op de vervaardiging van een bepaald goedgerichten arbeid en in abstracten, algemeen menschelijkenarbeid. Welnu, dezelfde logische ontleding kan men opgeheel dezelfde wijze doen ten aanzien van de waren nietals producten van arbeid maar als dragers van gebruiks-waarde. Elke waar is als draagster van eene specialeconcrete gebruikswaarde, tegelijk draagster eener alge-meen menschelijke gebruikswaarde, m. a. w. elke specialemenschelijke begeerte is tegelijk eene abstracte, alge-meen menschelijke begeerte. Daardoor zijn de ver-schillende concrete begeerten quantitatief met elkaar tevergelijken, evenals de speciale arbeidssoorten, hoewel in

248 DE MEERWAARDE- THEORIE,

concreto qualitatief verschillend, quantitatief tegenoverelkander af te meten zijn, omdat zij tegelijk abstractmenschelijken arbeid vertegenwoordigen. Het tweeledigkarakter dat MARx in den arbeid aanwijst, is evenzeeraanwezig in de menschelijke begeerte ; de eene waar ismet de andere quantitatief te vergelijken als draagstervan de in alle waren aanwezige eigenschap der geschikt-heid tot bevrediging van abstracte, algemeen menschelijkebegeerte, niet minder dan als product van in alle warenbelichaamden abstracten, algemeen menschelijken arbeid. I)

De schijnbaar zoo streng wijsgeerige en wetenschappe-lijke methode om bij de ruilwaarde de gebruikswaarde teelimineeren, was niets dan een handige kunstgreep, waar-mede MARx bij den opzet van zijn leer terstond verwijderde,wat in zijn kraam niet te pas kwam. Hij wilde welerkennen, dat waren om ruilwaarde te hebben ook gebruiks-waarde hebben moeten, maar dat de meerdere of minderemate van algemeene, abstracte gebruikswaarde de ruil

-waarde der waren zou kunnen bepalen of mede-bepalen,paste in zijn stelsel niet. Het werd derhalve botweggenegeerd.

Een tweede, niet minder bedenkelijk staaltje alzoo vanin een wetenschappelijk betoog onduldbare willekeur.

Doch wij laten ook deze tweede principieele bedenkingverder rusten en stellen ons met MARX op het standpunt,dat wij alleen met de waarde der reproduceerbare warente doen hebben en dat deze uitsluitend afhankelijk isvan den daarin belichaamden abstract menschelijkenarbeid. Wij stuiten dan echter terstond op het van ver

-schillende zijden herhaaldelijk geopperde bezwaar, datde ruilwaarde der waren telkens verandering ondergaat,zonder dat er verandering komt in den arbeidstijd dievoor haar vervaardiging gemiddeld maatschappelijk nood-zakelijk is.

3. Waarde Bij de bespreking van deze bedenking dient vooropgesteld,en prigs. dat zoowel volgens MARx als volgens RICARDO de waarde

1) Vgl. V. BÖHM—BAWERK, Zum Abschluss, bl. 159; VON WENCKSTERN, Marx,bl. 6; KNVT WICKSELL, Ueber Wert, Kapital und Rente, bl. 19. FESCH, t. a. p.III, bl. 356.


der waren zich in het ruilverkeer uitdrukt in den prijs.„Als maat van waarde, zegt MARX, dient het geld ertoe, de waarden der bont verschillende waren in prijzente veranderen, in voorgestelde goudquanta." ')of— gelijkhij het enkele bladzijden verder uitdrukt — ,.de prijs isde geldnaam voor den in de waar belichaamden arbeid." 2)

Dat wil evenwel niet zeggen, dat de prijs in werke-lijkheid steeds de juiste uitdrukking van de waarde zijnzal. Hij zal dit alleen dan zijn, indien het den waren

-verkooper gelukt, zijn waar tegen de juiste waarde vande hand te doen, die waarde in het ruilverkeer te reali-seeren. Dit nu gelukt hem zelden volkomen, soms zalhij in den prijsvorm meer, soms minder dan de waardeontvangen. Dit laatste zal in sterke mate het geval zijnin tijden van crisis, wanneer het eene onmogelijkheid isde waarde der over-geproduceerde waren te realiseerenen de prijzen zelfs ver beneden de waarden der warenkunnen vallen.

Maar dit neemt niet weg, dat zulk eene afwijking vanprijs en waarde abnormaal is. „Waren kunnen wel iswaar tegen prijzen verkocht worden, die van harewaarden afwijken, maar deze afwijking verschijntals schending der wet van het ruilverkeer",3) gelijkMARY het owenistisch of proudhonistisch uitdrukt.

In normalen toestand derhalve is prijsverandering uit-drukking van waardeverandering. Toch is het een onweer-sprekelijk feit, dat wij de ruilwaarde der waren, uitge-

drukt in haar prijs, telkens zien veranderen zonder dat

1) Kapital I, bl. 63.2) t. z. p. bl. 66. Zie ook bl. 67, 7i, 82; Zur Kritik der Pol. Oek., bl. 49:

„Der Preis ist der verwandelte Form, worin der Tauschwerth der Waaren innerhalbdes Zirkulationsprozesses erscheint."

Zoo mogelijk nog duidelijker drukt MARX dit uit in zijn voordracht, gehoudenin de „Internationale" den 26 Juni 1865, (N. Z. XVI, 2, bl. 73.) „WennIhr . . . . die Bewegungen untersucht, welche die Marktpreise während längerenPerioden aufweisen, wie dies zum Beispiel Mr. TooKE in seiner „Geschichte derPreise" gethan hat, so werdet Ihr finden, dass die Schwankungen der Marktpreiseihre Abweichungen von den Werthen, ihr Steigen und Fallen einander aufhebenund ergänzen, so dass die ..... Waaren jeder Art (ik cursiveer) im Durchschnittzu ihren entsprechenden Werthen oder natürlichen Preisen verkauft werden."



er verandering komt in den arbeidstijd die voor harevervaardiging gemiddeld maatschappelijk noodzakelijk is.

4. Natuur en De landbouwproducten vereischen bij onveranderd blij -arbeid in den vende productiewijze het eene jaar niet meer arbeid danlandbouw.

het andere; toch wisselt hun waarde naar gelang van denuitslag der oogsten. MARX rijmt dit aan niemand onbe-kende verschijnsel op deze wijze met de theorie: is deoogst slecht, heeft de natuur weinig medegewerkt, danis de productiviteit van den arbeid gering en is derhalvede gemiddeld maatschappelijk noodzakelijke arbeidstijd terverkrijging van een bepaalde hoeveelheid, bijv. een lastgraan groot, haar waarde en prijs hoog. Bij gunstigeweersgesteldheid en daaruit voortgesproten overvloedigenoogst, is het omgekeerde het geval: de productiviteit vanden arbeid is alsdan groot, de gemiddeld maatschappelijknoodzakelijke arbeidstijd voor de productie van een lastgraan gering; waarde en prijs zijn derhalve laag. I)

Deze wijze van de zaak in het reine te brengen klinktop het eerste gehoor nog al aannemelijk, maar het blijkt,bij nadere beschouwing, met den arbeidstijd als waarde-maat daarbij toch wel wat zonderling gesteld te zijn.Een maat kan haar functie als zoodanig niet vervullen,ten ware zij bij die vervulling zich zelve onder alleomstandigheden gelijk blijve. Een el van gomelastiek,die naar gelang er wat meer of minder aan getrokkenwordt, langer of korter is, zou als lengtemaat volkomenonbruikbaar wezen. Toch is de arbeidstijd als waarde-maat in zich zelve niet minder afhankelijk van uitwendigeomstandigheden dan onze el van gomelastiek als lengte-maat. Een gelijk aantal uren arbeids, van gelijke hoe-danigheid en met gelijke hulpmiddelen verricht, levert inden landbouw het eene jaar een heel ander resultaat opdan het andere.

Het eene jaar vertegenwoordigt een zekere hoeveelheidproducten een veel grooter of veel kleiner aantal urenarbeids, van gelijke hoedanigheid en met gelijke hulp-middelen verricht, dan het andere. De oorzaak van ditverschil ligt niet in den arbeid maar daarbuilen. Het is

1) Kapital I, bi. 6/7; zie ook III, i, bl. 94•

DE MEERWAARDE-TI-EORIE. 251

niets dan een handige kunstgreep, wanneer MARX dezaak zoo voorstelt, alsof het de productiviteit van den arbeidzelf is, die verandert. Productieve arbeid is leiden vannatuurkrachten in een vooraf bepaalde richting, waar-door de stof zoodanig vervormd of verplaatst wordt, datzij geschiktheid krijgt tot bevrediging van menschelijkebehoeften I). Daar waar men bij die leiding de natuur-krachten zóó vast in handen heeft, dat zij blind hebbente gehoorzamen , en bij de industrie is dat regel —,is het resultaat, uitgedrukt in hoeveelheid product bijgelijk blijvende gemiddelde ijver en geschiktheid derarbeiders en gelijkblijvende hulpmiddelen voor den arbeid,evenredig aan het aantal arbeidsuren.

Dat dit bij den landbouw anders is, komt juist hiervan daan, dat zich hier elementen doen gelden, die zichaan de menschelijke leiding onttrekken, die — bij denhuidigen stand van onze kennis der natuur — geen arbeids-object vormen. De spankracht van den stoom in de stoom-machine is door arbeid, geestes- en handenarbeid, teregelen; de drukkracht van den wind op de molenwiekenniet. 2) In den landbouw hebben wij te rekenen met tweevan elkander grootendeels onafhankelijke factoren, waarvande eene, de factor arbeid, bij gelijkheid van productie-middelen, jaar in jaar uit tamelijk wel constant, de andere,de natuur, daarentegen uiterst veranderlijk is.

Dit zoo zijnde, is het in strijd met de werkelijkheid,de veranderlijkheid van de resultaten van den landbouwte stellen op rekening van veranderlijkheid in de produc-tiviteit van den arbeid, in stede van haar toe te schrijvenaan veranderlijkheid in de mate van mee- of tegenwerkingvan de in vrijheid zich bewegende natuur.

In de industrie werken de factoren arbeid en natuur 5. Natuur enook wel samen, maar de verhouding is daar een andere; arbeid in de

de natuurkracht is daar de gehoorzame dienares van den industrie.

1) Vgl. boven, bl. 242."-) Ook ENGELS schrijft: „Die Beherrschung der Natur wird in der Industrie in

ganz anders kolossalem Massstab ausgeübt als im Ackerbau, der sich bis heute vomWetter beherrschen lassen muss, statt das Wetter zu beherrschen." Anti-Dühring,bl. 183. Van deze juiste opmerking heeft hij echter voor de waardetheorie geengebruik weten te maken


arbeid; in den landbouw is zij de nukkige heerscheresover dezen. De veranderlijkheid van het resultaat van denlandbouw ligt niet in maar buiten den productiefactorarbeid; indien dit resultaat inderdaad in laatste ontledinggeheel van den productiefactor arbeid afhankelijk ware,zou het — gelijk in de industrie het geval is — ookuitsluitend door de meerdere of mindere medewerkingvan dezen factor, door den langeren of korteren arbeids-duur, het hoogere of lagere gehalte en de meerdere ofmindere intensiteit van den arbeid bepaald worden. Deomstandigheid dat een gelijke quantitatieve en qualitatievearbeidshoeveelheid het eene jaar in den landbouw eengeheel ander resultaat oplevert dan het andere, is juisteen bewijs dat hier een factor medewerkt, die van denarbeid onafhankelijk is; zonder het laatste zou het eersteeene onmogelijkheid zijn.

6. Waarde af- Wie deze redeneering tot hiertoe gevolgd heeft, zalhankelijk van waarschijnlijk geneigd zijn mij tegen te werpen, dat hetdi e factoeel-

vorenstaande geheel langs MARX heen gaat. Immersdie hoeveel- g g gheid bepalen. MARX ontkende natuurlijk niet, dat dezelfde hoeveelheid

arbeid in den landbouw het eene jaar een ander resultaatoplevert dan het andere; hij beweerde alleen dat dezelfdehoeveelheid arbeid ook in dien tak van bedrijf eengelijke ruilwaarde te voorschijn bracht. Dit laatste isinderdaad wat MARX beweert, maar dat maakt het boven-staande betoog niet overbodig. Immers, als dat betoogjuist is en het resultaat van de landbouwproductie, uit

-gedrukt in hoeveelheid product, slechts ten deele vanden daaraan besteden arbeidstijd en ten deele van eenfactor afhankelijk is, die zelf met dien arbeidstijd nietin eenig oorzakelijk verband staat, kan datzelfde resultaat,uitgedrukt in de ruilwaarde van het product, niet plotselingalleen van den factor arbeidstijd afhankelijk wezen. Defactor natuur is van den factor arbeid in den landbouwafhankelijk of hij is dat niet; is hij er van afhankelijk,dan heeft hij geen primaire beteekenis bij de bepalingnoch van de hoeveelheid, noch van de ruilwaarde vanhet product; is hij daarvan onafhankelijk, dan heeft hijzulk eene primaire beteekenis ook, zoowel bij de bepalingvan het een als bij de bepaling van het ander.


De ruilwaarde is in het product — zooals MARX zelfzegt — gematerialiseerd; bij de bepaling der ruilwaardewordt wel afgezien van het verschil in aard, niet vanhet verschil in hoeveelheid der producten. Alles watzelfstandigen invloed op deze hoeveelheid heeft, heeftderhalve ook zelfstandigen invloed op de ruilwaardedaarvan. De elimineering van den factor natuur, voorzoover die factor niet van den arbeid afhankelijk is, bijde bepaling van de ruilwaarde, komt neer op een weten-schappelijken goocheltoer of een petitio principii. I)

De feiten slaan dan ook MARX' beweringen op ditpunt omver. Immers, de onvermijdelijke consequentievan zijne opvatting is, dat hoe groot of hoe klein ookde geheele hoeveelheid product moge wezen, de waardevan die geheele hoeveelheid onveranderlijk is bij gelijkgebleven arbeidstijd. De waarde van elk deel is dan, bijonveranderden arbeidstijd, omgekeerd evenredig aan hetgetal der deelen waaruit de geheele hoeveelheid bestaat.Nu bestaat er inderdaad wel eene zekere neiging tot waar

-dedaling per eenheid bij overvloedige productie, en omge-keerd, maar de constantheid der waarde van het totaleproduct is een van de vele aprioristische hersenschimmen,waarmede zoowel de liberale school als MARX en ENGELSde staathuishoudkunde verrijkt (?) hebben. Zoowel bij zeerkarigen als bij zeer overvloedigen oogst daalt de waardevan het totale product beneden het peil der normalejaren. Dat wist onze Oost-Indische Compagnie in de 17eeeuw heel wat beter dan MARX in de 19e, — getuigehaar kruidnagel-politiek. De fransche wijnbouwers hebbenhet verleden jaar weer eens op gevoelige wijze onder-vonden.

Voor zoover de factor natuur zijn zelfstandigheid tegen-over den factor arbeid weet te bewaren, spreekt hij ookzelfstandig mede bij de bepaling zoowel van de waardevan het geheele product als van de waarde van elk deeldaarvan.

1) Dit betoog komt, wat de quintessens betreft, overeen met hetgeen VON BÖHM-BAWERK, Zum Abschluss, bl. 120/1 en 143 en volg. meer in het algemeen, envooral in verband met het element tijd, tegen het stelsel van MARX aanvoert.

254 DE MEERWAARDE- THEORIE.

Hiermede is nu wel een bres in RICARDO's en MARX'arbeidstheorie geschoten, maar zij bleef niettemin vooreen goed deel nog staande. Immers wij moesten er zelfop wijzen, dat in de industrie de natuur tot den rangvan afhankelijken productiefactor is afgedaald en dat zijderhalve hier — d. w. z. op het door MARX in het bijzonderdoorploegde gebied — geen zelfstandigen invloed bij debepaling der ruilwaarde heeft. Dit laatste is volkomenwaar, maar daaruit volgt wel, dat bij de bepaling derruilwaarde van de industrie-producten met den factornatuur niet behoeft gerekend te worden, doch er volgtnog allerminst uit, dat daarbij met niet anders dan metden factor gemiddeld maatschappelijk noodzakelijkenarbeidstijd behoeft te worden gerekend.

7. Afhanke- Ook bij de industrieproducten komt het voor, dat delijkheid waar- ruilwaarde verandert bij constantheid in den gemiddeldva van eerad

maatscha eli k noodzakelijken arbeidstijd d. w. z. in denvan begeerte. pp J J J„arbeidstijd, vereischt om de eene of andere gebruiks-waarde onder de voorhanden maatschappelijk normaleproductievoorwaarden en met het maatschappelijk ge-middelde van ervarenheid en arbeidsintensiteit te ver-vaardigen." I)

Het duidelijkste voorbeeld hiervan leveren wel demode-artikelen. Het uit de mode geraken bijv. van japon

-stoffen van eene bepaalde kleur of eene bepaalde samen-stelling doet de waarde dier stoffen somtijds zóó sterkdalen, dat zij vrijwel onverkoopbaar worden. Zulk eenewaardedaling gaat geheel buiten den gemiddeld maat-schappelijk noodzakelijken arbeidstijd, in den zooevenaangewezen zin, om ; zij heeft telkens plaats zondereenige verandering in dien arbeidstijd. Bij de waarde-stijging der waren, welke in de mode komen, speelt deverandering in den arbeidstijd, noodig om die waren tevervaardigen, evenmin eene rol.

De oorzaak der waardeschommelingen ligt bij dezewaren alleen in de veranderlijkheid van den smaak dergebruikers daarvan. Die veranderlijkheid doet zich nubij de mode-artikelen wel veel sterker voor, dan bij



de artikelen van dagelijksche behoefte, maar toch bestaater tusschen de zoogenaamde mode-artikelen en de anderewaren te dezen aanzien geen kwalitatief verschil. Deruilwaarde van alle waren is aan verandering onder-hevig door de veranderlijkheid in de gemiddelde waarde-schatting harer verbruikers. Bij de mode-artikelen uitdie veranderlijkheid zich alleen plotselinger en sterker;de sterke schommelingen in de waardeschattingen in dieartikelen zijn uitingen van abnormale menschelijke wispel-turigheid, de zwakkere schommelingen der andere warenzijn gevolgen van normale menschelijke veranderlijkheid.

Zulke waardeschommelingen bij onveranderd blijvenvan den ter productie van het goed gemiddeld maat-schappelijk noodzakelijken arbeidstijd komen trouwensniet alleen voor bij verbruiksgoederen, maar ook bij deproductiemiddelen. MARX zelf noemt onder de oorzaken,welke het constante kapitaal een deel van zijn waardekunnen doen verliezen in de eerste plaats „de voort-durende verbeteringen, welke voorhanden machinerie,fabrieksinrichting enz. relatief van haar gebruikswaardeen daarmede ook van haar waarde berooven" I). Het isduidelijk, dat de invoering eener verbeterde machine deoudere van een deel harer waarde berooft, niet omdater minder arbeid noodig zijn zou voor haar reproductie,maar wel omdat de verbeterde machine beter aan haardoel beantwoordt en daarom de vraag naar de ouderemachine doet verminderen. De logische kunstgreep, welkeMARX te baat neemt om schijnbaar met zijne theorie inovereenstemming te blijven, de voorstelling namelijk datdoor de invoering der verbeterde machine de ouderehaar gebruikswaarde relatief verliesí en dit relatief verliesvan gebruikswaarde ook verlies van ruilwaarde met zichbrengt, — deze kunstgreep is zoo in het oog vallendsophistisch, dat het ongeoorloofde daarvan alleen den doorautoriteitsgeloof verblinde verborgen blijven kan. Bijinvoering van eene verbeterde machine verliest de ouderemachine in de overgroote meerderheid der gevallen nietgeheel hare waarde, maar boet zij slechts een grooter of

i) Kapital III, i, bl. 90.


kleiner deel daarvan in. Door deze waardeverminderingvoor te stellen als relatief waardeverlies kan MARX tochniet aan de consequentie ontkomen dat de ouderemachine, hoewel zij nog gebruikswaarde behoudt, inwaarde vermindert onafhankelijk van den voor harereproductie noodigen arbeidstijd, — eene waardeverminde-ring die haar oorsprong alleen vindt in verandering inde gebruikswaardeschatting, in de nuttigheid der machine.

Zoowel bij productiemiddelen als bij gebruiksgoederenhangen de waardeveranderingen in laatste ontleding afvan de veranderlijkheid in het nut dat de waren afwerpen,m. a. w. van de veranderlijkheid in de mate waarinzij door de met elkander in eene maatschappij levendepersonen begeerd worden. 1)

8. Het Teti- MARX, die bij zijn waardeleer deze veranderlijkheidschisme van geheel ter zijde stelt, komt er toe de ruilwaarde derMAxx.

waren te beschouwen als onafhankelijk van de verande-ringen in de intensiteit van het begeeren naar bepaaldegoederen door de in maatschappelijk verkeer met elkanderstaande personen, en geeft daarmede van het waarde-verschijnsel eene voorstelling als ging dit geheel buitende menschen en de veranderlijkheid hunner begeertenom. Hij objectiveert dat verschijnsel, maakt het los vanhet menschelijk gevoelen en willen en schakelt den invloedhiervan uit. De psychologische motieven die bij de waarde

-schattingen in het spel zijn, worden door hem geheelvoorbij gegaan; met een onderzoek naar die motievenhoudt zijn waardetheorie zich in het geheel nietbezig. 2) Dat hij aldus te werk gaat, is niet toevallig;

i) Een zeer duidelijk en beteekenend voorbeeld van den samenhang tusschenbegeerte naar- en waarde van eene warensoort, levert de sterke zilverdepreciatie inde laatste drie decaden van de 19e eeuw. Deze depreciatie was niet een gevolgvan eene verbeterde methode van zilverproductie, waardoor abnormaal groote zilver-hoeveelheden op de markt geworpen werden. Integendeel, de zilverproductie hieldjuist onder den druk der depreciatie van het product niet de goudproductie geengelijken tred. De depreciatie was een gevolg van eene tamelijk plotselinge en zeersterke daling in de begeerte naar zilver bij de grootste afnemers van dit product,namelijk bij Duitschland, de Vereenigde Staten en de Latijnsche Muntunie, diehet zilver voor hun standaardmunt niet langer begeerden en in verband met dieverandering in hunne begeerte, overvloed van zilver hadden.

n) Vgl. SOMBART Arc/. f. Soc. Ges. VII, bi. 590 en volg.; v. BöHM-BAWERK,

Zum Abschluss, hl. i99 en volg.; VERRIJN STUART, Ricardo &- Marx, bi. 46 envolg.; MASARYK, t. a. p. bl. 263 en volg.; WEISENGRIjN, t. a. p. bi. 217, 232 en 253.


het is een rechtstreeksch gevolg van zijn wijsgeeriguitgangspunt. Waar 's menschen gevoelens en denkbeeldenslechts weerspiegelingen zijn van de werkelijkheid buitenhem, kunnen die gevoelens door de werkelijkheid welbepaald worden, maar daarop niet bepalend inwerken.Van het spiegelbeeld kan geen actieve werking uitgaan,het weerkaatst alleen de veranderingen van de buiten-staande werkelijkheid.

Even onhoudbaar als dit materialistisch -objectivisme is,even verklaarbaar is het dat MARX, die dat objectivisme wastoegedaan, geen aanleiding zocht om eene waardetheorie,welke hij gereed vond en welke met dat objectivismezoo uitnemend strookte, in hare grondslagen te onder-zoeken. RICARDO'S waardetheorie was voor hem het gegevenpaard, dat men niet in den bek ziet.

Deze waardeleer, met haar verwaarloozing van deninvloed, welken de schommelingen in het begeeren vande leden der maatschappij hebben op de hoogte derruilwaarde, paste zoo wonderwel in het wijsgeerig stelsel,hetwelk MARX zich had gevormd, vóór hij met de studieder staathuishoudkunde begon, dat het waarlijk geenverbazing wekken kan, dat hij deze theorie blindelingsovernam en hare gebreken over het hoofd zag.

Verbazingwekkend zou het veeleer geweest zijn, alshij, niettegenstaande zijne materialistische wijsbegeerte, degebreken dier theorie toch ingezien had. I)

Doch wél verwondering mag het wekken, dat hij aananderen een fout verwijt, waarin niemand in zoo sterkemate is vervallen, als RICARDO en hij zelf. Hij die, in navol

-ging van RICARDO, zich beijvert het ruilwaardeverschijnsellos te maken van 's menschen begeeren en willen, en ereene zuiver objectivistische, buitenmenschelijke verklaringvan te geven, verwijt anderen, dat zij zich de waren, welke„producten (zijn) van het menschelijk hoofd, (als) begaafdeonder elkander en met de menschen in betrekking staandezelfstandige figuren" 2) voorstellen.

Hij noemt dat — gelijk bekend is — het fetischisme

1) Vgl. v. BÖHM-BAWERK, Zum Abschluss, bl. 162/3.2) Kapital I, bi. 39. Zie ook Kritik der Pol. Oek. bi. 29.

'7


der waren; maar hij bemerkt niet dat hij zelf, door zijneverwaarloozing van den invloed van 's menschen begeerenbij de verklaring der waar en haar ruilwaarde, behoorttot de meest fanatieke aanbidders van dien fetisch. Dewaar is voor hem de verstoffelijking der verhoudingen,die zich in een bepaald tijdperk van maatschappelijkeontwikkeling tusschen de warenproducenten noodwendig-

- d. w. z. onafhankelijk van den wil dergenen die in dieverhoudingen leven — voordoen. Heeft de waar eenmaalde werkplaats verlaten, dan krijgt zij —juist voor MARX —

een zelfstandig bestaan, een eigen leven. Eenmaal in hetruilverkeer ingetreden, krijgt de waardebetrekking derwaren, voor hem, „den phantasmagorischen vorm eenerbetrekking van dingen", onafhankelijk van de menschenvoor de bevrediging van wier begeerten die dingen hebbente dienen. De waar, in haar ontstaan uitdrukking vanbepaalde en van 's menschen willen onafhankelijke ver

-houdingen tusschen menschen, in haar omloop en bestaaneen met eigen leven begaafde, met andere waren inbetrekking staande zelfstandige figuur: ziedaar de fetischdoor MARX gediend en aangebeden.

Dat de waardeleer van RICARDO en MARX voor hetfeit der waardeschommelingen van de waren, ook onaf-hankelijk van den voor hare voortbrenging noodigenarbeidstijd, geene verklaring heeft, is een rechtstreekschgevolg hiervan dat zij de waren, van het oogenblik afdat deze de werkplaats hebben verlaten, een zelfstandigleven laten leiden, in stede van te erkennen, dat deze vanhet begin tot het einde van haar loopbaan, in de eersteplaats afhankelijk zijn van de behoeften en begeertender leden van de maatschappij, te wier behoeve zijbestemd zijn.

RICARDO en MARX erkennen wel dat een zaak geenwaar kan wezen, tenware zij gebruikswaarde hebbe;maar in het ruilverkeer telt deze gebruikswaarde, naarzij meenen, niet mede. Daar wordt van de gebruikswaardegeabstraheerd. De waar is daar „niet langer tafel of huisof garen of welk ander nuttig ding ook." Indien ditwerkelijk zoo ware, zou de ruilwaarde van de schomme-lingen in de gebruikswaarde onafhankelijk zijn. De


ervaring leert evenwel het tegendeel en veroordeelt daar-mede de ruilwaardeleer van RICARDO en MARX. I)

Uit meer dan één plaats in „Das Kaj5iial", uit hetheele derde deel daarvan, blijkt dat MARX dit zelf heeftingezien. Dit inzicht leidde hem er evenwel niet toe, zijnwaardeleer te herzien; alleen werd de gebruikswaarde,die bij de bepaling van de ruilwaarde eerst de voordeurwas uitgezet, ter oplossing van de moeilijkheid, later, vooreen oogenblik, ter sluiks door een achterdeur weer binnen-gehaald.

Men leze de beschrijving van hetgeen een linnenweverkan overkomen, die met gemiddelde ijver en geschiktheiden ondersteund door gemiddelde hulpmiddelen, 20 ellinnen heeft vervaardigd en ter markt brengt:

„Het product bevredigt heden eene maatschappelijkebehoefte. Morgen wordt het misschien geheel of gedeelte-lijk door een overeenkomstig soort van productenverdrongen. Al is ook de arbeid, gelijk die van onzenlinnenwever, een gepatenteerd lid in de maatschappelijkearbeidsdeeling, is daarmede nog geensdeels de gebruiks-waarde juist van zijne 20 ellen gegarandeerd. Als demaatschappelijke behoefte aan linnen — en deze heefthaar maat, gelijk alle andere dingen — reeds door mede-dingende linnenwevers verzadigd is, wordt het productvan onzen vriend overtollig, overvloedig en daarmedenutteloos .... Gesteld echter de gebruikswaarde van zijnproduct ging niet verloren en er werd derhalve geld doorde waar aangetrokken. De vraag is nu, hoeveel geld?Het antwoord is trouwens reeds geanticipeerd in den prijsder waar, de uitdrukking van hare waarde. Wij zien afvan mogelijke, zeer subjectieve rekenfouten van den waren-bezitter, die op de markt terstond objectief verbeterdworden. Wij nemen aan, dat hij aan zijn product slechtsden maatschappelijk noodzakelijk gemiddelden arbeidstijd

1) LABRIOLA, die een volbloed marxist is, zegt van MARX en ENGELS te recht,dat zij zijn de opvolgers en de voortzetters van de klassieke staathuishoudkunde.Volgens hem is dat de reden waarom de waardetheorie van RICARDO verlaten wordt;:„C'est pour cela que certains critiques, WIESER par exemple, proposent d'aban-donner la théorie de la valeur de RICARDO parce qu'elle conduit au socialisme."Conception Matérialiste bl. 104, noot. LABRIOLA geniet bij de marxisten de reputatievan groote wetenschappelijkheid!

9. Het gea-mendeerdebegrip vanmaatschap-pelijk nood-

zakelijkenarbeid.


besteed heeft. De prijs der waar is derhalve de geldnaamvoor de in haar belichaamde hoeveelheid maatschappelijkenarbeid. Maar zonder verlof en achter den rug van onzenlinnenwever geraakten de oude en beproefde productie-voorwaarden der linnenweverij in gisting. Wat gisterenzonder twijfel maatschappelijk noodzakelijke arbeidstijdwas ter voortbrenging van een el linnen, houdt hedenop het te zijn, gelijk de geldbezitter met den meestenijver aantoont uit de prijsnoteeringen van verscheidenemededingers van onzen vriend, Tot zijn ongeluk zijn ervele wevers op de wereld. Gesteld eindelijk elk opde markt aanwezig stuk linnen bevat slechtsnoodzakelijken arbeidstijd. Toch kan de totaalsomdezer stukken overvloedig uitgegeven arbeidstijdbevatten. Vermag de marktmaag het geheele quan-tum linnen tegen den normalen prijs van 2 sh. perel niet te nemen, dan bewijst dit, dat een tegroot deel van den geheelen maatschappelijkenarbeidstijd in den vorm van linnenweverij is uit-gegeven. De werking is dezelfde, alsof elke weverop zich zelf meer dan den noodzakelijken arbeids-tijd op zijn individueel product besteedt. "I)

„Deze quantitatieve grens der aan de verschillendebijzondere productiesferen te besteden gedeelten van denmaatschappelijken arbeidstijd — zegt MARX later 2) — isslechts een verder ontwikkelde uitdrukking van de waarde-wet in het algemeen; hoewel de noodzakelijke arbeids-tijd hier een anderen zin krijgt. Er is maar zoo enzooveel daarvan noodzakelijk ter bevrediging vande maatschappelijke behoefte. De beperking ge-schiedt hier door de gebruikswaarde. "3) 4)

1) Kapital I, bl. 7112. De spatieering is van mij.') T. z. p. III, 2, bl. 176.3) De spatieering is van mij.4) Op eene andere plaats geeft MARX van de zaak eene afwijkende voorstelling.

Kapital III, i, bl. 364, schrijft hij : „Die Waarenmassa befriedigt nicht nur einBedürfniss, sondern sie befriedigt es in seinem gesellschaftlichen Umfang. Ist dagegendas Quantum kleiner oder grösser als die Nachfrage dafür, so finden Abweichungendes Marktpreises vom Marktwerth statt."

Volgens deze voorstelling heeft de verandering in de verhouding tusschen aan-geboden en begeerde hoeveelheid weer geen invloed op de waarde; zulke veran-

deringen bewerken alleen afwijkingen tusschen waarde en marktprijs.


Dat de woorden „gemiddeld maatschappelijk noodzake-lijke arbeidstijd" hier een geheel andere beteekeniskrijgen, dan zij eerst hadden, is duidelijk, en wordttrouwens door MARX zelf erkend. I) Bij den opzet derwaarde-theorie werd het tweeslachtig karakter van denarbeid aangewezen als de spil waar het geheele ruilwaarde-verschijnsel om draait. Voor zoover de arbeid gebruiks-waarde voortbrengt, is hij arbeid van een speciale soort;voor zoover hij ruilwaarde voortbrengt, is hij slechtsabstract menschelijke arbeid. Het uitgangspunt van degeheele leer was, dat de quantitatieve vergelijking derwaren slechts mogelijk is, doordien zij allen onderscheids-loozen abstract menschelijken arbeid belichamen; deslotsom is, dat het voor de waarde der waren niet alleenaankomt op den daarin geïncorporeerden abstract men-schelijken arbeid, maar ook op de juiste verdeeling vanhet totaal van dien abstract menschelijken arbeid overde verschillende soorten van concreten en specialenarbeid. M. a. w. eerst moest van het speciale karakter vaneiken arbeid ter verklaring van het ruilwaardeverschijnselgeheel worden afgezien, later blijkt het ruilwaarde-verschijnsel niet te verklaren, zonder er mede rekeningte houden, niet alleen hoeveel abstract menschelijke arbeidaan een bepaalde waar, maar ook hoeveel concrete enspeciale arbeid aan het totale quantum dier waren isbesteed.

Met het nieuwe element dat MARX hier in het begrip„gemiddeld maatschappelijk noodzakelijke arbeidstijd" legt,geeft hij niet eene verdere ontwikkeling van de waarde-wet, gelijk hij zich zelven tracht diets te maken, maarondermijnt hij het geheele uitgangspunt daarvan. Eerstzou de grootte der vraag naar waren van een bepaaldesoort voor de bepaling van de maat der ruilwaardeonverschillig zijn en het alleen aankomen op het quan-tum abstract menschelijken arbeid in de waren belichaamd ;later echter wordt de grootte dier vraag juist een essen-tieel element bij die bepaling. De in de waren belichaamde

1) Vgl. KARL DIEHL, Festgabe für loh. Conrad: VerhdItniss v. Werth fes' Preisim kon. System v. IL Marx, bl. 26/7.


abstract menschelijke arbeid bepaalt nu de waarde derwaren nog slechts, voor zoover bij de productie vanelke waar, met de vraag naar goederen van die eenebepaalde soort op juiste wijze is rekening gehouden. Deabstract menschelijke arbeid wordt hierbij naar dentweeden rang teruggezet; in de eerste plaats komt heter op aan, of bij de productie der bepaalde waren metde vraag naar die waren wel voldoende is rekeninggehouden. Indien er te veel van die waren in verhoudingtot de vraag geproduceerd is, daalt de waarde van elkdaarvan, ook al is aan de productie van geen enkelstuk meer dan de gemiddeld maatschappelijk noodzake-lijke arbeidstijd besteed.

Met de „verdere ontwikkeling" zijner waardewet heeftMARx deze van haar voetstuk getrokken. De laatstelijkaangehaalde zinsneden staan echter op zich zelf. Bij allededucties uit zijne waardewet vat MARx deze op in denzin, dien hij daaraan in de „Kritik derPoliiischen Oekonomie"en in het eerste hoofdstuk van „Das Kaj5ilal" heeftgegeven. De zijdelingsche maar doodelijke critiek opzijne waardeleer, die hij zelf in de aangehaalde zinsnedengaf, wordt door hem in zijne verdere beschouwingen in„Das Kaj5ital" geheel verloochend; en zij moest welverloochend worden, wilde MARx aan zijne meerwaarde-theorie, waarom het hem juist te doen was, niet dengrond onder de voeten wegtrekken.

C. HOOFDVEREISCHTEN WAARAAN EENE WAARDELEERHEEFT TE VOLDOEN.

Alvorens tot de bespreking van de verdere elementender meerwaardetheorie over te gaan, wil ik eerst aan debovenstaande afbrekende critiek Op MARX' waardeleer— die hoofdzakelijk aan hem zelf ontleend is — eenepoging tot opbouwende critiek toevoegen. Die opbouwendecritiek is hier te meer op haar plaats, omdat ook zijvoor een groot deel op beschouwingen van MARX zelf

I. Eenzijdig- kan steunen.held der ar- Zoowel de arbeidstheorie van RICARDO en MARx als debeids- en nuttigheidstheorie van J. B. SAY, ook in de meer ont-theorieën. wikkelde en verfijnde gedaante, waarin de oostenrijksche


school haar heeft weergegeven, zijn onvoldoende ter ver-klaring van het ruilwaardeverschijnsel, omdat zij slechtsvoor één der beide zijden daarvan oog hebben. Dearbeidstheorie brengt alles tot den arbeid terug, nood-zakelijk om de waar voort te brengen, omdat de waardeder waren met dien arbeid in verband staat; de nuttig

-heidstheorie, ook de theorie van het grensnut, herleidtalles tot de nuttigheid der waar, de intensiteit waarmedezij begeerd wordt, omdat de waarde der waren nietminder stellig met die nuttigheid in verband staat. Waarhet nu — omnium consensu — vaststaat, dat een ding alleendan een economisch goed is en in onze op het ruilverkeergevestigde maatschappij waarde heeft, indien het debeide elementen in zich vereenigt van nuttig te zijn enniet zonder inspanning te kunnen worden verkregen, —daar behoort eene waardetheorie, die tot een bevredigendresultaat leiden wil, aan deze beide elementen hun juisteplaats toe te kennen.

Dit geschiedt het gemakkelijkst door uit te gaan vanMARX' analyse van het karakter van den menschelijkenarbeid. I) Menschelijke arbeid is, gelijk hij kort en duidelijkuiteenzet, op een doel gerichte inspanning. Productievearbeid, in den zin van stoffelijke goederen voortbrengendearbeid, bestaat derhalve uit twee elementen, de stellingvan het doel om een bepaald goed voort te brengen ende inspanning om het gestelde doel te bereiken.

Het is duidelijk, dat van deze twee elementen destelling van het doel het primaire is. Vergist men zichin de stelling van het doel, is het goed dat men voort-brengen wil, slechts schijnbaar nuttig, maar blijkt het,eenmaal voortgebracht, onbruikbaar te wezen, in de maat-schappij niet begeerd te worden, dan is het geen economischgoed, al is er nog zooveel inspanning aan de vervaardi-ging ten koste gelegd.

Het hier gestelde geval komt in werkelijkheid her-haaldelijk voor. Men denke slechts aan den arbeid diebesteed wordt aan het vinden en in toepassing brengenvan nieuwe of verbeterde machines. De uitvinder meent

') Zie boven, bi. 123/4•

2. Het karak-ter van denarbeid.

3.De doelstel-ling primair


met de machine, die hij in zijn hoofd gebouwd heeft,eene verbeterde productiemethode te hebben gevonden;hij gaat zijne machine maken (of laat haar maken, wathier op hetzelfde neerkomt), doch als zij voltooid is,blijkt het een of ander over het hoofd te zijn gezien ende machine voldoet niet aan hetgeen daarvan werd ver-wacht. De herseninspanning, door den uitvinder aan zijnemislukte machine besteed, behoeft voor hein niet verlorente zijn; hij zal wellicht, door de mislukking wijzer geworden,na de eerste proef later tot eene betere en wél voldoendeuitvinding komen, maar het als machine mislukte voorwerpheeft als zoodanig geen waarde.

In eiken arbeid, ook in den meest eenvoudigen, ishet doel primair. Te dezen aanzien is er geen verschiltusschen de verschillende soorten van arbeid. Wél verschildaarentegen is er in dit opzicht, dat soms de stellingvan het doel nauwelijks eenige inspanning kost en deinspanning van den arbeid bijna geheel bestaat in dieder verwezenlijking van het gestelde doel, soms ook dearbeidsinspanning zoo goed als geheel bestaat in die,welke de doelstelling vordert. Bij den arbeid van denopperman bijv. die steenen aandraagt, is de doelstellingvan zóó ondergeschikte beteekenis dat zij geen inspanningkost, en dat de arbeid zoo goed als geheel bestaat inspierinspanning. Bij den arbeid daarentegen van den werk

-tuigkundige, die het plan voor eene nieuwe of verbeterdemachine uitwerkt, is de herseninspanning bij de doel-stelling zoo goed als alles, de spierinspanning voor hetneerschrijven of in teekening brengen van zijn plan vanuiterst ondergeschikte beteekenis. Tusschen deze beideuitersten liggen ontelbare gradueel verschillende gevallen.Maar voor allen zonder uitzondering geldt, dat de arbeidmet de doelstelling begint, hoeveel of hoe weiniginspanning deze ook moge kosten.

4. Verander- Het doel nu, waarmede alle arbeid begint, kan nietlijkheid in alleen technisch maar ook maatschappelijk meer of min-sheth maat- der goed gesteld zijn. Zoolang de maatschappij nog nietschappelijk g g J g PP J gdoel der in het tijdperk van het ruilverkeer is getreden, komt hetvoortbren- zoo goed als alleen er op aan, dat de doelstelling tech-

nisch juist zij. In het tijdperk der productie voor eigen

DE MEERWAARDE-THÉORiE. 265

behoefte is eenerzijds de arbeid nog zóó weinig gedeeld,anderzijds de opvolging der werkzaamheden zóózeer doorde natuur aangewezen, dat vergissingen van eenigebeteekenis bij de verdeeling van den arbeidstijd overhet veld der productie nog niet kunnen voorkomen.

Anders werd dit, toen de productie voor eigen gebruikbegon plaats te maken voor de marktproductie. Aanvan-kelijk was daarbij het gevaar van het verkeerd stellenvan het doel, in verband met de maatschappelijke behoefte,nog gering. De productie voor derden was grootendeelsproductie op bestelling, en voor zoover de productiewerkelijk voor de markt geschiedde, d. w. z. op de vraagvooruitliep, had zij te rekenen met een binnen engenkring beperkte en aan weinig schommelingen onder-hevige vraag, met eene vraag derhalve die gemakkelijkte overzien en met genoegzame juistheid te voorzien was.

Doch ook dit werd anders; de markt breidde zich uit, 5. Gevarenen thans omspant zij voor tal van producten de gansche van de ka-•

aarde. Thans is het gevaar dat bij de marktproductie productie.het doel, hoewel technisch juist, uit een maatschappelijkoogpunt verkeerd gesteld wordt, voor hen die voor demarkt produceeren, steeds in meerdere of mindere mateaanwezig. De intensiteit en de uitgebreidheid der begeertenaar het product dat men ter markt brengt, de omvangder vraag, zijn voor de producenten meer een objectvan vermoeden dan een object van positieve kennis. Talvan omstandigheden, die aan de producenten eerst telaat of in het geheel niet bekend worden, kunnen inden omvang der vraag verandering brengen. En al blijftde vraag constant, dan nog is de producent aan hetgevaar van eene verkeerde doelstelling niet ontkomen.Hij weet niet, hoeveel zijne, onafhankelijk van hem pro-duceerende, concurrenten van de ook door hem geprodu-ceerd wordende waar op de markt zullen uitstorten.

Neemt hun productie zoodanig toe, dat zij voor deonveranderd gebleven vraag reeds toereikend is, danwil dat zeggen, dat onze producent bij het stellen vanzijn doel om nog meer van die waren op de markt tewerpen, op een dwaalspoor was en derhalve de arbeid,dien hij aan de uitvoering van dat doel besteedde of


deed besteden, in meerdere of mindere mate verkwistwerd. De arbeid toch, ter uitvoering van een gestelddoel is slechts nuttig en derhalve waardevoortbrengend,voor zoover het doel zelf nuttig is. Blijkt dit achterafonnuttig te zijn geweest, of minder nuttig dan verwachtwerd, dan is de aan de verwezenlijking ten koste gelegdearbeid weggeworpen of minder waardegevend dan in debedoeling lag en werkelijkheid zou zijn geworden, indienmen zich bij de doelstelling niet vergist had.

Afgezien nu van de meerdere of mindere technischejuistheid bij het stellen van het doel, dat in denarbeid vooropstaat, hangt in de kapitalistische, op ruil-verkeer gegrondveste, maatschappij het waardegevendekarakter van den arbeid af van de meerdere of minderejuistheid, waarmede bij het begin daarvan de vraag,waarop hij gericht werd, overzien en voorzien werd. I)

Hierbij nu kunnen fouten worden begaan niet alleen tengevolge van subjectieve vergissingen, maar ook tengevolge van niet te berekenen schommelingen in demedewerking der natuur — gelijk bij de landbouwpro-ductie het geval is. Voor den producent blijft het echterhetzelfde of eene onevenredigheid in de aangeboden ende gevraagde hoeveelheid gevolg is van zijne eigenkortzichtigheid of van omstandigheden, waarmede hij bijhet stellen van zijn doel geen rekening houden kon.Blijkt zijn warenhoeveelheid overvloedig of overbodig,dan vermindert zij in waarde of heeft zij geen waarde.

6. Waarde Ik kom alzoo langs dezen weg, uitgaande van de doorin de eerste MARX zelf gegevend efinitie van den menschelijken arbeid,plaats ae

bi de nuttigheids-theorie terecht. En ik mag mij ontslagenv. j g g enj gnuttigheids- rekenen deze conclusie hier verder uit te werken, daargraad. ik op dit punt verder niets zou kunnen toevoegen aan

hetgeen de oostenrijksche school er over heeft gegeven.Voeren de producenten van eenige warensoort, hetzij

ten gevolge van eene overschatting der vraag, hetzij ten

1) „Seine geistige Arbeit — namelijk van den zaakkundigen kapitalist — ist dieMaschine, welche die Arbeit der Hände produktiv macht, aber nicht diese Maschinepresst diesen Mehrwert aus den Händen heraus, die Hände verkörpern die Ideedes voraussehenden Leiters." v. WENCKSTERN, Marx, bl. go.

DE MEERWAARDE-ThEORIE. 267

gevolge van eene buitengewoon groote medewerking vande natuur, eene in verhouding tot de vraag overvloedigehoeveelheid daarvan aan, dan daalt daardoor de intensiteitwaarmede de waren van die soort worden begeerd, daaltdus ook hetgeen men bereid is voor die waren in ruil tegeven, dan daalt m. a. w. hare waarde. Blijft het aanbodom de eene of andere reden bij de vraag ten achter,dan treedt het tegenovergestelde geval in; er heeft daneene waardestijging plaats, totdat de producenten zichten doel stellen meer waar van die soort op de marktte brengen en dat doel ook ten uitvoer brengen.

In zoover strookt de nuttigheidstheorie, vooral in denverfijnden vorm, dien zij in handen van de oostenrijkscheschool kreeg, geheel met het karakter van den voor hetruilverkeer produceerenden arbeid.

Maar bij het voorgaande werd nog slechts met heteene deel van den arbeid rekening gehouden, met dedoelstelling waarmede de arbeid begint. Voor de waren-productie echter is het noodig, dat het bij den aanvangvan den arbeid gestelde doel ook worde ten uitvoergelegd.

Onafhankelijk van de meerdere of mindere juistheid 7. Invloedvan het gestelde doel, kost de arbeid eene zekere inspan- der

ar n dso-ning zoowel voor de stelling van het doel als voor de de waarde. pverwezenlijking daarvan. Aangenomen nu dat de doel-stelling bij de productie van verschillende waren juist was,dat m. a. w. van elk dier warensoorten niet meer werdgeproduceerd dan noodig is voor eene gelijkmatigebevrediging van de bestaande vraag daarnaar, dan zullendie waren in vergelijking met elkander worden gewaardeerden tegenover elkander worden geruild, in verhouding tot deinspanning welke hare vervaardiging kost. Aangenomendat bij den arbeid, aan de vervaardiging van een waarbesteed, de doelstelling juist was, m. a. w. dat er nietmeer van werd vervaardigd, dan gewettigd wordt door devraag naar die soort van waren, dan ligt hierin opgeslotendat zij die de waar begeeren, bereid zijn er voor in ruilte geven, wat haar vervaardiging aan arbeidsinspanningkost.

Is de begeerte naar de waar — en deze begeerte


wordt bepaald door de begeerte naar de laatst toe-gevoegde eenheden aan de geheele hoeveelheid — nietzoo groot dat zij de verkrijgingsmoeite daarvan vergoedenwil, dan wil dat zeggen dat de producenten hun doelvoorbij geschoten hebben, hun doel verkeerd hebbengesteld. Zij moeten dan de productie inkrimpen, totdatde vermindering der hoeveelheid de intensiteit der begeertenaar elke eenheid daarvan genoegzaam zal hebben doenstijgen, om de vragers der waar bereid te doen zijn deverkrijgingsmoeite der waar te vergoeden.

8. Prijs en Waarmede te vergoeden? Met het in ruil geven vannoodzake- waren voor welke precies hetzelfde geldt. Het geld vervult

beidar-

in het ruilverkeer de rol van omzetting der waarde vanbeidstijd. geen gegeven waar in eene gelijke waarde, geïncorporeerdin onverschillig welke andere waar. Bij het aanbod zijnerwaar brengt de producent een object ter markt, bij welksvervaardiging technische en sociale fouten kunnen zijngemaakt, die eene afwijking tusschen den daaraan bestedenarbeid en haar waarde, uitgedrukt in gemiddeld maat

-schappelijk noodzakelijken arbeid, verklaren en nood-zakelijk maken. In den prijs zijner waar ontvangt hij nieteen waarde-equivalent in de eene of andere bepaaldesoort van waren, maar in een vorm, die hem in staatstelt dit equivalent om te zetten in elke willekeurigewaar die hij verlangt. Het equivalent, de prijs, is derhalvelos van fouten in de doelstelling bij de productie vanwaren van een bepaalde soort, los ook van afwijkingentusschen de waarde van bepaalde waren en den werkelijkdaaraan besteden arbeid.

In den prijs zijner waar ontvangt de producenteen equivalent voor het quantum arbeid, dat bijjuiste doelstelling, I) gemiddeld maatschappelijknoodzakelijk is voor de vervaardiging der waren,welke hij met dien prijs koopen kan.

9. Terug tot Deze beschouwing brengt ons terug tot de waarde-SMITH. leer van ADAM SMITH op het punt, waar RICARDO haar

te kwader ure verliet. Volgens SMITH wordt de waarde

1) Nog juister uitgedrukt: bij eene doelstelling, bij welke de persoonlijke foutovereenkomt met de gemiddelde fout.


eener zaak bepaald door den arbeid, dien men daarmedekoopen kan. Hij was echter — gelijk reeds opgemerktwerd — op dit punt niet zeer vast en liet elders dewaarde weer afhangen van den arbeid, dien de zaakgekost heeft. Te recht wees RICARDO er op, dat dit geengelijkwaardige wijzen van voorstelling zijn van dezelfdeverklaring, maar dat door SMITH twee verschillende ver-klaringen werden dooreen gehaspeld. Maar RICARDO zelfzag de zaak niet minder verkeerd in, waar hij meende,dat die twee verklaringen wel gelijkwaardig zouden zijn,„indien de belooning van den arbeider altijd in verhoudingstond tot wat hij voortbracht". De vraag of de arbeiderin werkelijkheid al dan niet de waarde van zijn productontvangt, heeft niets uit te staan met de zuiver theoretischevraag, hoe groot de waarde der waren is, naar welkenmaatstaf die waarde gemeten wordt.

Het verschil tusschen beide verklaringen is, dat bijden arbeid die aan de waar besteed wordt, allerleipersoonlijke fouten en tekortkomingen en allerlei excep-tioneel gunstige of ongunstige omstandigheden, waarondergearbeid werd, mede hun invloed doen gelden, terwijldie fouten en die exceptioneele omstandigheden niet denminsten invloed hebben op den, in andere waren geincorpo-reerden arbeid, dien men met zijn eigen waar koopen kan.

RICARDO, en MARX na hem, kwamen op een dwaal- 10. Waarde-spoor, doordien zij de factoren die de waarde eener zaak vorming en

veroorzaken, verwarden met de maat waaraan de hoegroot- waardemaat.

heid dier waarde gemeten wordt. Zij maakten dezelfdefout, als waarin men vervallen zou, door de snelheid vanbeweging van een wielrijder niet alleen te willen metenaan- maar te willen doen veroorzaken door den cyclo-meter, die aan zijn wiel bevestigd is. Die snelheid vanden wielrijder wordt door den cyclometer wel gemeten;veroorzaakt wordt zij door de hoogte en de versnellingvan zijn wiel en de snelheid van beweging zijner beenen.Dit onderscheid dient men ook in de waardeleer in hetoog te houden.

Veroorzaakt wordt de waarde eener zaak door eentweeledigen factor: de meerdere of mindere technischeen sociale juistheid van het doel dat bij haar vervaardi-


ging voorzat, en het quantum arbeid dat voor hare ver-vaardiging gemiddeld maatschappelijk noodzakelijk was;gemeten wordt die waarde aan den arbeid, dien haarbezitter er op de markt voor koopen kan.

Het tweeledig karakter van den menschelijken arbeidwerd door MARX goed geanalyseerd, maar hij maaktevan zijne analyse een verkeerd gebruik. Bij de waarde-vorming komt het aan op het speciale doel waaropde arbeid gericht is, d. w. z. op de meerdere ofmindere juistheid der stelling van dat doel en opde inspanning welke ter verwezenlijking daarvannoodzakelijk is; dáár heeft men dus te maken, nietmet abstract menschelijken arbeid, maar met con-creten, op een speciaal doel gerichten en doel-treffend uitgevoerden arbeid. Bij het meten derwaarde daarentegen zoekt en vindt men haarmaatstaf in algemeen menschelijken arbeid. Doorspecialen en concreten arbeid wordt de waardevoortgebracht, aan algemeen menschelijken arbeidwordt zij gemeten.

11. De hoo- Wij hebben hiermede tevens de oplossing gevondengere arbeid. van de voor RICARDO en MARX onoplosbare moeilijkheid,

dat niet alle arbeid op gelijke lijn is te stellen. Eenemoeilijkheid, die zij beiden voorbijgingen met de evenleuke als van verlegenheid getuigende opmerking, datdit in het werkelijke ruilverkeer wel terecht komt.

Bij de vorming der waarde eener waar zal het gehaltevan den arbeid, die voor haar voortbrenging noodig is,de mate van hersenen spierinspanning welke hij in zichsluit, een niet minder groote rol spelen dan de duur daarvan.Hoe moeilijker de arbeid, des te hooger — bij gelijkheidvan duur — de waarde van het product. Reductie totgelijken abstract menschelijken arbeid is bij de vormingder waarde noch mogelijk noch noodig.

Gemeten daarentegen wordt de waarde niet aan excep-tioneel hoogen arbeid, belichaamd in enkele bij uitzonderingvoorkomende producten, maar aan den naar geestes- enlichaamsinspanning normalen, algemeenen arbeid, zooalsde overgroote meerderheid der waren dien belichaamt.Dat bij het aanleggen van die maat de producten van


den hoogeren arbeid, onder overigens gelijke omstandig-heden, ook eene hoogere waarde krijgen, spreekt vanzelf. Het bloote feit dat de geschiktheid tot het verrichtenvan dien hoogeren arbeid minder veelvuldig te vinden is,maakt dat ook de producten van dien arbeid schaarscherzijn. Bij deze schaarschte is de begeerte daarnaar grooteren worden die producten — onder overigens gelijkeomstandigheden — hooger gewaardeerd dan de productenvan den algemeen verkrijgbaren arbeid. De productenvan een dag hoogeren arbeid worden hooger in waardegesteld, dan de producten van een gelijk quantum veel-vuldiger voorkomenden alledaagschen arbeid.

Met elke verhooging van de algemeene denk- enarbeidskracht van het volk, wordt de hoogere arbeidminder buitengewoon, zijn voorsprong minder groot, omdatmet elke dusdanige verhooging de maat der ruilwaardevan de waren als het ware langer wordt. Vandaar ook,dat MARX, niettegenstaande de vele tekortkomingen vanzijn waardeleer, in de kern gelijk heeft, waar hij zegt,dat de waarde der waren — bij overigens gelijkeomstandigheden — omgekeerd evenredig is aan deproductieve kracht van den arbeid.

Het zou te ver voeren en in het kader van dit boekniet passen, indien ik deze hoofdpunten van mijne eigene,op vele punten aan anderen ontleende, verklaring vanhet ruilwaardeverschijnsel hier wilde uitwerken. Zulk eenuitwerking is ook niet noodig, omdat ook voor de waardeeener waarde-theorie hare grondslagen beslissend zijn, hareuitwerking daarentegen van ondergeschikten aard is.Wanneer de grondslagen niet doeltreffend gesteld zijn,kan de grootste ijver bij de uitwerking aan het geheelgeen waarde geven.

^ 2. DE WAARDE DER ARBEIDSKRACHT.

De hooge plaats, die MARX' waardetheorie in zijnstelsel inneemt, dankt zij aan de meerwaardeleer, welkehij er uit heeft afgeleid. 1. Ruil aan-

De ruil heeft in de kapitalistische maatschappij eene va peli om tegeheel andere beteekenis gekregen, dan middel te zijn koopen.


om tegen afgifte van waren, waarvan men meer heeftdan men kan gebruiken, andere waren, waaraan mengebrek heeft, te verkrijgen. Dit is wel het oorspronkelijkedoel van de ruilhandelingen geweest en het is dit ook noglangen tijd gebleven, nadat het geld de ruil der waren hadvergemakkelijkt. Het geld was in het vóór- kapitalistischetijdperk de verbindingsschakel tusschen de verschillendewaren in het ruilverkeer. Er werden destijds waren in hetruilverkeer gebracht, om er met behulp van geld anderewaren uit te trekken. De functie van het geld is voordat tijdperk uit te drukken in de formule W—G—W'.

Wanneer het ruilverkeer zich ontwikkelt tot het kapitalis-tische stadium, krijgt het geld daarin echter eene andere enmeer gewichtige functie. Het geld wordt daar kapitaal invloeibaren toestand; d. w. z. in het kapitalistische ruilverkeerwordt het geld een vorm van kapitaal en wel die vorm,waarin het los is van elke bepaalde kapitaalgoederensoort.

In de productie heeft het kapitaal steeds een concretegedaante, bestaat het uit productiemiddelen: fabrieken,machines, grondstoffen enz.; in het ruilverkeer legt hetdie gedaante af en krijgt het in den geldvorm de eigen-schap verwisselbaar te zijn in elke willekeurige kapitaal-goederensoort.

2. Het begrip Ten einde duidelijk te maken wat MARX hiermedekapitaalbij bedoelt, dient eerst met een enkel woord te wordenMARX.

besproken, wat MARX onder kapitaal verstaat.Voor hem zijn de productiemiddelen niet onder alle

omstandigheden kapitaal; zoolang zij in eigendom zijnvan hen die met die productiemiddelen arbeiden, hebbenzij de kapitaal-eigenschap niet, welke hierin bestaat, eendeel van het product tot zich te trekken, zonder dat arbeidals contrapraestatie daartegenover staat. Het kapitaal isderhalve, naar de opvatting van MARX, een historisch ver-schijnsel; op een zeker ontwikkelingsstadium van de maat-schappij worden de productiemiddelen kapitaal, krachtenshun aard zijn zij dit niet. í) Men heeft deze van het kapitaal-

1) „Die Produktionsmittel selbst werden nur gegensttndliche Gestalten desproduktiven Kapitals, oder produktives Kapital, von dem Augenblick, wo ihnendie Arbeitskraft, als persönliche Daseinsform desselben, einverleibbar gewordenist. So wenig also menschliche Arbeitskraft von Natur Kapital, so wenig sind es


begrip der klassieke staathuishoudkunde afwijkende op-opvatting goed in het oog te houden. Het maakt natuur-lijk een hemelsbreed verschil, of men alle productie-middelen onder het kapitaal rangschikt, dan wel alleendie welke in eigendom zijn van de niet-arbeiders. Tochis aan dit cardinale verschil in opvatting van het kapitaal

-begrip tusschen MARX en de meerderheid der staathuis-houdkundigen niet altijd genoeg aandacht geschonken,met het gevolg dat in den strijd over het kapitaal tus-schen sociaaldemocraten en niet-sociaaldemocraten heelwat op rekening komt van het gebruik van denzelfdenterm in zeer verschillende beteekenissen. Dientengevolgeloopt er onder dien strijd veel misverstand en woorden-strijd door.

Het is hier niet noodig er ons mede bezig te houden,welk kapitaalbegrip de voorkeur verdient; het is genoegdat alle misverstand is weggenomen over de beteekenisdie het kapitaalbegrip bij MARx heeft. ')

die Produktionsmittel. Sie erhalten diesen specifischen gesellschaftlichen Charakternur unter bestimmten geschichtlich entwickelten Bedingungen, wie nur unter solchender edlen Metallen der des Geldes, oder gar dem Geld der des Geldkapitals auf

-geprägt wird." Kapital II, bl. 53.Ook hier gaat DE SisMONDI aan MARX voor: „Le blé que (le cultivateur) avait

recolté par delà celui qu'il devait manger pendant son propre travail et par delàcelui qu'il devait semer pour maintenir son exploitation au méme point était onerichesse, qu'il pouvait donner, dissiper, consommer dans l'oisiveté, sans en devenirplus pauvre: c'était on revenu; mais une fois qu'il l'avait employé à nourrir desouvriers productifs, une fois qu'il l'avait échangé contre le travail, ou contre lesfruits á venir du travail de ses laboureurs, de sas tisserands, de ses mineurs, c'étaitune valeur permanente, multipliante, et qui ne périssait plus; c'était on capital.Or cette valeur se détachait de Celle de la denrée qui l'avait créée; eile demeuraitcomme une quantité métaphysique et insubstantielle, toujours dans la possessionde ce même cultivateur, pour qui eile revétait seulement des formes différentes."Nouveaux Principes d'Econ. Pol. Livre II, Chap. IV.

t) Het invoeren van een nieuw kapitaalbegrip, waar het woord kapitaal eenmaaleen in de hoofdzaak vaste beteekenis onder de staathuishoudkundigen had gekregen,was om een dubbele reden geen gelukkige greep van MARx en ENGELS.

In de eerste plaats moest het verwarring stichten een gangbaren term te gaangebruiken in een geheel nieuwe beteekenis. „Un chimiste peut donner le nom qu'illui plait à un nouveau corps qu'il a découvert, mais s'il lui prenait fantaisied'appelir oxygène, le soufre; fer, Ie mercure, etc., les autres chimistes trouveraientque eest là une logomachie." V. PARETO, Les systimes socialistes. I bl. 364.

In de tweede plaats is het door MARx en ENGELS ingevoerde nieuwe kapitaal-begrip — afgezien van de verwarring welke door die invoering gesticht werd —

voor wetenschappelijke doeleinden veel minder bruikbaar dan het bij de niet-sociaal-democratische staathuishoudkundigen gangbare begrip.

is


3. Kapitalis- Het kapitaal nu, in den geldvorm, heeft, volgens hem,tische ruil: dezelfde eigenschap als de andere kapitaalvormen, hetkoopen omduurder te trekt onverdiende baten aan. In het ruilverkeer wordtverkoopen. dientengevolge de functie van het geld een geheel

andere dan die, welke het in het vóór-kapitalistische tijd-

Wanneer men onder kapitaal elk product verstaat, dat tot nieuwe productie bestemd is,onverschillig aan wien het toebehoort, heeft men een begrip dat aan zijne grenzenwel ruimte laat voor verschil van opvatting — gelijk aan alle staathuishoudkun-digen genoegzaam bekend is — maar dat, behoudens de grensgeschillen, welkebij geen enkel begrip ontbreken, voor het gewone economische spraakgebruikduidelijk genoeg omlijnd is. Het kapitaal-begrip van MARx en ENGELS daarentegenis vaag en onbestemd, of liever, het is zoodanig, dat het in de meerderheid dergevallen in de werkelijkheid niet in staat stelt uit te maken of productiemiddelenal dan niet tot het kapitaal behooren. Hun kapitaalbegrip: productiemiddelen inhet bezit van niet-producenten, schijnt duidelijk genoeg, maar toch is het voorwetenschappelijke doeleinden ongeschikt, zelfs al gaat men zoover van allen, dieniet behooren tot de arbeidende klasse, onder de niet-producenten te rangschikken.

De middeleeuwsche handwerksbaas bijv. had, volgens het marxistisch spraakge-bruik, wel productiemiddelen maar geen kapitaal, hoewel hij zijn bedrijf metmedehulp van bezitlooze knechts uitoefende. De moderne ondernemer daarentegen,die eigenaar is van zijn eigen zaak en de daartoe behoorende productiemiddelen —en de ondernemer-eigenaar van eigen zaak is nog verreweg de meest algemeenevertegenwoordiger van het genus ondernemer — is daarentegen kapitalist, hoewelhij ook zelf in zijn bedrijf mede-arbeidt.

Dit voorbeeld zou met verschillende andere te vermeerderen zijn. Recht op dooranderen gebruikt wordende productiemiddelen komt op zoo verschillende wijzen enin zoo verschillende graden voor, dat het tot allerlei vaagheid en twijfel leidenmoet, het kapitaal-begrip aan zulk een cameleontisch recht vast te knoopen. Eigen-aardig is het dan ook, dat waar MARx en ENGELS een juridiek element in hunkapitaalbegrip leggen, zij daarbij een der juridisch meest tot controversen leidendetermen: „bezit' gebruiken.

V. PARETO, t. a. p. bl. 366 en volg., onderstelt dat MARx en ENGELS enhunne volgelingen aan hun eigenaardig kapitaalbegrip zoo met hand en tand vast-houden, omdat in de communistische maatschappij wel hetgeen zij kapitaal noemen,kan verdwenen zijn, maar toch hetgeen de andere economisten kapitaal noemen,een deel van het product van kapitaal en arbeid voor zich opeischen zal. Daarbijzoekt PARETO m. i. in de verte wat heel dichtbij ligt. De sociaal-democratenblijven aan het marxistische kapitaal-begrip vasthouden omdat het voor de propa-ganda even doeltreffend als, ter vervanging van het bij de economisten gangbarekapitaal-begrip, voor de wetenschap onbruikbaar is.

Aangezien „kapitalist" in het sociaal-democratische vocabularium synoniem is metuitzuiger, en de kapitalist moeilijk zich zelf uitzuigen kan zonder zich tegelijkweer vol te zuigen, is het voor de propaganda zeker wel aan te bevelen den termkapitaal te beperken tot uitzuigend productievermogen, d. w. z. productie-vermogenin het bezit van den niet-arbeidenden uitzuiger, alias kapitalist.

Waar MARx en ENGELS zelf erkenden, dat de eisch als zou de arbeider de volleopbrengst van zijn arbeid moeten ontvangen, ook in eene communistische maatschappijniet voor verwezenlijking vatbaar is, (MARX, N. Z. IX, t, bl. 569; ENGELS, Anti-Dührin„ bl. 213/4 en voorrede voor de duitsche uitgaaf van Misère de la Philosophicbl. XIX), erkenden zij zelven implicite de wetenschappelijke onhoudbaarheid vanhun kapitaalbegrip.


perk had. Het dient nu niet meer als verbindingsschakeltusschen twee waren. De verkoop van waren is niet meerhet begin der ruilhandeling die met den koop van anderewaren, waaraan men behoefte heeft, wordt voldongen.In het kapitalistische ruilverkeer worden de zaken omge-keerd. Er wordt daar niet verkocht om te koopen, maargekocht om te verkoopen. De verhouding tusschen hetgeld en de waren wordt nu een heel andere dan vroe-ger; vroeger was het geld de verbindingsschakel tusschentwee waren, nu wordt de waar de verbindingsschakeltusschen twee geldsommen. Die nieuwe verhouding tus-schen geld en waar is uit te drukken in de formuleG—W—G'. De handeling begint derhalve met het bren-gen van een geldsom in het ruilverkeer; daarmede wordteen waar gekocht, met het doel haar voor eene anderegeldsom te verkoopen; met dezen verkoop is de kapitalis-tische ruilhandeling voltooid. Ruilhandelingen in dezenvorm nu zouden geen zin hebben, indien zij niet plaatshadden met het doel en het gevolg uit den verkoopder waren niet bloot een andere maar een grootere somte trekken, dan voor haar aankoop gegeven werd. In hetnormale kapitalistische ruilverkeer is de G' grooter danG. t) Men kan de kapitalistische ruilhandeling daaromnog aanschouwelijker voorstellen in deze formules:

G—W—G'; G' = G + i\ G.

Hierin dat het geld in het kapitalistische ruilverkeer 4. Ruilver-meer geld aantrekt, toont het zijn kapitalistisch karakter. keer niet

De vraa is nu, hoe gaat dat in zijn werk ? In het ruilwaarde -

g g j scheppend.verkeer zelf, in engeren zin, is de verklaring niet te vinden.

Het komt trouwens wel meer voor dat de propaganda andere eischen stelt dande wetenschap en dat de laatste hij dit conflict voor de eerste wijken moet.

Het historische kapitaalbegrip van MARX en ENGELS is in de wetenschap alleenbruikbaar naast het zuiver economische kapitaalbegrip der economisten (zie AD.WAGNER, Grundlegung, 3e dr. I, bi. 315 en volg.); ter vervanging daarvan ishet te eenenmale ondeugdelijk.

1) „Kaufen um zu verkaufen, oder vollständiger, kaufen um theurer zu verkaufen,G—W—G', scheint zwar nur einer Art des Kapitals, dem Kaufmannskapital, eigenthüm-liche Form. Aber auch das industrielle Kapital ist Geld, das sich in Waare ver

-wandelt und durch den Verkauf der Waare in mehr Geld rückverwandelt . . . .In der That also ist G—W -G' die allgemeine Formel des Kapitals, wie esunmittelbar in der Cirkulationssphäre erscheint." Kapital, I. bl. 1t8.


Immers alle kapitalisten beginnen met kapitaal in dengeldvorm in het ruilverkeer te brengen; zij allen ruilendat geld tegen waren en die waren weer tegen geld. Bijdie ruilhandelingen worden steeds gelijke waarden tegen-over elkaar omgezet, en bij die omzetting van gelijkewaarden kan er uit het ruilverkeer geen grootere geldsomte voorschijn komen, dan er ingestoken werd. Maar zelfsal neemt men aan, dat er ongelijke waarden tegenoverelkander geruild worden, dan zou daaruit wel verklaardzijn, dat de eene gelden warenbezitter won en de andereverloor, maar die winst en dat verlies zouden tegen elkaaropwegen. De geheele klasse der gelden warenbezitters,de geheele klasse der kapitalisten zou daarbij geen centmeer waarde uit het ruilverkeer trekken, dan zij er hadin gebracht. „De vorming van meerwaarde en derhalvede omzetting van geld in kapitaal, kan alzoo noch daardoorverklaard worden, dat de verkoopers de waren bovenhaar waarde verkoopen, noch daardoor dat de koopersze onder haar waarde koopen." 1)

Toch is het een feit, dat het geld in het moderneruilverkeer meer geld aantrekt, dat het m. a. w. fungeertals kapitaal, of wel (daar de prijs der waar het equivalentharer waarde is) dat uit den afzet der waar meer waardewordt verkregen dan voor hare verkrijging wordt besteed.Aangezien de warencirculatie geen waarde schept, schijnt

5. Eigenaar- dit een onoplosbaar raadsel. De oplossing van dit raadseldig karakter nu ligt hierin, dat de geldbezitter op de markt één soortder waar ar-beidskracht. van waren vindt, welke eenig is door haar eigenaardigheid,

hierin bestaande, dat haar verbruik nieuwe waarde schept.Deze eigenaardige waar is de arbeidskracht. „Onderarbeidskracht of arbeidsvermogen — zegt MARX — ver-staan wij het samenstel der lichamelijke en geestelijkevaardigheden, die in de lichamelijkheid, de levende per-soonlijkheid van een mensch aanwezig zijn en die hij inbeweging zet, zoo vaak hij gebruikswaarden van eenigerleisoort voortbrengt." 2)

Niet onder alle omstandigheden vindt de geldbezitter

1) Kapital I, bi. 124,

2) t. z. p. I, bl. 130.


deze eigenaardige waar op de markt. Zoolang degeendie deze waar in zich zelf belichaamt, daarover niet vrijbeschikken kan, kan hij haar ook niet ter markt brengen.D. w. z. zoolang de arbeiders verkeeren in een toestandvan slavernij of hoorigheid, waardoor hun arbeidskrachtrechtens geheel of ten deele aan een ander toebehoort,kan er van aanbod van deze waar op de markt, zooverals deze rechts-afhankelijkheid reikt, geen sprake zijn.Doch ook waar de arbeider rechtens vrij is, brengt datnog niet van zelf mede, dat hij zijn arbeidskracht termarkt brengen zal. Wanneer hij zelf de noodige hulp-middelen voor het gebruiken zijner arbeidskracht bezit,zal hij niet die arbeidskracht zelve, maar het productvan het gebruik daarvan, de door hem voortgebrachtewaar, te koop bieden.

Eerst wanneer de beide voorwaarden samenloopen,dat de arbeider zoowel rechtens vrij is als verstoken vanhet bezit der arbeidsmiddelen, zal hij niet anders kunnen danzijn arbeidskracht zelve als koopwaar ter markt brengen.Deze samenloop van omstandigheden doet zich nu in hettijdperk der moderne kapitalistische productiewijze alsresultaat van eene langdurige historische ontwikkeling,inderdaad voor. De moderne arbeider is zoowel rechtensvrij als bezitloos, vandaar dat hij gedwongen is zijnarbeidskracht als een koopwaar ter markt veil te bieden.

De waarde nu dezer eigenaardige waar wordt, „evenalsdie van elke andere bepaald door den ter productie,derhalve ook ter reproductie, van dit specifieke artikelnoodzakelijken arbeidstijd. Voor zoover zij waarde heeft,vertegenwoordigt de arbeidskracht zelve slechts een be-paald quantum in haar belichaamden gemiddeld maat-schappelijken arbeid. De arbeidskracht bestaat slechtsals eigenschap van den levenden individu. Haar productieonderstelt dus zijn bestaan. Het bestaan van den individugegeven zijnde, bestaat de productie der arbeidskrachtin zijn eigen reproductie of onderhoud. Voor zijn onder-houd behoeft de levende individu een zekere som vanlevensmiddelen. De ter reproductie der arbeidskrachtnoodzakelijke arbeidstijd lost zich derhalve op in den terproductie dezer levensmiddelen noodzakelijken arbeidstijd,

6. Waardeder arbeids-kracht be-paald even-als waardeder anderewaren.


of de waarde der arbeidskracht is de waarde der totonderhoud van haar bezitter noodige levensmiddelen." I)

Doch deze levensmiddelen moeten niet alleen voldoendezijn om den arbeider op krachten en in zijn normalenlevenstoestand te houden. De arbeidskracht is bovendienvergankelijk door de sterfelijkheid van haar drager, zijmoet derhalve niet alleen gereproduceerd worden in hemzelf, zoolang hij bestaat, maar ook in zijne kinderen, voorden tijd dat hij niet meer bestaan zal. „De som der totproductie van de arbeidskracht noodzakelijke levensmid-delen sluit alzoo de levensmiddelen der plaatsvervangers,d. w. z. der kinderen van de arbeiders in zich, zoodat ditras van eigenaardige warenbezitters zich op de warenmarktvereeuwigt."

Voorts moet de arbeider, voor zoover hij arbeidskrachtvan een hoogere soort bezit, welke slechts door onderwijsen speciale vorming is te verkrijgen, een voldoende hoe-veelheid levensmiddelen ontvangen, opdat zijne plaats-vervangers daaruit kunnen worden onderhouden, zoolanghun vorming duurt. „Deze leerkosten, die onbeteekenendklein zijn voor de gewone arbeidskracht, gaan der-halve in het geheel der voor hare productie uitgegevenwaarden op."

In zoover staat de waar arbeidskracht met alle anderewaren gelijk. Maar toch wijkt zij in één opzicht vanandere waren af; hare reproductiekosten staan namelijkniet objectief vast, maar hangen af van de eigenaardig-heden der levenswijze van de arbeidende klasse, vanzeden en gewoonten, van den levensstandaard der arbei-ders. „In tegenstelling tot andere waren bevat de waarde-bepaling der arbeidskracht derhalve een historisch enzedekundig element. Voor een bepaald land in eenbepaald tijdperk is de gemiddelde som der noodzakelijkelevensmiddelen echter gegeven." 2)

7. MARX' Deze leer van de waarde der arbeidskracht, die eenwaarde d. ar- der hoofdpeilers is van de meerwaardetheorie, is eenebeidskrachtenRICARDO'snatuurlijk ar- 1) Kapital I, bi. 1 33•beidsloon. -) t. z. p. bi. 134.


herziene uitgaaf van RICARDO'S leer van het natuurlijkearbeidsloon. Herzien, omdat MARx als waarde van dearbeidskracht aanwijst, wat RICARDO waarde van denarbeid noemde I). Doch behoudens dit verschil, dat niethet wezen der zaak raakt, doch de termen waarin ditwordt blootgelegd, hetgeen van heel wat minder beteeke-nis is, dan MARX zelf en zijne school het zich inbeelden,dekken MARX' theorie over de waarde van de arbeids-kracht en RICARDO'S theorie van het natuurlijke arbeids-loon elkander volkomen. 2) De volgende aanhalingen uitRICARDO's „Princiji5les of Political Economy and Taxation"laten geen ruimte voor twijfel hieromtrent.

„De natuurlijke prijs van den arbeid — zegt RICARDO —

is die prijs welke noodig is om de arbeiders, door elkandergenomen, in staat te stellen te bestaan en hun ras tevereeuwigen zonder vermeerdering of vermindering. Het

1) „Was sie (de engelsche staathuishoudkunde) Werth der Arbeit (value of labour)

nennt, — zegt MARX zelf, Kapital, I, bl. 50! — ist in der That der Werth derArbeitskraft, die in der Persönlichkeit des Arbeiters existirt, und von ihrer Funktion,der Arbeit, ebenso verschieden ist, wie eine Maschine von ihren Operationen."

a) Men heeft ook op dit punt niet te doen met eene nieuwe ontdekking van

MARX. SIMONDE DE SisMoNDI schreef reeds in 1819 in zijne „NouveauxprinciesEcon. Pol." I, bl. to5 : „La production nouvelle, ou le résultat de tous les travaux

faits dans 1'année par la nation, se compose de deux parties; l'une est le profitqui résulte de la richesse; lautre est saspposée égale á la puissance de travailler,contre laquelle eile se donne en échange : c'est la subsistance de ceux qui travaillent ...

Le salaire ne représente pas une quantité absolue de travail, mais seulement unequantité de subsistances qui a suffi pour entretenir les travailleurs de I'annéeprécédente," bl. 104. „Ils (les capitalistes) s'efforcent de se réserver pour eux-mémestout Ie profit de leur travail (des ouvriers), et de ne laisser à l'ouvrier que lapartnécessa:'re pour le maintenir en vie, et lui conserver la vigueur dont il a besoinpour recommencer son travail." BI. io6 „La volonté et la puissance de travailler,ne devient une richesse réelle qu'h mesure que l'occasion de travailler se présenteet que cette puissance s'échange en méme temps contre des objets de consommation."

En als complement op deze voorstelling van DE StsMoNDI, dat de kapitalisten

het jaarlijksch product naar zich toehalen, voor zoover het niet als equivalent dient voor

„la puissance de travailler", vond MARx bij PROUDHON de stelling dat men van

waarde van den arbeid niet spreken kan. „La valeur du travail est une expressionfigurée, une anticipation de la cause sur l'effet. C'est une fiction au même titre quela productivité du capital. Le travail produit, Ie capital vaut; et quand, par une Sorted'ellipse, on dit valeur du travail, on fait un enjambement qui n'a rien de contraire

aux règles du langage, mais que des théoriciens doivent s'abstenir de prendre pourune réalité. Le travail, comme la liberté, l'amour, 1'ambition, le génie, est chosevague et indéterminée de sa nature, mais qui se définit qualitativement par sonobjet, c'est-à-dire qui deviant une réalité par le produit. . . . L'utilité fonde lavaleur; le travail en fixe le rapport." Contradictions Economiques, I, bl. 81 /2.


vermogen van den arbeider om zoowel zich zelf te onder-houden als het gezin, dat noodig is om het aantal arbeidersop peil te doen blijven, hangt niet af van de hoeveelheidgeld die hij als loon ontvangt, maar van de hoeveelheidvoedsel, levensbenoodigdheden en genotmiddelen, welkevoor hem uit gewoonte onmisbaar zijn, en die hij metdat geld koopen kan." En eenige bladzijden verder: „Menmeene niet dat de natuurlijke prijs van den arbeid, ge-waardeerd in voedsel en levensbenoodigdheden, absoluutvast en constant is. Hij varieert op verschillende tijdstippenin hetzelfde land en hij verschilt in hooge mate in ver-schillende landen. Hij hangt wezenlijk af van de zedenen gewoonten van het volk." I)

Men ziet het: MARx heeft de quintessens zijner leeromtrent de waarde der arbeidskracht bijna woordelijkuit RICARDO overgenomen. Alleen veranderde hij de voor-stelling van RICARDO door zijne opvatting, dat het nietde door den arbeider geleverde arbeid maar de in zijnpersoon belichaamde arbeidskracht is, welker waardewordt bepaald door hetgeen de arbeider behoeft om metzijn gezin, volgens de gewoonten van zijn klassegenooten,te kunnen leven.

Hoe staat het nu met de kracht dezer leer omtrentde waarde of den natuurlijken prijs van de arbeidskracht?Is zij er wel tegen bestand wat meer op de keper teworden bekeken? Bij het onderzoek naar die kracht ishet geraden, voorloopig af te zien van de bedenkingendie wij moesten doen gelden tegen de waardetheorie,waarvan zij een uitvloeisel bedoelt te zijn. Ik begin dusmet mij, bij dit onderzoek, te stellen op het standpuntvan RICARDO'S en MARX' waardetheorie.

8. Arbeids- De quintessens nu van die theorie is, gelijk RICARDOkracht een SMITH nazegt, dat de waarde eener waar bestaat in „denwaar. ? last en de moeite om haar te verkrijgen" of te reproduceeren.

De allereerste vraag nu, die zich hierbij voordoet, is deze:is het geoorloofd hetzij den arbeid, gelijk RICARDO doet,hetzij de arbeidskracht — zooals MARx RICARDO'S voor-

1) t. a. p. hfdst. V.


stelling wijzigt — onder de waren te rangschikken?Een waar is elke lichamelijke of onlichamelijke zaakdie gekocht wordt om haar te verkoopen, of — volgensde engere opvatting van MARX zelf — elk arbeidsproductdat gekocht wordt om het te verkoopen.

Houdt men aan deze definities vast, dan is het duide-lijk, dat volgens de engere opvatting van MARx noch dearbeid noch de arbeidskracht een waar genoemd kanworden. De arbeid niet, omdat het onzinnig wezen zouden arbeid als product van arbeid voor te stellen; dearbeidskracht niet, omdat zij niet gekocht en dus a for-tiori niet ten verkoop gekocht worden kan.

Houdt men zich aan de ruimere definitie, dan isRICARDO'S voorstelling dat de arbeid een waar is, althanscum grano salis te aanvaarden; de arbeid toch kaninderdaad worden gekocht en dat wel hetzij voor eigengebruik (men denke aan den arbeid van den advocaat,den zanger, den tooneelspeler, enz.) hetzij om het pro-duct daarvan, de voortgebrachte zaak, als gemateriali-seerden arbeid te verkoopen. Bij die ruime definitie kanmen het begrip „waar" althans per analogie over denarbeid uitstrekken. Maar noch bij de ruimere noch bijde engere opvatting van het warenbegrip kan de arbeids-kracht daaronder vallen. De arbeidskracht toch is zooonafscheidelijk met den arbeider verbonden, dat menhaar niet koopen kan zonder den arbeider zelf te koopen;alleen daar waar slavernij rechtsgeldig is, kan van koopvan arbeidskracht sprake wezen. De vrije arbeider ver-koopt niet zijn arbeidskracht maar hare functie: arbeid.Arbeid is in de kapitalistische maatschappij te koop;arbeidskracht niet.

MARx had bij zijne enge opvatting van het warenbegripgelijk, dat hij aan den arbeid het warenkarakter ontzegde,en evenzeer gelijk had hij hierin, dat wie de waarde derwaren afhankelijk stelt van den arbeid, noodig voor harereproductie, van waarde van den arbeid niet spreken kan.Maar hij had ongelijk, toen hij de onhoudbare voorstellingdat arbeid eene waar zijn zou, door de nog onhoudbaardervoorstelling verving, die de arbeidskrachi onder de warenrangschikt.


Zoowel de arbeid als de arbeidskracht gelijken in één— en dat wel niet in hetzelfde — opzicht op een waar,maar geen van beide vallen zij geheel onder het waren-begrip of zijn zij daarmede gelijk te stellen. Waarin dearbeid met een waar overeenstemt, en waarin hij daarvanverschilt, zagen wij reeds; de arbeidskracht heeft met dewaar geen andere overeenkomst dan dat zij na verbruikgereproduceerd moet worden. Doch deze analogie, waaropMARX zijne gansche meerwaarde-theorie bouwde, is eenegeheel misleidende analogie. De arbeidskracht moet inder-daad voortdurend gereproduceerd worden, maar die repro-ductie is — juist andersom als bij de waren -productie —niet een resultaat van arbeid, maar van de onthoudingdaarvan, van voeding, rust en ontspanning. I)

Het toepasselijk verklaren van de waardewet op dearbeidskracht beteekent, dat voor den arbeider het eten,rusten en zich uitspannen „de last en de moeite" zijn,die hij zich getroost om zijn waar arbeidskracht in standte houden. Het is duidelijk, dat dit eene averechtschevoorstelling is: de arbeider verkoopt zijn arbeid, de functievan zijn arbeidskracht om te kunnen eten, rusten en zichontspannen; maar hij eet, rust en ontspant zich niet om

1) Dit wordt goed betoogd in het artikel van P., Arbeidskracht en Rust, in DeNieuwe Tijd IT , bl. 644 en volg. „De arbeidskracht wordt dus gereproduceerdterwijl de arbeider rust. Niet als iets positiefs, maar als wegneming van het beletsel,dat arbeiden onmogelijk maakt; wegneming van de vermoeienis, die hier eenpositief karakter blijkt te hebben. Daaruit volgt reeds, dat men dezen productietijdder arbeidskracht economisch niet mag vergelijken met productietijd van anderewaren. Economisch beteekent juist rusttijd niet anders dan productietijd van arbeids-kracht." (bl. 645.) En verder: „De waarde der arbeidskracht van een arbeiderwordt dus niet bepaald door en is in bedrag niet gelijk aan de waarde der doorhem verbruikte levensmiddelen."

Men zou nu meenen, dat daarop een critiek op MARX' leer omtrent de waardeder arbeidskracht volgen zou, maar dat is buiten den marxistischen waard gerekend.Op de tweede aanhaling volgt zonder eenigen overgang en zonder een pogingzelfs van bewijsvoering: .,Met de definitie die MARX geeft, strijdt dit niet. Degelijkstelling der waarden is een economische stelling voor een warenproduceerendemaatschappij en ze geldt alleen maatschappelijk, niet individueel. Voor hetmaatschappelijk geheel, voor het gemiddelde is de waarde der arbeidskrachthetzelfde als de waarde der noodzakelijke levensmiddelen; voor den afzonderlijkenarbeider geldt dit niet." waarom? Iloe wordt het verklaard dat voor het gemiddelde,de componente, geldt wat onwaar is voor elk der samenstellende elementen?Daarover bewaart P. een geheimzinnig stilzwijgen. Voor de argumentatie treedt hetonwrikbare geloof in MARX' onfeilbaarheid in de plaats. Maar toch wetenschappelijk!


zijn arbeid te kunnen verkoopen. r) Dat dit zoo is, zalwel niemand betwisten; maar aangezien dit zoo is, valtde gelijkstelling van de arbeidskracht met stoffelijkekoopwaren aan alle kanten in duigen.

De reproductie der koopwaren kost inspanning, daaromwordt — volgens de theorie van RICARDO en MARX —

haar waarde door die inspanning bepaald en aan dieinspanning gemeten. Bij de reproductie der arbeidskrachtis juist het omgekeerde het geval; de reproductie is hierniet een resultaat van inspanning, maar van on/spanning.Doch dan kan de waarde van de functie der arbeidskracht —de arbeidskracht zelve heeft geen waarde, omdat zij nietverkoopbaar is — ook niet worden bepaald door eenquantum inspanning. De gelijkstelling van arbeidskrachten koopwaar is een denkfout van de ergste soort. Dearbeidskracht zelve heeft geen waarde; en tusschen dewaarde van haar functie, den arbeid, en hetgeen de arbeidernoodig heeft om zijn arbeidskracht te reproduceeren,bestaat niet het geringste logisch verband.

De hoeveelheid levensmiddelen, welke de arbeiderbehoeft om volgens zijne gewoonten te kunnen blijvenleven, vormt het minimum, waarvoor hij zijn arbeid, nietzijn arbeidskracht, verkoopen zal; immers als hij diehoeveelheid niet verkrijgt, zal hij zijn arbeidskracht niet instand kunnen houden. De waarde van zijn arbeid is echteroverigens aan dat minimum niet gebonden. Er is geenenkel logisch motief, waarom zij dat minimum niet meerof minder ver zou overschrijden. 2)

Over het begrip, „waarde der arbeidskracht" spreekik verder niet, het is een wanbegrip dat door MARX te

1) Wij moeten niet vergeten — zegt SENIOR in zijn Political Economy, op bl.169 van de editie r85o der Encyclopaedia Metropolitana — „that it is not employment,but food, clothing, shelter and fuel, in short, the materials of subsistence andcomfort, that the labouring classes require. The word „employment" is merely aconcise form of designating toil, trouble, exposure and fatigue. It is indeed sometimeselliptically used as implying the subsistence which is purchased by enduring it.A poor man complains that he wants work. He might work to his heart's content,and with no man's leave, if he chose to carry stones from the bottom to the topof a hill. But what he wants is work as a means of obtaining payment. He wouldbe happy to get the payment without the work."

2) Vgl. VON WIESER, Der natürliche Werth, § 55.

9. Reproduc-tie goederengevolg v. in-spanning, re-productie ar-beidskrachtgevolg v. ont-spanning.


kwader ure in de economische wetenschap is ingevoerden waarvan het gebruik slechts tot onnauwkeurigheid enverkeerde voorstellingen leiden kan.

Dit wil niet zeggen, dat de waarde van den arbeidniet feitelijk met het aangewezen minimum samenvallenkan; integendeel het feitelijk onderzoek der loonen in hetverleden en het heden leert, dat deze vroeger in denregel en tegenwoordig nog maar al te dikwijls met datminimum correspondeeren. I) Maar wel volgt er uit, dat,voor zoover die waarde met het aangewezen minimumsamenviel, dit niet was een noodzakelijke consequentievan het aanbod van arbeid op de markt, maar een gevolgvan de bijzondere omstandigheden waaronder dat aanbodplaats had. Er is geen enkele reden, waarom niet, bijbehoud van het ruilverkeer ook ten aanzien van denarbeid, de waarde hiervan niet zou kunnen stijgen bovenhetgeen de arbeider en zijn gezin noodig hebben omovereenkomstig hun stand te leven; geen enkele reden,waarom hetgeen hij voor zijn arbeid in ruil ontvangtniet zoodanig zou kunnen toenemen, dat het hem in staatstelt een gedeelte daarvan ter zijde te leggen. Alleendan zou dit niet mogelijk zijn, wanneer het eene natuurwetwas, althans voor de kapitalistische maatschappij, dat dearbeiders elke lotsverbetering omzetten in een grooteraantal kinderen. Aan die natuurwet hebben de oudereeconomisten, onder den invloed van MALTHUS, inderdaadgeloofd en ook MARX heeft haar voor het kapitalistischeontwikkelingstijdperk aangenomen. 2) Doch die wet was,voor zoover zij juist was, geen natuurwet maar ten hoogsteeene empirische wet, die, zoo zij vroeger al heeft gegolden,tegenwoordig gelukkig niet meer van kracht is. De ver-betering der positie van de arbeidende klasse gaat tegen-woordig samen niet met toeneming maar met afnemingvan het geboortecijfer.

10. Ras-re- Dit brengt ons van zelf tot het tweede onderdeel vanproductie .arbeids- v de theorie omtrent de waarde van den arbeid (volgenskracht-ver- MARX: van de arbeidskracht) ; die waarde zou mede worden

kooperseven-min doorarbeid. 1) Zie hieromtrent beneden, Deel II, Hoofdst. III, § i.

2) Zie beneden, Deel II, I-Ioofdst. V, § 2, no. 6.


bepaald door hetgeen noodzakelijk is om de arbeidskrachtvan den vader in de kinderen te reproduceeren en zoo-doende het ras van arbeidverkoopers (volgens MARX:

arbeidskrachtverkoopers) te vereeuwigen. Doch op dit puntgaat de gelijkstelling van den arbeid of de arbeidskrachtmet een koopwaar nog minder op, dan wanneer menalleen let op de reproductie der arbeidskracht in den arbeiderzelf. Bij de reproductie van zichzelven in zijn nageslachtneemt de arbeider geen last en moeite op zich, ter ver-eeuwiging van zijn arbeidskracht. De zaak is hier juistandersom. Zooals CAIRNES te recht opmerkt, kost het denarbeider geen last en moeite om kinderen de wereld inte sturen, het kost hem integendeel last en moeite omzich daarvan te onthouden. 1) Wèl last en moeite kosthet hem de kinderen, die hij eenmaal in de wereld ge-stuurd heeft, te onderhouden en behoorlijk groot te brengen;maar dezen last ondervindt hij eerst, als hij zijne „plaats

-vervangers" reeds heeft geproduceerd. De voorstellingvan dezen last zal hem er ten hoogste toe kunnen brengen,den last der onthouding van die productie te dragen.

Eene reproductie onder zulke omstandigheden gelijk testellen met eene goederenreproductie, bij welke de lasten moeite juist in de reproductie zelve gelegen zijn, ismeer dan een Iogische bokkesprong, het is een logische bok.

MARX' leer van de waarde der arbeidskracht is zelfsvoor dengene die zijn leer van de waarde der stoffelijkewaren aanvaardt, volstrekt onaannemelijk; voor ons die,niettegenstaande de goede elementen dezer laatste leer,haar als geheel toch verwerpen moesten, kan de conclusiedus zeker geen andere zijn.

De waarde der waren wordt — gelijk wij zagen —bepaald door den daaraan ten koste gelegden arbeid, voor

i) CAIRNES, Some leading principles of Political Economy newly expounded,Part. II. Ch. I, § 2. .,The production of commodities is an onerous act, whichwill only be undertaken in the prospect of reward; ... On the other hand, theproduction of labor, which in other words is the production of human beings, isnot an onerous act, but a consequence of complying with one of the strongestinstincts of humanity — an instinct, which, so far from needing the stimulus ofreward, can only be kept under due control by powerful restraints. In the onecase, action entails self-denial; in the other, self-denial lies in abstaining from action."


zoover deze doelmatig is, d. w. z. gericht is op een tech-nisch en sociaal juist gekozen doel. De zoogenaamdewaarde der arbeidskracht, d. w. z. de waarde van harefunctie, den arbeid, kan op die wijze niet bepaald worden,daar zij Ie niet gereproduceerd wordt door arbeid en 2ehetgeen waardoor zij wel gereproduceerd wordt, diereproductie niet ten doel maar tot bijkomend gevolg heeft.

11. Dearbei- De mensch, ook de arbeider, is „Selbstzweck" in zijnder „Selbst- rust in zijn ontspanning en ook in de voortzetting vanproductie-

niet zin geslacht; dat hi met en in zichzelven of zijn kroostproductie- ^ g i j j

middel. zijn arbeidskracht in stand houdt en vereeuwigt, staat alshet ware aan gene zijde van de instandhouding envereeuwiging van zijne eigene persoonlijkheid. Hij bereikthet er mede, zonder het er om te doen.

Bij RICARDO wordt de arbeider alleen beschouwd alslevend productiemiddel, en MARX werd door zijn afkeervan het kapitalisme er toe gebracht, die voorstelling voorhet kapitalistische tijdperk critiekloos over te nemen. I)Vandaar hun leer, dat de arbeider leeft om arbeidskrachtte reproduceeren en dat de waarde van de functie dezerarbeidskracht bepaald wordt door den arbeid, noodig terreproductie van de levensmiddelen, die de arbeider behoeftom te leven, m. a. w. om zijn arbeidskracht in stand tehouden.

Gelukkig staat de zaak in onze moderne maatschappijanders. De slaaf leeft om zijn arbeidskracht in stand tehouden; de vrije arbeider verkoopt de functie van zijnarbeidskracht om te leven. Daarbij wordt zijn arbeidskrachtwel is waar gereproduceerd, doch dit is niet doel, maargevolg van zijn leven.

De waarde der waren en de waarde van de functieder arbeidskracht staan hierin gelijk IC. dat beide in hoe-veelheden arbeid gemeten worden, niet echter in denarbeid die voor hunne reproductie noodig zijn zou, maarin den arbeid dien men er — om met SMITH te spreken —

1) „Der Begriff des productiven Arbeiters schliesst. . . ein specifisch gesellschaft-liches, geschichtlich entstandnes Produktionsverhnitniss (ein), welches den Arbeiterzum unmittelbaren Verwerthungsmittel des Kapitals stempelt." Kapital I. bl. 473.Zie ook III, t, bl. 6c.


voor koopen kan, en 2e. dat beide waarden bepaaldworden door nuttigheid en zeldzaamheid. Maar zijverschillen hierin, dat de mate van zeldzaamheid derwaren veroorzaakt wordt door het quantum maatschappelijken technisch doelmatigen arbeid, dat voor hun voort-brenging noodig is, terwijl de zeldzaamheid der arbeids-kracht en van hare functie niet wordt veroorzaakt dooreenig quantum arbeid maar door invloeden, die buitenhet menschelijk doelmatigheidsstreven liggen, voor zooverdit op productie gericht is.

De arbeidskracht houdt dientengevolge het middentusschen de reproduceerbare en de niet-reproduceerbaregoederen, wier waarde zonder onderscheid in quantiteitenarbeids gemeten wordt. Zij wordt wel gereproduceerd,doch niet als gevolg van een op die reproductie gerichteinspanning. Is dit reeds onmiskenbaar, wanneer men denktaan de reproductie der door vermoeienis tijdelijk verlamdearbeidskracht in den persoon des arbeiders; nog duidelijkerspringt het in het oog, als men denkt aan de reproductievan zijn arbeidskracht in zijn kroost. Of de arbeidskrachtwaarvan zijne kinderen den aanleg ter wereld brengen,van hoogere of lagere orde is dan de zijne, hangt samenmet invloeden, die zoo goed als geheel van zijn wil onaf-hankelijk zijn. De aanleg van een kind hangt toch nietaf van meer of minder inspanning bij de productie vanzulk een rasvereeuwiger.

De reproductie der arbeidskracht is niet het gevolg 12.Conclusie.van eene door den menschelijken wil gerichte inspanningder hersenen en spieren, maar van natuurinvloeden diegrootendeels buiten 's menschen heerschappij liggen enwelke, voor zoover zij daarbinnen liggen, niet in werkingworden gesteld met het doel om arbeidskracht voort tebrengen, doch om den arbeider op de eene of anderewijze eene voldoening te verschaffen, waarvan de repro-ductie der arbeidskracht het, in den regel niet onwelkomemaar nimmer rechtstreeks bedoelde, gevolg is.

Men behoort dan ook af te zien van elke gelijkstellingtusschen de functie der arbeidskracht en stoffelijke waren,wat aangaat de oorzaken die de grootte harer waardebepalen, tenzij men niet dieper tasten wil dan de zeld-


zaamheid in verband met de nuttigheid. De waarde derfunctie van de arbeidskracht wordt gemeten met dezelfdemaat, waarmede de waarde zoowel der niet-reproduceer-bare als der reproduceerbare waren gemeten wordt; zijwordt veroorzaakt door gansch andere omstandighedendan die der stoffelijke zaken.

3. DE BRON DER MEERWAARDE EN DE IMPRODUC-TIVITEIT VAN HET KAPITAAL.

t. Wat de Intusschen, al is de leer van RICARDO en MARX omtrentkooper be- hetgeen de waarde der arbeidskracht I) bepaalt, onhoud-hij ontvangt. baar, dit neemt niet weg, dat MARX gelijk heeft, waar

hij zijne redeneering vervolgende, betoogt dat de kooperder arbeidskracht (van den arbeid) hare ruilwaarde betaalten haar gebruikswaarde ontvangt. Dit is trouwens nietsbijzonders; bij elke ruilhandeling doet zich hetzelfde voor:de kooper betaalt de ruilwaarde en ontvangt de gebruiks-waarde. Dit wil niet zeggen, dat de kooper de waar nietweder-verkoopen kan en veelal weder-verkoopen zal, maardan zal de gebruikswaarde der waar voor hem als han-delaar juist bepaald worden door de omstandigheid, dathij haar, na haar al dan niet eene bewerking te hebbendoen ondergaan, met voordeel verkoopen kan. Geschiedtde koop door iemand, die de waar voor eigen gebruiknoodig heeft, dan is het nog duidelijker dat hij de ruil-waarde betaalt en de gebruikswaarde ontvangt.

Ruilhandelingen zijn slechts mogelijk, wanneer degebruikswaarde der waar voor den kooper hooger is dande ruilwaarde die hij er voor betaalt.

2. Toepas- In zoover heeft bij ruil of koop van arbeidskrachtsing op koop (arbeid) niets bijzonders plaats; de kooper betaalt devankrachtbeids ruilwaarde en krijgt daartegenover een recht van beschik-

king over de gekochte arbeidskracht (arbeid), dat voorhem eene hoogere waarde heeft dan de ruilwaarde die

1) Ik behoud in deze en de volgende paragrafen den term „waarde derarbeidskracht" om in de marxistische terminologie te blijven, maar waarschuweens en voor goed, dat ik er niet anders onder versta noch verstaan kan, dan:waarde van den arbeid.


hij betaalde. Het eigenaardige is alleen dat het gebruikvan de arbeidskracht de arbeid zelf is, en dat de arbeidwaardevoortbrengend is. De geldbezitter die arbeidskracht(arbeid) gekocht heeft, heeft daarmede een bron vannieuwe waarde gekocht en wel van meer waarde dan hijer voor betaalde. I)

Steunende op zijne boven uiteengezette en verworpentheorie over de waarde der arbeidskracht, beschrijft MARXde meerwaardeproductie als volgt:

„Dat een halve arbeidsdag noodig is om hem gedurende24 uren in het leven te houden, hindert den arbeidergeenszins een heelen dag te arbeiden. De waarde derarbeidskracht en hare „Verwerthung" in het arbeids-proces zijn derhalve twee verschillende grootheden. Opdit waardeverschil had de kapitalist het oog, toen hij dearbeidskracht kocht. Haar nuttige eigenschap, garen oflaarzen te maken, was slechts eene conditio sine qua non,daar arbeid in nuttigen vorm verricht worden moet, omwaarde te vormen. Wat echter besliste, was de specifiekegebruikswaarde dezer waar (van de arbeidskracht), bronvan waarde te zijn en van meer waarde dan zij zelveheeft. Dit is de specifieke dienst, dien de kapitalist vanhaar verwacht. En hij gaat daarbij te werk volgens deeeuwige wetten van den warenruil. Inderdaad, de ver

-kooper van de arbeidskracht, gelijk de verkooper vanelke andere waar, realiseert haar ruilwaarde en vervreemdthaar gebruikswaarde. Hij kan de eene niet krijgen,zonder de andere weg te geven. De gebruikswaarde derarbeidskracht, de arbeid zelf, behoort evenmin den ver

-kooper als de gebruikswaarde van de verkochte olie denoliehandelaar. De geldbezitter heeft de dagwaarde vande arbeidskracht betaald; hem behoort derhalve haargebruik gedurende den dag, de arbeid van een daglengte. De omstandigheid dat het dagelijksche onderhoudder arbeidskracht slechts een halven arbeidsdag kost,hoewel de arbeidskracht een heelen dag werken, arbeidenkan, dat derhalve de waarde, die haar gebruik gedurendeeen dag te voorschijn brengt, dubbel zoo groot is als

1) Kapital I, 138/9.

i9


haar eigen dagwaarde, is een bijzonder geluk voor denkooper, maar in het minst geen onrecht voor den verkooper.

„Onze kapitalist heeft het geval, dat hem doet lachen,voorzien. De arbeider vindt derhalve in de werkplaatsde noodige productiemiddelen niet alleen voor een zesurig,maar voor een twaalfurig arbeidsproces."

MARX verduidelijkt zijne bedoeling door een voorbeeld:„Indien loo pond katoen zes arbeidsuren opslorpen enzich in io pond garen omzetten, dan slorpen 20 pondkatoen 12 arbeidsuren op en worden in 20 pond garenomgezet. Beschouwen wij nu het product van dit verlengdearbeidsproces. In de 20 pond garen zijn 5 arbeidsdagenbelichaamd, 4 in de verbruikte hoeveelheid katoenen spoeltjes, i door het katoen opgeslorpt gedurendehet spinproces. De gelduitdrukking van 5 arbeidsdagenis echter 30 sh. of i £ io sh. Dit is derhalve de prijsvan 20 pond garen. Het pond garen kost voor en na ish. 6 d. Maar de som der in het proces geworpen warenbedroeg 27 sh. '). De waarde van het garen bedroeg30 sh. De waarde van het product is met r/9 gestegenboven de voor zijne voortbrenging voorgeschoten waarde.Zoo hebben zich 27 sh. in 30 sh. omgezet. Zij hebbeneen meerwaarde van 3 sh. gevormd. Het kunststuk iseindelijk gelukt. Geld is kapitaal geworden." 2)

MARX stuit bij deze beschouwing natuurlijk aanstondsop de vraag of de hoogere waarde, die aldus uit hetproductieproces te voorschijn komt, wel geheel het resultaatis van den daarin verrichten arbeid, of niet veeleer diehoogere waarde ten deele het resultaat is van de mede-werking der productiemiddelen.

Het antwoord dat MARX op deze vraag geeft, is eenrechtstreeksch gevolg van zijne, ons bekende, beschouwingdat een zaak, om ruilwaarde te hebben, gebruikswaardehebben moet, maar dat het voor de ruilwaarde volstrekt

1) MARx komt tot deze som door de waarde der arbeidskracht, die volgenszijne onderstelling in een halven arbeidsdag wordt gereproduceerd, op 3 sh. aante nemen. Er gaan nu in het proces de waarde van 4 arbeidsdagen (als koopprijsvan het katoen) 24 sh. en de waarde der voor een dag gekochte arbeidskracht:3 sh., maakt samen 27 sh.

-) Kapital I, 156/7.


onverschillig is, in welke soort van gebruikswaarde zijbelichaamd is.

In het arbeidsproces nu gaat de gebruikswaarde vanhet productiemiddel door afslijting en veroudering ge-leidelijk achteruit. Die afslijting en veroudering is echterniet eene vermindering van ruilwaarde; voor zoover deruilwaarde in den machinevorm teloorgaat, komt zij inden productvorm opnieuw te voorschijn. „Hieruit volgtdat in het arbeidsproces waarde van het productiemiddelop het product slechts overgaat, voor zoover het productie-middel met zijne zelfstandige gebruikswaarde ook zijnruilwaarde verliest. Het geeft slechts die waarde aan hetproduct af, die het als productiemiddel verliest." I)

De verschillende productiemiddelen staan — zoo gaatMARX verder — te dezen aanzien echter niet gelijk. Vande gronden hulpstoffen gaat de volle waarde in hetproduct over; van de machines, van het vaste kapitaal,alleen de waarde der afslijting. „Heeft een spinmachinebijv. in io jaren haar leven geëindigd, dan is gedurendehet tienjarige arbeidsproces hare geheele waarde op hettienjarige product overgegaan .... Men weet uit ervaringhoe lang een arbeidsmiddel, bijv. eene machine van eenbepaalde soort, het gemiddeld uithoudt. Stel, zijn ge-bruikswaarde in het arbeidsproces duurt slechts 6 dagen.Dan verliest het gemiddeld eiken arbeidsdag 2 /6 van zijnewaarde en geeft derhalve '/6 van zijne waarde aan hetdagelijksche product af. Hieruit blijkt alzoo zonneklaar,dat een productiemiddel nooit meer waarde aan het productafgeeft, dan het in het arbeidsproces door vernietigingvan zijne eigene gebruikswaarde verliest .... Het maximumvan het waardeverlies dat de productiemiddelen in hetarbeidsproces lijden kunnen, is klaarblijkelijk begrensddoor de oorspronkelijke grootte der waarde waarmedezij in het arbeidsproces intreden, of door den tot huneigen productie noodigen arbeidstijd. Productiemiddelenkunnen aan het product nooit meer waarde toevoegen,dan zij, onafhankelijk van het arbeidsproces waarin zijdienen, bezitten .... Wat „überhaupt" aan de productie-


3. Het kapi-taal geeft aanhet productniet meerwaarde danhet zelf ver-liest.


middelen verbruikt wordt, is hun gebruikswaarde, doorwelker vertering de arbeid producten maakt. Hunwaarde wordt inderdaad niet verbruikt en kan dus ookniet gereproduceerd worden. Zij wordt behouden, maarniet omdat met haarzelve een operatie in het arbeids-proces geschiedt, maar omdat de gebruikswaarde, waarinzij oorspronkelijk bestaat, wel is waar verdwijnt, dochslechts in eene andere gebruikswaarde verdwijnt. Dewaarde der productiemiddelen verschijnt derhalve opnieuwin de waarde van het product, maar zij wordt — nauw-keurig gesproken — niet gereproduceerd. Wat gerepro-duceerd wordt, is de nieuwe gebruikswaarde, waarin deoude ruilwaarde opnieuw te voorschijn komt." I)

4. De arbeid Tot zóóver MARX' betoog over de improductiviteit vanschept nieu- wat hij, juist wegens die improductiviteit, wegens dewe waarde.

eigenschap van geen nieuwe waarde toe te voegen inhet productieproces, het constante deel van het kapitaalnoemt.

Anders daarentegen is het naar hij zegt — gesteld„met den subjectieven factor van het arbeidsproces, dein werking zijnde arbeidskracht. Terwijl de arbeid doorzijn doelmatigen vorm de waarde der productiemiddelenop het product overdraagt en behoudt, vormt elk momentzijner beweging toegevoegde, nieuwe waarde. Gesteld,het productieproces breekt af bij het punt, waarop dearbeider een equivalent voor de waarde van zijn eigenarbeidskracht geproduceerd, door zesurigen arbeid bijv.eene waarde van 3 sh. toegevoegd, heeft. Deze waardevormt het overschot der waarde van liet product bovenhet bestanddeel dat zij aan de waarde der productie

-middelen verschuldigd is. Zij is de eenige oorspronkelijkewaarde, die binnen dit proces ontstond, het eenigewaardedeel van het product, dat door het proces zelfgeproduceerd is. Wel is waar compenseert het slechtshet door den kapitalist bij den koop der arbeidskrachtvoorgeschoten, door den arbeider zelven in levensmiddelenuitgegeven geld. Met betrekking tot de uitgegeven 3 sh.

1) t. z. p. I. 166-70. Zie voorts het gedeelte handelende over Werthabgabeder Maschinerie an das Produkt, bi. 35o en volg.


verschijnt de nieuwe waarde van 3 sh. slechts als reproductie.Maar zij is werkelijk gereproduceerd, niet slechts schijnbaar,gelijk de waarde der productiemiddelen. De vervangingvan de eene waarde door de andere is hier geschieddoor middel van nieuwe waardevorming.

„Maar wij weten reeds dat het arbeidsproces voortduurtover het punt heen, waarop een bloot equivalent voorde waarde der arbeidskracht gereproduceerd en aan hetarbeidsobject toegevoegd wordt. In plaats van de 6 urendie hiervoor voldoende zijn, duurt het arbeidsproces bijv.12 uren. Door de werking der arbeidskracht wordtderhalve niet slechts haar eigene waarde gereproduceerd,maar eene grootere waarde geproduceerd. Deze meer-waarde vormt het overschot van de waarde der productenboven de waarde der verbruikte productenvormers, d. w. z.de productiemiddelen en de arbeidskracht." I)

Aangezien het deel van het kapitaal, dat besteed wordtvoor den koop van arbeidskracht, zijne waarde derhalvein het productieproces verandert, noemt MARx het, integenstelling tot het eerstgenoemde, constante, deel, hetvariable kapitaal.

Wij hebben hiermede de kern van MARX' meerwaarde- 5. Grond-

theorie, zoo goed als geheel in zijn eigen woorden oó gangersleeren kennen. Alvorens tot een beoordeeling daarvan gelegd.over te gaan, een enkel woord over de vraag in hoeverbij de ontwikkeling dezer leer door MARX werd voort-gebouwd op grondslagen door voorgangers gelegd. Demeerwaarde-leer, gelijk zij zooeven werd uiteengezet,is onbetwistbaar een product van MARX' eigen denken,maar dat wil niet zeggen, dat hij niet elementen vandie leer reeds bij anderen vond. In de eerste plaatsbij THOMPSON, die in zijn in 1824 verschenen „Inquiryinto the principles of the Distribuizon of Wealth" reedsden term meerwaarde, „surplus value", gebruikt voorhetgeen de kapitalist meer uit het productieproces trekt,dan hij aan den arbeider betaalt. Men leide daaruitechter niet af, dat MARx THOMPSON's beschouwingen overde meerwaarde eenvoudig overnam; MARX' en TxoMnsoN's

l) t. z. p. bl. iqo/t.

294. DE MEERWAARDE-THEORIE.

meerwaarde hebben niet veel meer dan den naam gemeen.THOMPSON's kapitalistische meerwaarde toch is de hoogerewaarde, welke door den arbeid wordt voortgebracht,wanneer deze bijgestaan wordt door machines en anderkapitaal, boven hetgeen de arbeid voortbrengt zonder diehulpmiddelen.') Het is duidelijk, dat dit meerwaarde-begrip,ook al kan het hebben bijgedragen tot de vorming vanhet meerwaarde-begrip van MARX, een geheel ander isdan het laatste.

Meer heeft MARX op dit punt te danken aan BRAY,

dien hij in zijn „Misère de la Philosophie" zoo uitvoerigciteert. BRAY toch noemt in zijn in 1839 verschenen werk„Labour's wrongs and labour's remedy" als oorzaak vande ongelijkheid van welvaart: „de arbeiders hebben aanden kapitalist den arbeid van een geheel jaar in ruilgegeven tegen de waarde van slechts een halfjaar, enhieruit en niet uit eene vermeende ongelijkheid van dephysieke en intellectueele krachten der individuen, is deongelijkheid van welvaart en macht voortgesproten ... .Dit feit bewijst alzoo duidelijk, dat de kapitalisten eneigenaars den arbeider voor den arbeid van eene weekslechts een deel van den rijkdom geven, dien zij in deafgeloopen week van hem ontvingen, d. w. z., dat zij hemniets voor iets geven. De overeenkomst tusschen arbeiders

I) „Doubtless the laborer must pay for the use of these (machinery, materials,etc.), when he is so unfortunate as not himself to possess them: the question is,how much of the products of his labor ought to be subtracted for their use? —Two measures of the value of this use, here present themselves; the measure ofthe laborer, and the measure of the capitalist. The measure of the laborer consistsin the contribution of such sums as would replace the waste and value of thecapital by the time it would be consumed, with such added compensation to theowner and superintendent of it as would support him in equal comfort with themore actively employed productive laborers. The measure of the capitalist, on thecontrary, would be the additional value produced by the same quantity of labor inconsequence of the use of the machinery or other capital; the whole of such surplusvalue to be enjoyed by the capitalist for his superior intelligence and skill inaccumulating and advancing to the laborers his capital or the use of it." (delaatste drie cursiveeringen zijn van mij) Distribution of Wealth, bl. 16y.

A. MENGER, Das Recht auf dem vollen Arbeitsertrag, 2e dr., bl. too, zegt danook eieer dan hij verantwoorden kan, waar hij beweert: „Sieht man von denzahlreichen mathematischen Formeln ab, die MARX in die Darstellung einmischt,und welche die Sache mehr verdunkeln als aufklären, so ist die ganze Mehrwerts -theorie: der Begriff des Mehrwertes, seine Bezeichnung und die Ansichten überdie Höhe desselben im Wesentlichen den Schriften TxoMpsoN's entnommen".


en kapitalisten is eene bloote comedie; feitelijk is zij induizenden gevallen een openlijke doch wettelijke diefstal." 1)

Wat BRAY hier schrijft, was in hoofdzaak reeds twaalfjaar vroeger uitgesproken door HODGSKIN, die in1827 in zijn „Popular Polüical Economy" de stellingverkondigde, dat alleen en uitsluitend de arbeid waarde -scheppende kracht heeft, en dat het verkeerd is aan hetkapitaal productieve kracht toe te kennen. 2) Bij HODGSKINen BRAY vond MARX inderdaad een kant en klaar denk-beeld, dat hij slechts in RICARDO'S waardeleer had in teweven, om tot zijn meerwaardetheorie te komen.

Niet minder zeker dan door THOMPSON, BRAY en HODGSKINis MARX op het stuk zijner meerwaardeleer geinspireerdgeworden door DE SISMONDI, die de quintessens der mar-xistische meerwaarde -theorie in zijne in 1819 verschenen„Nouveaux Principes d'Economie Politique" meer dan een -maal' uiteenzet. 3)

Ook PROUDHON heeft de stellingen, dat alleen aan denarbeid waardescheppend vermogen toekomt, dat hetkapitaal passief en improductief is en de kapitaalrentederhalve onttrekking aan den arbeider van een deel derdoor hem te voorschijn gebrachte waarde, meermalenuitgesproken. 4) Alleen wijkt hij hierbij van MARX af door

1) Zie Misère de la Philosopkie, bl. 48.2) Zie Quack, de Gids, 19o2.3) „Par opposition avec la terre, on pourrait réunir les deux autres sources de

richesses; la vie qui donne la faculté du travail, et le capital qui Ie salarie.Lorsque ces deux puissances sont réunies, eiles possèdent en commun une forceexpansive, et le travail que l'ouvrier fera dans cette année vaudra plus que letravail de Pannee passee, avec lequel eet ouvrier s'entretiendra. C'est á cause decette mieux value que l'industrie procure un accroissement constant de richesses,qui peut, ou former le revenu des classes industrieuses, au s'ajouter á leurscapitaux. Mais en général, Ie capital qui salarie le travail at qui le rend possible,nest point resté aux mains de celui qui travaille. II an est résulté un partage plusau moins inégal entre le capitaliste et l'ouvrier, partage dans lequel le capitalistes'efforce de ne laisser à l'ouvrier, qua justement ce qu'il lui faut pour maintenir savie, at se reserve á lui mime tout ce que l'ouvrier a produit par delie la valeur deBette vie". I, bl. 102/3. Zie ook bl. 9i-93•

4) „II faut au travailleur un salaire qui le fasse vivre pendant qu'il travaille, caril ne produit qu'en consommant. Quiconque occupe on homme lui doit nourritureou entretien, ou salaire equivalent. . . . I1 faut que le travailleur, outre sa subsi-stance actuelle, trouve dans sa production une garantie de sa subsistance future,sous peine de voir la source du produit tarir, et sa capicité productive devenirnulle; en d'autres termes il faut que le travail à faire renaisse perpétuellement du


in die onttrekking eene onrechtvaardigheid te zien, terwijlMARX — geleid door zijn historisch materialisme —haar in de kapitalistische maatschappij door de omstan-digheden geboden, en in het ontwikkelingsstadium, waarindie maatschappij verkeert, dus ook niet in strijd met derechtvaardigheid acht.

Dat MARX ook op dit belangrijk deel van zijneleer voorgangers gehad heeft, is niet te miskennen.Doch dit belet niet, dat hij de meerwaarde-leer tot de

travail accompli: teile est ]a loi universelle de reproduction .... comme autrefoisle roturier tenait sa terre de la munificence et du bon plaisir du seigneur, de mêmeaujourd'hui l'ouvrier tient son travail du bon plaisir et des besoins du maitre etdu propriétaire: c'est ce qu'on nomme posséder a titre précaire. Mais cette conditionprécaire est une injustice car eile implique inégalité dans le marché. Le salairedu travailleur ne dépasse guère sa consommation courante et ne lui assure lesalaire du lendemain, tandis que le capitaliste trouve dans l'instrument produit parle travailleur un gage d'indépendence et de sécurité pour 1'avenir." Qu'esl-ce quela Propriéte ? bl. 94/5.

„Qu'est-ce que la rente, le fermage, le bénéfice, sinon un prélèvement fait surle produit par un producteur fictif, qu'on appelle capitaliste ou propriétaire? Dutravail, encore du travail et toujours du travail, c'est toute l'Economie politique".Criation de l'Ordre no. 399•

,,La nature est comme une vaste matière d'exploitation et de production; mais lanature ne produit rien que pour la nature; dans le sens économique, ses produits,a 1'égard de l'homme, ne sont pas encore des produits. — Les capitaux, les outilset les machines sont pareillement improductifs .... Le propriétaire qui exige uneaubaine pour prix du service de son instrument, de la force productive de saterre, suppose done un fait radicalement faux, savoir, que les capitaux produisentpar eux-mêmes quelque chose ; et en se faisant payer ce produit imaginaire, ilrecoit, a la lettre, quelque chose pour rien .... Le propriétaire ne produisant nipar lui-même ni par son instrument, et recevant des produits en é:hange de rien,est ou un parasite ou un larron." Qu'est-ce que la Propriété? bl. 131—t33-

,,En France, 20 millions de travailleurs, répandus dans toutes les branches de lascience, de Part et de l'industrie, produisent toutes les choses miles a la vie del'homme ; la Somme de leurs journées égale, chaque année, par hypothèse, 20 mil-liards; mais, a cause du droit de propriété et de la multitude des aubaines, primes,d?mes, intérêts, pots-de-vin, profits, fermages, loyers, rentes, bénéfices de toutenature et de toute couleur, les produits sont estimés par les propriétaires et patrons25 milliards : qu'est-ce que cela veut dire ? que les travailleurs, qui sont obligés deracheter ces mêmes produits pour vivres, doivent payer 5 ce qu'ils ont produitpour 4. ou je&ner de cinq jours 1'un." t. z. p. bl. 149/50•

,,Voilà done ce qui fait que richesse et pauvreté sont corrélatives, inséparables,non seulement dans l'idée, mais dans le fait ; voilà ce qui les fait exister concur-remment lone a 1'autre, et qui donne droit an salarié de prétendre que le richene possède rien de plus que le pauvre, dont celui-ci n'ait été frustré. Après quele monopole a fait son compte de frais, de bénéfice et d'intérêt, le salarié-consom-mateur fait le sien; et il trouve qu'en lui promettant on salaire représenté dansle contrat de travail par cent, on ne lui a donné réellement que soixante-quinze.Le monopole fait done banqueroute au salariat, et il est rigoureusement vrai qu'ilvit de ses dépouilles". Contrad. Econ. eh. VI § II


zijne heeft gemaakt, door het logisch verband dat hijbracht tusschen de leer der waarde van de waren ende meerwaarde -productie in de kapitalistische maatschappij.

Hoe moet nu het oordeel over MARX' meerwaarde-theorie luiden? Bij de beantwoording van deze vraag stelik voorop, dat ik in twee opzichten de voorstelling vanMARX zonder voorbehoud aanvaard.

In de eerste plaats acht ik het onbetwistbaar, dat deondernemer tengevolge van den koop van arbeid (arbeids-kracht) eene hoogere waarde ontvangt, dan hij betaalt.Alleen in abnormale omstandigheden kan dit anders zijn.Ontving de ondernemer niet meer dan de ruilwaardevan den arbeid (arbeidskracht), dan zou hij de ruilhan-deling niet aangaan. Op dit punt staat — gelijk ik bovenreeds zeide — de koop van arbeid met den ruil vanstoffelijke goederen volkomen gelijk. Ruilhandelingen zijn,althans als normaal weerkeerende handelingen, alleenmogelijk, bijaldien ieder der partijen een voordeel ziet inhet sluiten daarvan, m. a. w. hetgeen hij ontvangt voorhem eene hoogere waarde heeft dan hetgeen hij geeft.Natuurlijk kan het wel zijn, dat een der partijen bedrogenuitkomt en komt dat feitelijk vaak genoeg voor, maardat zijn toch uitzonderingsgevallen. Ook bij den koopvan arbeid komen zulke misrekeningen aan de zijde vanondernemers voor; zulk eene misrekening beteekent dandat het productieproces verlies in plaats van winst afwerpt,en indien dit eenigen tijd aanhoudt, is het stilzetten deronderneming daarvan het noodzakelijk gevolg.

Deze erkenning dat er onder normale omstandighedeneen voor den ondernemer voordeelig verschil zijn moettusschen de waarde van den arbeid, dien hij aan denarbeider betaalt, en de waarde der waren, die hij metmedewerking van dien arbeid vervaardigt, sluit echterniet in zich, dat ook de wijze waarop MARX het bedragvan dit verschil meent te kunnen bepalen, moet wordenaanvaard. Na de boven geleverde critiek op MARX' waar-deleer en op zijne toepassing daarvan op de zoogenaamdewaarde der arbeidskracht, behoeft hier niet te wordenherhaald, waarom zoowel de waarde der geproduceerdewaren als de waarde van den bij die productie door de

6. De onder-nemer moetbij koop ar-beidskrachtmeer ontvan-gen dan hijbetaalt.


arbeidskracht gepraesteerden arbeid veelal eene anderezijn zal dan MARX aanneemt. De waarde der waren zalsomtijds hooger, somtijds lager zijn dan het aantal urendat voor hun vervaardiging gemiddeld maatschappelijknoodzakelijk was; de waarde van den arbeid zal in denregel hooger zijn dan zij is in de marxistische voorstelling.

De voorstelling van MARX over het verschil in de waarde,die de kapitalistische ondernemer ontvangt, en de waarde,die hij aan den arbeider afgeeft, is dientengevolge over-dreven. Maar behoudens deze overdrijving, die een recht

-streeksch gevolg is van de fouten zijner waardeleer envan hare toepassing op de arbeidskracht, is zijne voorstellingjuist: de kapitalistische ondernemer krijgt tengevolge vanden koop van arbeid (arbeidskracht) meer waarde danhij er voor betaalt.

7.Invloedvan In de tweede plaats schaar ik mij geheel aan de zijdefactor natuur van MARX, waar hij betoogt, dat de goederenproductiehier

ingbuiten bestaat in samenwerking van natuurkrachten en mensche-reken telaten . lijke arbeidskrachten, indiervoege dat die samenwerking

bestaat in de leiding van beide krachten naar een voorafgesteld doel, voortbrenging van geschiktheid tot bevre-diging eener menschelijke behoefte of begeerte. Ik heber ook vrede mee, dat het kapitaal daarbij niet als derdefactor wordt genoemd, in zoover als het wordt opgevatals gematerialiseerde arbeid en dus onder den factorarbeid wordt begrepen.

Het ontstaan van gebruikswaarden door het productie-proces is derhalve te danken zoowel aan de natuur alsaan den arbeid. Hier echter hebben wij alleen met denfactor arbeid te maken. De natuurkrachten verleenen,voor zoover zij goed geleid worden, haar dienst zonder

8. Vergoeding dat zij eene vergoeding vragen. Dat wil niet zeggen,voor gemo- dat niet somtijds eene vergoeding moet worden gegevennopoliseerde acht

. aan de ei enaars van zaken, waarinna n eeni erlei natuur-tuurkacht g ^ een igerlei is belichaamd. Men denke slechts aan de ver-

goeding welke aan grondeigenaren moet worden gegevenvoor de uitoefening van het landbouwbedrijf op hunnegronden; doch dan wordt die vergoeding alleen gegevenvoor zoover de„; factor natuur in de meerderheid dergronden vrijgeviger medewerkt dan in die gronden,


welker bebouwing men in verband met de vraag naarproducten niet kan achterwege laten, maar die in dewaarde hunner producten — goede en slechte jaren doorelkander genomen — alleen den daaraan besteden doel -matigen en gemiddeld maatschappelijk noodzakelijkenarbeid beloonen. Aangezien nu I° de waarde van elke een-heid eener (ook quantitatief doelmatig voortgebrachte)hoeveelheid producten bepaald wordt door de waarde vanhet deel daarvan, dat onder de ongunstigste omstandig-heden wordt voortgebracht, 2°. dat laatste deel in hetgeenhet in het ruilverkeer opbrengt, toch nog eene voldoendevergoeding ontvangt voor de daaraan bestede voort

-brengingsmoeite en 3°. voor de medewerking der natuuronder die ongunstigste omstandigheden niets wordtbetaald, — heeft het feit dat zij, die het geluk hebbente kunnen beschikken over goederen waarin de natuur-krachten vrijgeviger medewerken, daarvoor eene vergoe-ding vragen en verkrijgen, op de ruilwaarde der waren,wanneer men afziet van de waardeschommelingen in ver-schillende jaren als gevolg van wisselingen in de mede-werking der natuur, I) geen invloed.

Wat RICARDO zeide van de vergoeding die de grond-eigenaren ontvangen, is veel algemeener waar. Het geldtzoo dikwijls producenten onder ongelijke omstandighedenwerken. 2) Hij die onder gunstiger omstandigheden werktdan degeen wiens product de maatschappij nog verlangt,blijkens haar bereidwilligheid er de voortbrengingsmoeitevan te vergoeden, krijgt een bijkomende bate, waardoorde waarde van zijn product niet hooger wordt, maarwelke hij ontvangt, omdat de waarde van zijn producthooger is dan zij zijn zoude, indien de gansche benoodigdehoeveelheid kon worden voortgebracht onder even gunstigeomstandigheden, als waaronder hij zelf produceert.

Als het particuliere grondeigendom werd afgeschaft,zou de waarde der landbouwproducten niet dalen, maarde grondrente komen in de beurs der gemeenschap inplaats van in de beurzen der particuliere eigenaren. Gesteld

1) Zie boven, § i, B, no. 4 van dit hoofdstuk.2) SCHäFFLE, Das gesellsch. System der menschl. Wirtschaft, 2e dr. bl. 192

en volg.


dat het mogelijk ware elk conjunctuur-voordeel, elke batetengevolge van bijzondere gunstige productieomstandig-heden, aan de particuliere producenten te onttrekken,dan zou het resultaat hetzelfde wezen. De gemeenschapzou er baat bij vinden, maar de waarde der productenzou er niet door veranderen.

Vandaar dat men met den factor natuur bij de besprekingder waarde van de goederen geen rekening behoeft tehouden, voor zoover die factor werkelijk onder 's menschenleiding staat. De waardeschommelingen die de factornatuur kan teweegbrengen, voor zoover zij aan 's menschenleiding is onttrokken, vallen buiten het onderdeel vanhet waardevraagstuk, dat wij thans bespreken. Die waarde-schommelingen zijn niet een gevolg van- maar werkenstorend in op de verhoudingen in de kapitalistische maat-schappij. Hier nu hebben wij alleen te doen met hetwaardeverschijnsel, voor zoover het van de kapitalistischeverhoudingen een normaal gevolg is.

9. Drieledig De ruilwaarde der waren is alzoo afhankelijk vanvoorbehoud den daaraan ten koste gelegden arbeid. Bij het onder-waarde

sterling- schrijvenven dier stelling moet evenwel een drieledigaf- ^ g g voor-hankelijk v. behoud worden gemaakt, dat overbodig zijn zou als hetarbeid. bij MARX en zijne volgelingen niet telkens vergeten werd:

10. komt het voor de waardebepaling alleen aan optechnisch en maatschappelijk doelmatigen arbeid, 2°. komthet daarbij aan op eiken technisch en maatschappelijkdoelmatigen arbeid die ter vervaardiging van het productheeft medegewerkt, en 30 komt het daarbij aan niet alleenop den tegenwoordigen, maar ook op den in het verledenverrichten en in het kapitaal belichaamden arbeid, dievoor de vervaardiging van het product noodig was.

1O.Onderne - Bij het eerste voorbehoud behoef ik niet lang stil te

mers-arbeid. staan, na hetgeen daaromtrent in § i van dit hoofdstukgezegd werd. Het tweede voorbehoud is daarom noodig,omdat MARX wel is waar de productiviteit van den arbeidvan den kapitalist-ondernemer in beginsel erkent l), maar

1) „Alle unmittelbar gesellschaftliche oder gemeinschaftliche Arbeit auf grösseremMassstab bedarf mehr oder minder eine Direktion, welche die Harmonie der indi-viduellen Thätigkeiten vermittelt und die allgemeinen Funktionen vollzieht, die aus

DE MEERWAARDE-THEORIE. 30I

deze erkentenis bij zijn betoog, zoo goed als voortdurendverwaarloost en steeds den indruk wekt als ware alleende arbeid des arbeiders in engeren zin waardescheppend.Aan den arbeid van den kapitalist-niet - ondernemerontzegt hij ook principeel alle productiviteit. De arbeidnu van dezen laatste, bestaande in het daarheen leidenvan het kapitaal, waar het de meeste kansen heeft vanvruchten af te werpen, moge niet van hooge beteekeniszijn — ik zelf hecht daaraan ook geen hooge beteekenis —,geheel verwaarloosd mag hij niet worden I). Hij telt inhet kapitalistische productieproces, en met dal productie-proces hebben wij hier te maken, wel degelijk mede, zijhet ook in bescheiden mate. Veel erger is de, niettegen-staande de principieele erkenning, in MARX' betoog vrijwelstelselmatige verwaarloozing van den arbeid des kapitalis-tischen ondernemers, als onderdeel van den waarde

-scheppenden arbeid. Waar het voor de waarde derwaren in de eerste plaats aankomt op de meer of minder,technisch en maatschappelijk, juiste doelstelling bij hareproductie en deze doelstelling in de eerste plaats doorden ondernemer geschiedt, is zin arbeid in het productie-proces van de hoogste beteekenis. De arbeid zijnerwerklieden zal alleen waardegevend zijn, onder de voor-waarde dat zijn arbeid, zoowel wat betreft de inwendigeorganisatie en leiding zijner onderneming als wat aangaathet zoeken van een afzetgebied voor zijne producten,doeltreffend zij 2).

Men meene niet, dat dit minder geldt naar mate deonderneming grooter wordt en de ondernemer meeronderdeelen van den aangewezen arbeid aan anderenoverlaat. De opperste leiding, die in handen van denondernemer blijft, wordt daardoor hoe langer zoo ge-wichtiger, al kan zij geschieden met minder détailkennis

der Bewegung des produktiven Gesammtkörpers im Unterschied von der Bewegungseiner selbständigen Organe entspringen .... Diese Funktion der Leitung, Ueber-wachung und Vermittlung, wird zur Funktion des Kapitals, sobald die ihm unter-geordnete Arbeit kooperativ wird." Kapital I, bl. 295, zie ook bl. 47 2/3•

1) Vgl. WAGNER, Grundlegun; 3e dr. II, bl. 333/4; SCFiäFFLE, Bau und Lebendes Soz. Köt)5ers, 2e dr. II, bl. 211/12.

2) Vgl. v. WRNCKSTERN Marx, bl. 52 en volg.

302 DE MEERWAARDE-THEORIE,

van de onderdeelen van het bedrijf. De zorg dat allesgoed in elkaar grijpt, dat het bedrijfsorganisme goedwerkt, vereischt hoogere kwaliteiten en is van meerbeteekenis op de uitkomsten van het bedrijf, naar matedit grooter en meer in onderdeelen gesplitst is. Hetonderschatten van de uiterst moeilijke kunst een uitge-breid personeel goed te doen werken en samenwerken,getuigt alleen van gebrek aan inzicht in de moeilijkhedenniet alleen van het kapitalistisch maar ook van het openbaarbedrijf.

11. Waarde- Daarbij komt dat in de kapitalistische productie, doorvorming door de combinatie van in kleine onderdeelen gesplitste arbeids-binatds-com- raestaties eene veel hoo ere waarde te voorschi n komtbinatie. 1> g J

dan, onder overigens gelijke omstandigheden, het gevalzou zijn, indien een gelijk aantal arbeiders ieder op zichzelf arbeidde. I) De gecombineerde arbeid schept doorde combinatie zelve, mits zij doelmatig is, hoogere waardedan de geisoleerde arbeid. 2) Nu kan men zich zeer goedvoorstellen, dat die combinatie en de zorg voor haarinstandhouding niet van een kapitalistischen ondernemeruitgaan, maar in de kapitalistische maatschappij waarvoorde analyse van het waardeverschijnsel geschiedt, gaan zij

1) „Das Werken einer grössern Arbeiteranzahl zur selben Zeit, in demselbenRaum (oder, wenn man will, auf demselben Arbeitsfeld) zur Produktion derselbenWaarensorte, unter dem Kommando desselben Kapitalisten, bildet historisch undbegrifflich den Ausgangspunkt der kapitalistischen Produktion". Kapital I, bl. 286.

MARX ontkent dit weliswaar niet, en hij kan het trouwens niet ontkennen.Voor hem is echter hoofdzaak, dat de kapitalist, die too werklieden in zijn dienstheeft, de waarde hunner individueele arbeidskrachten koopt en betaalt, „aber erzahlt nicht die kombinirte Arbeitskraft der Hundert" , t. z. p. bl. 297. Dit is vol-komen waar, doch dit doet aan het meerwaarde-vraagstuk, in den zin van MARx

zelf, niets af, daar de hoogere waarde die uit de combinatie voortspruit, niet eenproduct is van de arbeidskracht der werklieden, maar van die des ondernemersen derhalve ook geen meerwaarde vormt in den zin van zijne theorie.

MARx beweert wei, dat de coöperatieve fabriek bewijst, dat de kapitalist alsfunctionaris der productie overbodig is geworden (Kapital III, i, bl. 373), maarin werkelijkheid bewijst de coöperatieve fabriek veeleer het tegendeel. Zie hieroverbeneden deel II, hfdst. I § 6, C, no. 4.

De voorstelling dat de kapitalist, die de waarde ontvangt van het product vanden gecombineerden arbeid van roo werklieden, toch slechts ieder hunner betaalt,als werkte hij geïsoleerd, werd door MARX ontleend aan PRouDHON: „Le capita-liste, dit-on, a payé les journées des ouvriers; pour être exact, il faut dire que lecapitaliste a payé autant de fois une journée qu'il a employé d'ouvriers chaque jour,ce qui n'est point du tout la même chose. Car, cette force immense qui résultede l'union et de 1'harmonie des travailleurs, de la convergence et de la simulta-

DE MEERWAARDE-THEORIE, 303

in de meerderheid der gevallen van kapitalistische onder-nemers uit of althans van personen, die tevens deelhebben in het kapitaal der onderneming welke zij leiden.Voor de kapitalistische maatschappij is dus ook niet teloochenen, dat door dien kapitalisten-arbeid waarde wordtgevormd. Het deel der waarde, dat op deze wijze totstand komt, is dus geen product van den arbeid derarbeiders, die in en onder die combinatie werken. I)

Wanneer men de waarde van het product laat afhangenvan den voor de vervaardiging noodigen arbeid en mentelt daarbij alleen den arbeid der werklieden, in debeteekenis van de taal van het dagelijksch leven — endit doet MARX doorloopend — dan begaat men een foutdie alleen verklaarbaar is uit beperktheid van gezichtskringals gevolg van aprioristische eenzijdigheid en partijdig-heid, van eigenschappen dus die den wetenschappelijkenonderzoeker minder geschikt maken voor zijn taak, naar-mate zij sterker bij hem vertegenwoordigd zijn.

Het derde voorbehoud eindelijk brengt ons midden in 12. De machi-het vraagstuk der improductiviteit van het kapitaal, de nebijdewaar-

levenskwestie voor de meerwaarde theorie. Het betoog devorming.

van MARX hieromtrent steunt op het verschil in functietusschen den arbeid en het kapitaal bij de vorming vande waarde van het product. De arbeid schept in de stofeene gebruikswaarde en daarmede tevens eene ruilwaardedie er nog niet was ; de machine daarentegen verliestaan gebruikswaarde terwijl zij andere gebruikswaarde aanhet product helpt geven, en dit verlies aan gebruikswaardedoet haar ruilwaarde gaandeweg in het product overgaan.Door den arbeid komt alzoo een ruilwaarde te voorschijn,die er nog niet was; door de medewerking der machine,daarentegen geeft deze een deel van haar eigen ruil-waarde aan het product af en wel evenveel als zij

néité de leurs efforts. il ne 1'a point payé. Deux cents grenadiers ont en quelquesheures dressé 1'obélisgne de Luxor sur sa base ; suppose-t-on qü un seul homme,en deux cents jours, en serait venu á bout? Cependant, au compte du capitaliste,la somme des salaires eat été la même. Eh bien, un désert a mettre en culture,une maison á bátir, une manufacture á exploiter, c'est l'obélisque A soulever, c'estune montagne á changer de place." Qü est-ce que la Propriété bl. 94. Zie ookCréation de 1'Ordre, ch. IV, § I.

1) Vgl. V. WENCKSTERN, Marx, bl. 69.


verliest, niet meer en ook niet minder. ')MARX herhaalteenige malen en met telkens meer klem, dat de machineniet meer waarde kan afgeven dan zij zelve verliest endus in totaal niet meer dan zij heeft. De machine ver-keert in deze beschouwing in het geval van het mooistemeisje dat, volgens het fransche spreekwoord, ook nietmeer geven kan dan het heeft.

Doch de herhaalde verzekering dat de machine preciesevenveel waarde geeft als zij verliest, wordt door nietsgestaafd dan door de kracht der woorden, waarmede zijgeuit wordt. Op dit meest vitale punt van zijne theorie,laat de redeneerkunde, die hij zoo meesterlijk kan han-teeren, MARX jammerlijk in den steek. Hij blijft hier ineen kringetje ronddraaien. Het kapitaal is niet waarde-scheppend, omdat de arbeid alleen waardescheppend is,en de arbeid is alleen waardescheppend, omdat hetkapitaal niet waardescheppend is.

Men heeft hier te doen met eene gewijzigde editievan de bewering der physiocraten, dat de industri-eelen niet productief zijn, omdat zij evenveel waardeverteren als zij voortbrengen. 2) De steriliteit van denijverheid in tegenstelling tot den landbouw werd doorde physiocraten niet minder stellig verzekerd dan desteriliteit van het kapitaal in tegenstelling tot den arbeiddoor MARX wordt staande gehouden. En evenals bij dephysiocraten de persoonlijke overtuiging in de juistheidhunner leer de plaats verving van het bewijs dier juistheid,zoo is het ook bij MARX. Men zal te vergeefs op dit

1) Zonder het te bedoelen, heeft ENGELS het onhoudbare dezer voorstellinguitgesproken: „Es ist doch klar: was een Arbeiter leistet und was er kostet, sindebenso verschiedene Dinge, wie was eine Maschine leistet und was sie kostet."Anti-Dühring, bi. 204.

2) „Le cultivateur, tout borné qu'il est á la rétribution de son travail, conservecette primauté naturelle et physique qui le rend le premier moteur de toute lamachine de la société, qui fait dépendre de son travail seul et sa subsistance, etla richesse du propriétaire, et le salaire de tous les autres travaux. — L'artisanau contraire, recoit son salaire, soit du propriétaire, soit du cultivateur, et ne leurdonne, pour l'échange de son travail, que l'équivalent de ce salaire, rien de plus.Ainsi, quoique le cultivateur et Partisan ne gagnent 1'un et l'autre que la rétributionde leur travail, le cultivateur fait naitre au dela de cette rétribution, le revenu dupropriétaire; et Partisan ne fait naltre aucun revemu, ni pour lui, ni pour d'autres."TURGOT. Reflexions sur la formation et la distribution des riclzesses, § t7.


cardinale punt zijner leer een argument bij hem zoeken,dat niet op de meest banale tautologie uitloopt.

Schijnbaar wordt de verklaring van MARX door deervaring geheel bevestigd. Immers, dat eene machine,die na tien jaar buiten werking moet worden gesteld,in de tien jaar van haar in werking zijn haar waardevan haar product moet hebben afgegeven, zal geenindustrieel tegenspreken. De jaarlijksche afschrijvingbewerkt practisch den overgang der ruilwaarde vande machine in die van het product, welke door MARXtheoretisch wordt uiteengezet. Maar in de werkelijkheidkrijgt de machine, d. w. z. haar eigenaar, een grooteraandeel van het product, dan als afschrijving voor haarter zijde gelegd wordt, zij ontvangt ook interest overhaar kapitaalwaarde.

Quaeritur : is deze interest een deel van de door den 13.Grond vanarbeid geproduceerde meerwaarde, of staat hij als den

interest. itaal-

equivalent tegenover de medewerking der machine bijde productie van die meerwaarde? MARx beweert heteerste; het gezond verstand van hen die aan de industriedeelnemen, zegt het tweede. MARX, die het met hetgezond verstand vaak te kwaad heeft, behoeft nu stelligvoor de uitspraken daarvan niet uit den weg te gaan alshet deze niet motiveeren kan; maar het gezond verstandbehoeft evenmin voor MARx ruim baan te maken, waardeze zijne bewering even grondloos stelt, als het zelfpleegt te doen.

Bij zulk een strijd van bloote, ongefundeerde beweringen,doet men, dunkt mij, voorzichtig zich aan de zijde vanhet gezonde verstand, d. w. z. aan de zijde der opvattingvan de groote menigte te houden. Die opvatting is inden regel een slechte leidster, waar het geldt vragenbetreffende hetgeen de toekomst brengen zal; doch bijvragen betreffende de werkelijkheid, waarin de menigtezelve leeft, tast zij zelden volslagen mis.

Toch zou het wat heel zwak zijn, alleen op dien grondMARX' theorie omtrent de improductiviteit van het kapitaalte verwerpen. Maar het ontbreekt daarvoor niet aankrachtiger motieven.

SENIOR'S theorie dat de kapitaalinterest te verklaren is20


14. SENIOR'S als loon voor de onthouding van improductieve verteringverklaring, van de zijde van den kapitalist, heeft thans vrijwel uit-

gediend. De geheele voorstelling, die aan die theorie tengrondslag ligt, gaat mank. Het loon voor zijne onthoudingvan onmiddellijke vertering van een deel van zijn inkomen,vindt hij, die dat deel kapitaliseert, in de omstandigheid,dat hij het later te zijner beschikking vindt, als hij hetnoodig heeft. Ook als het kapitaal geen interest afwierp,zou er gekapitaliseerd worden, hoewel waarschijnlijk inmindere mate.

In de middeleeuwen was de schatvorming niet onbekend,hoewel de munten, die opgepot werden, geen bateafwierpen, maar alleen dienst deden als appeltje voor dendorst. En het oppotten op die primitieve manier is zelfs thansnog niet geheel de wereld uit. Ik zelf heb in mijn korteloopbaan in de praktijk van het notariaat eene boedel-beschrijving medegemaakt, waarbij eene aanzienlijke geld-som werd gevonden in den vorm van een jarenlanggevormde kluwe munten bankbiljetten, die telkens omhun voorgangers waren gerold en met een draadje sajetwaren vastgebonden. Die kluwe vormde het hoofdbestand-deel van het vermogen van den overledene. Het loonvoor zijn onthouding van vertering was de zekerheid, diehij zich daarmede verschaft had, van op zijn ouden dagvoor armoede gevrijwaard te zijn.

Het vormen en bewaren van vermogen, hetgeensynoniem is met de onthouding van vertering, draagtzijn loon in zich zelf, het behoeft niet bovendien eenloon in den vorm van interest te ontvangen.

15. V. BÖHM- Ook VON BÖHM—BAWERK's theorie dat de kapitaal -BAWERK. interest zijn verklaring vindt in de omstandigheid, dat

de waardeschatting van toekomstig goed minder is danvan tegenwoordig goed, I) acht ik onvoldoende. Zóóalgemeen gesteld, is de bewering in de eerste plaats nietwaar. Wie in het heden van eenig goed overvloed heeften reden heeft om te vreezen dat hij daarvan later ver-stoken zijn zal, zal in zijn waardeschatting juist andersom

r) Zie Kapital und Kapitalzins, Deel II Positive TTreo,ie des Kapitals, vooralBch. III, Abschn. III.


te werk gaan en gaarne zelfs meer dan één stuk vanzijn overvloed afstaan tegen elk stuk, dat hij zich daarmedevoor den tijd van gebrek verzekeren kan. Gesteld iemandheeft een groot inkomen, maar loopt de kans het nietlang te houden; hij zal dan, als hij een goed huisvaderis, een deel daarvan bewaren voor de magere jaren enhij zou dit doen, ook al moest hij van dat deel bewaar-loon betalen, in stede van er interest van te trekken.Zoo algemeen als v. BÖHM—BAWERK de bewering geeft,gaat zij niet op; het zal bij goederen, die niet denkapitaalvorm hebben, van de omstandigheden afhangenof de zekerheid van hun bezit hooger gesteld wordt voorhet heden of voor de toekomst.

Bij goederen die wel den kapitaalvorm hebben, heeftv. BÖHM—BAWERK wel is waar gelijk; daarbij zal dewaardeschatting lager zijn naarmate het tijdstip vanverkrijging verder verwijderd is. Maar hierin is moeilijkeen verklaringsgrond voor het verschijnsel van denkapitaalinterest te vinden. De zaak wordt bij die verklaringop haar kop gezet. Bij het kapitaal is de algemeenheidder hoogere waardeschatting van het tegenwoordige bovenhet toekomstige bezit niet oorzaak maar gevolg van deninterest dien het afwerpt. 1)

Doch VON BÖHM—BAWERK's theorie gaat nog aan eenander been mank. Zij kan, voor zoover den interest vangeleend geld betreft, ten hoogste verklaren dat bijden afstand van kapitaal interest bedongen wordt, omdatmen dan een hoogere waarde geeft, dan men — zonderinterest — naar zijne tegenwoordige schatting later zouterug ontvangen. Maar bij het einde van het tijdperkwaarop men de beschikking van het kapitaal terugkrijgt,zijn de bordjes verhangen. Men schat nu het kapitaaldat men terugontvangt, even hoog als men deed, toenmen het gaf, en komt dus achteraf in den toestand vanden interest te hebben ontvangen zonder rechtvaardigings-grond. Ditzelfde geldt — mutaiis muíandis — ook voor hetkapitaal dat niet wordt uitgeleend, maar door den eigenaarrechtstreeks in de goederenproductie wordt gebezigd.

1) Vgl. V. WESER, Der natürliche Werth, bl. 138.


16. WAGNER Beter is WAGNER'S en SCI-IÄFFLE'S theorie, dat de kapitaal-enSCHÄFFLE. interest eene belooning is voor den dienst, dien de kapitalist

bewijst, door het kapitaal daarheen te leiden, waarhet vruchtdragend kan worden gemaakt, d. w. z. waarhet nuttig gebruikt worden kan. I) Die verklaring isevenwel van meer kracht voor het handels- dan voor hetindustrieele kapitaal. Heeft eenmaal een kapitaalgoedzijne bestemming in een bepaald bedrijf gekregen, danhoudt deze dienst op. Deze grond kan wel verklaren,waarom het vlottend kapitaal, dat altijd door opnieuwdaarheen gericht moet worden, waar het nuttig gebruiktworden kan, voor den voortdurenden dienst dien zijnbezitter bewijst, aan dezen eene vergoeding afwerpenmoet. Hij verklaart niet, waarom het vaste kapitaal —eenmaal gebracht, waar het nuttig aangewend wordenkan, — het geheele productieproces door, tot aan zijnetotale afslijting of veroudering toe, een interest geeft.

17. De ma- De verklaring hiervan ligt dieper; zij moet aansluiten

t riaiisée de bij MARX' juiste beschouwing dat kapitaal gematerialiseerde,geestesarbeid gecristalliseerde arbeid is.ter besparing Uitgangspunt hierbij moet weer zijn de opvatting vanv.

en arbeid. de beteekenis van den arbeid van MARX zelf, waarvan ikk arbeid.

reeds meer dan eenmaal gebruik maakte en die ik hiernogmaals in zijn eigen woorden geven wil: „Het arbeids-proces is doelmatige werkzaamheid ter vervaardiging vangebruikswaarden, toeëigening van het natuurlijke voormenschelijke behoeften, algemeene voorwaarde der stof-wisseling tusschen mensch en natuur, eeuwige natuurlijkevoorwaarde van het menschelijk leven." 2)

Elke economische arbeid is op de voortbrenging vangebruikswaarden gericht, maar niet elke arbeid is daaropop dezelfde wijze gericht. Voor een deel, dat absoluuten relatief toeneemt naarmate de goederenvoortbrengingeen hooger ontwikkelingsstadium bereikt, is de arbeidslechts middellijk gericht op de productie dier gebruiks-waarden en is zijn onmiddellijk doel de vervaardiging

') WAGNER, Grundlegung 3e dr. I, bl. 317, II, bl. 333/4 SCHäFFLE, Bau undLeben, 2e dr. II. bl. 211/12.



van arbeidsparende werktuigen, die dezelfde hoeveelheidgebruikswaarden met minder menschelijke voortbrengings-moeite opleveren, of die met dezelfde voortbrengings-moeite meer gebruikswaarden geven. Met het arbeids-middel, het werktuig, vergemakkelijkt de mensch zichden arbeid niet slechts voor een enkele maal. Het iseen, behoudens afslijting en veroudering, blijvend middelter besparing en vervanging van menschelijken arbeid,en voor zoover het dezen bespaart en vervangt, heefthet dezelfde werking als deze arbeid zelf. Het is „eenorgaan, dat (de mensch) aan zijne eigene lichaamsorganentoevoegt, zijne natuurlijke gestalte verlengend." I)

In den arbeid, gericht op de vervaardiging van hetarbeidsmiddel, brengt de mensch de eigenaardige waarde -gevende eigenschappen van zijn arbeid op het arbeids-middel over, voor zoover deze voor overbrenging op eenzaak vatbaar zijn.

Als primaire waardegevende eigenschap van allen men-schelijken arbeid nu zagen wij de juiste doelstelling endaarachter de physieke krachtsinspanning tot uitvoeringvan het gestelde doel.

Zijn physieke kracht nu legt de mensch in zijn arbeids-middel niet of althans voor een onbeteekenend doel. Dekracht die de machine uitoefenen kan, ontleent zij nietaan de physieke kracht van haar vervaardiger, welke vaakmet de hare niet in vergelijking is te brengen. Wat hijin het werktuig legt, is zijne doelstelling en ook dezeniet geheel. Voor zoover die doelstelling economischis, d. w. z. rekening houdt met de verhoudingen tusschende leden der maatschappij, met productie voor eigenbehoefte of voor de markt, met de koopkracht van degroote menigte enz. is die doelstelling voor overbrengingop het werktuig niet vatbaar. Zijne technische doelstelling,zijn geestkracht, zijn vinding ten aanzien van de leidingder natuurkracht, waardoor hij deze dwingt eene voor denmensch nuttige stofwisseling teweeg te brengen, belichaamt,materialiseert hij in zijn werktuig.

18. Over-dracht waar-descheppendvermogen v.werktuig.

19. Gemate-rialiseerdetechnischedoelstel-ling.

1) Kapital I, bl. 141/2.


De waarde nu die in de gebruikswaren wordt te voor-schijn gebracht, als met behulp van het werktuig dezewaren worden geproduceerd, is noch uitsluitend gevolgvan den arbeid die in het werktuig werd gematerialiseerd,noch uitsluitend gevolg van den arbeid die bij het gebruikvan het werktuig verricht wordt. Zij is het resultaat vanbeider combinatie. Zoowel het arbeidsmiddel als de arbeidzijn, als zij doelmatig zijn, waardegevend en dat welbeide om dezelfde reden, dat zij uitingen zijn van geest-kracht, gericht op de voortbrenging van gebruikswaren.

Dit is, evenzeer als de aangehaalde beschouwing vanMARX over het karakter van den menschelijken arbeid,

20. Voor waar voor alle vormen van maatschappelijk leven. Maarwerklieden in het kapitalistische, op ruilverkeer steunende tijdperk

o f zijzlig ofhet ha eli k leven , komen de menschen inlig zij ar- van maatsc l^l^^

heidsmid- verband met hunne werktuigen in eigenaardige verhou-del of eind- dingen met elkaar.vervaardi- De arbeidende klasse, voor zoover zij zich met degen. vervaardiging van machines en werktuigen bezig houdt,

geeft daarbij slechts voor een zeer klein deel haar geest-kracht, voor het grootste deel haar lichamelijke arbeids-kracht uit, en voor zoover zij daarbij ook geestkrachtuitgeeft, legt zij deze niet in het doel der machine. Dearbeidskracht der bloote uitvoerders wordt in de machineniet gereproduceerd. Welke arbeidskracht daarin welgereproduceerd en gematerialiseerd wordt, is in de eersteplaats die van den uitvinder en in de tweede plaats dievan den werktuigkundige, die haar telkens opnieuw inzijn hoofd samenstellen moet, om haar materieele samen-stelling te kunnen leiden.

Ten aanzien van de uitvoerders maakt het geen verschilof zij hun arbeidskracht uitgeven aan de voortbrengingvan een gebruiksgoed of van een arbeidsmiddel; ten aan-zien van de in hoofdzaak geestelijken arbeid verrichtenden

21.Voor gees- is dit anders. Wanneer dezen hun arbeid richten op detelijke arbei- vervaardiging van gebruiksgoederen, reproduceeren zijders niet

. daarin hun geestkracht niet; wanneer zij hun arbeid richtenop het uitvinden of hervinden van arbeidsmiddelen,doen zij dit wel. In de arbeidsmiddelen blijft de geesthunner uitvinders en hervinders levendig en werkt in de


goederenproductie mede, zoo dikwijls het arbeidsmiddelin werking gesteld wordt.

Vandaar dat het onjuist is, met MARX, te beweren, datde waarde van hetgeen met behulp der machine wordtvoortgebracht, uitsluitend product is van den arbeid vandengene die haar hanteert. Zij is product van den ge-combineerden arbeid, gepraesteerd bij het materialiseerenvan menschelijken geest in de machine en bij het inwerking stellen van dien gematerialiseerden geest. Vandaardus ook de onjuistheid der bewering, dat het vaste, uithulpmiddelen voor de productie bestaande, kapitaal impro-ductief zou wezen en alleen het waardegevend vermogenvan den arbeid, die zich van de machine bedient, ver

-hoogen zou.Maar — zal men mij te gemoet voeren — de kapitalisten

zijn niet allen en zoo goed als geen van allen uitvindersvan arbeidsmiddelen. De tegenwerping is onweersprekelijk,maar zij is niet zoo sterk als zij schijnt. Wij behandelenhier niet het goed recht der kapitalisten op de kapitaal-goederen, maar de vraag of het aandeel van het product,dat zij als bezitters der kapitaalgoederen ontvangen, eendeel is van de meerwaarde welke uitsluitend door dearbeiders, die met die kapitaalgoederen werken, wordtvoortgebracht, dan wel een equivalent voor hetgeen inde meerwaarde-productie door de kapitaalgoederen zelvewordt bijgedragen. Deze vraag beantwoord ik, lijnrechtin tegenstelling met de meerwaardetheorie van MARX, inden laatsten zin.

Dat het aandeel der meerwaarde dat op rekening derproductiemiddelen komt, niet of slechts voor een [deelbij de uitvinders en hervinders dier productiemiddelenterecht komt, is een gevolg hiervan dat ook het zoo-genaamde geestelijk eigendom voorwerp van ruilverkeeris. Men denke slechts aan de in de meeste landen erkendeauteursrechten en octrooien voor uitvindingen. Ook hetnieuwe of verbeterde denkbeeld wordt verkocht, en nadien koop vertegenwoordigt de kooper verder de rechtenvan den schepper van het denkbeeld. Daarbij trekt degeldbezittende kooper in den regel aan het langste,de geniale verkooper aan het kortste eind. Vooral bij

22. Kapitaalniet impro-ductief.

23. Kapitalistvertegen-

woordigt uit-en hervinder.


nieuwe uitvindingen is het eer regel dan uitzondering,dat de uitvinder er niet in slaagt de waarde zijneruitvinding te realiseeren, maar dit ontneemt niets aanhet recht van den kooper zijner uitvinding om verderzijn plaats in te nemen, bij het aanspraak maken op hetdeel der meerwaarde dat geschapen wordt als resultaatdier uitvinding. En ook de hervinders, de wetenschappelijkewerktuigkundigen zien zich dikwijls gedwongen hun arbeids-kracht beneden de werkelijke waarde te verkoopen, maarhier zoo min als bij de uitvinders doet dat iets af aanhet zoo even geleverde betoog.

24 Econo- Dat betoog liet de vraag over de ethische rechtvaardi-mische,niet ginggin van het ruilverkeer in het al emeen of van hetethischerechtvaardi- ruilverkeer met kapitaalgoederen in het bijzonder, geheelging van den onaangeroerd. Natuurlijk kan men dit uit ethische over-interest. wegingen afkeuren, maar zoodra men zich op dat terrein

begeeft, treedt men buiten het gebied der marxistischewijsbegeerte. Bij zijne waarde- en meerwaarde-theoriewerkt MARX niet met ethische maar met economischeoverwegingen; bij onze critiek hebben wij hem daarintrouw gevolgd.

Een tweetal opmerkingen eindelijk nog tot slot vandeze paragraaf. In de eerste plaats acht ik het voorzichtig,er op te wijzen, dat hier wel eene principieel economischerechtvaardiging werd gegeven van den kapitaalinterest,maar dat daarmede in het minst niets werd gezegd overde vraag of het aandeel dat het kapitaal in werkelijkheiduit het maatschappelijk product ontvangt, niet hooger isdan een equivalent voor den dienst, dien de kapitalistenrechtstreeks of als vertegenwoordigers van de uitvinders ende werktuigkundigen in de productie bewijzen. Integendeelben ook ik van oordeel, dat zoowel de hoogere als delagere arbeiders tegenover het kapitaal in den regelniet sterk genoeg staan, om zich bij het arbeidscontracthet deel in de opbrengst te verzekeren, dat overeen-komt met hun aandeel in de voortbrenging daarvan.Doch deze kwestie is hier niet aan de orde. Hier geldthet alleen de principiëele economische rechtvaardigingvan den kapitaalinterest.

In de tweede plaats wil ik er op wijzen, dat indien


eens alle productiemiddelen aan de gemeenschap kwamen,ook deze aan de uitvinders van nieuwe of verbeterdeen de hervinders van bestaande productiemiddelen eenaandeel zou moeten toekennen in de meerwaarde, welkemede door die productiemiddelen werd voortgebracht.Deed zij dit niet, dan zou zij aan die uitvinders en her-vinders onthouden, wat hun op economische grondentoekomt en aan arbeiders van lagere orde niet onthoudenwordt, en zou zij tevens het gevaar doen geboren worden,dat de hooger begaafden hun geest allengs minder op deuitvinding en hervinding van arbeidsmiddelen zoudenrichten. Geschiedde dit laatste, dan zou de gemeenschapdoor de verwaarloozing ten aanzien der hoogere arbeidersvan het zoowel ethisch als economisch principe, dat dearbeider zijn loon waard is, haar eigen economischeontwikkeling aan banden leggen, zoo niet onmogelijkmaken.

§ 4. IMPRODUCTIVITEIT DER WARENCIRCULATIE.

Naast de leer der improductiviteit van het kapitaal,die wij in de vorige paragraaf behandelden, maakt deleer der improductiviteit van de warencirculatie een belang-rijk, hoewel minder essentieel, onderdeel uit van MARX'waardetheorie. Deze leer, die reeds in het eerste deelvan „Das Kapital" bij de uiteenzetting der grondslagenvan de theorie, wordt aangeduid, wordt in het tweededeel, dat het circulatieproces van het kapitaal behandelt,nader uitgewerkt.

De warencirculatie is wel een noodzakelijk bestanddeel 1. In den han-van het kapitalistische reproductieproces, maar zij brengt del wordentoch geen waarde voort. Haar functie in dat proces is den^ k ge uild.eene andere. Zij heeft de waarde te realiseeren, die inde productie is voortgebracht. MARX drukt dit duidelijkuit in de volgende zinsnede van het derde deel van „DasKapital": „Het circulatieproces is eene phase van hetgeheele reproductieproces. Maar in het circulatieproceswordt geen waarde geproduceerd, derhalve ook geenmeerwaarde. Er hebben slechts vormveranderingen vandezelfde waardehoeveelheid plaats. Er heeft inderdaad

3I4 DE MEERWAARDE •THEORIE.

niets plaats dan de metamorphose der waren, die alszoodanig met waardeschepping of waardeverandering nietste maken heeft. Als bij den verkoop der geproduceerdewaar eene meerwaarde gerealiseerd wordt, dan geschiedtdat, omdat deze reeds in haar aanwezig is." I)

In overeenstemming hiermede spreekt hij elders vaneene „algemeene wel, dal alle circulaliekoslen, die slechtsuil de vormverwisseling der waren onlsYingen, aan dezelaatste Beene waarde loevoegen. Het zijn bloot kosten terrealiseering der waarde of voor hare overzetting uit deneenen vorm in den anderen. Het aan deze kosten bestedekapitaal (met inbegrip van den daardoor beheerschtenarbeid) behoort tot de faux frais der kapitalistische productie.De instandhouding daarvan moet uit het meerproductgeschieden en vormt, als men de heele kapitalistenklassein aanmerking neemt, een aftrek van de meerwaarde ofhet meerproduct, evenals voor een arbeider de tijd, dienhij tot inkoop zijner levensmiddelen gebruikt, verlorentijd is." 2)

2. Warenver- Hierbij is in het oog te houden, dat MARx het waren-voer wèi vervoer niet onder de warencirculatie maar onder demend evor- warenproductie rangschikt; het vervoer schept dus, in

tegenstelling met de circulatie, wèl waarde en meerwaarde.„Wat de transportindustrie verkoopt, is de plaatsverande-ring zelve. Het teweeggebrachte nuttig effect is onver-brekelijk verbonden met het transportproces, d. w. z. hetproductieproces der transportindustrie ... De ruilwaardevan dit nuttig effect wordt echter bepaald, gelijk die vanelke andere waar, door de waarde van de daarin ver-bruikte voortbrengingselementen (arbeidskracht en pro-ductiemiddelen) plus de meerwaarde, die de meerarbeidder in de transportindustrie werkzame arbeiders geschapenheeft." 3) „Productenhoeveelheden vermeerderen zich nietdoor haar transport. Ook de daardoor bewerkte verandering

1) t. a. p. III, i, bi. 263. T. z. p. bi. 282 drukt MARx het aldus uit: „Diekaufmännische Arbeit ist die Arbeit, die überhaupt nothwendig ist, damit einKapital als Kaufmannskapital fungire, damit es die Verwandlung von Waare inGeld und Geld in Waare ver mittle. Es ist Arbeit, die Werthe realisirt, aber keineWerthe schafft."

2) t. z. p. II, bi. 220.

3) t. z. p. II, bi. 28.


van hare natuurlijke eigenschappen is, behoudens zekereuitzonderingen, geen bedoeld nuttig effect, maar eenonvermijdelijk kwaad. Maar de gebruikswaarde van dingenverwezenlijkt zich alleen in hun verbruik, en hun verbruikkan hun plaatsverandering, alzoo het bijkomende pro-ductieproces van de transportindustrie, noodzakelijk maken.Het hierin belegde productieve kapitaal voegt derhalveaan de vervoerde producten waarde toe, deels door dewaarde-overdraging van de transportmiddelen, deels doorwaarde-toevoeging tengevolge van den transportarbeid.Deze laatste waardetoevoeging splitst zich, gelijk bij elkekapitalistische productie, in compensatie van arbeidsloonen meerwaarde." I)

Onder het circulatieproces verstaat MARX derhalve uit-sluitend het omzetten van geld in waren en van warenin geld, het koopen om te verkoopen en het verkoopenom opnieuw te koopen. Het spreekt wel van zelf, datals de warencirculatie uit haar aard improductief is, zijniet van aard verandert, wanneer de koopman den arbeid,welke voor die circulatie noodig is, niet zelf verricht, maardoor betaalde agenten laat verrichten. Toch loont het,tot goed begrip van MARX' leer op het stuk der impro-ductiviteit van de circulatie, de moeite, een oogenblik teblijven stilstaan bij de wijze waarop hijzelf dat uitlegt.

„De circulatie is even noodzakelijk bij de warenproductieals de productie zelve, derhalve de circulatie-agenteneven zoo noodig als de productie-agenten. Het reproductie-proces omvat de beide functies van het kapitaal, derhalveook de noodzakelijkheid der uitoefening dezer functies,hetzij door den kapitalist zelven, hetzij door diens loon-arbeiders, agenten. Dit is echter evenmin een grond decirculatie-agenten met de productie-agenten te verwisselen,als het een grond is, de functies van warenkapitaal engeldkapitaal met die van productief kapitaal te verwisselen.De circulatie-agenten moeten betaald worden door deproductie-agenten. Als echter kapitalisten, die onderelkander koopen en verkoopen, door deze handeling nochproducten noch waarde scheppen, dan verandert daarin

1) t. z. p. II, bl. 12011.

3. Handel -koopen om teverkoopen.

4. Circulatieimproductief,hoewel nood-zakelijk.

3I6 DE MEERWAARDE-THEORIE.

niets, wanneer de omvang van hun bedrijf ze in staatstelt en noodzaakt, deze functie op anderen af tewentelen." I)

5. Arbeid in De arbeid der inen verkoopsagenten voor het circu-dienst d. cir- latieproces is alzoo wel nuttig en noodzakelijk maar tochculatie even-

niet waardescheppend. De agenteens impro- pp g „verricht eene nood-ductief. zakelijke functie, omdat het reproductieproces zelf

improductieve functies omvat. Hij arbeidt zoo goed alseen ander, maar de inhoud van zijn arbeid schept nochwaarde noch product 2) .... Wij willen aannemen, dat hijbloot loonarbeider is, voor mijn part een beter betaalde.Welke ook zijne betaling zij, als loonarbeider werkt hijeen deel van zijn tijd om niet. Hij krijgt misschiendagelijks het waardeproduct van acht arbeidsuren enfungeert gedurende tien uren. De twee uren meerarbeiddien hij verricht, produceeren evenmin meerwaarde alszijne acht uren noodzakelijke arbeid, hoewel door middelvan deze laatste een deel van het maatschappelijk productop hem overgedragen wordt. Ten eerste wordt ook nu,van maatschappelijk standpunt bekeken, eene arbeids-kracht gedurende tien uren in deze bloote curculatiefunctieverbruikt. Hij is voor niets anders te gebruiken, nietvoor productieven arbeid. Ten tweede echter betaalt demaatschappij deze twee uur meerarbeid niet, hoewel zijdoor den persoon, die ze verricht, uitgegeven worden. Demaatschappij eigent zich daardoor geen overschietendproduct of waarde toe. Maar de circulatiekosten, die hijvertegenwoordigt, worden met een vijfde verminderd,van tien uren op acht. De maatschappij betaalt geenequivalent voor een vijfde van dezen actieven circulatie-tijd, waarvan hij de agent is. Is het echter de kapitalistdie dezen agent gebruikt, dan verminderen de circulatie-kosten van zin kapitaal, die een aftrek van zijn inkomstenvormen, door niet-betaling der twee uren. Voor hem ishet eene positieve winst, omdat zich de negatieve grensvan de tot waardebrenging van zijn kapitaal samentrekt." 3)

1) t. z. p. II, bl. 98.') Zie ook III, i, bi. 2 74.') t. z. p. II, bl. 102/3. Zie ook III, i, bl. 278.

DE MEERWAARDE-THEORIE. 3I7

Gelijk het gesteld is met den arbeid van den in- enverkoopsagent, is het gesteld met dien van de anderefunctionarissen in het circulatieproces: dit geldt in deeerste plaats voor de handelsboekhouders I) en voortsook voor allen die arbeid verrichten ter bewaring derwaren.

„Het vertoeven van het warenkapitaal als warenvoorraad 6. Ook hetop de markt vereischt gebouwen, magazijnen, reservoirs bewaren der

der waren, derhalve uitgaaf van constant kapitaal, even- waren.

zoo betaling van arbeidskrachten ter opberging van de warenin haar reservoirs. Bovendien bederven de waren en zijnzij aan schadelijke natuurinvloeden blootgesteld. Terbescherming daartegen moet opnieuw kapitaal uitgegevenworden, deels in arbeidsmiddelen, in materieelen vorm,deels in arbeidskracht". 2)

„Deze uitgaven vormen steeds een deel van den maat-schappelijken arbeid ... die niet in de productvorming zelveopgaan, derhalve verminderingen van het product. Zijzijn noodzakelijk, onkosten van den maatschappelijkenrijkdom. Zij zijn de behoudskosten van het maatschap-pelijke product". 3) „Alleen door deze voorraadvormingis de bestendigheid en continuiteit van het circulatieprocesen derhalve van het reproductieproces, dat het circulatie-proces insluit, verzekerd..... (Toch) blijven de kostender voorraadvorming verminderingen van den rijkdom,hoewel zij eene bestaanvoorwaarde daarvan zijn." 4)

Wanneer een ander dan MARX deze dingen had neer- 7. Paradoxaalgeschreven, zou weerlegging daarvan overbodig zijn ; Zaral ter de-

tegenover MARX is het plicht nog met een enkel woorduiteen te zetten, waarom deze onderscheiding der nood-zakelijke uitgaven van arbeid (en kapitaal) in het repro-

1) t. z. p. II, bl. 104-106.2) t. z. p. II, bl. jog.3) t. z. p. II, bl. i 15.4) t. z. p. II, b]. i 18/9. Waar SOMBART, Archiv. f. Sec. Gesetzg. V1I, bl. 579/80

schrijft: „Alle im eigentlichen Arbeitsprozess beschäftigten Personen vom letztenArbeiter bis zum Leiter des Betriebes .... alle bei der Aufbewahrung, dem Trans-port, der Spedition und Zerteilung (Detaillirung) der Produkte thätigen Individuenmachen die „produktive", wertbildende Arbeiterschaft aus" — daar laat hij zichdoor zijn zucht tot apologie verleiden een pseudo-MARX ten tooneele te voeren.(De cursiveering in dit citaat is van mij).


ductieproces in productieve en improductieve, eene onge-rijmdheid is.

MARX heeft zich laten verleiden door zijn uitgangspunt,dat in het ruilverkeer gelijke waarden tegenover elkanderworden afgegeven en dat, ook voor zoover dit niet hetgeval mocht wezen, door het koopen en verkoopen geennieuwe waarde geboren wordt, doch ten hoogste de eente veel, de ander te weinig waarde terug ontvangt tegen-over de waarde welke hij geeft. Dit uitgangspunt kan mentoegeven, mits men er niets in legt, wat er niet in ligt.Het koopen en verkoopen zonder meer schept geenwaarde, maar dit belet niet dat het koopen en verkoo-pen uiting zijn kan van een doelmatig gerichten (geeste-lijken) arbeid en als zoodanig wèl waarde schept. Nieuwewaarde ontstaat, zoo dikwijls de gebruikswaarde derwaren wordt verhoogd, hetzij door verwerking hetzij doorverplaatsing. Voor de waardevorming is niet noodig dater een stoffelijke verandering geschiede in de waren zelve;de waarde der waren wordt ook verhoogd, wanneer zijdoor verplaatsing beter beantwoorden aan haar bestem-ming tot bevrediging van menschelijke behoeften. WatMARX te dezen aanzien van het vervoerwezen zegt, steltdit ook voor hem buiten twijfel.

8. Handel Welnu, als dit vaststaat, dan zal hier, gelijk bij elkengeeft doel aan arbeid, de eerste voorwaarde voor waardevorming daarinvervoer,

gelegen zijn, dat de handelaarsarbeid geleid worde dooreene doelstelling, welke, bij vervulling, de waren meeronder het bereik der verbruikers brengt. Daarvoor ishet bloote vervoer niet voldoende; de verplaatsing derwaren, zonder meer, verhoogt haar waarde niet; alleen dieverplaatsing heeft dit gevolg, waardoor de waar dichterbij haar bestemming komt. De verhouding nu tusschenden handelaar en den vervoerder is te dezen aanzienanaloog aan die van den fabrieksondernemer en zijnearbeiders. De ondernemer, hier de handelaar, stelt hetdoel bij de productie, hier bij het vervoeren; de arbeider,hier de vervoerder, voert het doel uit. De uitvoering scheptgeen waarde, indien het doel niet goed gesteld is, enomgekeerd schept de doelstelling geen waarde, indien zijniet tot uitvoering komt.


De voorstelling van MARX, volgens welke de handelaar,die richting geeft aan het vervoer, niet, de schipper diehet uitvoert, wèl productief is, leidt tot de allerzonder-lingste conclusie. De handelaar die een schip huurt totaanvoer van koloniale waren uit de Oost, omdat diewaren hier gezocht worden en zij bij aanwezigheid hierdus nader zijn bij hare bestemming, doet daarmede aande waarde dier waren niets toe; — doch de kapitein ende bemanning van het schip, die varen volgens de ont-vangen opdracht, en voor wie het onverschillig is of zijde waren dichter bij hare bestemming dan wel verderdaarvan af brengen, verhoogen met dien (zonder de doel-stelling des handelaars) voor de waardevorming neutralenarbeid de waarde dier waren wèl. Indien die voorstellingjuist ware, dan zouden zij met hun arbeid de waardeder waren evenzeer verhoogen, wanneer zij deze brachtennaar een plaats, waar ze niet, in stede van naar eenplaats, waar ze wèl begeerd worden. Dit nu is, volgensde leer van MARX zelven, niet het geval, maar dan kanhet ook niet anders of de waardevorming, als gevolg vanhet vervoer der waren, is een resultaat van den gecom-bineerden arbeid van handelaar en vervoerder.

Als MARX den noodzakelijken arbeid van den handelaarslechts rekent tot de onkosten van het reproductieproces,heeft hij in zoover gelijk, dat men dezen arbeid zoukunnen missen, indien de waren tengevolge van eensociaal magnetisme zich automatisch richtten naar deplaatsen, waar zij noodig zijn. Maar als er op het veldbrood in plaats van korenhalmen groeide, dan kon menook den arbeid der broodbakkers missen.

En niet alleen door verplaatsing naar de plaats waar 9. Producti-zij begeerd worden, wordt de waarde der waren verhoogd; i eitetieasook door hare verdeeling in zoodanige hoeveelheden als arbeid.door de verbruikers worden begeerd, wordt hetzelfdeeffect bereikt. De winkelier die zijne waren bij baleninslaat en ze bij ponden of onzen verkoopt, verhoogt dewaarde dier waren door het enkele feit dat hij ze inkleine hoeveelheden ter beschikking van de verbruikersstelt. Zonder de waren te verplaatsen, brengt hij ze meeronder het bereik der verbruikers. De vraag is niet, of


de distributieve arbeid van den winkelier bij betereorganisatie van dit onderdeel van het kapitalistischereproductieproces, in verhouding tot het resultaat dat hijoplevert, niet aanmerkelijk zou kunnen worden inge-krompen. Wij hebben hier alleen te maken met deprincipiëele vraag of het kapitaal en de arbeid, besteedwordend aan het beschikbaar stellen der waren inde hoeveelheden die door de verbruikers wordenverlangd, de waarde dier waren verhoogen en derhalveproductief zijn. Deze principiëele vraag nu is evenminontkennend te beantwoorden, als het waardevormendkarakter kan worden betwist van kapitaal en arbeid,besteed aan het goederenvervoer. Om een en dezelfdereden zijn beide onderdeelen van het reproductieproceswaardegevend: zij brengen de waren meer onder hetbereik der verbruikers daarvan.

10. De han- Waar MARx den handel improductief noemt, kan zijnedelsboekhou- consequentie dat ook elke arbeid in dienst van den handelder.

improductief is, geen verwondering wekken. Doch wélverwonderen moet het, dat hij bij het trekken van dieconsequentie niet terugschrikt voor de meest aperte onge-rijmdheden. Dat hij den arbeid van den handelsboek-houder improductief noemt, kan er desnoods nog mededoor; deze consequentie is althans niet ongerijmder danzijn geheele beschouwing over de improductiviteit vanden handel. De administratie over het brengen dergoederen van de productieplaats naar de plaats van ver-bruik zal, gelijk MARx niet nalaat te erkennen, in eenecommunistische maatschappij even noodig zijn als in dekapitalistische. Daarbij kan men hem grif toegeven, dattegenwoordig overmatig veel arbeid aan die 'administratiebesteed wordt en dat hierin, bij eene hoogere ontwikkelingder maatschappij, verbetering komen zal. De vraag isechter niet of er te veel personen met de handelsadmi-nistratie belast zijn in verhouding tot hetgeen voor eenegeregelde toezending der waren, daarheen waar zij begeerdworden, noodig wezen zou. De vraag is alleen of voor dietoezending ook eene behoorlijke boekhouding noodig is. Dezevraag nu beantwoordt MARX zonder voorbehoud bevestigend;dat hij niettemin den arbeid aan die boekhouding besteed,


improductief noemt, is niet meer maar ook niet minderzonderling dan dezelfde bewering ten aanzien van denhandelsagent, waarover wij reeds spraken.

Maar stellig nog gekunstelder en ongerijmder is de 11. Bewaren

consequentie, welke hij zich genoodzaakt ziet te trekken en bederf-

ten aanzien van den arbeid, besteed aan de bewaringder waren en haar bescherming tegen bederf. Deze arbeidis eveneens improductief, omdat hij geen nieuwe waardeschept, maar het teloor gaan van bestaande waardetegengaat. Nu zal niemand zeker aan MARx betwisten,dat indien de waren niet aan bederf onderhevig waren,de arbeid, die thans noodig is om ze te bewaren en voorbederf te behoeden, besteed zou kunnen worden aan devoortbrenging van nieuwe waren en dus ook van nieuwewaarde. Doch nu de waren eenmaal behoorlijk bewaarden verzorgd moeten worden, opdat zij niet in bruikbaar-heid en daarmede in waarde verminderen, is de arbeid,gemiddeld noodig voor hare bewaring tot het oogenblikdat zij verbruikt worden, evenzeer maatschappelijk nood

-zakelijk als de arbeid voor hare voortbrenging inengeren zin. MARx die dit niet ontkent, maar niettemindien arbeid niet waardegevend noemt, staat hier bij zijnleermeester RICARDO heel wat achter. Voor dezen bepaaltelke arbeid, die noodzakelijk is om de waar binnen hetbereik des verbruikers te brengen, haar waarde.

MARX, die alleen den arbeid in dienst der voortbrengingin engeren zin productief gelieft te noemen, maakt eenevolstrekt willekeurige onderscheiding en komt daarbijmet zijne eigene leer in den zonderlingsten tweestrijd,juist omdat hij haar tot de uiterste consequenties door-trekt. Hij noemt den bewarenden en bederfwerendenarbeid niet productief, niet waardegevend, omdat dezede gebruikswaarde der waren niet verhoogt, maar alleenhare vermindering tegenhoudt. En dat, terwijl zoowel zijneigen als RICARDO'S uitgangspunt juist was, dat voor deruilwaarde van een zaak wel onmisbaar is dat zij gebruiks-waarde hebbe, doch dat de grootte dezer gebruikswaardegeen invloed heeft op de grootte der ruilwaarde endeze laatste alleen afhankelijk is van de hoeveelheidarbeid, noodig om haar voor het gebruik: geschikt te

2I


maken. Doch als dit zoo is, dan is elke arbeid, dienoodig is om de zaak geschikt te doen zijn voor hetgebruik of verbruik op het oogenblik dat dit begeerdwordt, ook waardegevend, onverschillig of die arbeidbruikbaarheid-verhoogend of bederfwerend is.

12. Marxisti- De volslagen ongerijmdheid van MARX' consequenties

sherijmdhedn op dit punt blijkt nog duidelijker, wanneer men deze aanenkele voorbeelden toetst.

Wie groenten eene bewerking doet ondergaan, waar-door haar bederf voor langen tijd wordt geweerd, wiem. a. w. groenten verduurzaamt, is productief, hoewelzijn arbeid alleen bederfwerend is; wie groenten voorkorten tijd voor bederf behoedt door ze in een koelebewaarplaats op te slaan, is improductief, omdat zijn arbeidalleen bederfwerend is. Wie visch ter wering van bederfdoet bevriezen, is productief; wie visch ter wering vanbederf in ijs verpakt, is improductief. Maar hoe dan metden fabrikant van het ijs, waarin de visch verpakt wordt?Hij is productief, want hij doet het water eene bewerkingondergaan, waardoor het bruikbaar wordt voor een nuttigdoel; maar hij is improductief, wanneer dit doel bestaatin een wel nuttig en noodig maar niettemin improductiefbestanddeel van het reproductieproces. Elke arbeid toch— zoo zagen wij — in dienst van het improductieve deelvan het reproductieproces is eveneens improductief, niet

-waardevormend.Maar, dit zoo zijnde, komt men tot nog zonderlinger

consequenties. Als het opslaan van goederen in magazijnenimproductief is, is de arbeid om die magazijnen te bouweneveneens improductief, hoewel dit behoort tot het produc-tieve gebied der industrie; en wat geldt voor de magazijnengeldt ook voor de werktuigen om de waren van spoor-wagen of schip in de magazijnen te brengen. De arbeidersin een werktuigfabriek zijn derhalve improductief als zijeen stoomlier produceeren ten dienste van een magazijn,productief als die stoomlier bestemd is voor een schip.

Wie zich de moeite getroost MARX' leer over de impro-ductiviteit van den handel door te denken, verdrinkt tenslotte in een zee van absurditeiten.

MARX' onderscheiding tusschen noodzakelijken arbeid


die wél en noodzakelijken arbeid die niet productief is,is volstrekt willekeurig en ongerijmd. 1) Elke arbeid dienoodig is om waren te brengen binnen het bereik vandegenen die ze begeeren, is productief; elke arbeid diedat niet doet, is improductief, in den zin van niet, inlichamelijke zaken gematerialiseerde, nuttigheid voort

-brengend. Productief is daarom niet alleen de arbeid vanden industrieel en zijn personeel, maar ook van denhandelaar en zijn bedienden. De groothandelaar brengtde waren nader bij de verbruikers door haar vervoer teleiden; de winkelier door ze in kleine, voor de gebruikersgeschikte hoeveelheden te detailleeren; de grossiers doorals schakel te dienen tusschen producent of groothandelaaren winkelier.

Nog eens, dat aan den handel te veel arbeidskrachtbesteed wordt, blijft hier buiten beschouwing. Hier komthet alleen aan op de principieele vraag of de handelproductief is, en die vraag is niet ontkennend te beant-woorden zonder in absurditeiten te vervallen.

De leer van MARX ten aanzien van de improductiviteitvan den handel is niet minder ongerijmd, dan de leerder physiocraten ten aanzien van de improductiviteit derindustrie. 2)

§ 5. DE VERHOOGING VAN DEN MEERWAARDE-GRAAD.

Voor de behandeling van de vraag waardoor de meer- 1. Wat de

waarde-graad verhoogd wordt, is het in de eerste plaats meed sarde

-

noodig te weten, wat MARX onder den graad der meerwaarde, g„die Rate des Mehrwerths" verstaat. Hierin ligt trouwensgeen moeilijkheid. Stelt men zich op het standpunt dat

I) ,Ceci n'est qu'une survivance du vieux préjugé des physiocrates sur le travailsléril." Wtrrinxsxl, Etude critique sur le IJle Vol. du ,,Capital" de K. Marx, Revued'Ec. Pol. XI, bi. 434•

2) Voor het marxistische stelsel geldt dan ook haast woordelijk wat ADAM

SMITH van het physiocratische stelsel schreef : „Its followers are very numerous;and as men are fond of paradoxes, and of appearing to understand what surpassesthe comprehension of ordinary people, the paradox which it maintains, concerningthe unproductive nature of the manufacturing labour (hier: handelsarbeid), has notperhaps contributed a little to increase the number of its admirers". Wealth ofNations Bk. IV ch. IX.


het kapitaal niet waardescheppend maar alleen waarde -verplaatsend is, en dat waarde en meerwaarde uitsluitenddoor den arbeid (in landbouw en industrie) worden voort-gebracht, dan volgt daaruit vanzelf hetgeen MARX leertover den meerwaardegraad.

In alle stadiën der maatschappelijke ontwikkeling brengtde arbeid nieuwe waarde voort en wel meer waarde daner ter instandhouding der arbeidskracht, waarvan hij deuiting is, verbruikt en vernietigd wordt. In het kapitalis-tische ontwikkelingsstadium echter krijgt men deze eigen-aardige verhouding, dat de kapitalist, die de functie derarbeidskracht koopt en deze betaalt met haar waarde,d. w. z. de onderhoudskosten der arbeidskracht, daar-tegenover verkrijgt het product van den arbeid. Voorzoover die arbeid meer waarde afwerpt, komt deze alzooniet aan den arbeider zelf, maar aan den kapitalist. Inhet kapitalistische tijdperk is de meerwaarde, die doorden arbeid wordt voortgebracht, eene bate van hetkapitaal en wel van dat deel van het kapitaal dat dienttot aankoop van arbeid (arbeidskracht).

Het constante kapitaal toch brengt, gelijk wij weten,in de theorie van MARX geen waarde voort, de meerwaardeis alleen product van het variabele kapitaal; de graadder meerwaarde is daarom ook alleen afhankelijk van ditgedeelte van het kapitaal. MARx bedoelt dan ook metgraad der meerwaarde niets anders dan de „verhältniss-mässige Verwerthung des variablen Kapitals, oder dieverhältnissmässige Grösse des Mehrwerths." I)

2. Noodzake- Met zijn variabel kapitaal koopt de kapitalist het rechtlijke en sur- totebruik van de arbeidskracht, dus den arbeid, overplus-arbeid.

een geheelen dag. Een gedeelte van dien arbeidsdag isnoodig ter reproductie van de waarde der gedurendedien dag uitgegeven wordende arbeidskracht. „Het deelvan den arbeidsdag, waarin deze reproductie geschiedt,noem ik (MARx) noodzakelijken arbeidstijd, den gedurendedien tijd uitgegeven arbeid noodzakelijken arbeid. Nood-zakelijk voor den arbeider, omdat hij onafhankelijk isvan den maatschappelijken vorm van zijn arbeid. Nood-

1) Kapital I, bi. 177.


zakelijk voor het kapitaal en zijn wereld, omdat de be-stendige aanwezigheid des arbeiders hun grondslag is.

„Het tweede tijdperk van het arbeidsproces, gedurendehetwelk de arbeider zich over de grenzen van den nood-zakelijken arbeid afbeult, kost hem wel is waar arbeid,uitgaaf van arbeidskracht, maar vormt geene waarde voorhem. Hij vormt meerwaarde, die den kapitalist, met deaantrekkelijkheid eener schepping uit niets, toelacht. Ditdeel van den arbeidsdag noem ik (MARX) surplusarbeidstijden den daarin uitgegeven arbeid: meerarbeid (surpluslabour). Even beslissend als het voor de kennis der waardein het algemeen is, haar als bloote vastwording van arbeids-tijd, als bloot gematerialiseerden arbeid op te vatten, evenbeslissend is het voor de kennis der meerwaarde, haarals bloote vastwording van surplusarbeidstijd, als blootgematerialiseerden meerarbeid te verstaan. Alleen de vormwaarin deze meerarbeid van den onmiddellijken producent,den arbeider, wordt afgeperst, onderscheidt de economischesamenstellingen der maatschappij, bijv. de maatschappijder slavernij van die van den loonarbeid.

„Aangezien de waarde van het variabele kapitaal gelijkis aan de waarde van de daarmede gekochte arbeids-kracht, aangezien de waarde dezer arbeidskracht hetnoodzakelijke deel van den arbeidsdag bepaalt, en demeerwaarde van haar kant bepaald is door het over-schietende deel van den arbeidsdag, zoo volgt daaruit: demeerwaarde staat in verhouding tot het variabele kapitaal,als de meerarbeid tot den noodzakelijken, of de graad

m meerarbeid._der meerwaarde

v noodzakelijke arbeid. Beide verhou-

dingen drukken dezelfde betrekking in verschillendenvorm uit, den eenen keer in den vorm van gestolden,den anderen keer in dien van vloeibaren arbeid.

„De graad der meerwaarde is derhalve de juisteuitdrukking voor den exploitatiegraad van de arbeids-kracht door het kapitaal of van den arbeider door denkapitalist." 1)

De meerwaarde is het product van den onbetaalden

1) Kapital I, bi. 178/9. Zie ook bl. 266 en volg.


3. Noodzake- arbeid; het belang van den kapitalist dwingt hem erlijk antago- derhalve toe de verhouding tusschen betaalden en onbe-sehen

tui-kapi-

staalden arbeid zoo gunstig mo eli k te stellen voor hetchen

taal en ar- laatstgenoemde deel. Bij gel kblig ende waarde der arbeids-beid. kracht bereikt hij dit door den arbeidsdag zooveel mogelijk

te verlengen; het belang des arbeiders daarentegen is juisttegenovergesteld, als verkooper van arbeidskracht heefthij er belang bij, de inspanning daarvan zooveel mogelijkte verkorten. „En zoo uit zich in de geschiedenis vande kapitalistische productie de vaststelling van den arbeids-dag als een strijd om de grenzen van den arbeidsdag— een strijd tusschen de gezamenlijke kapitalisten, d.w. z. de klasse der kapitalisten, en de gezamenlijkearbeiders, of de arbeidende klasse." I)

Zoo heeft MARX dan met zijne meerwaardetheorie —aangenomen dat deze leer eene juiste verklaring derfeiten geeft — de economische noodzakelijkheid van denklassenstrijd in de kapitalistische maatschappij bewezen.

4. Verlenging Bij zijn jacht op meerwaarde, d. w. z. meerarbeid, kentvan den ar- het kapitaal geen perken, ook de grenzen die de natuurbeidsdag.

aan de geregelde arbeidspraestatie stelt, bestaan voorhet kapitaal niet. „De kapitalistische productie, die inwezen productie van meerwaarde, opzuiging van meer-arbeid is, produceert alzoo met de verlenging van denarbeidsdag niet slechts de verzwakking van de mensche-lijke arbeidskracht, welke van haar normale zedelijke enphysische ontwikkelings- en werkingsvoorwaarden beroofdwordt. Zij produceert de ontijdige uitputting en vernieti-ging der arbeidskracht zelve. Zij verlengt den productietijdvan den arbeider gedurende een zekeren termijn doorverkorting van zijn levenstijd." 2)

Deze verkorting van den levenstijd des arbeiders isechter niet in het belang van het kapitaal, want zij maaktdat de vervanging van den versleten arbeider door jongekrachten zooveel te eerder noodig is, m. a. w. dat dewaarde der arbeidskracht stijgt door verhooging dernoodzakelijke reproductiekosten. „Het kapitaal schijnt

1) t. z. p. I, bl. 196.2) t. z. p. I, bl. 228.


derhalve door zijn eigen belang naar een normalenarbeidsdag te worden gedreven." 1 )

Deze laatste overweging spreekt evenwel bij de marxis-tische voorstelling verder niet meer mede 2) en strookt

ook niet met het eenige bladzijden te voren zoo vierkantgestelde antagonisme van kapitaal en arbeid ten aanzienvan de lengte van den arbeidsdag.

Toch is de terloops gemaakte opmerking, dat ook hetkapitaal belang heeft bij het inachtnemen van de normalegrenzen van den arbeidsdag, welke natuur en zeden stellen,door de feiten bevestigd en wordt de voorstelling dathet kapitaal steeds streeft naar verlenging van den arbeids-dag, door diezelfde feiten gelogenstraft. Beter inzicht bijde kapitalisten leidt, ook buiten wettelijke dwangmaat-regelen, tot geleidelijke inkrimping van den arbeidsdag,niet uithoofde van marxistische overwegingen betreffendede waarde der arbeidskracht, maar omdat, na zekermaximum, verlenging van den arbeidsdag op de arbeids-praestatie geen gunstig effect meer heeft. Gebrekaan voldoende rust leidt, bij nietinachtneming van datmaximum tot voortdurende vermoeidheid van den arbeiderwaaronder zijne arbeidspraestatie zoodanig lijdt, dat hijin den langeren arbeidstijd niet meer doch minder werklevert dan in den korteren. 3)

1) t. z. p. I, bl. 228.2) Zie bijv. de verlenging van den arbeidsdag als een der „nächtste Wirkungen

des maschinenmässigen Betriebs auf den Arbeiter." t. a. p. I, bl. 367 en volg.;III, i, bl. Si : „Die stets wachsende Nothwendigkeit der Vermehrung des fixenKapitals im modernen Industriesystem war daher ein Hauptstachel zur Verlängerungdes Arbeitstags für profitwüthige Kapitalisten." I, bl. 373 spreekt MARX over „diemasslose Verlängerung des Arbeitstags, welche die Maschinerie in der Hand desKapitals producirt." III, t, bl. 253 noemt hij „die Verlängerung des Arbeitstag"eene „Erfindung der modernen Industrie".

3) De litteratuur hierover is zeer uitgebreid. Ik noem slechts: BRENTANO, Ueberdas Verhältniss von Arbeitslolan und Arbeitszeit zur Arbeitsleistung; Mr. G. M.DEN TEx, Verkorting van den Arbeidsdag; HADFIELD AND GIBBoNs, A shorterWorking Day; SIDNEY WEBB AND HAROLD COX, The eight Hours Day; ROBERTSON,The eight hours question; JOHN RAE, Eight hours for work.

MARX wil deze gunstige werking van de verkorting van den arbeidsdag alleenvoor de manufactuur erkennen: „In Manufakturen, der Töpferei z. B., wo dieMaschinerie keine oder unbedeutende Rolle spielt, hat die Einführung des Fabrik-gesetzes schlagend bewiesen, das blosse Verkürzung des Arbeitstags die Regel-mässigkeit, Gleichförmigkeit, Ordnung, Kontinuität und Energie der Arbeit wunder-


5. Absolute Doch ook op andere wijze dan door verlenging vanen relatieve den arbeidsdag kan de meerwaarde worden vergroot. Bijmeerwaarde.

de voorgaande beschouwingen werd namelijk het gedeeltevan den arbeidsdag, dat de waarde der arbeidskracht heeftte reproduceeren, als een constante grootheid veronder -

steld; in werkelijkheid echter is dat geen constantegrootheid.

Komt er eene verbetering in de productiemiddelenwaarmede wordt gearbeid in de takken van nijverheid,welke levensmiddelen voor de arbeiders voortbrengen,dan heeft dit tengevolge, dat ter voortbrenging van eenezelfde hoeveelheid van die levensmiddelen minderarbeidstijd gemiddeld maatschappelijk noodzakelijk is danvóór die verbetering. Aangezien nu de zoogenaamderuilwaarde der arbeidskracht afhangt van de ruilwaardeder levensmiddelen, welke een arbeider noodig heeft ommet zijn gezin, overeenkomstig zijn stand, te leven, eneene verbetering der productiemiddelen als zooeven werdaangegeven, waardevermindering dier levensmiddelen totrechtstreeksch gevolg heeft, leidt zij er toe, dat, onderoverigens gelijkblijvende omstandigheden, het gedeeltevan den dag, gewijd aan de reproductie van de waardeder arbeidskracht af- en het gedeelte, gewijd aan dede meerwaarde-productie toeneemt.

6. De inten- „De meerwaarde, geproduceerd door verlenging vansificatie van den arbeidsdag, noem ik (MARX) absolute meerwaarde,den arbeid.

de meerwaarde daarentegen, welke uit verkorting vanden noodzakelijken arbeidstijd en overeenkomstige ver-andering in de grootteverhouding der beide bestanddeelenvan den arbeidsdag ontspringt, — relatieve meerwaarde." I)

De relatieve meerwaarde-productie behoeft nu, zondermeer, geen invloed te hebben op de intensiteit derarbeidspraestatie. Zij kan haar beslag krijgen en bijconstanten arbeidstijd toenemen door verbetering derproductiemiddelen, door verhooging alzoo van de pro-

voll erhöht. Diese Wirkung schien jedoch zweifelhaft in der eigentlichen Fabrik,weil die Abhängigkeit des Arbeiters von der kontinuirlichen und gleichförmigenBewegung der Maschine hier längst die strengste Disciplin geschaffen hatte".Kapital I, bi. 375•

1) Kapital I, bl. 279•


ductiviteit van hetzelfde quantum arbeid. Maar dit neemtniet weg, dat het belang van den kapitalist mede-brengt, niet de verhooging der productiviteit van denarbeid verhooging van zijn intensiteit te doen hand aanhand gaan. Als de arbeider door verhoogde arbeids-intensiteit in denzelfden tijd meer arbeid verricht danvoorheen, wordt er voor den kapitalist een met de rela-tieve meerwaarde -productie nauw verwant effect bereikt.„Afgezien van de verhooging der relatieve meerwaardedoor de stijging der productieve kracht van den arbeid,leveren nu bijv. 3'13 uur meerarbeid op 6 2/3 uur nood-zakelijken arbeid den kapitalist dezelfde hoeveelheid waardeals vroeger 4 uur meerarbeid op 8 uur noodzakelijkenarbeid." I)

Vandaar dat de kapitalist er toe wordt gedrongenden arbeid zoo intens mogelijk te maken. Een nieuwedrijfveer in deze richting wordt geboren, wanneer dearbeidende klasse krachtig genoeg is geworden om eenwettelijk maximum van arbeidsduur door te drijven. Vandat oogenblik af trachten de kapitalisten door verhoogingvan de arbeidsintensiteit te vergoeden, wat zij door ver-korting van den arbeidsdag verliezen. „Tegelijkertijdtreedt eene verandering in het karakter van de relatievemeerwaarde in. In het algemeen bestaat de productiewijzevan de relatieve meerwaarde daarin, door stijging derproductiekracht van den arbeid den arbeider in staat testellen, met uitgaaf van eenzelfde arbeidshoeveelheid indenzelfden tijd meer te produceeren. Dezelfde arbeidstijdvoegt, evenals vroeger, aan het geheele product dezelfdewaarde toe, hoewel deze onveranderde ruilwaarde thansin meer gebruikswaarden is geincorporeerd en derhalvede waarde der individueele waren daalt. Anders echter,zoodra de verplichte verkorting van den arbeidsdag, metden ongehoorden stoot, dien zij aan de ontwikkeling derproductiekracht en de besparing der productievoorwaardengeeft, tegelijk verhoogde uitgaaf van arbeid in denzelfdentijd, verhoogde inspanning der arbeidskracht, dichtereaanvulling der poriën van den arbeidstijd, d. w. z. con-

1) Kapital, I, bi. 375•


densatie van den arbeid aan den arbeider oplegt in eenmate die alleen binnen den verkorten arbeidsdag tebereiken is. Deze samenpersing van een grootere hoe-veelheid arbeid in een gegeven tijdsbestek telt nu voorwat zij is, als grooter arbeidsquantum. Naast de maatvan den arbeidstijd als „extensieve grootheid" treedt nude maat van zijn verdichtingsgraad. Het intensievere uurvan den tienurigen arbeidsdag bevat thans even zooveelof meer arbeid, d. w. z. uitgegeven arbeidskracht, alshet meer poreuse uur van den 12-urigen arbeidsdag." 1)

De verhoogde arbeidsintensiteit is volgens deze voor-stelling wel is waar geen noodzakelijke voorwaarde voor

de relatieve meerwaarde-productie, 2) maar zij gaat daar-mede in het latere tijdperk van het kapitalisme regelmatiggepaard. De middelen waardoor in den korteren tijdmeer arbeid uit den arbeider geperst wordt, zijn voorna-melijk: „verhoogde snelheid der machines en vergrootingvan den omvang der door denzelfden arbeider te bewakenmachinerie of van zijn arbeidsveld." 3)

7. Dubbelzin- Wat MARX hier van de verhooging der intensiteit vannigheid der den arbeid schrijft, is dubbelzinnig, en daarom met voor-voorstelling.

zichtigheid te behandelen. Men kan namelijk den termintensificatie van den arbeid in twee beteekenissen ge-bruiken: ie kan er mede bedoeld zijn verhooging derarbeidspraestatie, 2e verhooging der arbeidsinspanning. Inde eerste beteekenis echter gebruikt MARx den term hierniet, want dan zou verhooging van arbeidsintensiteitsynoniem zijn met verhooging van arbeidsproductiviteit;en MARX maakt tusschen deze beide begrippen nadrukkelijkonderscheid. Blijft alzoo de tweede beteekenis. Doch datde ontwikkeling van het machinewezen tot verhoogingvan de arbeidsinspanning voert, wordt door MARX welbeweerd, maar is niet meer dan eene bloote bewering,ook al beroept MARX zich op enkele voorbeelden tot stavingdaarvan. Het hoog ontwikkeld machinewezen stelt zonder

1) t. z. p. I, bi. 374/5.2) In zijne bekende critiek op het partijprogram, N. Z. IX, i, bi. 571, spreekt

MARx daarentegen van „Entwicklung der Productivität, resp. grössere Spannungder Arbeitskraft....."=) Kapital, I, bi. 377-


twijfel aan sommige arbeiders hoogere eischen dan deminder ontwikkelde machinerie, maar zeker niet voor allearbeiders brengt de verbeterde machine verhooging vanarbeidsinspanning; het tegendeel van dien is even gewoon.Ook de vergrooting van het arbeidsveld behoeft nogvolstrekt geen verhoogde arbeidsinspanning in zich tesluiten. Het is zeer wel mogelijk en een herhaaldelijkvoorkomend geval, dat bij verbetering der arbeidsmachinehet opzicht over twee exemplaren daarvan, na de ver-betering, minder oplettendheid en inspanning vordert,dan vóór de verbetering voor het opzicht over één exem-plaar vereischt werd. Noch de verhoogde snelheid dermachine noch de vergrooting van het arbeidsveld desarbeiders stellen noodwendig verhoogde eischen aan deinspanning des arbeiders ; dat kan het geval zijn, maarhet behóeft niet zoo te wezen. Ware MARX niet door zijnaprioristischen afkeer van het kapitalisme misleid gewor-den, hij zou niet verzuimd hebben deze eenvoudigewaarheid in te zien, en niet als een natuurlijk gevolg vanhet kapitalisme hebben aangewezen, wat daarin slechts inzekere gevallen voorkomt en opgewogen wordt doorandere gevallen die de tegengestelde werking doen zien.

Voor zoover de hoogere productie gevolg is van hoogere 8. Verhoo-

arbeidsintensiteit laat zij de waarde der producten onver- ging relatieve

anderd. Anders daarentegen is de werking der verhoogingg gmeerwaarde= verminde-

van de productiekracht van den arbeid. Deze doet de ring waardewaarde der waren verminderen; maar terwijl zij de waarde der waren.

der waren doet dalen, verhoogt zij voor den kapitalistde relatieve meerwaarde. Zoo „lost zich het raadsel opdat de kapitalist, wien het slechts om de productie vanruilwaarde is te doen, de ruilwaarde der waren voortdurendtracht te drukken .... Besparing van arbeid door ont-wikkeling van de productiekracht van den arbeid heeftin de kapitalistische productie derhalve volstrekt geenverkorting van den arbeidsdag ten doel. Zij bedoelt alleende verkorting van den ter productie van eene be-paalde warenhoeveelheid noodzakelijken arbeidstijd." ')

Toch ligt hierin eene der vele innerlijke tegenspraken

1) t. z. p. bl. 284/5•


die MARX in het kapitalistische stelsel meent te kunnenaanwijzen. Hoe toch wordt de productiviteit van denarbeid verhoogd? Door uitbreiding en verbeteringvan het machinewezen; maar uitbreiding en verbeteringvan het machinewezen wil zeggen uitbreiding van hetconstante kapitaal in vergelijking met het variabele. Aan-gezien nu de meerwaarde alleen uit het variabele kapitaalontspringt, doet dezelfde oorzaak die de relatieve meer-waarde verhoogt, haar bron relatief verminderen. „Er ligtalzoo in de aanwending der machinerie ter productie vanmeerwaarde een innerlijke tegenspraak, wijl zij van debeide factoren der meerwaarde, welke een kapitaal vangegeven grootte oplevert, den eenen factor, den graadder meerwaarde alleen daardoor vergroot, dat zij denanderen factor, het getal arbeiders, verkleint." t)

Na al hetgeen reeds door mij werd te berde gebrachttegen MARX' waardeleer in het algemeen en zijn leerstukkenover de waarde der arbeidskracht en de improductiviteitvan het kapitaal in het bijzonder, zal ik niet op nieuwingaan in eene bestrijding zijner gevolgtrekkingen uit dieleerstukken. Ik zou dan verplicht zijn in herhalingen tevervallen. Waar de peilers, waarop de meerwaardetheorierust, wegzinken, vallen deze theorie en de daaruit ge-maakte gevolgtrekkingen van zelf mede.

Daarentegen moet bij de inwendige tegenspraak, welkeMARX in de laatst aangehaalde woorden aanwijst, stilge-staan worden, daar deze verband houdt met de verklaringwelke MARX, op grond zijner meerwaardetheorie, van deafneming van den kapitaalinterest geeft. Deze verklaringen het onderzoek naar haar waarde zijn van beteekenisgenoeg om er eene afzonderlijke paragraaf aan te wijden.

§ 6. DE DALING VAN DEN RENTEVOET.

1. Relatieve De verklaring van dit verschijnsel, welke door MARXtoeneming wordt gegeven, komt op het volgende neer.

const me Door zijn zucht naar meerwaarde wordt het kapitaalkapitaal. er toe gedreven, steeds meer arbeid te vervangen door

') t. z. p. bi. 372.


machinerieën. Die vervanging wil zeggen eene zoodanigeverandering in de samenstelling van het kapitaal, dat hetconstante deel daarvan relatief toe-, het variabele relatiefafneemt. Dit neemt niet weg — gelijk MARX te rechtopmerkt — dat die relatieve afneming van het variabelekapitaal wel gepaard gaan kan — en zelfs gepaard gaanmoet — met absolute toeneming daarvan.

Aangezien nu de meerwaarde alleen uit het variabelekapitaal komt, neemt deze door de verhooging van deproductiviteit van den arbeid wel in verhouding tot ditkapitaal toe, maar in verhouding tot het geheele kapitaal,waarover de kapitaalinterest gerekend wordt, neemt zij af.

„Een allengs kleiner deel van het geheele belegdekapitaal zet zich in levenden arbeid om en dit geheelekapitaal zuigt derhalve, in verhouding tot zijne grootte,steeds minder meerarbeid op, hoewel de verhouding vanhet onbetaalde deel van den aangewenden arbeid tot hetbetaalde deel daarvan tegelijk stijgen kan. De evenredigeafneming van het variabel en toeneming van het constantekapitaal, hoewel beide deelen absoluut stijgen, is, zooalsgezegd werd, slechts eene andere uitdrukking voor deverhoogde productiviteit van den arbeid." I)

Maar die relatieve afneming van de meerwaarde, ge-rekend niet over het variabele doch over het geheelekapitaal, kan niet alleen samengaan met toeneming derabsolute meerwaarde; zij moet daarmede samengaan. Hetkapitalistische proces is in wezen een proces tot opeen

-hooping van kapitaal en dit proces zou niet kunnenbestaan, indien niet, door toeneming van de meerwaarde-hoeveelheid, omzetting van waren in kapitaal, d. w. z. inarbeidskracht koopende goederen, in toenemende mateplaats had.

„Derhalve drukt zich een en dezelfde ontwikkeling dermaatschappelijke productiekracht van den arbeid bij denvooruitgang der kapitalistische productiewijze eenerzijdsuit in eene tendens tot voortgaanden val van den kapitaal-interest en anderzijds in een voortdurenden aanwas vande absolute hoeveelheid der toegeëigende meerwaarde

') Kapital III, i, bl. 196.

2. Relatieveafneming

meerwaardein verhou-ding tot hetgeheele ka-pitaal.

3. Absolutetoenemingder meer-waarde.

4. Daling vanden kapitaal-interest.


of van den interest; zoodat, alles bij elkaar genomen,met de relatieve afneming van het variabele kapitaal envan den interest eene absolute toeneming van beidegepaard gaat. Deze dubbelzinnige werking kan, gelijkwerd aangetoond, slechts bestaan in een aanwas van hetgeheele kapitaal in sneller progressie dan die waarin deinterest valt." I)

s. Tegenover- Daartegenover zijn echter tegengestelde tendenzeneste1de ten- werkzaam, welke den val van den kapitaalinterest ver

-langzamen. De eerste daarvan is de verhooging van denexploitatiegraad van den arbeid en van de toeëigeningvan meerarbeid en meerwaarde. 2) De andere invloedenwelke MARX noemt, zijn slechts van secundaire beteekenis.Al die invloeden bij elkander heffen de wet der dalingvan den kapitaalinterest, volgens hem, niet op, maarverlangzamen slechts hare werking.

Wij kunnen die andere invloeden even gerust ongemoeidlaten, als NAPOLEON de secundaire redenen waarom hij bijzijn aankomst in een kleine stad niet met saluutschotenverwelkomd was, liet rusten, nadat de burgemeester derplaats hem als eerste reden had opgegeven, dat hij geenkanonnen had.

6. Deze De hoofdinvloed der verhooging van den exploitatie-invloeden graad van den arbeid moet als MARX' voorstelling vanser het kapitalistischedtie juist is, krachtig MARX '

lI 1^rouc lIroces ^ ^ zoo árdalingsten- werken, dat hij den val van den kapitaalinterest nietdens, slechts verlangzaamt, maar — behalve in abnormale en

tijdelijke omstandigheden — volslagen opheft.Het bewijs hiervoor is gemakkelijk genoeg te leveren.

En het is alleen weer uit aprioristische verblindheid vanMARX te verklaren dat hij, die zooveel voorliefde voorrekenkunstige bewijsvoering aan den dag legde, ditbewijs niet vond.

De methode van bewijsvoering van MARX volgende,onderstel ik dat de gemiddelde samenstelling van hetkapitaal op een gegeven oogenblik zoodanig is, dat 50 pCt.daarvan constant en 50 pCt. variabel is en dat de exploitatie-

') t. z. p. III, ► , bl. 204.') t. z. p. III, i, bl. 213 en volg.


graad van den arbeid, om MARX' terminologie te volgen,ioo pCt. bedraagt. In dat geval is m (meerwaarde) =v (variabel kapitaal). Het resultaat van het productie-proces is dan dat 50 e + 50v opleveren 50 c + 50 v + 50 m.Hierin zijn c, v en m gelijke grootheden, de kapitaal-interest is in dit geval 50 pCt.

De kapitalist voert nu eene machine in ter vervanging 7.Veranderdevan een deel zijner arbeiders. Hierdoor wordt zijn kapi-

en tel-lineataal niet grooter, maar krijgt het eene andere samenstel- lijk aan toe-

ling. Zijn variabel kapitaal neemt evenveel af als zijn neming vanconstant kapitaal toeneemt. Hij zal deze omzetting niet kapitaal.

doen, tenzij de meerwaardehoeveelheid, welke hij metzijn kapitaal kan verkrijgen, grooter is dan vóór deomzetting. Gesteld nu dat, na de omzetting, zijn kapitaalbestaat uit 6o c en 40 v en dat hij hiermede eene meer-waarde verkrijgt van 55 m, dan is door de omzettingniet alleen de hoeveelheid der meerwaarde maar ookhet percentage daarvan in verhouding tot het geheelekapitaal vergroot. En dit kan niet anders; aangezien tochdoor de omzetting van variabel in constant kapitaal het totalebedrag daarvan niet veranderd wordt, is bij constantblijvingvan dit bedrag, elke vermeerdering der meerwaarde inhoeveelheid van zelf ook eene vermeerdering van denkapitaalinterest. Wat veranderd is, is alleen de verhou-ding tusschen variabel kapitaal en meerwaarde, deexploitatiegraad van den arbeid. Vóór de omzetting was

die 50 of loo pCt.; na de omzetting waarbij het variabel0

kapitaal met 20 pCt. werd verminderd, bedroeg die

exploitatiegraad 55 of 137.50 pCt. Deze exploitatiegraad40

nam dus relalief meer toe dan het variabel kapitaalafnam, en dit is ook volstrekt noodzakelijk. Indien deexploitatiegraad niel naar verhouding meer steeg dan hetvariabel kapitaal daalde, zou de meerwaardehoeveelheid af-inplaats van toenemen.

Let men nu op het nieuwe kapitaal dat uit de meer- 8•Het nieuwe

waarde wordt gevormd, dan verandert dit de zaak in waarde ge-het minst niet. Nemen wij aan, het oorspronkelijk kapi- vormde ka-taal behoudt zijne onveranderde samenstelling, de volle pitaal.


meerwaarde wordt gekapitaliseerd en dat wel zoodanigdat daarbij c : v niet meer als i : i, maar als 3 : 2. Deeenige reden waarom in dit nieuwe kapitaal het constanteelement grooter is gesteld dan in het oorspronkelijke,is weer dat door die nieuwe samenstelling eene grooterehoeveelheid meerwaarde is te verkrijgen. Houden wijnu aan alle zooeven gemaakte onderstellingen vast, dankomen wij tot de volgende formule. Het gansche kapitaalbeloopt nu: oorspronkelijk kapitaal 50 c + 50 v, nieuw, uitmeerwaarde gevormd, kapitaal 30 c + 20 v, samen 8o c+ 70 v. De meerwaarde, die met dit geheele kapitaalwordt verkregen, is 50 m uit het oude en (bij den onder-stelden exploitatiegraad van 137.50 pCt. voor dit kapitaal)27 112 m uit het nieuwe. Na afloop van het productieproces iser dus 8o c + 70 v + 77 112 m. De meerwaarde, die, overhet geheele kapitaal berekend, eerst 5o pCt. beliep, belooptnu 51 213 pct. daarvan.

Hetzij men lette op gereproduceerde hetzij op nieuwgeproduceerde kapitaalwaarde, steeds geldt hetzelfde:vergrooting van het constante en verkleining van hetvariabele element daarvan geschiedt niet, tenzij door dieverandering in samenstelling, in vergelijking met hetoudere kapitaal, over eene gelijke hoeveelheid kapitaaleene grootere hoeveelheid meerwaarde is te verkrijgen.Die verandering in samenstelling is niet de oorzaak derdaling van den interest, maar een van de oorzaken,welke die daling tegenhouden.

9. MARX MARX verbergt dit voor zich zelf en voor anderen

operee g door willekeurige kapitaalmassa's van verschillende groottegekozen kapi- met elkander te vergelijken. Zoo stelt hij de volgendetaalmassa's. gevallen tegenover elkaar.

Op het vroegere tijdstip is na afloop van het productie-proces:C = q c + 2 v + 2 m — 6, de kapitaalinterest = 33 113 pCt.op het latere is:C = 15 c+ 3 v + 3 m = i8; de kapitaalinterest = 1 62/3 pCt. I)

Doch wat bewijst die tegenstelling? Alleen dat eenkleinere meerwaarde-hoeveelheid in thesi een grooteren

1) Zie t. z. p. 1II, i, bl. 198.


kapitaalinterest kan beduiden, en omgekeerd. Maar daar-aan twijfelt niemand, die de allereerste beginselen derrekenkunde kent.

Te bewijzen was daarentegen, dat tengevolge van deverandering in samenstelling van het kapitaal de meer-waarde, berekend over het geheele kapitaal, m. a. w. dekapitaalinterest, noodwendig dalen zal. En langs dit bewijsgaat die tegenstelling ongemerkt heen.

Maar wat erger is, bij zijn geheele betoog over deoorzaak van den val van den kapitaalinterest, komt MARX

met zich zelf in lijnrechte tegenspraak. Immers nieuwkapitaal kan — volgens zijne leer — niet anders ontstaandan uit kapitaliseering van meerwaarde: „Aanwendingvan meerwaarde als kapitaal of wederomzetting van meer-waarde in kapitaal heet accumulatie van het kapitaal." I)

Als nu nieuw kapitaal alleen uit de meerwaarde komen kan,is er wel mogelijkheid dat de meerwaarde sneller stijgt danhet kapitaal, daar van de meerwaarde niet een constant ge-deelte gekapitaliseerd behoeft te worden; maar niet mogelijkis, dat het kapitaal sneller stijgt dan de meerwaarde waaruithet voortkomt. 2) Van tweëen één': óf wel de meerwaardeis de uitsluitende bron der kapitaalophooping, maar dankan deze niet sneller stijgen dan de meerwaarde, en kandus ook de kapitaalinterest niet dalen; óf wel het kapitaalstijgt sneller dan de meerwaarde, maar dan is dit ookniet de eenige bron der kapitaalvorming.

Van welken kant men de zaak ook beschouwe, komtMARX' verklaring van de daling van den kapitaalinterestverkeerd uit. Van MARX zelf geldt even goed als van „diebisherige Oekonomie" dat hij „de wet van den dalendenkapitaal- interest niet wist te verklaren." 3) 4)

Toch staat die daling met de toeneming van hetwerktuigkapitaal in verband, maar op andere wijze dan

t) t. z. p. I, bl. 542.2) „Man muss es nie vergessen, dass die Produktion dieses Mehrwerths — und

die Rückverwandlung eines Theils desselben im Kapital, oder die Akkumulation,bildet einen integrirenden Theil dieser Produktion des Mehrwerths — der unmit-telbare Zweck und das bestimmende Motiv der kapitalistischen Produktion ist".t. z. p. III, c, bl. 225.

3) t. z. p. III, i, bl. 204.4) Vgl. GROCE, t. a. p. bl. 237 en volg.

22

10. En komtmet zichzel-ven in tegen-spraak.

11. Waarde-daling der ka-pitaal-goede-ren.


MARX het voorstelt. Het machinewezen verhoogt dehoeveelheid der industrieproducten zoozeer, ook in ver-houding tot de toenemende bevolking I), het maakt,bij goede sociale en technische doelstelling, de voort

-brengingsmoeite daarvan zooveel minder, dat hunnewaarde daalt; dit geldt voor de kapitaalgoederen zoogoed als voor de verbruiksgoederen. Vermindering vande waarde der kapitaalgoederen nu wil zeggen verminde-ring van den arbeid dien men daarvoor op de goederen-markt koopen kan; de arbeid daarentegen daalt niet inwaarde, gemeten aan den arbeid dien men er voor koopenkan, m. a. w. gemeten aan zich zelven. Wat MARXgebruikswaarde van de arbeidskracht noemt, gaat methaar functie op en neer, en haar functie is juist arbeids-praestatie. De ruilwaarde der soorten van arbeid (arbeids-kracht in de terminologie van MARX) wisselt wel onderling,maar de ruilwaarde van den arbeid (arbeidskracht) enbloc genomen, kan, gemeten in arbeid, niet anders danconstant zijn. Vandaar, dat bij constante quantitatieveverhouding tusschen kapitaal en arbeid en bij vooruitgangder productie, de arbeid een relatief toenemend, het kapitaaleen relatief afnemend deel der productie verkrijgt, m. a. w.dat het kapitaal, hoewel het misschien een absoluut toe-nemende goederenhoeveelheid krijgt, eene afnemenderuilwaarde voor zijn deel ontvangt, d. w. z. dat de kapitaal-interest daalt.

12. Relatieve In de werkelijkheid gaat echter de zoo even gemaaktetoeneming onderstelling niet op; de quantitatieve verhouding tusschen

verhouding ig

kapitaal en arbeid in de productie is niet constant, doch,p p i

tot arbeid. bij vooruitgang der productiewijze, zich verschuivend tengunste van het kapitaal. Dit brengt evenwel geen verande-ring in de zooeven getrokken conclusie. Deze verhoogingtoch van het kapitaal, in verhouding tot den arbeid en deproductie, heeft alleen invloed op het deel van het productdat aan het geheele kapitaal komt, in vergelijking methet deel dat aan de arbeiders, als geheel genomen, toevalt.Door deze quantitatieve verschuiving tusschen kapitaalen arbeid wordt, ten aanzien van de verdeeling van het

1) Vgl. beneden DI. II, hfdst. V, § 2, in 6-8.


product tusschen deze beide productie-factoren, eenebeweging in het leven geroepen, welke tegengesteld isaan de zoo even gevonden relatieve toeneming van hetaandeel van den arbeid en relatieve afneming van hetaandeel van het kapitaal.

Welke van deze beide bewegingen in een gegevenontwikkelingstijdperk de sterkste is, kan alleen feitelijkonderzoek uitmaken. In het tweede deel worden daar-omtrent voor het tegenwoordig tijdperk eenige mede

-deelingen gedaan. I) Doch deze tegengestelde bewegingbrengt niet de minste verandering in hetgeen wij zeidenover de afneming van het aandeel in het product, datbij voortgaande productieverbetering toekomt aan eeneconstant blijvende kapitaalhoeveelheid. En bij de kwestieder verandering in den kapitaalinterest komt het alleenop dit laatste aan.

Van de dalende beweging van den kapitaalinterest bijvoortgaande ontwikkeling van de kapitalistische productie-wijze is wel eene verklaring te geven, maar de verklaringwelke MARX er van geeft, kan als zoodanig niet gelden.

e 7. MEERWAARDEGRAAD EN RENTEVOET.A. UITEENZETTING.

Is reeds de verklaring der daling van den rentevoet 1. Het pro-voor de marxistische waardetheorie een halsbrekende toer, bleem.

nog halsbrekender voor haar is de verklaring, dat kapitalenvan ongelijke samenstelling bij gelijken exploitatiegraadvan den arbeid, bij gelijken meerwaardegraad dus, tocheen gelijken kapitaalinterest afwerpen.

Deze verklaring, welke evenals die van de afnemingvan den kapitaalinterest, met geheimzinnigen ophef doorENGELS in zijne voorrede voor het tweede deel werd aan-gekondigd, 2) is te vinden in het eerste stuk van het derdedeel van „Das Kabital."

') Zie Deel II, hfdst. III, § 2, no. 4, c, 5, c en g.-) „Nach dem Ricardo'schen Werthgesetz produciren zwei Kapitale, die gleich

viel und gleich hoch bezahlte lebendige Arbeit anwenden, alle andern Umständegleich gesetzt, in gleichen Zeiten Produkte von gleichem Werth und ebenfallsMehrwerth oder Profit von gleicher Höhe. Wenden sie aber ungleiche Mengenlebendiger Arbeit an, so können sie nicht Mehrwerth oder wie die Ricardianer


2. Waarde en Tot goed verstand van de kracht dezer verklaringprijs , dient voorop te worden gesteld, dat het circulatieproces

wel bestemd is voor de realisatie der in het productie-proces voortgebrachte waarde, maar dat het ten aanzienvan de individueele waren die bestemming slechts bijuitzondering zuiver nakomt. De prijzen die in werkelijkheidin den handel voor de waren verkregen worden, zijn inden regel niet de juiste uitdrukking harer waarde in geld,maar meer of minder afwijkende uitdrukkingen daarvan.Tot zoover is er algemeene overeenstemming: de waarde,in geld uitgedrukt, is in den regel niet de werkelijkeprijs, maar is het punt waarom deze zich met meer ofminder groote afwijkingen beweegt.

Thans gaan wij over tot de speciaal marxistischetoepassing van deze algemeen erkende waarheid, eenetoepassing waarbij — gelijk wij zien zullen — deze waar-heid zelve geheel verwrongen wordt.

3. Verkoops- De meerwaarde wordt wel is waar, zegt MARX, verkregen

heid benéden uit het variabele kapitaal, maar voor den kapitalist is hetwaarde. onverschillig of zijn voordeel komt uit het eene of het

andere deel van zijn kapitaal. Hem zijne beide kapitaal-deelen even lief; beide verzorgt hij, opdat zij hem een

rente zullen afwerpen. Die rente is voor hem geen productvan een deel van zijn kapitaal, maar van dat kapitaalin zijn geheel. Wat in werkelijkheid meerwaarde is, isvoor den kapitalist kapitaalrente, interest.

„Een waardehoeveelheid is derhalve kapitaal, omdatzij uitgelegd wordt om een interest voort te brengen,of de interest komt te voorschijn omdat eene waarde-hoeveelheid als kapitaal wordt aangewend. Noemen wijden interest p (profit), dan verandert de formule W = c + v+m = k + m in de formule W = k + p, of de waarde derwaar is gelijk aan den kostenden prijs plus den interest." 1)

De kostende prijs der waar voor den kapitalist nu is

sagen, Profit von gleicher Höhe produciren. Nun ist aber das Gegentheil der Fall.Thatsächlich produciren gleiche Kapitale, einerlei wie viel oder wie wenig lebendigeArbeit sie anwenden, in gleichen Zeiten durchschnittlich gleiche Profite. Hierliegt also ein Widerspruch gegen das Werthgesetz vor. .. . Diesen Widerspruchhatte MARX bereits im Manuscript „Zur Kritik" gelöst; diese Lösung erfolgt nachdem Plan des „Kapital" im Buch III".

1) Kapital III, i, bl. ii.


gelijk aan de waarde der in het productieproces te loorgaande productiemiddelen plus de door hem betaaldzijnde waarde der arbeidskracht, maar zonder de meer-waarde. De waarde der waar is gelijk aan den kostendenprijs plus de meerwaarde; de kostende prijs der waaris gelijk aan haar waarde minus de meerwaarde.

„Wordt de waar derhalve tegen hare waarde verkocht,dan wordt een interest (winst) I) gerealiseerd, die gelijk isaan het overschot van hare waarde boven haar kostendenprijs, derhalve gelijk aan de gansche in de waarde derwaar stekende meerwaarde. Maar de kapitalist kan dewaar met profijt verkoopen, hoewel hij haar onder harewaarde verkoopt. Zoolang haar verkoopprijs boven haarkostenden prijs, zij het ook onder hare waarde staat,wordt steeds een deel der in haar verscholen meer-waarde gerealiseerd,alzoo steeds een voordeel behaald ... .Tusschen de waarde der waar en haar kostenden prijsis klaarblijkelijk een onbepaalde reeks van verkoops-prijzen mogelijk. Hoe grooter het uit meerwaarde be-staande element van de waarde der waar, hoe grooterook de practische speelruimte dezer tusschenprijzen.

,.Hieruit zijn niet alleen de alledaagsche verschijnselen 4. Waarde

der mededinging, als bijv. zekere gevallen van lagen "

en kostende

verkoop (underselling), abnormale laagte der warenprijzenin bepaalde takken van industrie enz. te verklaren. Detot nu toe door de staathuishoudkunde niet begrepengrondwet van de kapitalistische mededinging, de wetwelke den algemeenen rentevoet en de daardoor bepaaldezoogenaamde productieprijzen regelt, rust.... op ditverschil tusschen waarde en kostenden prijs der warenen de daaruit ontspringende mogelijkheid de waar metprofijt onder haar waarde te verkoopen." 2)

„De in de waar opgesloten waarde is gelijk aan denarbeidstijd dien hare vervaardiging kost, en het geheel

1) MARX neemt van de engelsche economisten den dubbelzinnigen term profitover, die nu eens interest, dan weer winst beteekent. Ik vertaal dien term door„interest", omdat wij hier alleen met dit deel van de ondernemerswinst te makenhebben.

2) f(apital III. I, bl. II/I2.


van dezen arbeid bestaat uit betaalden en onbetaalden.De kosten der waar voor den kapitalist bestaan daaren-tegen slechts uit het deel van den in haar gemateriali-seerden arbeid, dat hij betaald heeft. De in de waaropgesloten meerarbeid kost den kapitalist niets, hoewelhij den arbeider, even zoo goed als de betaalde, arbeidkost, en hoewel hij, even zoo goed als gene, waardeschept en zich als waardescheppend element in de waarbelichaamt. De interest van den kapitalist komt daar vandaan, dat hij iets te verkoopen heeft, dat hij niet betaaldheeft. De meerwaarde, resp. interest, bestaat juist in hetoverschot van de waarde der waar boven haar kostendenprijs." I)

5. Meerwaar- Meerwaarde en interest zijn hetzelfde maar zij wordende tevo en gemeten met een verschillende maat. Meerwaarderentevoet.

—; interest _ + V . „De graad der meerwaarde ge-

meten aan het variabele kapitaal, heet graad der meer-waarde; de graad der meerwaarde, gemeten aan hetkapitaal in zijn geheel, heet rentevoet". 2)

De interest, zegt MARX, is „een veranderde vorm dermeerwaarde, een vorm, waarin haar oorsprong en hetgeheim van haar bestaan versluierd en uitgewischt is". 3)

De graad van den interest, de rentevoet nu wordt,naar deze beschouwing, „bepaald door twee hoofdfactoren:den graad der meerwaarde en de samenstelling van hetkapitaal". 4) Deze vlak voor de hand liggende gevolg-trekking wordt door MARX met een overvloed van voor-beelden en formules verduidelijkt ... of niet verduidelijkt.Ik vertrouw dat zonder verdere uitlegging aan iedermijner lezers wel duidelijk zijn zal, dat in deze leer derentevoet, bij constanten exploitatiegraad van den arbeid,lager zijn zal naar gelang in de samenstelling van hetkapitaal het constante element domineert en hooger naargelang het variabele element meer beteekenis heeft. Bijconstante samenstelling van het kapitaal gaat de rentevoet

I) t. z. p. bl. i6.) t. z. p. bi. 17.

3) t. z. p. bl. 22.4) t. z. p. bl. 43•


met den meerwaardegraad op en neer, doch in verlang-zaamd tempo.

En wat hier gezegd is van het kapitaal in het algemeen 6. Verschil-geldt ook van de verschillende afzonderlijke kapitalen. lend samen -

„Kapitalen van verschillende grootte percentsgewijze be- P talenbren-rekend, of, wat hier op hetzelfde neerkomt, kapitalen van gen verschil-gelijke grootte brengen alzoo bij een gelijken arbeidsdag ren t vno ste-

en een gelijken exploitatiegraad van den arbeid zeerverschillende hoeveelheden interest, omdat deze uit meer-waarde bestaat, voort. En aangezien tengevolge van deverschillende organische samenstelling van het kapitaal inverschillende productiesferen hun variabel deel verschillendis, verschillen derhalve ook de hoeveelheden van den doordie kapitalen in beweging gebrachten levenden arbeid endaarmede tevens de hoeveelheden van den door die kapi-talen toegeëigenden meerarbeid, van de substantie dermeerwaarde en derhalve van den interest. In grootte gelijkestukken van het geheele kapitaal omvatten in verschil-lende productiesferen in grootte ongelijke bronnen vanmeerwaarde, en de eenige bron der meerwaarde is delevende arbeid. Bij gelijken exploitatiegraad van denarbeid hangt de hoeveelheid door een kapitaal = looin beweging gebrachte arbeid, en derhalve ook de doordat kapitaal toegeëigende meerarbeid, van de groottevan zijn variabel bestanddeel af. Als een kapitaal, datpercentsgewijze uit90 c + io v bestaat, bij gelijkenexploitatiegraad van den arbeid evenveel meerwaarde ofinterest voortbracht als een kapitaal, dat uit Io c + 90 vbestaat, dan was het zonneklaar, dat de meerwaardeen derhalve de waarde een gansch andere bron hebbenmoest dan de arbeid, en dat derhalve elke rationeelegrondslag der staathuishoudkunde wegviel".')

Wij laten deze laatste opmerkelijke uiting voorloopigrusten, en merken voorshands alleen op, dat zij wel watver reikt. Indien blijkt, dat kapitalen van verschillendesamenstelling gelijke meerwaarde of interest voortbrengen,volgt daaruit nog volstrekt niet, dat (doelmatige) arbeidniet de bron der waarde is en wordt aan de staathuis-

1) Kapital III, i, bl. 127.


houdkunde nog niet elke rationeele grondslag onttrokken.Alleen volgt dan daaruit, dat MARX' opvatting van derol van arbeid en kapitaal in het productieproces niet dejuiste is en dat die opvatting dus ook geen rationeelengrondslag voor de staathuishoudkunde oplevert. Het eenis niet synoniem met het ander.

Doch wij gaan door met de eigenaardige uiteenzettingvan MARX over het verband tusschen meerwaarde eninterest. „Aangezien alzoo — zoo gaat hij voort — kapi-talen in verschillende productiesferen, percentsgewijzeberekend — of kapitalen van gelijke grootte — ongelijkverdeeld zijn in een constant en variabel element, onge-lijke hoeveelheden levenden arbeid in beweging brengenen daardoor ongelijke hoeveelheden meerwaarde, alzoointerest, voortbrengen, zoo is de rentevoet, die juist in depercentsgewijze berekening der meerwaarde over hetgeheele kapitaal bestaat, in die kapitalen verschillend." I)

7. Voorbe- Dit alles is, van het standpunt van MARX' waarde- enhoud: ver- meerwaardeleer onomstootelijk, doch onder ééne voor-koopwarentegen waar- waarde. „Het boven ontwikkelde geschiedt onder dede. voorwaarde dat de waren voor hare waarden verkocht

worden. De waarde eener waar is gelijk aan de waardevan het in haar belichaamde constante kapitaal, plus dewaarde van het in haar gereproduceerde variabele kapitaal,plus het toevoegsel bij dit variabele kapitaal, de gepro-duceerde meerwaarde. Bij gelijken graad der meerwaardehangt hare hoeveelheid klaarblijkelijk af van de hoeveel-heid variabel kapitaal. De waarde van het product vanhet kapitaal van Ioo is in het eene geval go e + Io v +Io m = z io; in het andere geval Io c + go v + go mIqo. Worden de waren tegen hare waarde verkocht, danhet eerste product voor i io, waarvan io meerwaarde ofonbetaalden arbeid uitmaakt; het tweede product daar-entegen voor 190, waarvan go meerwaarde of onbetaaldearbeid is." 2)

8. In verschil- „Doch aan den anderen kant lijdt het geen twijfel,lende produc- dat in de werkelijkheid, van onwezenlijke, toevallige en

tiesferengeen verschil-lende rente- t. z. p. bl. 128.voet. 3) t. z. p. bl. 12819.


elkaar compenseerende verschillen afgezien, het verschilder gemiddelde graden van interest voor de verschillendetakken van industrie niet bestaat en niet bestaan kan,zonder het gansche stelsel van de kapitalistische productieomver te werpen. Het schijnt derhalve, dat de waarde-theorie hier onvereenigbaar is met de werkelijke beweging,onvereenigbaar met de feitelijke verschijnselen der productie,en dat er derhalve geheel van moet worden afgeziende laatste te begrijpen." I)

Slechts even stip ik aan, de zelfs voor een MARX watte arrogante uiting in de laatste zinsnede. Als MARX'eigen verklaring eens bleek falikant uit te loopen, zouer geheel van moeten worden afgezien de kapitalistischeproductiewijze te willen begrijpen. „Nur die Lumpen sindbescheiden."

De oplossing van deze schijnbaar onoplosbare tegen-strijdigheid zoekt MARX, en meent hij te vinden, in hetgeen

hij in een vroeger hoofdstuk uiteenzette omtrent hetverschil tusschen kostenden prijs en waarde der waren.Voor den kostenden prijs der waren is het verschil insamenstelling van het kapitaal van geen beteekenis. „Dekostende prijzen zijn dezelfde voor even groote kapitaal-uitgaven in verschillende sferen, hoezeer ook de gepro-duceerde waarden en meerwaarden verschillend mogenwezen. Deze gelijkheid der kostende prijzen vormt dengrondslag der mededinging in de kapitaalbeleggingen, waar-door de gemiddelde rentevoet wordt teweeggebracht." 2)

Tot goed verstand van de wijze waarop MARx nu,uitgaande van de kostende prijzen der waren, tot dengemiddelden, voor alle kapitalen gelijken, rentevoet trachtte komen, herinnere men zich zijne uiteenzetting, dat dekapitalistische warenbezitter zijn waar met voordeel ver-koopt, zoodra hij daarvoor meer ontvangt dan denkostenden prijs, ook al moet hij haar meer of minderbeneden hare waarde afgeven.

Dit vooropstellend maakt MARx door een voorbeeldduidelijk, hoe, volgens hem, uit de ongelijke meerwaarde

1) t. z. p. bl. 132.1) t. z. p. bl. 132,

9. Kostendeprijs grond-slag d. con-currentie.

10. Gelijk-matige ver-deeling dermeerwaarde.


der verschillend samengestelde kapitalen een gelijkerentevoet te voorschijn komt. Hij neemt daartoe vijfkapitalen van gelijke grootte doch van verschillendesamenstelling en bij welke het constant element bovendienin verschillende mate afslijtbaar is, zoodat er een ver-schillend deel van dat element in de waarde der waarmoet worden teruggevonden. Zijn betoog luidt nu aldus:

MEER- VERBRUIKT WAARDEKAPITALEN. WAARDE-

MEER- RENTE- CONSTANT DER

KOSTENDE

GRAAD. WAARDE. VOET. KAPITAAL. WAREN.PRIJS.

I 8o c + 20 v. 100 pct. 20 20 pct. 50 90 70II loc+ 30v. loo „ 30 30 „ 51 III 81

III 6oc+ 40V. loo „ 40 40 „ 51 131 91IV 85c+ 15 v. IOO „ 15 1 5 „ 40 70 55V 95cß 5 v. loo „ 5 5 „ 10 20 15

Totaal 390 c + 110v. — 110 I oo pct. — — —Gemiddeld 78 c + 22 v. — 22 22 pct. — — —

„Beschouwt men de kapitalen I tot V als een enkeltotaal-kapitaal, dan ziet men, dat ..... de samentellingvan de sommen der vijf kapitalen = 500 = 390 c + I Io v,alzoo de gemiddelde samenstelling = 78 c + 22 v (is), ende gemiddelde meerwaarde = 22 pct. Als men dezemeerwaarde gelijkmatig over I tot V verdeelt, komende volgende warenprijzen te voorschijn.

KAPITALEN.MEER-

WAARDE.

I 8oc+20v 20II 70 c + 30 v 30

III 6oc+4ov 40IV 85 c + 15 v 15V 95 c+ 5V 5

WAARDEKOSTENDE PRIJS DER RENTE-

AFWIJKINGDER

WAREN.PRIJS. WAREN. VOET.

VAN PRIJSEN WAARDE.

90 70 92 22 pct. + 2III 81 I03 22 „ — 8131 91 I13 22 „ — 18

70 55 77 22 „ + 720 15 37 22 „ + 1 7

„Te zamen genomen worden de waren verkocht2 + 7 + 17 = 26 over en 8 + 18 = 26 onder de waardezoodat de prijsafwijkingen door gelijkmatige verdeelingder meerwaarde of door toeslag van den gemiddeldeninterest van 22 op loo voorgeschoten kapitaal bij derespectieve kostende prijzen der waren I—V elkander


wederkeerig opheffen; in dezelfde verhouding waarin eendeel der waren boven, wordt een ander deel onder zijnwaarde verkocht. En alleen haar verkoop tegen zulkeprijzen maakt het mogelijk dat de rentevoet voor I—Vgelijkmatig is, 22 pCt., zonder te letten op de verschillendeorganische samenstelling der kapitalen I—V. De prijzen,die daardoor ontstaan, dat het gemiddelde der verschillenderentevoeten van de verschillende productiesferen genomenwordt en dat dit gemiddelde aan de kostende prijzender verschillende productiesferen toegevoegd wordt, zijnde productieprijzen." I)

Hoe komt nu deze nivelleering der verschillende rente-voeten of, wat op hetzelfde neerkomt, deze nivelleeringder warenprijzen tot de productieprijzen tot stand? Ditgeschiedt door de werking der concurrentie. Deze maaktdat sommige waren onder en andere boven hare waardeverkocht worden.

„Hoewel derhalve de kapitalisten uit de verschillendeproductiesferen bij den verkoop hunner waren, de inde productie dezer waren verbruikte kapitaalwaardenterugontvangen, zoo lossen zij niet de in hun eigensfeer bij de productie van deze waren geproduceerdemeerwaarde en derhalve interest in, maar slechts zooveelmeerwaarde en derhalve interest, als van de totale meer-waarde of den totalen interest, die door het ganschekapitaal der maatschappij in alle productiesferen te zamengenomen, in een gegeven tijdsverloop wordt geproduceerd,bij gelijke verdeeling, op elk deel van het geheele kapitaalvalt. Per ioo trekt elk voorgeschoten kapitaal, hoe ookzijne samenstelling zij, in elk jaar of in elk ander tijdperkden interest, die voor dit tijdperk op ioo als het zooveelstedeel van het geheele kapitaal komt. De verschillendekapitalisten gedragen zich hier, voor zoover den interestbetreft, als bloote aandeelhouders eener naamlooze ven-nootschap, waarin de aandeelen in de winst gelijkmatigper ioo verdeeld worden en derhalve voor de verschillendekapitalisten slechts verschillend zijn naar de grootte vanhet door ieder in de geheele onderneming gestoken

1) Kapital III, i, bl. 135•

1 t. Werkingder concur-rentie.

12. Kapitalis-ten als aan-deelhouderseener ven-nootschap.


kapitaal, naar zijne evenredige deelneming aan de geheeleonderneming, naar het getal zijner aandeelen. Terwijlalzoo het deel van dezen warenprijs, dat de bij deproductie der waren tenietgegane waardedeelen van hetkapitaal vervangt en waarmede derhalve deze verteerdekapitaalwaarden teruggekocht moeten worden, terwijl ditdeel, de kostende prijs, zich geheel naar de beleggingin de respectieve productiesferen richt, richt zich hetandere deel van den warenprijs, de op dezen kostendenprijs gelegde interest, niet naar de hoeveelheid interestdie door dit bepaalde kapitaal in deze bepaalde productie-sfeer gedurende een gegeven tijd geproduceerd wordt,doch naar de hoeveelheid interest, die op elk aangewendkapitaal, als evenredig deel van het totale in de geheeleproductie aangewende maatschappelijk kapitaal, gedurendeeen gegeven tijdsbestek in doorsnede valt ...

„Onderstellen wij, dat de vijf verschillende kapitalenI—V uit het vorige voorbeeld aan één man toebehooren.Hoeveel in elk afzonderlijk van de kapitalen I—V perioo aangewend kapitaal aan variabel en constant kapitaalin de productie der waren verbruikt wordt, zou zijngegeven, en dit waardedeel der waren I—V zou vanzelf-sprekend een deel harer waarde vormen, daar tenminstedeze prijs gevorderd wordt ter compenseering van hetvoorgeschoten en verbruikte kapitaaldeel. Deze kostendeprijzen zouden derhalve voor elke warensoort van I—Vverschillend zijn en ook door den bezitter als verschillendvastgesteld worden. Wat echter de in I—V geproduceerdeverschillende hoeveelheden meerwaarde of interest betrof,zoo kon de kapitalist ze zeer goed als interest van zijngeheele voorgeschoten kapitaal rekenen, zoodat op elkeioo kapitaal een bepaald evenredig deel daarvan viel.Bij de in de enkele ondernemingen I—V geproduceerdewaren verschilden derhalve de kostende prijzen, maar bijalle deze waren was het deel van den koopprijs, dat uitden toegevoegden interest op elke ioo kapitaal kwam,gelijk. De totale prijs der waren I—V zou derhalve gelijkzijn aan hare totale waarde, d. w. z. gelijk aan de somder kostende prijzen I—V plus de som der in I—Vgeproduceerde meerwaarde of interest; inderdaad de geld-


uitdrukking voor het totale quantum arbeid, vroegerenen nieuw toegevoegden, dat in de waren I—V beslotenis. En op deze wijze is in de maatschappij zelve — hetgeheel van alle takken van productie in aanmerkinggenomen — de som van de productieprijzen der geprodu-ceerde waren gelijk aan de som harer waarden." I)

Vooreerst laat ik rusten het al te hinkende der verge-lijking van de verdeeling van het gezamenlijk voordeelder verschillende ondernemingen van eenzelfde vennoot-schap of eenzelfde persoon, over het geheele kapitaalvan die vennootschap of persoon, met de verdeeling vanhet voordeel, behaald door verschillende onafhankelijkvan elkander produceerende kapitalisten over het geheelemaatschappelijk kapitaal.

Alvorens tot het onderzoek van deze uiteenzetting te 13. Het kapi-

kunnen overgaan, moet nog met een enkel woord worden taal stroomt

besproken, hoe de omzetting van waarden in productie-naar de meestwinstgevende

prijzen in haar werk gaat. Zooals wij reeds weten, is dit beleggingen.

het resultaat der mededinging en wel van eene mededin-ging onder zoodanige omstandigheden, „dat de waren nieteenvoudig als waren geruild worden, maar als productenvan kapitalen die in verhouding tot hun grootte, of bijgelijke grootte, op gelijke deelneming van de totalehoeveelheid der meerwaarde aanspraak maken. En detotale prijs der door een gegeven kapitaal in een gegeventijdsbestek geproduceerde waren heeft dezen eisch tebevredigen. De totale prijs dezer waren is echter blootde som der prijzen van de afzonderlijke waren, die hetproduct van het kapitaal vormen." 2)

Wat MARX hiermede bedoelt, is duidelijk genoeg. Wordtin eenigen tak van nijverheid veel meerwaarde gemaaktin verhouding tot het geheele daarin belegde kapitaal,m. a. w. wordt daar een hooge kapitaal-interest verkregen,dan voeren de kapitalisten naar zulk eene winstgevendeproductiesfeer nieuw kapitaal toe, om van dien hoogeninterest mede te genieten. Dat nieuwe kapitaal zet nieuwenarbeid in beweging en vermeerdert alzoo het producten-

1 ) t. z. p. bl. 136-138.') t. z. p. bi. 154.


aanbod van dien tak van nijverheid. Bij dat verhoogdeaanbod is de geheele hoeveelheid niet meer tegen denoorspronkelijken, met de waarde overeenstemmenden, prijsaf te zetten. Het gevolg daarvan is, dat de producentenin dien tak van nijverheid verplicht zijn de verkoopprijzenhunner waren beneden de waarde te doen dalen, hetgeenzij doen kunnen zonder verlies te lijden, als die verkoop-prijzen maar blijven boven de kostende prijzen.

In die takken van nijverheid, waar weinig meerwaardewordt gemaakt in verhouding tot het geheele daarinbelegde kapitaal, waarin m. a. w. een lage kapitaal-interestwordt verkregen, heeft de omgekeerde beweging plaats.Het kapitaal trekt zich daaruit voor een deel terug ombetere belegging te zoeken; dit heeft ten gevolge datdoor het overschietende kapitaal minder arbeid wordt inbeweging gebracht, m. a. w. dat het aanbod van pro-ducten van dezen nijverheidstak kleiner wordt. Dit kleinerworden van het aanbod, bij gelijk gebleven vraag, doetde prijzen der producten van deze productiesfeer stijgenboven den oorspronkelijken prijs, die door de waardebepaald werd en maakt dat de verkooper dier producteneen gedeelte ontvangt der waarde en dus ook dermeerwaarde, welke door anderen werd voortgebracht.Op deze wijze komt door den drang naar gelijkheid vaninterest bij de verschillende kapitalen van gelijke grootte,welke drang van de samenstelling der kapitalen onaf-hankelijk is, de gelijkmatige verdeeling der meerwaardeover alle takken van productie tot stand. t)

„Wat de concurrentie, binnen een en dezelfde sfeer,klaar speelt, is de opstelling van een gelijke marktwaardeen marktprijs uit de verschillende individueele waardender waren. De concurrentie der kapitalen in de verschil-lende sferen echter brengt eerst den productieprijs tevoorschijn, die de rentevoeten tusschen de verschillendesferen gelijk maakt. Voor het laatste is een hoogerekapitalistische ontwikkeling noodig dan voor het eerste." 2)

Het gelijkheidsstreven van het kapitaal, dat in alle

i) Zie t. z. p, III, i, bl. 175/6.2) t. z. p. bI. 159.


takken van het bedrijf, waarin het wordt aangewend, 14. Gemeen-een in verhouding tot zijne grootte gelijk deel van het schappelijk

product verlangt, geeft eenerzijds aan de kapitalisten op belang der

p g g J p P kapitalisten.het stuk van den interest gelijkheid van belangen, maakthen tot eene afzonderlijke maatschappelijke klasse enhet kapitaal tot eene maatschappelijke macht; ') aanden anderen kant veroorzaakt het, dat de waren in hetkapitalistische ruilverkeer verkocht worden en verkochtmoeien worden niet tegen haar waarde, maar tegen prijzenwelke zoodanig van die waarde afwijken, dat zij hetgelijkheidsstreven van het kapitaal bevredigen.

De marktprijzen worden derhalve bepaald door vraagen aanbod. Maar dat wil niet zeggen dat zij van dewaarde, welke door den gemiddeld maatschappelijk nood -zakelijken arbeidstijd bepaald wordt, onafhankelijk zijn.Dat is, naar de voorstelling van MARX, allerminst hetgeval, want het totale bedrag der meerwaarde van allewaren, dat een deel is van haar ruilwaarde, bepaalt,in verband met de grootte van het kapitaal in eikenbedrijfstak hoeveel in den prijs der producten boven denkostenden prijs wordt opgenomen. „Als derhalve vraag enaanbod den marktprijs regelen, of liever de afwijkingender marktprijzen van de marktwaarde, dan regelt aanden anderen kant de marktwaarde de verhouding vanvraag en aanbod of het centrum, waarom de wisselingenin vraag en aanbod de marktprijzen laten schommelen." 3)

1) t. z. p. bl. X74/5•„Das Specialinteresse, welches das Kapital einer Sphäre, im Unterschied vom

Gesammtkapital, an der Ausbeutung der von ihm speciell beschäftigten Arbeiter, hatder einzelne Kapitalist, im Unterschied von seiner Sphäre, an der Ausbeutung derpersönlich von ihm ausgebeuteten Arbeiter. — Andrerseits hat jede besondereSphäre des Kapitals und jeder einzelne Kapitalist dasselbe Interesse der Productivitätder vom Gesammtkapital angewandten gesellschaftlichen Arbeit." t. z. p. bl. 177/8.

') t. z. p. bl. [6o. MARX drukt dit enkele bladzijden later nog sterker uit:„Der Austausch oder Verkauf der Waaren zu ihrem Werth ist das Rationelle, dasnatürliche Gesetz ihres Gleichgewichtes; von ihm ausgehend, sind die Abweichungenzu erklären, nicht umgekehrt aus den Abweichungen das Gesetz selbst". (bl. 167)Heel duidelijk is deze sterkere uitspraak echter niet. MARX vergeet hier zijnhistorisch materialisme, volgens hetwelk in een gegeven ontwikkelingstijdperk dermaatschappij rationeel is wat in dat ontwikkelingstijdperk past. Wanneer nu inhet kapitalistische tijdperk past dat de waren niet tegen hare waarde wordenverkocht, is het rationeel dat dit niet geschiedt, en kan men niet beweren dat hetrationeel zou zijn als het anders geschiedde. Waar ligt dan het historisch-materia-

35 2DE MEERWAARDE-THEORIE.

15. Meer- Zoo loopt de meerwaardeleer uit op eene bevestigingwaarde- en van de leer van den klassenstri d m. a. w. op een bewijsklassenstrijd- ' ptheorie. voor de bij MARx a priori vaststaande meening omtrent

den in de kapitalistische maatschappij noodzakelijkenbelangenstrijd tusschen de klasse der kapitalisten en dearbeidende klasse. Welk verschil van belang de kapita-listen onderling ook hebben, zij hebben een daarbovenstaand gemeenschappelijk belang, dat allen te zamenbindt: het zoo hoog mogelijk opdrijven van de meer-waarde, m. a. w. van den exploitatiegraad van den arbeid,welke bepaalt hoeveel vruchten het kapitaal hun percents-gewijze, zonder onderscheid van den bijzonderen aardvan hun bedrijf, afwerpt. En dit gemeenschappelijk belangder kapitalisten, dat hun door de kapitalistische productie-wijze als het ware wordt opgelegd, staat lijnrecht tegenhet gemeenschappelijk belang der arbeiders over, die, bijalle onderling belangenverschil, even noodwendig als dekapitalisten tot ééne klasse worden saamgeworpen, omdatzij er allen belang bij hebben, dat de graad der exploitatievan den arbeid door de kapitalisten zoo laag mogelijkworde gehouden.

Zoo vormt de beschouwing over het verband tusschenmeerwaardegraad en algemeenen rentevoet het sluitstukvan MARx' reusachtig pleidooi voor de theorie van denklassenstrijd in de hedendaagsche kapitalistische maat-schappij.

B. CRITIEK.

Wij hebben thans de kracht van dit sluitstuk nog eenoogenblik op de proef te stellen. Daarbij valt de aandachtonwillekeurig in de eerste plaats op de zonderlinge om-standigheid, dat de ruilwaarde der waren hier, in het

listische criterium dier rationaliteit? Maar nog sterker is MARX' vergrijp tegen zijneigen historisch materialisme, waar hij — zonder te letten op het verschil ineconomische ontwikkelingstijdperken — verkoop der waren tegen hare waardekortaf natuurlik noemt, en daarmede het kapitalistische ruilverkeer, dat verkoopder waren niet tegen hare waarde vordert, als onnatuurlijk stempelt. Immers hetkapitalistische ruilverkeer is een noodzakelijk stadium in de maatschappelijkeontwikkeling, en een noodzakelijk ontwikkelingsstadium kan toch niet onnatuurlijkwezen. Toen de aangehaalde zinsnede uit MARX' pen vloeide, heeft hij zeker inzich zelven gemompeld: „Moi, je ne suis pas Marxiste".


slot van het breede betoog, een gansch anderen zinverkrijgt, dan zij in den aanvang daarvan had. Bij den b teekenis des

van zijn betoog was ook voor MARx de ruilwaarde ruilwaarde.der waren de quantitatieve onderlinge verhouding waarinzij in het kapitalistische ruilverkeer geruild worden; deprijs was daar de gelduitdrukking van die waarde 1).Wat MARX uit zijne waardeleer afleidt voor de waardeder arbeidskracht, is een rechtstreeksche consequentie vande onderstelling, dat de waren in het kapitalistischereproductieproces met elkander geruild worden tegenhare waarde. Valt die onderstelling weg, dan valt daar-mede de geheele theorie omtrent de waarde der arbeids-kracht, ook al zou deze theorie, bij het vasthouden aandie onderstelling, onaantastbaar zijn. En valt de theorieomtrent de waarde der arbeidskracht, dan valt daarmedetevens de meerwaarde-theorie; — wat men ook aan MARXmoge verwijten, zeker niet gebrek aan logischen samen- 2. MARX'•

w tdehang tusschen de onderdeelen van zijn stelsel.g Jeen fieen ctie.

Doch wat gebeurt nu in het sluitstuk van zijn economischbetoog?De onderstelling waarop het geheele gebouwdaarvan rustte, wordt als eene voor het kapitalistischetijdperk onjuiste onderstelling aangewezen. Vroeger, vóórhet kapitalistische tijdperk, werden de waren inderdaadtegen hare waarde geruild, in het kapitalistische tijdperkgeschiedt dat niet meer 2). In het kapitalistische tijdperkvallen marktwaarde en marktprijs uiteen, is de laatsteniet meer de gelduitdrukking van de eerste, maar vaneene niet slechts toevallig, doch — althans voor alle warendie niet product zijn van een kapitaal, waarvan de samen-stelling overeenstemt met de gemiddelde samenstellingvan het geheele maatschappelijke kapitaal, — noodzakelijkdaarvan afwijkende waarde. De ruilwaarde, die eerst werdvoorgesteld als een aan de kapitalistische werkelijkheidontleend begrip, blijkt achteraf eene fictie te zijn.3) Maar

1) Zie boven bl. 248/9.") Kapital, .III, i, bl. i55 en volg. Zie ook ENGELS, Neaee Zeit XIV, c, bl. 4 en volg.3) „So wird unter den Händen von MARx der vom Preise abgeleitete, ja mit

ihm identificirte, dann aber von ihm losgelöste „Werth" zu einem echt scholastischenBegriffe, zu einem ganz in der Luft schwebenden Spuk." FRIEDLAENDER, VierHauptrichtungen, bl. 'i. Zie ook WENCKSTERN, Marx, bl. 28/9.

23


wanneer het ruilwaardebegrip, dat het fundament is vanhet geheele „Kapilal", een fictief begrip is, krijgt ditgansche werk een fictief karakter.

3. Reddings- Ten einde de waardeleer van „Das Kapital" nu niettemin,pogingen. voor zoover het gaat, in waarde te houden, wordt van dea. SOMBART. zijde van sommige MARx-vereerders in het midden gebracht,

dat de daarin ontwikkelde waardeleer van den eerstenopzet af aan eene hypothetische leer is geweest en alszoodanig door MARX is bedoeld.

Volgens SOMBART, die hierin door BERNSTEIN 1), GROCE 2),

SCHMIDT 3) en anderen in hoofdzaak gevolgd wordt, heeftMARX met zijne waardetheorie geene analyse willen gevenvan het ruilwaardeverschijnsel, gelijk de kapitalistischemaatschappij het in werkelijkheid te zien geeft, maar heefthet door hem geconstrueerde waardebegrip geen anderdoel dan te dienen als hypothese, welke de werkelijkeverschijnselen van de kapitalistische maatschappij helptverklaren: „sein (MARx') Wert ist keine empirische, sondernein gedankliche Thatsache."4). De waarde-hypothese heeftvolgens deze voorstelling ongeveer dezelfde rol te ver-vullen, welke aan de hypothesen in de natuurwetenschappentoevalt ter verklaring van de innerlijke regelmatigheidder uit waarneming bekende natuurverschijnselen, bijv.van de hypothese der ethertrillingen ter verklaring vanhet licht. 5) Tusschen die natuurwetenschappelijke hypo-thesen en de waarde-theorie van MARX, opgevat als sociaal-economische hypothese, bestaat echter een hemelsbreedonderscheid. De natuurwetenschappelijke hypothesen be-palen zich tot den — op het tijdstip waarop zij gelden— nog buiten de waarnemings-mogelijkheid liggendenondergrond der verschijnselen; zij worden gewijzigd of

1) Voraussetzungen, bl. 38 en volg.3) Matérialisme hist., bl. 221,3) Zie v. BöFM-BAWERK, Capital und Capitalzins, 2e dr. I. bl. 539 en volg.9) Archiv. f. Soz. Gesetzg. & Stat, VII, hl. 574.5) Man mache sich die Stellung des Wertgesetses, im MARx'schen System, so

wie ich es zu fassen versucht habe, klar und man wird begreifen, was MARXmit der oft wiederholten, aber meines Erachtens selten verstandenen Wendung meint:er wolle nicht eine Theorie der wirthschaftlichen Erscheinungen geben, sonderndie ,.innere" Gezetzmässigkeit der kapitalistischen Wirthschaftsordnung aufdecken."SOMBART, t. z. p. bl. 583.


opgegeven, zoodra nieuwe verschijnselen bekend worden,die met de oude hypothese niet zijn overeen te brengen.MARX' waardehypothese betreft daarentegen den binnen degrenzen der waarnemingsmogelijkheid liggenden onder-grond der kapitalistische maatschappij en komt met deverschijnselen uit het kapitalistische ruilverkeer in denmeest flagranten strijd I). Zulk eene „gedankliche That-sache" is niet eene wetenschappelijke hypothese maareene fictie, die indruischt tegen een der eerste beginselenvan elk wetenschappelijk onderzoek, namelijk dat niet defeiten zelve, maar alleen de onderzoekers daarvan methunne verklaringen en theorieën ongelijk kunnen hebben.SOMBART'S uitlegging loopt uit op het gelijk geven aanMARX tegen de feiten in.

Bovendien ligt er eenig sarcasme in, dat men ter be-scherming van een der meest fundamenteele leerstukkenvan den grondvester der materialistische geschiedbe-schouwing, voor wien de gedachten niets anders zijn danweerkaatsingen van de werkelijke wereld buiten ons, zijntoevlucht er toe nemen moet, hem toe te dichten dat hij zijnuitgangspunt ter verklaring van de economische werke-lijkheid zocht in eene „gedankliche Thatsache", die ietsgansch anders was dan eene weerspiegeling van dewerkelijkheid in zijn geest.

Maar wat erger is, — de geheele poging om MARX'waardeleer op deze bij uitstek onmaterialistische wijze terechtvaardigen, stuit af op zijn eigene, zeer pertinente ver-klaring dat hij zijne waardeleer gaf niet voor eene hypo-thetische kapitalistische maatschappij, maar voor de concretekapitalistische maatschappij, waarin wij leven. Zelfs aange-nomen dat de boven op bl. 249 gegeven citaten uit het eerstedeel van „Das Kalital" nog twijfel daaromtrent toelaten,dan sluit de aldaar eveneens medegedeelde zinsnede uitzijne rede van Juni 1865 in de „Internationale" toch weleiken twijfel buiten. Een redenaar die — gelijk MARXaldaar deed zijne toehoorders aanspoort ToOKE's ge

-schiedenis der prijzen te raadplegen, ten einde zich teovertuigen, dat de waren gemiddeld voor hare werkelijke

1) Vgl. v. BÖHM-BAWERK, Capital und Capitalzins, I, 2e dr. bl. 544 en volg.

35 6 DE MEERWAARDE -THEORIE.

waarde verkocht worden, geeft daarmede toch wel op demeest ondubbelzinnige wijze te kennen, dat de waardewetdie hij hun uiteenzet, geen hypothetische, maar aan dewerkelijkheid ontleende en door de werkelijkheid beves-tigde wet is.

Maar niet alleen dit wordt door die redevoering buitentwijfel gesteld, MARX zegt daarin ook zoo beslist mogelijk,dat raadpleging van ToOKE's prijzengeschiedenis (die tochwel geen hypothetische geschiedenis is) zijn waardewetbewijst voor elke soort van waren. Daarmede wordt ookde staf gebroken over die andere reddingspoging, welkede waardewet een algemeen karakter wil geven in dezenzin, dat zij niet bedoelt eene verklaring te geven vande waarde van elke afzonderlijke waar of warensoort inde kapitalistische maatschappij, maar van den oorsprongder waarde van alle kapitalistische waren tezamen genomen,alsmede van den oorsprong der in al die waren tezamenopgesloten meerwaarde.

Zelfs al was die reddingspoging niet bij voorbaat doorMARx afgeslagen, zou zij toch veel te zwak zijn, en waarMARx haar met zijne verklaring dat zijne waardewet dewaarde van elke soort van waren in de kapitalistischemaatschappij verklaart, reeds in 1865 van de hand wees,behoeft zij onze aandacht niet langer bezig te houden.

Het is dan ook geen wonder, dat ENGELS — hoewelSOMBART'S oplossing bij hem een succès d'estime ver-wierf — zich daarmede niet bevredigd gevoelde en zijner-zijds een wat meer realistische en historisch -materialistischeverklaring beproefde. 1)

b. ENGELS. Zijne verklaring sluit zich aan bij eenige zinsneden vanhet derde deel van Das Kapital, 2) maar is niettemin alspoging tot wetenschappelijke rechtvaardiging van MARX'waardetheorie haast nog ondeugdelijker dan die vanSOMBART ; zij heeft zelfs niets van eene verklaring, nochvan eene opening der impasse, waarin MARX met zijnewaardetheorie was te land gekomen. Volgens ENGELS:„geldt de waardewet van MARx algemeen, voor zoover

1) N. Z. XIV, 1.

2) Zie boven, bi. 353•


„überhaupt" economische wetten gelden, voor het geheeletijdperk der eenvoudige warenproductie derhalve tot dentijd waarin deze door de intrede der kapitalistischeproductiewijze eene wijziging ondergaat." 1)

Waar MARX in zijn „Kapüal" de geheimen der kapita-listische productiewijze ontsluieren zal, begint hij bij deuiteenzetting van het wezen der waar, omdat de kapita-listische productie warenproductie is en deze niet is tebegrijpen, zoolang het eigenaardige karakter der waar nietis begrepen. Zijn gansche waardetheorie is met het feitdat kapitalistische productie warenproductie is, ten aller-nauwste samengeweven. En ziet, nu komt ENGELS, naMARX' dood en aan het einde van zijn eigen leven ver-kondigen, dat de eigenlijke, de „einfache" warenproductieligt in het vóórkapitalistische tijdperk en dat alleen voordat tijdperk MARX' waardewet geheel opgaat. Aangenomendat ENGELS hierin gelijk heeft, 2) dan volgt daaruit datMARX zich deerlijk vergiste, toen hij een economischewet, welke alleen gold in het vóór-kapitalistische tijd-perk, als fundament bezigde voor zijne analyse van dekapitalistische maatschappij. 3) Maar ENGELS deed in deaangehaalde zinsnede een voor „Das Kapital" nog veelvernietigender uitspraak, namelijk dat de gansche geldig-heid der economische wetten beperkt moet worden tot devóór-kapitalistische maatschappij, daar de kapitalistischeproductiewijze in die wetten wijzigingen brengt. Immershierin ligt opgesloten dat deze wijzigingen zelve, welkehet kapitalisme teweegbrengt, niet onder wetten zijn tebrengen. Het voorbehoud dat ENGELS maakt, waar hijMARX' waardewet geldig verklaart „voor zoover (in dekapitalistische maatschappij) überhaupt economische wettengelden", heeft anders geen zin. En „Das Kapital" zouons juist de economische wetten van de kapitalistischeproductiewijze uiteenzetten!

Het noodlot heeft gewild, dat ENGELS in zijn laatste

1)N. Z. XIV, i, bl, 39•2) Hetgeen ook van socialistische zijde niet zonder goede gronden ontkend wordt.

BERNSTEIN, Voraussetzungen, bi. 39; SOREL, Les polémiques pour l'interprétationdu Marxisme, bi. 5 en volg.

1) Vgl. DIEHL, t. a. p. bI. cg ; VERRIJN STUART, Economist 1896, bi. 533•


geschrift, in een enkele korte zinsnede het bankroet der„wetenschappelijke" sociaaldemocratische economie uit-sprak.

4. De waar- Intusschen, al geven ENGELS' laatste en door den dooddewet Bene afgebroken opstellen in de „Neue Zeil", niet de door hemdialectisch- bedoelde

wetenscha eli ke recht dzvaar m van MARX'proudhonis- lI^ ^ á- á-

tische schep- waardewet; zij wijzen den weg voor de verklaring derping. beteekenis welke die wet voor MARX en hem had, en hoe

zij aan haar kwamen.MARX' waardewet is een kind van zijn bewust historisch -

materialistische dialectiek en zijn onbewust, aan PROUDHONen de engelsche socialisten ontleend, socialistisch idea-lisme. In het vóórkapitalistische tijdperk werkt de waarde-wet zuiver, de arbeider krijgt voor zijn product zooveelin ruil als er gemiddeld maatschappelijk noodzakelijkearbeidstijd in is belichaamd, these; — in het kapitalismekomt de storende invloed der scheiding van arbeid enproductiemiddelen; de waardewet geldt er nog wel, maarniet meer zuiver; de waarde der waren wordt nog weldoor den factor arbeid bepaald, maar de arbeider krijgtniet meer de met den in zijn product belichaamden ge-middeld maatschappelijken arbeidstijd overeenstemmendewaarde; de kapitalist, de bezitter der productiemiddelen,houdt daarvan niet alleen terug hetgeen noodig is voorinstandhouding en uitbreiding van het kapitaal, maar ookhetgeen noodig is voor zijn eigen buitensporig hoogconsumtiefonds, welk laatste, zoo de kapitalist al eenigenproductieven arbeid verricht, buiten verhouding daartoestaat; de arbeid (arbeidskracht) is een koopwaar die metniet meer betaald wordt dan hetgeen noodig is voorhare instandhouding en onafgebroken reproductie, an/i-1/lese; — deze negatie der these roept haar eigen negatieop: het eigendom der productiemiddelen wordt aan dekapitalisten onttrokken, de maatschappij zelve neemt hetover en houdt van het product niet meer terug dan voorinstandhouding en uitbreiding van het kapitaal noodig is,de arbeider (en ieder is nu arbeider) ontvangt, behoudensdien noodzakelijken aftrek, een aandeel van het maat-schappelijk product in verhouding tot den gemiddeld maat-schappelijk noodzakelijken arbeidstijd, belichaamd in zin


product; de waardewet, voor zoover daarvan in het nieuwetijdperk nog kan gesproken worden, werkt in dit hoogeremaatschappelijke ontwikkelingsstadium opnieuw zuiver;ieder wordt weer beloond naar zijn arbeid d. w. z. naarden in zijn product belichaamden gemiddeld maatschap-pelijk noodzakelijken arbeidstijd, synthese.

Deze verklaring van MARX' waardewet loopt, behalvedat ik het onbewuste proudhonisme (de naluurljkewaardewet, welke in het kapitalistische tijdperk onzuiveris geworden en welke weder zuiver worden moet enin de communistische maatschappij weder zuiver wordenzal) wat duidelijker doe uitkomen, geheel parallel aanzijn eigene verklaring der beteekenis van den overgangvan de vóórkapitalistische in de kapitalistische maatschappijen van deze in de communistische. „De uit de kapi-talistische productiewijze voortspruitende kapitalistischetoeeigeningswijze, derhalve het kapitalistische privaat-eigendom, is de eerste negatie van het individueele, opeigen arbeid gegronde privaateigendom. Maar de kapita-listische productie wekt met de noodzakelijkheid van eennatuurproces haar eigen negatie op. Het is negatie dernegatie. Deze herstelt niet het privaateigendom, maar welhet individueele eigendom op den grondslag van hetresultaat van het kapitalistische tijdperk: de coöperatie enhet gemeenschappelijk bezit der aarde en der door denarbeid zelven geproduceerde productiemiddelen ". _)

Van de werkelijkheid dezer dialectische constructie wasMARX geheel doordrongen. Zijne waardewet zou van dekapitalistische antithese in dit dialectische proces eenewetenschappelijke verklaring geven; deze nu ging er vanuit, dat in het kapitalisme slechts die ééne, aangewezene,onzuiverheid in de waardewet bestaat, namelijk dat eendeel der waarde van het product aan een ander dan denproducent toekomt; eerst aan het slot der maatschappe-lijke analyse, bleek er voor het kapitalistische tijdperkin de aprioristisch geconstrueerde waardewet een tweedeen daarom veel ernstigere onzuiverheid te zijn, omdat zijniet kon worden verklaard zonder de gegeven verklaring

i) Kapital I, bi. 728/9.

360 bE MEERWAARDE-TEEORIE.

der eerste onzuiverheid omver te werpen. Hinc illaelacy imae

Dat MARX en ENGELS niet konden inzien, dat bij hetstuiten op die tweede onzuiverheid, de constructie vande kapitalistische maatschappij, waarin zij de wetenschap-pelijke rechtvaardiging van hun socialisme meendengevonden te hebben en waaraan zij het grootste deel vanhun leven gearbeid hadden, als ondeugdelijk moestworden opgeheven, is psychologisch verklaarbaar genoeg,maar dit doet aan de objectieve, wetenschappelijkeondeugdelijkheid dier constructie niets af.

Hoe begrijpelijk de tegenzin van MARX' volgelingenmoge zijn, om te erkennen dat het derde deel van zijn„Kaj5iíal" het eerste deel daarvan dood slaat; er is geenontkomen aan. De waardeleer, die eerst eene verklaringgeven zou van de kapitalistische waar en van hare wer-kelijke waarde in het kapitalistische tijdvak, loopt uit opde conclusie, dat de waren regelmatig juist niel wordengeruild, in de verhouding waarin zij volgens het uitgangs-punt geruild werden en afgezien van tijdelijke storingennoodwendig geruild worden moesten. Zij is dan ook geenhypothese, zelfs geen fictie, maar een bewijs uit hetongerijmde voor de onwaarde van haar inhoud.

5. Overwe- Bij dat bewijs uit het ongerijmde blijkt ook de onder-geschikte ^ de wer ^

vande invloed eschikte rol welke eerst, in stri d met dkeli k-van vraag enaanbod. heid, aan vraag en aanbod werd toegekend, in een

hoofdrol te moeten worden veranderd. Eerst haddenvraag en aanbod geen ander doel en geen andereuitwerking dan overeenstemming te brengen tusschenwaarde en prijs, den prijs om de waarde te doen schom-melen; doch per slot van rekening bleken vraag enaanbod een heel ander en veel zelfstandiger doel enuitwerking te hebben. Zij bepalen den graad van afwijkingwelke de prijs van de waarde hebben moet I). En hierbijblijft alleen dit verband, dat in de prijzen van alle goederen,bijeengenomen, niet meer nieuw gevormde waarde kanworden opgenomen, dan er nieuw gevormd is. MARXzelf hecht daaraan eene groote beteekenis, maar behalve

1) Vgl. v. BÖHM-BAwERK, Zum Abschluss, bl. 109-120 en bl. 176 en volg.


hijzelf, zal wel niemand hem dat toegeven, uitgenomennatuurlijk degenen die, door zijne indrukwekkenden schrijf-en redeneertrant verblind, zweren bij het woord desmeesters.

Dat er in het productieproces nieuwe waarde wordt 6. Te late er-

voortgebracht, meer waarde dan er in te niet gaat, erkent denn invg

loed.van

ieder; en even grif wordt algemeen erkend dat uit hetkapitalistische ruilverkeer niet meer nieuwe waarde kante voorschijn komen dan er voortgebracht is. Maar dezeelementaire waarheden zeggen niets over de wijze waaropen de bronnen waaruit die nieuwe, of om met MARX tespreken, die meerwaarde ontspruit. De wijze waarop MARX

poogt tusschen die twee dingen verband te leggen,getuigt wel van zijn meesterschap in de redeneerkunst,dat hem voor geen enkel sophisme doet vervaard staan,maar het niet bestaande verband daartusschen wordt erniet door gelegd en kon er niet door gelegd worden.

Natuurlijk is er wel verband tusschen vraag en aanbodeener- en warenprijzen anderzijds, doch MARX had ditverband moeten leggen in zijne waardetheorie zelve; 1)

toen hij het daar verwaarloosde, kon hij het later nietmeer in zijn stelsel binnenhalen zonder zijne waarde-theorie stilzwijgend prijs te geven. 2)

Door de werking van vraag en aanbod worden de warenin het kapitalistische ruilverkeer in zoodanige verhoudingmet elkaar geruild dat niet meer haar individueele (marx-istische) waarde maar de percentsgewijze gelijkmatigebelooning van het kapitaal, dat haar beheerscht, gereali-seerd wordt. Men kan dit MARX onder één voorbehoudtoegeven. Voor zoover de hoogere waarde boven de inhet productieproces te niet gegane waarde aan hetkapitaal komt, heeft dit de neiging die hoogere waardegelijkelijk over al zijne deelen te verdeelen. Maar ditvoor zoo ver raakt het hart der kwestie.

i) DiEHi drukt dit t. a. p. bi. 29, aldus uit: „Es ist ein Grundfehler derMARx'schen Werththeorie, dass der Produktions- und Verwertungsprozess auseinander -gerissen werden, statt als Einheit zusammengefasst zu werden."

s) „Ich kann mir nicht helfen, ich sehe hier nichts von einer Erklärung undVersöhnung eines Widerstreites, sondern den nackten Widerspruch selbst. Derdritte Band MARX' verleugnet den ersten." v. BöHM-BAWERK, zum Abschluss,bi. III. Zie Ook VERRIJN STUART, Economist 1896, bl. 535 en volg.


7. Gelijk- Met de uit de kapitalistische werkelijkheid bekendeheidstenden- g vanneiging het kapitaal gitaal elij kheid in interest isvan den ka-

pitaalinterest wel één van de elementen der prijsvorming aangegeven,slechts één maar is volstrekt niet aangegeven dat de geheele nieuweder eremen-

waarde, die uit het productieproces te voorschijn komt,ten van de P P .1 prijsvorming, aan het kapitaal toevallen zal.

Het bewijs van dit laatste heeft MARx dan ook elderstrachten te leveren. Dit bewijs rustte op de volgendesluitrede: de waren worden geruild tegen haar waarde;de waarde der waren wordt bepaald door den voor harevoortbrenging gemiddeld maatschappelijk noodzakelijkenarbeidstijd; de arbeidskracht is een waar; zij wordtgereproduceerd door het verbruik van levensmiddelen,ergo wordt haar waarde bepaald door den arbeidstijd,noodig voor de voortbrenging der levensmiddelen die dearbeider ter reproductie van zijn arbeidskracht behoeft.

Doch later slaat hij zelf het uitgangspunt moedwilligweg; de sluitrede verliest daarmede al haar kracht. Alsde waren normaal geruild worden tegen prijzen dievan hun waarde afwijken, waarom dan niet ook de waararbeidskracht? I) Zeker, de gelijkheidstendens van hetkapitaal ter zake van zijn eigen belooning spreekt tenaanzien van de prijsbepaling der waar arbeid (arbeids-kracht) niet, althans niet rechtstreeks, mede. Zijdelingsechter doet zij dat wèl, doordien zij in de nijverheids-takken met hoogen interest, waarheen het kapitaal zichbeweegt, ook het arbeidsloon stijgen doet. Deze zijde

-lingsche invloed van de gelijkheidstendens van het kapitaal— ik geef het den volgelingen van MARX aanstondstoe is evenwel slechts van tijdelijken invloed. Vanblijvenden invloed op den arbeidsprijs daarentegen iseene omstandigheid, waarop MARx bij de uiteenzettingzijner waardeleer evenmin lette als op die gelijkheids-tendens.

8. Ook arbei- Evenmin als op de goederenmarkt zijn vraag en aanbodders krijgen op de arbeidsmarkt onafhankelijk van den prijs, maaraandeel in d .e

terwijl op de goederenmarkt vooral de vraag gevoelig) P g g g gis voor den prijs, is dit op de arbeidsmarkt vooral het

i) Vgl. DIEHL, t. a. p. bi. 35•


geval met het aanbod. De arbeiders zijn niet bereid hunarbeidskracht (arbeid) beneden zekeren minimalen prijs teverkoopen, ook al zouden zij bij verkoop beneden dienprijs nog niet beneden hun bestaansminimum dalen. Enzij worden daartoe, gelukkig, minder bereid naarmate hunontwikkeling hooger en hunne maatschappelijke krachtgrooter wordt, of wil men: hunne maatschappelijke zwaktevermindert en in verband daarmede de rechtsorganisatieder maatschappij, de staat, meer op de verzekering ookvan hunne belangen wordt ingericht. Bij alle verschiltusschen de arbeidsloonen onderling en alle concurrentiebinnen verschillende kringen in de arbeidende klassegeldt van het arbeidsloon, en bloc genomen, dat het deuitkomst is van twee tegengestelde tendenzen, welkerwerking MARX en zijne volgelingen zeker niet ontkennenzullen. De kapitalisten wenschen tegenover een bepaaldearbeidspraestatie zoo weinig mogelijk loon te betalen; dearbeiders wenschen daartegenover zoo veel mogelijk loonte ontvangen. I) Het minimum waarmede de arbeidersgenoegen kunnen nemen, valt samen met hun bestaans-minimum; het maximum dat de kapitalisten kunnen toe-staan, is het afgeven van de geheele nieuw gevormdewaarde, na aftrek van hun eigen bestaansminimum.Tusschen beide uitersten wordt het loon in werkelijkheidbepaald, en het bedrag waarop het bepaald wordt, hangtin elk speciaal geval af van de wederzijdsche kracht dertegenover elkander staande tendenzen 2). Waar, tengevolge van de hoogere ontwikkeling der arbeiders, vande ontwaking van het bewustzijn hunner aanspraken op eenevenredig deel ook in de lusten des levens en, in verbanddaarmede, van de meer op de zorg ook voor de arbeiders-belangen gerichte politieke organisatie der maatschappij,de kracht der arbeiders grooter wordt, of hun zwaktegeringer — en dit is in het algemeen gesproken hetgeval — daar ontvangen zij in den vorm van een hoogerenprijs voor hun arbeid (arbeidskracht) een deel der nieuw

i) Zie hierover DAVID F. SCHLOSS, Methods of industrial remuneration, 3e ed.bl. 22 en volg.

2) Vgl. THORNTON, On Labour, Bk. III.

9. Arbeids-loon bepaalddoor krachts-verhouding

tusschen ka-pitalist en ar-beider.


voortgebrachte waarde of een grooter deel daarvan danvoorheen. Door de verandering in de krachtsverhouding vande beide aangewezen tendenzen in een voor de arbeidersgunstigen zin wijkt de prijs van de arbeidspraestatieallengs meer af van hetgeen MARX waarde van dearbeidskracht noemt.

Door met die krachtsverhoudingen bij zijne fundamen-teele leer over de waarde der arbeidskracht geen rekeningte houden, moest deze — afgezien nog van de principieelebedenkingen, welke wij daartegen moesten inbrengen — opeene fictie uitloopen. In de zoogenaamde waarde derarbeidskracht en de wetten welke haar in de kapitalistischemaatschappij beheerschen, lag voor MARx de kern der eco-nomische betrekkingen, welke den juridieken en moreelen,in één woord den ideologischen, bovenbouw bepalen.

Bij de verklaring dier wetten kon hij den invloed vandien „bovenbouw", den invloed inzonderheid van staats-en rechtsorganisatie niet laten gelden, zonder aan zijnhistorisch -materialistisch uitgangspunt ontrouw te wordenen de wisselwerking van economie, recht en moraal nietalleen in den bovenbouw maar ook in de grondslagender maatschappelijke ordening te erkennen. Waar nu eenniet door recht en moraal, en wat men zou kunnen noemenextra-economische krachten, medebepaalde maatschappe-lijke grondslag, een irreëele abstractie is, kon de daaropgebouwde theorie — welke de kapitalistische werkelijkheidwilde verklaren en in hare geheime roerselen blootleggen —in hare uitkomsten niet anders dan fictief zijn.

Hetgeen MARX leert over de waarde der „arbeidskracht"is evenmin eene weerspiegeling van de kapitalistischewerkelijkheid als zijn leer over de waarde der koopzaken.

IC. De verge- Er rest ons thans nog wat nader in te gaan op des hing aus- wijze, waarop volgens MARx de concurrentie het klaar-schen kapi-

speelt de ruilwaarde der waren tot den roductie rl s tetalistische p p p Jonderne-

mers en aan-deelhouders 1) Dit sluit zich aan bij de algemeene grief, die DüHRING tegen MARX'

eerier ven- meerwaardetheorie heeft: „Die sociale Verfassung mit ihren aufsaugenden Positionen

nootschap. (ist) keineswegs als der letzte Grund weisser Sklaverei erkannt worden. ImGegentheil hat sich immer umgekehrt das Politischsociale aus dem rein Oekonomischen erklärt finden sollen." KK-it. Gesch. d. Nat. Oek. & d. Soc. 4e dr., bl. 507.


herleiden. Het wankele van het gansche betoog blijktdaarbij nog duidelijker. In de eerste plaats is reeds devoorstelling, dat men de warenbezitters bij de verdeelingder meerwaarde zich heeft te denken als één persoon ofals aandeelhouders van eene naamlooze vennootschap,uitermate zwak. Immers de zaak is dat aandeelhoudersin eenzelfde onderneming gezamenlijk voordeel beoogenen de kapitalisten in het ruilverkeer ieder op eigen voordeelbedacht zijn; de beide categorieën kunnen dus te dezenaanzien niet gelijkgesteld worden, zij staan integendeellijnrecht tegenover elkaar. In het eene geval heeft men tedoen met lieden, die alleen gezamenlijk kunnen en daaromook alleen gezamenlijk willen winnen, in het andere metpersonen die ieder op zich zelf kunnen en willen winnen,ook al gaat het op kosten van de anderen, die met eengelijk streven bezield zijn. Die vergelijking getuigt daaromreeds van een zeker gevoel van zwakheid. Wie een sterkestelling verduidelijken wil, houdt zulk eene bij eenignadenken gansch averechtsche vergelijking wel achterwege.Maar als de vergelijking wat beteekende, waarom danniet alle warenbezitters er in opgenomen? De arbeiderstoch zijn ook warenbezitters, bezitters namelijk van dewaar arbeidskracht (arbeid). Als MARX dat gedaan had, zouzijne vergelijking — naar wij zooeven zagen — aan dewerkelijkheid althans meer nabij gekomen zijn, maar hetwaardelooze en in zijn klassenstrijd -pleidooi niet bruikbarekarakter daarvan, zou alsdan ook terstond zijn uitgekomen.

Doch de vergelijking zou wel waardeloos kunnen zijn 11. Marxisti-

en het betoog, ter verduidelijking waarvan zij had te sehe werkingderdienen, toch oed. Het is daarom noodig dit beton zelfg g g

ede -tische mede -

e

onder de oogen te zien. Wij herinneren ons, dat de waren- dinging.

prijs der waarde tot den productieprijs wordt teruggebrachtdoor de werking der mededinging: het kapitaal stroomtnaar de productiesferen met groote meerwaarde en verlaatdie met kleine meerwaarde.

Nu is het echter opmerkelijk dat MARX, die soms demeest eenvoudige en voor de hand liggende conclusiesmet tal van mathematische formules verduidelijkt, bijdeze werking der mededinging zijne mathematische for-mules achterwege laat, hoewel juist hier wat nadere aan-


duiding, hoe het bij die mededinging eigenlijk in zijnwerk gaat, niet overbodig zou zijn geweest. Ik zal daaromdat verzuim aanvullen, mij daarbij houdende aan de vasteonderstellingen die bij MARX telkens terugkeeren. Ik stelden exploitatiegraad van den arbeid op loo pCt. en stelverder tegenover elkaar de waarden van het totaal productvan twee productiesferen ; in de eene heeft het kapitaaleene percentsgewijze samenstelling van io c + 90 v, inde andere van 90 c + io v. Eenvoudigheidshalve neemik aan, dat het geheele constante kapitaal in het productie-tijdperk, waarin de meerwaarde verkregen wordt, te nietgaat. De waarde der waren en de graad van interest indie beide productiesferen zijn dan aan te geven in devolgende formules.WI = 10 c+90 v + 90 m = 190; interest 90 pCt.; p I (prijs) 190W2=9oc+IOV+IOm=IIo; „ IopCt.;p 2 „ ITO.

Het kapitaal gaat zich nu bewegen naar de sfeer dieW , voortbrengt. Bij die beweging wordt het wel ver-plaatst, maar niet vergroot. Door die beweging neemt,naar ik onderstel, het eerste kapitaal met 50 pCt. toe,het tweede met 50 pCt. af, na welke quantitatieve ver-schuiving de interest zich heeft genivelleerd.

De toestand, na de verschuiving, is dan uit te drukkenin deze formules:

W,' = 15 c+ 135 v.+ 135 m= 285W, 2 = 45 c + 15 v. + '5m= 55

de 140 m verdeelen zich nu echter naar verhouding gelijk-matig over beide kapitalen, zoodat men krijgt:

P,' (prijs) = 15 c + 135 v + 105 i (interest) = 2 55P, 2 ( „)=45c+ 5v+ 35i( „ )= 8 5

of beide warenhoeveelheden weer stellende in de oor-spronkelijke verhouding:

P,' Ioc+9ov+7oi= 170P,2 = 90 c + JO v + 70 i = 170.

12. Terug Deze formules nu zijn bij uitstek leerzaam. In de eerstetrekking ka- plaatslaats blij er uit ,it ^ de mededingingdat ddedin in het door MARXpitalenuit productie- betoogde gevolg alleen kan teweegbrengen, door de

sferen met kapitalen terug te trekken uit de industrieën, die met relatiefrelatief veel veel constant kapitaal en wein ig arbeiders werken en ze teconstant ka- P ^

pitaal. voeren naar die, welke werken met relatief weinig constant


kapitaal en veel arbeiders. Ook al verandert men deonderstellingen, steeds zal men tot hetzelfde resultaatkomen, mits men vasthoude aan de essentialia van MARX'theorie. Als de concurrentie dus eens de werking had,die MARX er ons van vertelt, zou het machinewezen inde kapitalistische maatschappij achter- in plaats vanvooruit moeten gaan. 1) Een secundair bewijs uit hetongerijmde tegen MARX' waardetheorie, dat daarvoor nietminder verderfelijk is dan het hoofdbewijs, hetwelk MARXtegen zichzelven leverde.2)

Doch zien wij de formules wat nader aan, dan toonen 13. Diezij ons nog meer opmerkelijks. Vóór de verschuiving, verschu^eegtoen de waren verkocht werden naar hare waarde, werd waarde toe-er in de productie een meerwaarde verkregen van 5o pCt. nemen.over het geheele kapitaal berekend; ná de verschuiving,toen zij verkocht werden volgens haar productieprijs, ver-meerderd met den gemiddelden interest, was de meer-waarde 70 pCt. van het heele kapitaal. Uit een algemeenmaatschappelijk oogpunt is derhalve verkoop volgensproductieprijs naar MARX zelf implicite erkent — verte verkiezen boven verkoop volgens marxistische ruil-waarde. Deze hoogere meerwaarde nu is, volgens deeigen beschouwing van MARX, een gevolg van de mede-

1) SOMBART, Archiv f. Sog. Ges. VII, bl. 584/5 en in navolging van hem v. BÖHM-BAWERK, Zum Abschluss, bl. 131 en volg., stellen zich de zaak verkeerd voor,wanneer zij van meening zijn, dat als MARX' opvatting juist ware „so würde mansich das Verdringen des Kapitalismus historisch offenbar so zu denken haben, dasser zunächst die Sphäre mit vorwiegend lebendiger Arbeit, also von unterdurchschnitt-licher Kapitalzusammensetzung (kleines c, grosses v), okkupiert habe und dannlangsam in andere Sphären übergegangen sei in dem Masse, als durch überhand-nehmen der Produktion in jenen ersten Sphären die Preise gesunken wären."Deze voorstelling is — gelijk zij zelven tegen MARX opmerken — geheel in strijdmet de werkelijke economische geschiedenis, maar zij is nog veel te mooi. Deabsurditeit van MARX' opvatting op dit punt is nog veel grooter. Ware zijn op-vatting juist, dan had het machinewezen nooit zijne intrede in de maatschappijkunnen doen.

9) Te recht schrijft de italiaansche socialist GRAZIADEI in Le Mouvement Socialistejg. igoo, II, bl. 204/5: Puisque le capital technique ne donne pas de profit du seinde la production, comment s'explique-t-il que les capitalistes convertissent en capitaltechnique une partie toujours plus considérable de leurs capitaux? .... Admettreque, dans l'economie capitalistique, dont la caractéristique fundamentale est, dansle champ de la production, l'application toujours plus intense des machines, lecapital qui s'y trouve placé soit en contradiction aver les intérêts les plus urgentset les plus immédiats des capitalistes, c'est une absurdité dont la réfutation laplus décisive réside dans son énormité même."


dinging onder de kapitalisten, van hun richten derkapitalen naar de plaats waar deze den hoogsten interestafwerpen'). En toch doen de kapitalisten aan de meer-waardevorming niet mee ! Alweer een onverklaarbaretegenspraak.

14. Vraag en Maar hiermede zijn wij nog niet aan het einde. Waar-aanbod kapi- door kwam de gelijke interest na de onderstelde kapitaal-taal in ver-

schillende verschuiving tot stand? Doordien na die verschuiving deproductiesfe- beide soorten van producten in zoodanige hoeveelheidren a n vraag werden aangeboden dat daarbij, in verband met de prijzenlijk van vraagen aanbod waartegen dat aanbod plaats had, vraag en aanbod

producten. elkander dekten. Was dit niet het geval geweest, wasbij die toeneming van WI met 5o pCt. en de afnemingvan W- met 5o pCt., de vraag naar W' tegen den onderdie omstandigheden bestaanden productieprijs nog nietvoldaan en die naar W2 onder die omstandigheden nogte laag in verhouding tot het aanbod, dan zou de ver-schuiving nog verder hebben moeten gaan. Dat wilzeggen, dat MARX, die den verkoop der waren tegenproductieprijs met gemiddelden interest voorstelt als gevolgvan den gelijkheidsdrang van het kapitaal, oorzaak engevolg verwisselt.

De prijzen der waren worden niet bepaald door eennivelleeringsdrang van eene gegeven meerwaarde-hoeveel-heid, maar door de productiekosten (met inbegrip derrelatief gelijke kapitaalbelooning) bij voortbrenging derverschillende warensoorten in de hoeveelheden waarin zijin verband met die productiekosten worden begeerd. Detoestrooming van meer kapitaal naar bepaalde productie-sferen is gevolg van wanverhouding tusschen vraag enaanbod der producten en daardoor secundair ook vanwanverhouding tusschen vraag en aanbod der kapitaal-goederen die voor de voortbrenging dier producten noodigzijn. Zij is niet een middel om een gegeven meerwaarde-hoeveelheid gelijk op te deelen, maar een middel omdoor eene zoo juist mogelijke aanpassing aan de begeertenaar de verschillende warensoorten de hoogst mogelijke

i) Vgl. hierbij hetgeen boven, bi. 308 en volg, over de productiviteit van hetkapitaal werd opgemerkt.


meerwaarde-hoeveelheid te verkrijgen en slechts secundairom het aandeel dier meerwaarde dat aan het kapitaaltoevalt, gelijkmatig te verdeelera.

Resumeeren wij thans nog kortelijk wat het onderzoek 15. Resultaat

van MARX' derzoek.

waarde- en meerwaardetheorie ons leerde.van on-

k.MARX' waardetheorie bevat wel bruikbare elementen,

doch als geheel is zij tegen critiek niet bestand. Debruikbare elementen zijn niet door MARX in de theoriegelegd, maar door hem overgenomen van RICARDO, dienhij op dit punt bijna geheel volgde.

Doch zelfs als zijne waardetheorie onaantastbaar ware,zou zijne gevolgtrekking voor de waarde der arbeids-kracht nog niet te aanvaarden zijn. Ook deze theorie istrouwens veel minder nieuw dan MARX zelf meende. Zij iseveneens in haar wezen van RICARDO afkomstig, alleenheeft MARX de voorstelling daarvan gewijzigd, doch nietverbeterd, door waarde of natuurlijken prijs van denarbeid te vervangen door waarde der arbeiskracht. Deonhoudbaarheid van MARX' theorie over de waardeder arbeidskracht is een gevolg van eene ongeoorloofdegelijkstelling van twee ongelijksoortige en ongelijkwaardigegrootheden. MARX ziet namelijk dit tweeledige onderscheidtusschen de arbeidskracht en de koopwaren over hethoofd, io. dat de arbeidskracht niet verkoopbaar is endus geen ruil- of koopwaarde hebben kan en 2 0. dat dereproductie van waren vrucht is van inspanning, die vanarbeidskracht niet.

Waar èn zijn waardeleer in het algemeen èn de toe-passing daarvan op de waarde der arbeidskracht falen,ontzinkt de grondslag aan MARX' meerwaarde-theorie.Bij de uiteenzetting dezer laatste voert hij echter nog eennieuw en even onhoudbaar element in: de improductiviteitvan het kapitaal. Wat hij daaromtrent zegt zijn blootebeweringen zonder een zweem van ernstige motiveering,welke beweringen niet steviger worden door de krachtder uitdrukkingen waarmede zij worden gedaan. De fout,die MARX vooral op dit punt beging, loopt door zijnegansche waardeleer heen, namelijk het verzuim van erken-ning I °. der technisch en maatschappelijk juiste doelstellingbij de productie als primair element voor de waarde -

24


vorming en 2°. der mogelijkheid van overdracht van eendeel der technische doelstelling op het arbeidsmiddel.

Nog minder waarde dan aan zijne beschouwingen overde improductiviteit van het kapitaal komt toe aan zijnezonderlinge leer over de improductiviteit van den handel.Dit onderdeel van zijn waardeleer is een aaneenschakelingvan sophismen, waarmede MARX tegelijk zijn meesterschapin de redeneerkunst en de zwakheid van zijn waardeleerbewijst.

Evenals de laatstgenoemde gevolgtrekkingen uit zijnewaardeleer, is ook zijne poging om aan de hand dezerleer de daling van den rentevoet als gevolg van dekapitalistische ontwikkeling te verklaren, geheel mislukt.Op dit punt is zijn betoog niettemin zóó knap, dat hijzelfs verschillenden die zijn waardeleer verwerpen, onderde bekoring daarvan heeft gebracht.')

De nekslag aan MARX' waarde- en meerwaardetheorieis ten slotte door hemzelven toegebracht. Waar hij terverklaring van den algemeenen rentevoet verplicht is, zijnwaardebegrip, dat het uitgangspunt vormt van het econo-mische deel van zijn stelsel, tot een fictief begrip tedegradeeren, breekt hij bij de voltooiing van zijn econo-misch stelsel het fundament, waarop hij het had opgebouwd,eigenhandig af en laat hij dit stelsel verder in de luchtzweven.

Het einde der geschiedenis van MARX' waardetheorieest une vraie débacle. 2) Van den zoo grootschen opzetblijft niet eens eene ruïne over; wat overblijft, is nietmeer dan een puinhoop.

16. MARX' Nu heeft ENGELS stellig gelijk, waar hij zegt dat MARX'waardeleer socialisme niet valt met zijn waarde-theorie. Integendeelen zijn so-cialisme. zijn waarde-theorie was eene consequentie van zijn socia-

lisme en niet omgekeerd; uit deze averechtsche verhou-ding zijn juist de vele leemten en drogredenen, diedaarin aan te wijzen zijn, te verklaren. Maar al valtMARX' socialisme niet met zijne waarde-theorie, wèl ont-

1) Zie bijv. WINIARsKI, Rev. d. Ee. Pol. XI, bi. 446.') „Das Gedankengebäude von MARX hat der Kritik an keinem Punkte Stand

gehalten," aldus, te recht, Dr. E. LANGE, als slot van zijn opstel over Karl Marxals volkswirthschaftlicher Theoretiker, Yahrb. f. Nat. Oek &' Si. IIIe F. XIV, bl. 578.

DE MEERWAARDE-THEORIE. 37!

valt daarmede aan zijn socialisme een zijner zwaarstgebouwde steunpunten. En dat niet alleen.

De waardeleer is bij MARx het uitgangspunt van zijnegansche analyse der kapitalistische maatschappij; eeneanalyse, die, volgens historisch-materialistische methodeuitgevoerd, vrij zou blijven van persoonlijke ideeën, ende ware werkelijkheid, gelijk zij zich in onze hoofdenweerspiegelt, zou te zien geven. En waarop liep dieanalyse implicite uit? Op de erkenning van het in dekapitalistische maatschappij niet werkelijk voorkomen vanhetgeen in den aanvang haar meest essentieel en meestkarakteristiek kenmerk heette te zijn; op de erkenningvan haar eigen buiten de werkelijkheid om gaan; opde erkenning van haar subjectief en zelfs fictief karakter.

De analyse van het kapitalisme, op den grondslag vanzijn waardeleer, is onbetwistbaar de belangrijkste proevewelke MARX van zijn historisch materialisme heeft gegeven.Waar die proeve zoo falikant uitloopt, wordt daarmedehet historisch materialisme nog wel niet veroordeeld,maar wordt toch wel bewezen, dat deze beschouwings-wijze van het feitelijk gebeuren zelfs een MARx niet vooraverechtsche voorstellingen en conclusies behoedt. Opzijn minst een waarschuwing voor minder hoog staandedialectici, om zich op die beschouwingswijze niet al tezeer te verlaten.

Doch al is MARx' analyse van het kapitalisme eenelogische mislukking, de daaruit gemaakte gevolgtrekkin-gen zouden niettemin empirisch juist kunnen zijn. Vóórik er toe overga een onderzoek daarnaar in te stellen,wil ik in het volgend hoofdstuk kortelijk nagaan, wat ervan de grondslagen van MARX' stelsel in de handen vanzijne volgelingen is geworden.

HOOFDSTUK V.

DE GRONDSLAGEN BIJ DE NEO-MARXISTEN.

Door MARX' volgelingen is aan den bouw van zijnstelsel voortgearbeid. Het zou voor de levensvatbaarheidvan het marxisme niet pleiten, indien het anders ware.De neo-marxisten hebben dan ook gelijk, wanneer zijzeggen, dat de omstandigheid dat MARX' stelsel voorverdere ontwikkeling vatbaar is gebleken en zich in eenstadium van voortgaande ontwikkeling bevindt, niet daar

-tegen maar daarvoor pleit. Zij hebben daarin gelijk onderéén voorbehoud, namelijk dat die ontwikkeling geschiedeop de door MARX gelegde grondslagen. Worden bij deontwikkeling ook de grondslagen aangetast, dan is deze,voor zoover die aantasting gaat, tegelijk een verlatenvan het wezen der sociaal-economische wijsbegeerte vanMARX, al wordt door hen, die op deze wijze het marxisme„ontwikkelen", in naam daaraan vastgehouden. De zoo-genaamde ontwikkeling van het stelsel bij de jongeremarxisten nu heeft de eigenaardigheid, dat zij bij demeesten hunner de grenzen eener werkelijke ontwikkelingtebuitengaat, en integendeel de grondslagen van hetstelsel ondermijnt. Een groot deel van MARX' jongerevolgelingen zijn, zooals DE GREEF het geestig uitdrukte,marxisten onder beneficie van inventaris. I)

I) Dat er daarentegen anderen zijn die rechtzinnig in de leer zijn gebleven,KAUTSKY, MEHRtNG, PLECHANOW, VAN DER Goas e. a., behoeft geene vermelding.Niemand echter heeft het in rechtzinnigheid zoo ver gebracht als Mej. CORNÉLIEHUYGENS, hij wie de rechtzinnigheid in onvervalschte MARx-vergoding is ontaard:„Evenals de primitief geloovige zich beeldt een opperwezen van eigen hersen-maaksel, zoo beeldt de Marxisme-zuiveraar zich de theorie naar eigen begrensdvoorstellings-vermogen," (Nieuwe Tijd V, bi. 65) zoo roept deze haar MARx-zuiverendenmedestrijders waarschuwend toe. Gij hebt het woord van het sociaaldemocratischeopperwezen aan te nemen, en af te laten van er met uwe profane geesten aan tetornen !

DE GRONDSLAGEN BIJ DE NEO-MARXISTEN. 373

Teneinde in regelmatige volgorde na te gaan hoehet met de ontwikkeling van het marxisme onder dehanden zijner nieuwere belijders gesteld is, zal ik de lateregeschiedenis van de verschillende pijlers waarop hetstelsel rust, voor elk daarvan kortelijk behandelen.

§ i. HET HISTORISCH MATERIALISME.

Het historisch materialisme, de kern van het geheelestelsel, is aan de in zijn wezen invretende „ontwikkeling ",die beter met verwording aangeduid wordt, niet ontkomen.

Wanneer ENGELS in zijne laatste levensjaren meer nadruklegt op de wisselwerking tusschen den economischengrondslag der maatschappij en den daarboven opgetrokkenidealistischen bovenbouw, I) gaat hij daarmede de grenzeneener werkelijke ontwikkeling niet te buiten. Die wissel-werking was bij de uitbeelding van het stelsel steeds alseen onderdeel daarvan erkend, maar dit onderdeel wasin den beginne wat te veel overschaduwd door de meervooruitspringende deelen; door het meer naar voren tebrengen, werd niets principieel nieuws ingevoerd, dochalleen eene onwillekeurige verwaarloozing van een deelvan het geheel hersteld. 2)

Evenmin kan worden gezegd, dat KAUTSKY de grond-slagen van het stelsel aantast, wanneer hij tot den econo-mischen onderbouw van de maatschappij ook rekent,den daarin bereikten stand der natuurwetenschappen 3).

Hij werkt hierbij de gedachte van MARX dat de techno-logie de ideologie der maatschappij bepaalt, slechts watmeer uit, en maakt daardoor nog duidelijker dan MARX

zelf reeds deed, dat de bewegende kracht in de maat-schappij te zoeken is in de geestesontwikkeling harer

leden en dat wel in die geestesontwikkeling, die in staat

1) „Die politische, rechtliche, philosophische, religiöse, literarische, künstlerischeetc. Entwicklung beruht auf der ökonomischen. Aber sie alle reagiren aufeinanderund auf die ökonomische Basis." Brief van 1895, o. a. te vinden hij BERNSTEIN,Voraussetzungen, bl. 7. Zie ook zijne andere brieven uit het tijdperk tusschen5890 en '95 bij MEIIRING, WOLTMANN, MAZARYK, op de boven aangewezenplaatsen.

2) Zie brief van ENGELS, bij MEHEING, Gesch. d. Soc. II, 556.3) N. Z. XV, i, bl. 231 en volg.

1. Wisselwer-king.

2. De econo-mische basisen de natuur-wetenschap-

pen.

374 DE GRONDSLAGEN BIJ DE NEO-MARXISTEN.

stelt de natuurkrachten allengs meer dienstbaar te makenaan het menschelijk willen en begeeren.

3. Losmaking Doch naast deze en dergelijke „ontwikkelingen" staanvan het na- er andere van minder onschuldigen aard. Een overgangschapeten

tot de zoodanige die inderdaad den wortel van hetschappelijk materialis- marxisme aantasten, vormt de beschouwing die hetme. historisch -materialisme geheel los maakt van het natuur-

wetenschappelijk materialisme. 1) Op zich zelf is deze ont-wikkeling geene revolutionaire, daar — gelijk wij zagen— de zoogenaamd materialistische historiebeschouwingbij MARX en ENGELS persoonlijk wel in het nauwste ver-band staat met het natuurwetenschappelijk materialisme,maar daarmede toch in haar wezen niet onafscheidelijkverbonden is. 2)

Toch leidt de materialistische geschiedbeschouwing,welke het natuurwetenschappelijk materialisme den rugtoekeert, onwillekeurig tot het opnemen van allengsmeer aan het oorspronkelijke marxisme vreemde en zelfsvijandige elementen. Reeds aanstonds leidt het er toe hetidealisme, dat MARX en ENGELS uit hun wetenschap ver-bannen meenden te hebben, weer binnen te halen. Waarde geest niet meer als een afscheiding van de materiewordt opgevat, maar aan den geest en zijne ontwikke-ling een eigen beteekenis wordt toegekend, welke welniet materieel-physische veranderingen in de hersencellengepaard gaat, doch zich tot deze verandering niet verhoudtals gevolg tot oorzaak, al staat zij er mede in eene nood-zakelijke relatie, gelijk de hoeken met de zijden van dendriehoek, — waar m. a. w. het natuurwetenschappelijkmaterialisme wordt verlaten, ligt de gevolgtrekking niet

4. Ideologie ver, dat de eigenschap van den menschelijken geest, zichen hoogere doeleinden te stellen, als het bewegend element

teleologie. in de geschiedenis der maatschappij is te beschouwen.3)

1) Zie boven, noot 2, bi. iii, en voorts PAUL GÖHRE, Soc. Monatsh., 1902,

bi. sot en volg. en 598 en volg.Zie boven, hfdst. II, § 4, A; bl. 122 en volg.

3) Vgl. JEAN JAURÉS, N. Z. XIII, 2, bl. 547 en 554. JAURÉS, die later innaam meer materialistisch is geworden, geeft trouwens ook reeds in de rede diein de N. Z. werd opgenomen, als zijn meening te kennen dat de materialistischeen de idealistische historie-opvatting elkander hebben te doordringen. Zie voortsbeneden bl. 376, noot i.


Eenmaal een eigen beteekenis aan den geest en zijneontwikkeling toekennende, komen verschillende jongeremarxisten er toe van FEUERBACH en MARX over HEGELheen tot KANT terug te keeren, zich te scharen onderde aanhangers der critische wijsbegeerte en het primaatte erkennen van de „practische Vernunft". Daaruit volgtdan dat hun historisch -materialisme ideologisch en teleo-logisch wordt, teleologisch niet in den zin dat de mensche-lijke geschiedenis beheerscht wordt door het doel dateen algemeene wereldgeest — onder welken naam dezeook moge worden erkend — met de menschheid voor-heeft, maar in dezen zin dat zij bepaald wordt door dedoeleinden, waarop de handelingen der leden eener maat-schappij gericht zijn, en welke in laatste ontledingbepalend zijn voor de richting waarin en de snelheidwaarmede de maatschappij zich ontwikkelt, ook al reikende gevolgen van elke handeling veel verder dan hetdoel waarmede zij werd verricht, en al zijn die gevolgen,wegens de beperktheid van 's menschen geestelijkenhorizont, vaak zelfs lijnrecht tegenovergesteld aan hetdoel dat beoogd werd.

Dit sluit in zich, dat de geschiedenis niet uitsluitend iste behandelen uit het gezichtspunt der causaliteitswet,maar dat de maatschappelijke geschiedenis erkend moetworden als in laatste ontleding mede bepaald wordenddoor de idealen, welke de haar voortbewegende maat-schappelijke groepen of klassen nastreven en dat desocialistische maatschappij alzoo niet is op te vatten alshet eindpunt eener causaal-noodwendige beweging l),maar als het doel waarnaar de socialistische partijenhebben te sturen, als het ideaal dat zij moeten trachtente verwezenlijken en welks verwezenlijking afhankelijk isvan de kracht hunner doelnastrevende actie. 2)

1) CHAJM SCHITLOWSKY, Soc. Monatsh. 1900, bi. 466 en volg.; VOLTMANN,

t. z. p. Igoe. Die wirthschaftl. u. Pol. Grundlagen des Classenkampfes; KAMrFr'-

MEYER, t. z. p. bl. i9oi, bl. 498 en volg.; BERNSTEIN, Wie ist wissenschaftlicherSocialismus möglich? bl. 46-48; Dezelfde, Soc. Mon. igoi, bl. 597 en volg. en

777 en volg.; GROCE, t. a. p. bi. 28 en volg.2) Zie BERNSTEIN, Voraussetzungen, bl. 178; dezelfde Soc. Monatsh., 1899,

bl. 504, 1900, bl. 8; JAURÈS, N. Z. XIII, 2, bi. 555 en volg.; S. GUNTER,

N. Z. XVI, 2, 46o en volg. en XVIII, 2, 556 en volg., 586 en volg.; v. STRUVE,


Hand aan hand, in één woord, met de verideologiseeringder materialistische geschiedbeschouwing gaat hare toe-nadering tot het neo-kantianisme. I)

Dit nieuwe historisch-materialisme helpt het idealisme

Arch, f. soc. Ges. XIV, bi. 69o; WOLTMANN, Soc. Monatsh. rgoo, bl. 7 ( 9-7 23;C. SMIDT t. z. p. 1899, bi. 497i rgoo, bi. 522 en volg.; ScxrrLOWSKY, t. z. p.igoo, bi. 470; igoi, bi. 195/6, 259-265; PAUL GÖHRE, t. Z. p. 1902, bi. 267en volg.; „Marxist" in The Intern. Soc. Rev. II, bl. 730 en volg. Sociological Lawand Historical Fatalism; SOREL, Interprét. du Marxisme, bi. io en volg.

Toch zijn er nog wel enkele rechtzinnigen, die aan de hand van MARX'ontwikkelingswet de toekomst der maatschappij voorspellen. Zoo Mej. CORNLIE

HUYGENS, die de ontknooping van het kapitalistisch proces weet te voorspellenals een romanschrijfster de ontknooping van het product harer phantaisie: „Evenalsde sterrekundige, kennend de wetten van het zonnestelsel, vermag te berekenenden loop der planeten; evenals de geoloog na LYELL in groote algemeene trekkenzich der aarde verdere omvorming kan voorstellen, evenzoo kan de socioloog uitde school van DARWIN en MARX zich beelden de algemeene lijnen, welke demenschelijke cultuur in het thans naderend tijdperk zal volgen." Nieuwe T d VI, bi. 4.

Ook voor v. D. GOES blijft „de kennis van het kapitalisme ... in ons levendighouden de zekerheid van het socialisme." De Arbeidskracht, bl. g. Zie ook ENULE

VANDERVELDE, á Propos du Manifeste du Parti communiste, Revue soc. XXVII,bi. 341.

Tegenover dergelijke verzekeringen is de waarschuwing van LABRIOLA, zelf eeneen geloovige in de socialistische toekomst, niet overbodig: „Il n'est que trop vrai,en fait, que dans tout le socialisme contemporain il y a toujours latent un je nesais quoi de néo-utopisme; eest ce qui arrive à ceux qui, répétant constamment iedogme de 1'évolution nécessaire, arrivent ensuite presque á la confondre avec uncertain droit à un état meilleur, et disent que la future société du collectivisme dela production économique, avec toutes les conséquences techniques, éthiques etpédagogiques qui résulteraient du collectivisme ; sera parce quelle doit étre ......Heureux ceux qui mesurent 1'avenir de 1'histoire et le droit au progrès it la mesured'un certificat d'assurance sur Ia vie!" Socialisme et philosophie, bl. 20112. LABRIOIAziet echter niet in, dat dit sarcasme zich ook tegen MARX en ENGELS zelf keert.

1) Het verst hierin gaat zeker WOLTMANN, meer nog dan in zijn werk DerMaterialismus, in zijn opstel in de Soc. Mon. 1900, bl. 718 en volg., waar hijzelfs in de bres springt voor KAN r's onvoorwaardelijken individueelen categorischenimperatief. Zie ook BERNSTEIN, Voraussetzungen, Schlusskapitel, dat de beteekenis-volle woorden aan het hoofd draagt: „Kant wider Cant" en Geschichte und Theorie,bi. 262 en volg.; VORLÄNDER, Kant und der Sozialismus, bi. 68; A. J. R.,Kroniek, io en 17 Nov. 1900; CH. RAPPOPORT, Idées et faits socialistes, RevueSoc. XXXI: „L'idéalisme critique de KANT — zoo schrijft deze laatste, op bi. 1 73 —concu d'une manière scientifique et réaliste, est un des éléments appelés à renouveler lathéorie socialiste." Zie voorts boven, noot bi. 175. C. SCHMIDT, Soc. Mon. 1900, bi.522, wijst wel de erkenning van de primaire beteekenis der ethische doelstelling alsspecifiek kantiaansch af, maar gaat overigens met die erkenning mede.

Dit laatste geldt ook voor JEAN JAUREs, die reeds in zijne rede, opgenomen inde N. Z. XIII, 2, op bi. 547, te kennen geeft dat de materialistische en deidealistische geschiedbeschouwing elkaar hebben te doordringen, daarmede onbewustvooruitloopende op BERNSTEIN's raad om terug te gaan tot LANGE (Voraussetzungen,bi. 187) die het natuurwetenschappelijk materialisme met zijn aan KANT ont-leend idealisme doordrong. In de „Introduction" van de onder zijne leidingstaande Histoire socialiste werkt JAURItS het denkbeeld der doordringing van het


weder ten troon, erkent de eigen beteekenis van de in eenemaatschappij geldende moraal en van het streven naarhare verwezenlijking I) ; het staat wetenschappelijk hoogerdan het oorspronkelijke historisch-materialisme van MARX,

behalve waar het, uit eerbied voor den meester, ook hemin het teleologisch- idealistisch -moralische terrein wil binnen-smokkelen.) Al mogen de jongeren gelijk hebben, waarzij beweren, dat het marxisme „an sich" met idealismeen moralisme niet onvereenigbaar is, voor zoover MARX

zich de consequenties van zijn uitgangspunt bewust was,was het dit voor hem wèl.

Ook in de afdwaling van het rechtzinnig marxisme is 5. Niet alleen

het alleen le premier pas qui coute. Als eenmaal erkend tleoi sieche

wordt, dat de bewegende kracht in de geschiedenis eengeestelijke kracht is van teleologischen huize, kan menmoeilijk blijven staan bij de voorstelling dat al het mensche-

historisch materialisme met een sociaal idealisme uit en komt hij tot de conclusie,dat zijn geschiedbeschouwing zal zijn „á la fois matérialiste avec MARX et mystiqueavec MICHELET." Zie ook l'Evolution de la Méthode socialiste in Le MouvementSocialiste, 2e jaarg. I, vooral bl. 265.

JAVREs raakt daardoor van het zuivere historisch-materialisme zoover afgedwaald,dat hij veeleer met GEORGES RENARD en verschillende medewerkers aan de Revuesocialiste bij MALON'S Socialisme Intégral dan bij MARX' materialistisch socialismethuis hoort. Men leze slechts de brochure van RENARD, Socialisme Integral et Marxisme,om zich daarvan te overtuigen.

V. G. was dan ook wat zeer onvolledig, toen hij in De Kroniek, jaarg. Igor,bl. 251, mededeelde dat JAUREEs „tot het historisch materialisme is bekeerd".Zijne bekeering bestaat slechts in naam, en tusschen MARX' en JAURÈS' historischmaterialisme ligt een heele afstand. Een afstand zóó groot, dat SOEEL in zijnInterpretation du Marxisme bl. 13, reden heeft van JAURis te getuigen: „iln'accepte le matérialisme historique qu'á la condition d'en laisser si peu de choseque cette doctrine n'a vraiment plus rien de marxiste." Dit getuigenis had SORELtrouwens ook op zich zelven van toepassing kunnen verklaren.

PANNEKOEK, Nieuwe Tijd VI, wil wel is waar niet terug tot KANT, maaraanknoopen bij DIETZGEN, volgens wien de categorie van middel en doel evennoodzakelijk is als die van oorzaak en gevolg (Acq. d. Phil., bl. 61 en volg.).Als men, in plaats van P.'s woorden zijn daden volgt, en van KANT uitgaat ombij DIETZGEN terecht en over dezen heen te komen, sluit zich dat dicht genoegaan bij de leus „terug tot KANT", waarmede natuurlijk niet bedoeld wordt, datmen bij KANT zou moeten blijven staan, maar wel dat men bij hem zijn uitgangspuntheeft te nemen.

1) Men kan dan ook BERNSTEIN gerust nazeggen: „Nach alledem sehen wirclie materialistische Geschichtsauffassung heute in anderer Gestalt vor uns, als sieihr zuerst von ihren Urhebern gegeben wurde." Voraussetzungen, bl. II.

Zie ook C. SCHMIDT, Soc. Mon. 19o0, bl. 523."-) Zie hoven, bl, 114, nt. I, en 115, nt. 2. Ook JEAN JAURES, Introduction b la

„Morale Sociale ', Revue Soc. XIX, bl. 653 en volg, maakt zich daaraan schuldig.


lijk willen en begeeren hetwelk de geschiedenis bepaalt,in laatste ontleding beheerscht wordt door de begeertenaar stoffelijk goed. Vandaar de erkenning bij verschil-lende onder voorrecht van boedelbeschrijving te aan-vaarden marxisten, dat wel is waar de stoffelijke behoef-ten en begeerten eerst bevrediging vragen, maar dat,deze eenmaal hbevredigd zijnde, het streven naar hoogerebehoeftebevrediging een eigen beteekenis krijgt voor degeschiedenis der menschelijke maatschappijen. I) Bij deneen wordt dit uitgedrukt in de woorden dat de ideologieënin de hoogere stadiën van maatschappelijke evolutie eeneigen, zelfstandigen, hoewel van de economische ontwik-keling natuurlijk niet onafhankelijken ontwikkelingsganghebben; 2) bij den ander in de voorstelling, dat de be-vrediging der stoffelijke behoeften de negatieve voor-waarde is voor de ideologische ontwikkeling; 3) bij eenderde hierin, dat de wijze van materieele behoefte-be-vrediging wel in hoofdzaak maar, ook in laatste ontleding,niet uitsluitend beslissend is voor de maatschappelijkeorganisatie. 4)

6. Wat het En in verband met deze geleidelijke verwording vannieuwe histo- het oorspronkelijk historisch-materialisme staat de allengs

lisch materia-g^g onerelagere beteekenis die daaraan door de ere marxistenlisme zijn wil.

wordt toegekend. Voor MARX en ENGELS beteekende hun

1) Zoo zegt BERNSTEIN, Voraussetzungen, bl. 8, dat in de moderne staten ,,dieWirthschafts- und Eigenthumsverhältnisse nur einen Theil der sozialen Umgebungausmachen, die auf den menschlichen Character bestimmend einwirkt."

I) BERNSTEIN, t. a. p. bl. g. „Der historische Materialismus leugnet,. . durchausnicht eine Eigenbewegung politischer und ideologischer Mächte, er bestreitet nurdie Unbedingtheit dieser Eigenbewegung und zeigt, dass die Entwicklung der öko-nomischen Grundlagen des Gesellschaftslebens — Produktionsverhältnisse undKlassenentwicklung — schliesslich doch auf die Bewegung jener Mächte den stär-keren Einfluss übt ..... Die rein ökonomischen Ursachen schaffen zunächst nurdie Anlage zur Aufnahme bestimmter Ideeen, wie aber diese dann aufkommen undsich ausbreiten und welche Form sie annehmen, hängt von der Mitwirkung einerganzen Reihe von Einflüssen ab." Zie ook BELFORT BAx N. Z. XV i, bl. 1 75SOREL, Interprétation du Marxisme, bl. 17.

Hoever dit van de orthodoxe opvatting afwijkt, blijkt duidelijk, wanneer mendaarnaast legt de uitspraak van MEHRING, dat de materialistische geschiedbeschou-wing aan de „verschiedene ideologische Sphären" wel is waar niet elke historischewerkzaaniheid ontzegt, maar haar wel „eine selbständige historische Existenz abspricht."N. Z. XII, 2, bl. 175. Zie ook AsT. N, Z. XII, 2, bl. 314•

3) BELFORT BAX, Nv. Z., XV, I, bl. 172.') SOREL, Interprétation du Marxisme, bl. 16 en volg.


historisch-materialisme eene eigene en eigenaardige wereld-beschouwing of stond het althans met zulk eene, het alomvattende, wereldbeschouwing in rechtstreeksch en onaf-scheidelijk verband; 1) voor verschillende jongeren is hetalleen eene eigenaardige philosophie der geschiedenis 2)

en volgens anderen is het zelfs dat niet, maar doet hetgeen andere en hoogere aanspraak gelden, dan dengeschiedbeschouwers als leiddraad te dienen, opdat zijniet verzuimen bij hun historieverklaring den economischenondergrond na te vorschen ook van de schijnbaar meestidealistische bewegingen en gebeurtenissen. 3)

Zoo verbleekt het historisch-materialisme allengs meer, 7. Naam nogwordt het verband tusschen historisch -materialisme en wel gerecht-

sociaaldemocratie allengs losser 4) en wordt een modern vaardigd P

historisch-materialisme geboren, dat met het oude weinigmeer dan den naam gemeen heeft. 5) Geen wonder datdan ook bij sommigen reeds de vraag rijst, of zij metde zaak niet ook den naam overboord zouden werpen. 6)

Reeds het opkomen van die vraag is kenmerkend alsteeken van bewustzijn der afdwaling bij hen die haarstellen, ook al wordt zij pieta/is causa nog ontkennendbeantwoord.

1) Onder de op den voorgrond tredende jongere marxisten zijn er die daaraanvasthouden. Zie bijv. PLECHANOW, Geschichte d. Materialismus, bl. 224 en volg.en, hoewel minder rechtzinnig, LABRIOLA, Socialisme et philosophie, bl. 102 en volg.

Ook volgens KAUTSKY, ]V. Z. XIV, 2, bl. 655 wil zij niet meer zijn „daneine Methode zur Erforschung der treibenden Ursachen der Entwicklung derGesellschaft."

Hierbij sluit Mr. P. J. TROELSTRA, Theorie en beweging, bl. 24, zich aan.3) GROCE, t. a. p. bl. 18 en volg; SOREL, Interprét. d. Marxisme, bl. io;

dezelfde, La ruine du monde antique, vooral bl. 169 en volg.4) Ook al gaan de afdwalende neo-marxisten nog niet zoo ver als SELIGMAN,

die in The economic interpretation of history, bl. 105, schijft: „there is nothingin common between the economic interpretation of history and the doctrine ofsocialism, except the additional fact that the originator of both theories happenedto be the same man".

6) BERNSTEIN, Voraussetzungen, bl. 13.e) Het getuigt van verblindheid, wanneer IsSA1EFF, t. a. p. bl. 229/30 schrijft:

„Alles was in den letzten dreissig Jahren für die Fortbildung der Marx'schenLehre geschehen ist, lässt sich zurückführen auf die Bemühungen, diese (de marxis-tische) Grundgedanken, vor allem die verschiedenen historischen Formen desKlassenkampfes zu untersuchen und den Zusammenhang zwischen der Technikund der ökonomischen Struktur sowie den höheren Kulturerscheinungen, Wissenschaft,Kunst, Religion klar zu legen."

Welk een onvervalschte marxistische struisvogel!


8. Economie, Parallel aan dit zich wijzigend inzicht loopt de allengsmoraal en verdere afdwaling van de marxistische voorstelling, alsrecht.

zouden economie eenerzijds en recht en moraal aan denanderen kant zich verhouden als (in wisselwerking ver-keerende) oorzaak en gevolg; tegenover die onhoudbarevoorstelling wint ook bij de jongere marxisten het inzichtveld, dat economie en recht en moraal in onafscheidelijkensamenhang met elkander staan, dat de maatschappelijkebetrekkingen zoowel een economisch als een juridischof moreel element hebben, welke elementen men welafzonderlijk bestudeeren kan, maar die in de werkelijkheidonontwarbaar met elkander saamgeweven en ineenge-strengeld zijn. i)

Van veel minder principieele beteekenis eindelijk, maarkenschetsend voor de moeilijkheden waarvoor het orthodoxehistorisch-materialisme zijne belijders plaatst, is het gesukkelder jongere marxisten met de „groote mannen".2)

§ 2. DIALECTIEK, REVOLUTIE EN KLASSENSTRIJD.

1. De dialec- Harder nog dan de historisch-materialistische kern heefttische mede dialectische methode het te verduren gehad.thode. Verschillenden onder de jongeren vallen haar openlijk

af en geven haar de schuld van de tekortkomingen vanMARX' stelsel 3) en diegenen die haar voor het marxismebewaren willen, breken haar zoozeer de tanden uit, datzij wel is waar geen kwaad meer doen kan, maar ook alhaar kracht verliest. Voor hen, die haar behouden willen,komt het typische in deze wijze van redeneeren, de opeen-volging van stelling, tegenstelling en samenstelling geheelop den achtergrond en blijft van de dialectiek niets overdan de beschouwingswijze welke de dingen ziet als ver-keerende in voortdurende verandering, m. a. w. wordt de

1 ) Zie boven, bi. ,142, nt. 3 en hl. 152, nt. i; zie ook BERNSTEIN, Soc. Monatsh.'900, bl. 8.

" Zie boven, bi. 146 en volg.3) Zie boven, bl. 97, nt. i. „La dialectique présente un vice fondamental: eile

introduit dans l'histoire line paradoxale discontinuité, qui nous empéche de saisirie véritable mécanisme évolutif." SOREL, Interprét. du Marxisme, bi. 22/23.

DE GRONDSLAGEN BIJ DE NEO-MARXISTEN. 3$I

dialectiek vereenzelvigd met de evolutieleer. _) Bij dezevereenzelviging echter wordt juist het kenmerkende derdialectiek uitgestooten; zeker lag het „alles vervloeit"ook wel in MARX' dialectiek opgesloten, maar wat voor haarwezenlijk is, is de opvatting dat alles vervloeit doordienhet zich oplost in zijn tegenstelling. Dit laatste overboordte werpen en toch MARX' dialectiek in naam te behouden,kan slechts verwarring stichten. 2) Vandaar dat die neo-marxisten, die met dit wezenlijk bestanddeel van dedialectiek haar geheel en al vaarwel zeggen, zeker devoorkeur verdienen.

Het verlaten van de dialectiek heeft echter verder 2. Het re-strekkende gevolgen, dan men bij oppervlakkige beschou- volutionaire

standpunt.wing meenen zou. Het leidt in de eerste plaats tot hetloslaten van het revolutionaire standpunt, dat een integree-rend deel uitmaakte van het oorspronkelijke stelsel vanMARx en ENGELS. Door sommigen, o. a. door MARx enENGELS zelf, wordt dit revolutionaire standpunt prijsgegeven, 3) ook zonder dat zij aan de dialectiek den rugtoekeeren. Voor hen echter, die dit wél doen, is hetopgeven van het revolutionarisme eene logische conse-quentie van hun veranderde denkwijze. De neo- marxisten,die breken met de dialectiek, houden alleen de evolutiein de maatschappij over.4) Dat wil natuurlijk niet zeggen,dat zij de mogelijkheid en het feitelijk voorkomen van

1) Voor ons land geeft Mr. TROELSTRA, Theorie en beweging, bl. 5/6, daarvaneen duidelijk voorbeeld.

Zie boven 95 en volg.3) Zie boven, bl. 221.4) „Für die Marxsche Theorie von dem sich steigernden Widerspruche

zwischen dem Rechte und der Wirthschaft, war allerdings die den Widerspruchaufhebende Revolution logisch nothwendig. Für den, der die Widerspruchsformelin dieser allgemeinen Geltung abweist, ist die soziale Revolution nur ein andererName für die soziale Evolution und deren Resultate, kein neuer Begriff." v. STRUVE,

Arch. f. soc. Ges. XIV, bl. 673 en volg.JEAN JAURFS, wiens Introduction voor zijne Etudes socialistes een doorloopende

bestrijding van het Com nunistische Manifest en een doorloopend pleidooi voor degeleidelijke socialiseering is, schrijft daar o. m. „Il devient puéril d'attendre qu'uncatac'ysme économique menacant le prolétariat dans sa vie même provoque sousla révolte de 1'instinct vital „1'effondrement violent de la bourgeoisie". Ainsi, lesdeux hypothèses, l'une historique, l'autre économique, d'o6 devait sortir, dans lapensée du Manifeste communiste, la soudaine Révolution prolétarienne, la Révolutionde la dictature ouvrière, sont également ruinées." bl. L. Zie ook NOSSIG, t. a. p.bl. XXIX i SOREL, Interprélation du Marxisme, bl. 22/3.


revoluties ontkennen, anders zouden zij ziende blind zijn.Het beteekent dat, naar hunne opvatting, de normalemaatschappelijke ontwikkeling niet gaat door revolutionaireschokken, maar langs lijnen der geleidelijkheid plaats heeft,en dat daarbij niet eene geheele nieuwe maatschappelijkeorganisatie voor de oude plaats maakt, maar de elementender oude maatschappelijke organisatie zoodanig van plaatsen beteekenis veranderen, dat het andere elementen zijndie in de verschillende stadiën van ontwikkeling hunstempel op de maatschappij drukken. I)

3. De klas- En hiermede samenhangend leidt het vaarwel zeggensenstrijd- van de dialectiek ook tot het verlaten van de marxistischetheorie. leer van den klassenstrijd. De jongere marxisten, die zich

op dit punt van den meester afwenden, ontkennen nietdat er in de werkelijkheid klassenstrijd bestaat en datdeze van grooten invloed is op het verloop der maat

-schappelijke geschiedenis, wat zij ontkennen is, datdie strijd in ernst en hevigheid moet en zal toenementot het antagonisme tusschen bourgeois eener- en arbeidersanderzijds een punt zal bereiken, waarop het leidt toteene finale botsing, die de bourgeoisie als klasse endaarmede elke klasse -onderscheiding wegvaagt, waaropm. a. w. de kapitalistische maatschappij in de socialistischezal omslaan.

') Hoe verwrongen de zaak wordt bij hen die niettegenstaande zij het politiek-revolutionaire standpunt verwerpen, dat oorspronkelijk als direct gevolg van dedialectiek een integreerend deel van het marxistische socialisme uitmaakte, tochrevolutionair willen blijven, blijkt bij uitstek duidelijk uit LIEBKNECHT'S „ungehalteneRede" over Hochverrath und Teevolution, bl. 20: „Die Weltgeschichte ist einefortlaufende Revolution. Geschichte und Revolution sind identisch. Der revolutionäreUmgestaltungsprozess in Gesellschaft und Staat ist keinen Moment unterbrochen,denn Staat und Gesellschaft sind lebendige Organismen — und das Aufhörendieses Umgestaltungs-, dieses Erneuerungsprozesses wäre der Tod. Das haben wirSozialdemokraten erfasst, und darum sind wir eine revolutionäre Partei, d. h. einePartei, welche sich das Ziel gesteckt hat, die der naturgemässen Entwicklung vonGesellschaft und Staat entgegenstehenden Schranken aus dem Wege zu räumen."

Wat is dit anders dan ijdel woordenspel? De natuurlijke evolutie wordt eenvoudigrevolutie gedoopt et le tour est fait. In de door LIEBKNECHT aan het woord gegevenbeteekenis is ook de anti-revolutionaire partij, die de maatschappij eveneens als eenlevend organisme opvat, revolutionair. Welk een moedwillig spraakverwarren. Legtmen naast LIEBKNECHT's uitlegging van de beteekenis van het revolutionair karakterder sociaaldemocratie MARX' opvatting van omstreeks 1848 (zie boven bl. 210en volg.) dan ziet men terstond welk een bleek, zwak en bedeesd stumpertje van heteenmaal zoo moedig de wereld instappende revolutionarisme der sociaaldemocratie isgeworden.


Deze oorspronkelijk marxistische voorstelling was eenuitvloeisel van het onderdeel van HEGEL'S dialectiek, datden omslag van quantiteit in qualiteit leert en dat vanzeer bijzonderen invloed op den betoogtrant van MARX

is geweest. Wie met de dialectiek ook de omslag-theorieover boord werpt, vindt geen houvast meer voor deklassenstrijd-theorie en komt er van zelf toe, de naderbij

-koming van het ideaal der klassenlooze maatschappij niette verwachten van en niet na te streven door verscherpingvan den klassenstrijd, maar van en door geleidelijketoenadering tusschen de maatschappelijke klassen, gelei-delijke afslijting van het klassekarakter van recht enmoraal, geleidelijke verdringing van het antagonistischerecht en de antagonistische moraal door gemeenschaps-recht en gemeenschapsmoraal. I)

Volstrekt niet alle jongere marxisten echter die aan 4. Door som-de dialectische omslag-theorie van het „Communisfische urigen alleen

Manifest" den rug toekeeren, kunnen er toe komen te verlaten.erkennen, dat zij daarmede ook de leer van den klassen-strijd prijs geven. En toch is het één een onvermijde-lijke consequentie van het andere. De klassenstrijd-theoriein den vorm dien MARX haar gaf, kwam rechtstreeksvoort uit de opvatting dat het eigendom aan de productie-middelen, hetwelk in handen der bezittende klasse is gecon-centreerd, de niet bezittende arbeidersklasse verhindert,boven het strikt noodzakelijke, een aandeel te ontvangenvan het maatschappelijk product. Bij die opvatting stondende twee groote klassen, de bourgeois en de proletariërs,noodwendig tegenover elkaar, waren de klasse-tegenstellingen de klassestrijd een logische noodzakelijkheid.

Doch dat geldt niet voor hen die met BERNSTEIN,

KAMPFFMEIJER, WOLTMANN, DAVID, JAURES, SARRAUTE, SOREL

1) Zie de schrijvers, aangehaald op bl. 227, bl. t. SsMxxowlTSCH, ,fib. f. N. Oek. c'St. IIIe F. XVII bl. 768 herinnert er ook aan, hoe de Vorwärts (extra nummer van25 Juni 1898) de afwijking van het klassestandpunt bij de verkiezingen voor denRijksdag schoorvoetend erkennen moest. Bij ons verwijt de heer GORTER aanMr. TROELSTRA, den hoofdleider der S. D. A. P., dat hij ten aanzien van de agrarischekwestie het proletarische klassestandpunt verwaarloost. Zie o. a.: Verslag v. h.fiste Congres der S. D. A. P. In 1894 beklaagt BEBEL er zich over, dat deklassenstrijd-opvatting onder de duitsche partijgenooten verwatert. Zie SIMKHOWITSCHt. a. p. 763.


e. a. van oordeel zijn, dat de stegen het eigendomsrecht mo(geleidelijke uitholling daarvanuithollingsstrijd loopt telkenstenden de kwade, een deelkansen, en de kwade kans vocnimmer een kans van totaalzij die aldus de socialistische ide kapitalistische meenen te 2blind voor zijn, dat de arbeid,en andere vereenigingen lan ;

vankelijk in nog zeer besch(worden in het eigendom der k

Uit een en ander volgt dat dfhoe langer hoe minder princkomen te staan en het klas!

rijd niet langer principieelt gericht zijn, maar eenebeoogen moet. Bij den

.echts een deel der bezit-der arbeiders de goede• de bezittenden is daarbijverlies. Hierbij komt, datiaatschappij geleidelijk inen ingroeien, er evenminrs door hun coöperatieve:zamerhand, zij het aan

-iden mate, deelgenootenipitalistische maatschappij.maatschappelijke groepen

pieel tegenover elkanderekarakter van de daarin

gevoerd wordende strijden allengs afneemt. Wanneer ernu onder de hier bedoelde neo-marxisten een aantalzijn, die niettegenstaande hun verwerping van den klas-sieken dialectischen klassenstrijd van het „CommunistischeManifest", het standpunt van den klassenstrijd in naamtoch handhaven, kunnen zij daarmede niets anders bedoelenen bedoelen zij daarmede niets anders, dan dat die ge-leidelijke uitholling van het eigendomsrecht, die geleide-lijke verbetering in de positie der arbeiders geen voort-gang hebben zal, tenzij in de eerste plaats de arbeiderszelven daarvoor waken en ijveren. Dit laatste geef ikterstond toe; in het belang der arbeidende klasse nietalleen maar in het belang der geheele maatschappij iseene toenemende uitholling van het eigendomsrecht, eenetoenemende verbetering van de positie der arbeiders nietalleen gewenscht maar noodig, en die uitholling en positie-verbetering zullen niet worden verwezenlijkt, tenzij demeest-direct belanghebbenden, de arbeiders zelven, daar-voor opkomen. Maar dat wil alleen zeggen, dat ook aan dearbeiders, als klasse genomen, de gebraden duiven niet inden mond vliegen, of gelijk de spreuk zegt, die in hetamsterdamsche „Gebouw voor den Werkenden Stand"aan den wand staat geschreven: „God geeft den vogelenden kost, maar ze moeten erom vliegen". Daarbij nu zal


van de zijde der arbeiders nu eens tegen de eene danweer tegen de andere groep van bezittenden wordenaangevlogen; vandaar dan ook, dat, indien de zooge-naamde arbeidende klasse en de zoogenaamde bezittendeklasse twee naar binnen aaneengesloten, naar buitenduidelijk afgeteekende groepen waren en indien de term„klassenstrijd" niet een historisch geworden beteekenishad, men dien term nog zou kunnen laten gelden voorden belangenstrijd dien de arbeiders, volgens mij zoogoed als volgens de neo-marxisten, te voeren hebben.Nu echter die innerlijke homogeniteit en uiterlijkeafscheiding niet bestaan en integendeel de innerlijkeheterogeniteit der beide klassen hoe langer hoe grooterwordt, de in elkander vloeiïng van beide op telkensnieuwe punten plaats vindt, is het behouden van denterm klassenstrijd voor een strijd met andere wapenenen om andere doeleinden dan de strijd aan welkenoorspronkelijk de naam klassenstrijd gegeven werd,zoowel onhistorisch als verwarringstichtend. Het behoudvan denzelfden naam voor een andere zaak kan uitpropagandistische overwegingen, waarmede wij hier niette maken hebben, gerechtvaardigd, misschien zelfs aanbe-velenswaardig zijn, wetenschappelijk is het af te keuren.Die neo-marxisten, die met de zaak ook den naam latenvallen, zijn hunne practisch misschien handigere partij

-genooten op den wetenschappelijken weg vooruit.Een klassenstrijd waarbij een MILLERAND en eenWALDECK-ROUSSEAU zij aan zij kunnen staan, is geenklassenstrijd.

Afgezien nu verder van de nominalistische kwestie zijn 5. Neo-marx-de neo-marxisten, die, het zij dan al of niet met behoud isten en so-

van den naam, van de klassiek marxistische opvatting n,ers. hervor-

van den klassenstrijd zoover zijn afgedwaald als hierwerd aangeduid, van de niet-sociaaldemocratische socialehervormers niet meer gescheiden door een verschil in weten-schappelijk uitgangspunt of in opvatting omtrent de wijzewaarop verbetering van de maatschappelijke toestandenvoor de arbeidende klasse is te verwachten en moetworden nagestreefd, maar alleen door hun geloof in demogelijkheid en de toekomstige verwezenlijking eener

25


communistische maatschappij I), welker voorstelling even-wel zoo vaag en onbepaald blijft, dat men zich voorbe-dachtelijk er van onthoudt, zich in te denken hoe zelfsde hoofdlijnen van de organisatie der communistischetoekomstmaatschappij wel zullen moeten of kunnen zijn,om aan het gestelde ideaal te voldoen.

^ 3. DE WAARDELEER.

1. Zucht tot Het ergst echter is het met de verwording van debehoud derleer. waarde- en meerwaarde-leer gesteld. Tegenover de neo-

marxisten die aan het historisch-materialisme, de dialectiek,en de klassenstrijd-theorie tornen en daaromtrent meerof minder heterodoxe stellingen verkondigen, zijn eranderen die met hand en tand aan de oorspronkelijkeopvattingen van MARX ten aanzien van die hoofdpuntenuit zijne sociaal-economische wijsbegeerte vasthouden.Doch op het stuk van waarde- en meerwaardetheorieweten ook de meest-orthodox gezinde volgelingen geenbescheid. Zij bevinden zich te dezen opzichte in degrootste verlegenheid en bepalen zich er toe om van dein innerlijke tegenspraak verstrikte waarde- en meerwaarde-theorie te redden wat er nog te redden valt.

Hierbij doet zich de eigenaardigheid voor, dat tenaanzien van dit zwakste punt uit het gansche stelsel, dezucht om het toch niet geheel te laten vallen het sterkstis. Er zijn, gelijk wij zagen, heel wat jongere marxistendie zich niet ontzien aan het historisch -materialisme teschaven en te vijlen tot er ongeveer niets van overblijft,de marxistische dialectiek vierkant te veroordeelen en MARX'klassenstrijd-theorie althans feitelijk te verlaten, maar ophet punt ook de waarde- en meerwaarde-theorie vaarwelte zeggen, overvalt hen een zekere schroom. '=)

1) „Der Glaube an das Endziel ist die Religion der Sozialdemokratie", zegt deneo-marxist P. v. STRUVE, Arch. f. Soc. Gesch. XIV. bl. 699.

Onder de sociaal-democratische schrijvers vond ik alleen den Franschman SORELen den Italiaan ANTONIO GRAZIADEI als beslist afvalligen van de marxistischewaardeleer. De eerste noemt haar „une doctrine qui n'a plus d'utilité scientifiqueet qui engendre beaucoup de malentendus." Inierpritation du Marxisme, bl. 9.De laatste vervalt in de gewone fout der renegaten: hij overdrijft. In Le Mouvement


Zelfs „arbeiterfreundlich" gezinde staathuishoudkun-digen, die niet de tot volgelingen van MARX behooren,al zijn zij marxistischer dan menige neo-marxist, hebbenzich aangegord voor het reddingswerk bij de schipbreukdie MARX' waarde- en meerwaarde -theorie aanstonds nahet verschijnen van het derde deel van „Das Kapital"bedreigde.

Verklaarbaar is dat wel. Hoe men ook over de weten-schappelijke waarde van de resultaten waartoe „DasKapital" komt, moge denken, het is en blijft voor iederdie er van kennis neemt, een in opzet en uitvoeringgrootsch werk. Van de analyse, welke daar van dekapitalistische maatschappij en hare bewegingswettengegeven wordt, vormt de waarde- en meerwaarde-theorieden ondergrond; al het overige is, om in marxistischebeeldspraak te spreken, bovenbouw op dat fundament.Daaruit volgt, dat wie dat fundament als ondeugdelijkafkeurt, daarmede tegelijk den ganschen bovenbouwveroordeelt, m. a. w. „Das Kapital" nog wel kan bewon-deren als proeve van dialectische redeneerkunst, maarniet langer kan erkennen voor hetgeen het zijn wil, eenewetenschappelijk goed gefundeerde analyse der kapita-listische maatschappij.

De verwerping van de waarde- en meerwaarde-theorievan „Das Kapital" sluit in zich de negatie van de weten

-schappelijke waarde van den economischen arbeid, waar-aan MARX met evenveel scherpzinnigheid en ijver alstoewijding zijn buitengemeene denkkracht grootendeelsgewijd heeft.

Het is waarlijk geen wonder, dat wie zich nog totzijne volgelingen rekent, huiverig is dien stap te doen,

socialiste, 1900, II, bi. 196/7 schrijft hij: „Ce n'est point un fait insignifiant qu'iln'existe pas on seul économiste au monde qui accepte Ia théorie de la valeur deMARX. „Des economistes bourgeois!" diront quelques -uns. Mais l'expression a onpeu trop de désinvolture, et il semble quelle ne soit plus à la mode. Pour avoirdes économistes bourgeois il faudrait avoir des économistes socialistes. C'est lá cequi manque, Si en ne veut pas assimiler à des économistes „non bourgeois" tonscrux qui ignorent 1'Economie. — Un autre fait de la même importance est que,parmi le peu de jeunes socialistes qui, à présent, étudient sérieusement 1'Economiepolitique, il n'y en a plus aucun qui croft à la théorie marxiste de la valeur." Alseen „bourgeois-economist" zooiets eens had geschreven!


en meer of minder bewust gevoelt, met openlijken afvalvan de waardetheorie, de banden die hem aan hetmarxisme nog verbinden, geheel door te snijden. Daarbijkomt, voor hen die ook aan de practijk der sociaal-democratie deelnemen, dat met het wegvallen van demeerwaardetheorie een der pakkendste propagandamid-delen verloren wordt.

Vandaar reddingspogingen, die anders wegens hareklaarblijkelijke onvoldoendheid onverklaarbaar zoudenzijn. Na hetgeen daarover in het vorig hoofdstukgeschreven werd,') behoef ik bij de onvoldoendheid dierpogingen hier niet opnieuw stil te staan.

Niettegenstaande de innerlijke ondeugdelijkheid vanMARX' waardewet pogen BERNSTEIN en KAUTSKY, die menhier weer eens in één adem noemen mag, — ieder opzijne wijze — zich er toch aan vast te klampen, endat, hoewel beiden erkennen, dat die wet de waardeder verschillende waren in de kapitalistische maatschappijniet verklaart.

2. MARX' BERNSTEIN sluit zich daarbij aan SOMBART'S „gedank-waardeleer liche Thatsache" aan, en meent dat de waardetheorie,deleer

aar al verklaart zij niet de waarde der verschillende warenen warensoorten in het kapitalistische ruilverkeer, tochwaarde heeft, omdat zij het verschijnsel verklaart dat inde kapitalistische maatschappij de arbeider meerarbeidmoet verrichten, d.w.z. meer arbeid dan noodig is terreproductie van zijn eigen arbeidskracht en meer waardeheeft voort te brengen dan hij zelf als compensatie voorzijn arbeidspraestatie ontvangt.

KAUTSKY, die de voorstelling van de „gedanklicheThatsache" niet wil laten gelden en die het gevaar vandie voorstelling voor het historisch materialisme goedinziet, is voor het overige wat het wezen der zaak betrefteenstemmig met BERNSTEIN: „Wij, marxisten, zoeken inhet waarde-begrip slechts den sleutel voor de kapitalis-tische productiewijze en als zoodanig, dat zegt BERNSTEIN

zelf, voldoet het voortreffelijk. Maar — zoo voegt KAUTSKY

1) Zie boven bI. 354 en volg.


daaraan toe, — dat kan het alleen, als het evenals delogisch daaruit afgeleide begrippen eene afbeelding isvan de werkelijke, zich historisch uit de warenproductieontwikkelende, maatschappelijke verhoudingen en nietslechts eene cons/ructie van het denken." 1)

De strijd tusschen BERNSTEIN en KAUTSKY op dit puntis, — behalve ten aanzien van de kwestie der ,,gedank-liche Konstruktion", waarover straks nog een enkelwoord — niet een zakelijke maar een woordenstrijd.KAUTSKY neemt het ook voor den naam van MARX'

waardebegrip op; BERNSTEIN daarentegen zegt niet tenonrechte dat elke waardetheorie „de bijzondere waarde-verhouding der waren tot elkander, de grootte harerwaarde te analyseeren heeft" en dat een waardetheoriewelke dit niet doet, op haar naam geen aanspraak heeft. 2)

In dezen woordenstrijd heeft BERNSTEIN het gelijk zekeraan zijne zijde. Wanneer MARX' waardetheorie niet bedoelde„de middelen aan de hand te geven, om de waarde vanelke waar op zich zelve te meten" (KAUTSKY) had MARX

den naam waarde niet moeten gebruiken, daar anderewaardetheorieën zulk een maat wèl aan de hand gevenwillen, en was het gebruik van den term waarde in eengeheel nieuw en in de staathuishoudkunde ongebruikelijkebeteekenis alleen verwarring stichtend. Het is trouwensonbetwistbaar dat MARX in het eerste deel van „DasKaj5ital" met zijn waardeleer wel degelijk eene verklaringwilde geven van de quantitatieve betrekking waarin deenkele waren in het ruilverkeer tot elkander komen testaan, en het middel aan de hand wilde doen om diequantitatieve betrekking te meten. 3)

Doch deze woordenkwestie is, hoewel niet onbeteekenend, 3. De sleutel

toch van ondergeschikt belang. Van meer beteekenis is v. de kapita-listische ero-

de vraag of MARX' waardetheorie inderdaad den sleutel ductiewijze?geeft voor het inzicht in de kapitalistische productiewijze.

Ik laat aan de behandeling van deze vraag een tweetal

1) N. Z. XVII, 2 bi, 69."-) N. Z. XVII, 2, bl. 553. Vgl. v. BÖHM-BAWERK; Zum Abschluss, bl. 115/6,

VERRIJN STUART, Economist i896, bl. 56o.3) Zie boven bl. 248 en volg.


daarmede wel nauw samenhangende maar toch de kernder zaak niet rakende punten voorafgaan.

In de eerste plaats is het opmerkelijk dat KAUTSKY densleutel van de kapitalistische productiewijze vindt in eenwaardewet, die volgens ENGELS alleen zuiver geldt voorde vóór-kapitalistische, eenvoudige, warenproductie. Hetschijnt mij een hoogst moeilijk werk deze twee opvat-tingen van beide exegeten van het marxisme met elkanderin overeenstemming te brengen.

4. KAUTSKY'S In de tweede plaats is het de moeite waard zijn aandachtopvatting, wat nader te bepalen bij de wijze waarop KAUTSKY SoM-

BART'S „gedankliche Konstruktion" bestrijdt. Hij geeftzich niet de moeite daartegenover aan te toonen, datMARX' waardewet wèl met de kapitalistische werkelijk-heid overeenstemt, maar gaat op heel wat eenvoudigerwijze te werk, een syllogisme opzettend, dat op eenej5elitio princiiii van het zuiverste water uitloopt. MARX'waardewet, aldus redeneert KAUTSKY, geeft den sleutelvoor de kapitalistische productiewijze, als zoodanig vol-doet zij voortreffelijk; zij zou dit niet doen als zij nietaan de werkelijkheid ontleend was, ergo volgt zij uit dekapitalistische productiewijze.') Een voorbeeld van sophis-tische redeneerkunst bij uitnemendheid. Immers KAUTSKYwacht zich wel nader aan te geven, waardoor die waarde-wet den sleutel voor de kapitalistische productiewijzegeeft; eene aanwijzing welke des te meer noodig was,nadat hij vlak te voren had verklaard dat MARX' waardewetniet bedoelt aan te geven aan welken maatstaf de waardeder enkele waren wordt gemeten. Welke fundamenteeleeigenaardigheid van de kapitalistische productiewijze diewaardewet in overeenstemming met de werkelijkheid open-baart, wordt door KAUTSKY zelfs niet aangeduid; zij wordtdoor hem eenvoudig verheven tot den rang van sleutelder kapitalistische productiewijze en uit dien hoofde alsin overeenstemming met de kapitalistische werkelijkheidgedecreteerd. Eene eigenaardige kreeftenredeneering: dewaardewet wordt niet als de sleutel der kapitalistische

i) Zie KAUTSKY'S eigen woorden, boven, op bi. 388.


productiewijze aangemerkt, omdat zij hiervan een juistbeeld geeft, maar zij geeft hiervan een juist beeld, omdatKAUTSKY — op gezag van zijn hoogepriesterschap van hetmarxisme — haar voor den sleutel der kapitalistischeproductiewijze gelieft te verklaren.

Intusschen — en hiermede komen wij tot de kern 5. Kapitalis-der zaak, — al zegt KAUTSKY niet waarom MARX' waarde- tis

bche meer-

wet voor hem de sleutel der kapitalistische productiewijzear

is, men kan door zijne verwijzing naar BERNSTEIN welnagaan wat hij bedoelt. De marxistische waardewet tochveraanschouwelijkt — gelijk wij reeds zagen — volgensBERNSTEIN dat de arbeider in de kapitalistische maatschappijmeer arbeid heeft te verrichten dan ter reproductie vanzijn eigen arbeidskracht noodig is, meer waarde voort -brengt dan hij zelf ontvangt en dat die meerwaarde toe-valt aan den bezitter der productiemiddelen, den kapitalist. I)

Hierin hebben wij, althans waarschijnlijk, KAUTSKY'S sleutelvan de kapitalistische productiewijze te zien.

Aangenomen nu voor een oogenblik dat dit werkelijkdoor MARX' waarde- en meerwaardewet buiten twijfelgesteld werd, dan zou het een sleutel zijn ter openingvan een open deur. Het zware geschut van MARX'

waardewet was toch niet noodig om te verkondigen datin de kapitalistische maatschappij niet het volle productvan arbeid en kapitaal in het consumptiefonds van denarbeider overgaat. Reeds vóór MARX waren socialistischeen niet-socialistische schrijvers het daarover eens.2) Maar 6. Niet speci-wat erger is, MARX en ENGELS verklaarden zelf met fiek kapitalis-

nadruk, dat dit geen eigenaardigheid van de kapitalistischetisch.

productiewijze is, maar dat ook bij communistische pro-ductie een deel van de arbeidsopbrengst ter reproductievan te loor gegaan en afgesleten of verouderd en ter

1) „Ob die Marxsche Werththeorie richtig ist oder nicht, ist für den Nachweisder Mehrarbeit ganz und gar gleichgiltig. Sie ist in dieser Hinsicht keine Beweis-these, sondern nur Mittel der Analyse und der Veranschaulichung" Voraussetzungenbl. 42. Duidelijker is hetgeen GRAZIADEI in Le Mouvement Socialiste jg. 1900 11, bl. 200,schrijft : „La conception du sur-travail comme cause du profit, peut être congue audehors (de la théorie de la valeur de MARX) et peut être vraie, par conséquent,quelle que soit la vérité de la première."

a) Vgl. BERNSTEIN, Wie ist wissensclt. Socialismus möglich? bl. 13.


productie van nieuw kapitaal, moet worden afgezonderd. I)En KAUTSKY zegt het hun na. 2)

De eigenaardigheid, dat de arbeider slechts een deelvan zijn arbeidsopbrengst als gebruiks- en verbruiksfondsontvangt en dat het overschot komt en komen moet aanhen die de maatschappelijke functie vervullen van tezorgen voor de instandhouding van het kapitaal, wasderhalve 10. reeds lang vóór MARK noch voor socialistennoch voor „bourgeois-economisten" een geheim en is2°. geen eigenaardigheid van de kapitalistische, maarvan elke op continuiteit en vooruitgang in de voortbren-ging gerichte productiewijze. Het zou meer dan een mijlop zeven geweest zijn, als MARX zijn wijsgeerige waarde-en meerwaardewet ontwikkeld had, om die bekende endoor geen deskundige betwiste waarheid nog eens opnieuwbloot te leggen. Hij zou daarmede, gelijk ik reeds zeide,een sleutel hebben gegeven voor een open deur en welvoor een deur, die toegang geeft niet alleen tot dekapitalistische, maar tot elke voor haar doel berekendeproductiewijze.

7. Kapitalis- En dit is nog niet alles. Dit bij uitstek magere resul-tische meer- taat geeft MARX' waardewet nog alleen, indien daaruitarbeid geen

voor de kapitalistische maatschappij de logischeogisch d k p PP^j noodzake -g^gevolg van lijkheid volgt van de surplus-productie boven de waardeMARX'waar- der arbeidskracht ten behoeve der kapitalisten. Maar hetdeleer. gansche daarop gerichte betoog gaat uit van de stelling

dat de waarde der enkele waren in de kapitalistischemaatschappij wordt bepaald op de wijze, door MARX inhet eerste deel van „Das Kapital" aangegeven en datook de waarde der arbeidskracht (van den arbeid) in dekapitalistische maatschappij aldus bepaald wordt, omdatzij in die maatschappij een koopwaar is. Wanneer nu —gelijk KAUTSKY erkent — de waardetheorie niet de mid-delen aan de hand geeft om de waarde der enkele warenin de kapitalistische maatschappij te meten, geeft zij ookniet het middel aan de hand om de waarde der waararbeidskracht (arbeid) te meten; en als de waardetheorie

1) Zie boven bi. 273 noot i.^)N.Z.XVII,2,bi-70.


de middelen niet aan de hand geeft om de waarde temeten, hetzij van het arbeidsproduct, hetzij van de arbeids-kracht die bij de vervaardiging van liet product verbruiktwerd, volgt daaruit als een onvermijdelijke logische conse- 8. Verdee-

quentie dat zij evenmin de middelen aan de hand geeft w,aárdeeer-om uit te maken dat van die twee waren, voor welker schen allewaarde zij de maat niet geeft, de eene meer waarde heeft warenver-

dan de andere. troopers.

En alsof dit nog niet genoeg ware, loopt MARX' waarde-theorie er op uit, dat in de kapitalistische maatschappijde geproduceerde meerwaarde broederlijk tusschen dewarenbezitters verdeeld wordt, m. a. w. dat ook dearbeiders, als bezitters der waar arbeidskracht, daarinhun deel ontvangen.

Al het reddingswerk dat de neo-marxisten aan MARX'waarde- en meerwaarde-theorie ten koste leggen, is ver-geefsch; zij zal zonder twijfel binnen korteren of langerentijd wegens „total loss" worden geabandoneerd en danzal dat geen „constructive" maar werkelijke „total loss" 9. Resultaat.

beteekenen.

De resultaten van het neo-marxisme zijn voor degrondslagen van het marxistische stelsel alles behalverooskleurig. De eene neo-marxist stoot den eenen pijlerom of hakt er zooveel van af, dat hij alle draagkrachtverliest, eene tweede doet hetzelfde slooperswerk meteen anderen pijler, een derde met weer een volgenden;en de waardetheorie, waarvan deze Bloopers met hoogstenkele uitzonderingen hun handen nog afhouden, blijktniet het minste wetenschappelijk houvast te bieden enin plaats van als wetenschappelijk steunpunt, alleen nogte kunnen dienst doen als propagandistisch monument,dat zelf op allerlei wijze gesteund worden moet.

Het is dan ook niet twijfelachtig, dat het neo-marxismebezig is, niet om het marxistische stelsel op zijne grond-slagen tot hoogere ontwikkeling te brengen, maar om hetin zijne grondslagen te ondermijnen. Hoezeer dit denorthodoxen volgelingen van den grooten denker ook


aan het hart gaat, toch zullen zij deze strooming evenminmet hunne pleidooien voor het oorspronkelijke stelselals met ketterjagende congresbesluiten kunnen tegen-houden. Zulke besluiten zijn voor den objectievenbeschouwer uit een wetenschappelijk oogpunt alleen vanbelang als begin van het einde van het orthodoxemarxisme. I)

Ik ga thans in het tweede deel van dit werk er toeover, de door MARX uit de grondslagen van zijn stelselafgeleide bewegingswetten der kapitalistische maatschappijte toetsen aan de werkelijke ontwikkelingsverschijnselendier maatschappij.

Alvorens dit eerste, zuiver theoretische, deel te sluiten, wilik nog eens den nadruk er op leggen, dat welke tekort-komingen het marxistische stelsel in zijne grondslagenook moge hebben, de verdienste van MARX voor dewetenschap der samenleving en voor haar onderdeel, deeconomische wetenschap, bij uitstek groot is, doordienhij meer dan eenig ander beoefenaar daarvan den stootheeft gegeven tot vernieuwd en dieper onderzoek vande grondslagen dezer wetenschappen.

MARX' verdienste voor de wetenschap der maatschappijin het algemeen ligt vooral in de aandacht, welke hijvestigt op het overwicht van het economisch element inde maatschappelijke samenleving. De overdrijving, waaraanhij zich te dezen aanzien te buiten ging, schaadde welaan zijn eigen werk, maar met alle overdrijving welke eraan kleeft, was zijn historisch -materialisme een heilzaamtegengif tegen het verleidelijk opium, dat eenzijdig

1) „Le marxisme est évidemmenl en baisse; mais il ne faudrait pas que lesocialisme tombät en délinquescence sous 1'inftuence des idéologues !" Aldus schrijftde neo-marxist SOREL in „La ruine du monde antique", hl. 17. (De cursiveeringalleen is van mij). Aan het slot van zijn Interprétalion du Marxisme is dezelfdeschrijver wat het verlaten van het orthodoxe marxisme, althans door de duitschearbeiders, betreft, minder optimistisch, maar voor het overige in zijn oordeel nietminder beslist: „I,e conservateur des vieux symboles, le défenseur des vieillesabstractions, le maitre des viezlles sentences pourrait bien 1'emporter; — et il nefaut pas sse dissimuler que le triomphe de M. Kautsky voudrait dire la ruinedefinitive du marxisme, depouzlle dééormais de tout intérît scieni que." (De eursi-veeringen in (leze aanhaling zijn van SOREL zelf.)


idealistische 1) geschiedbeschouwing toedient. Zijne ver-dienste voor de economische wetenschap is van anderenaard. Zij ligt niet in de wetenschappelijke waarde vanzijn eigen economisch stelsel, maar in de tegenspraakwaartoe hij door zijne geniale paradoxen uitlokte en in denieuwe en diepere studie waartoe hij dientengevolgenoodzaakte.

1) Ik gebruik hier het woord „idealistisch" niet in den streng wetenschappelijkenzin, maar in de beteekenis welke het heeft in het dagelijksch spraakgebruik.

STELSELVAN - dbnl · digitale bibliotheek voor de …. vl n bhft n dt r n lt vn bjtv bhnn p zjn lvn...

Documents

Transcript of STELSELVAN - dbnl · digitale bibliotheek voor de …. vl n bhft n dt r n lt vn bjtv bhnn p zjn lvn...