DE EED VAN HIPPOCRATES

111 Ik zweer bij Apollo de Genezer en Asklepios en Hygieia enPanakeia en alle goden en godinnen, hen tot getuigen makend,naar mijn vermogen en inzicht deze eed en dit verdrag ten uitvoerte zullen brengen:

/ij om die mij deze kunst geleerd heeft gelijk te achten aan mijnouders, mijn leven met hem te delen en als hij geldgebrek heeft eenaandeel van het mijne te geven; zijn nageslacht gelijk te stellenaan broeders in mannelijke lijn en hun deze kunst te leren, als zijdat wensen, zonder loon of verdrag, voorschriften en mondelingeinstructies en alle overige lering mee te geven aan mijn zoons endie van mijn leermeester, en aan leerlingen, die het verdrag gete-kend hebben en de eed gezworen hebben volgens de medische wet,en aan niemand anders.

[ij Ik zal dieetvoorschriften toepassen tot heil van de ziekennaar mijn vermogen en inzicht, en van hen afweren wat ten ver-derve en onrecht is.

[47 Ik zal geen dodelijk vergif aan iemand geven als hij eromvraagt en ook geen advies dienaangaande, evenmin zal ik aan eenvrouw een pessarium voor abortus geven. Rein en vroom zal ikmijn leven en mijn kunst bewaren.

[57 Ik zal geen lijders aan stenen opereren, maar dit overlatenaan mannen wier werk dit is.

[67 In de huizen die ik bezoek zal ik binnengaan tot heil der zie-ken, mij onthoudend van elk opzettelijk onrecht en kwaad, enmet name van sexuele relaties met vrouwelijke of mannelijke per-sonen, zowel vrijen als slaven.

[77 Wat ik tijdens de behandeling of zelfs buiten de praktijk zalzien of horen aangaande het leven der mensen, dat nooit naarbuiten verteld mag worden, zal ik verzwijgen in de overtuigingdat zulke dingen onuitgesproken moeten blijven.

181 Als ik deze eed in vervulling breng en niet schend, moge hetmij gegeven zijn mijn leven en kunst te genieten, in aanzien staandebij alle mensen voor altijd; als ik hem overtreerd en meineed pleegmoge het tegendeel mijn lot zijn.

105

DE EED VAN HIPPOCRATES

door Dr. H. J. DROSSAART LULOFS, te Leiden

Een eeuw geleden las, sprak en schreef de dokter nog Latijn,en het valt in zekere zin zelfs te betreuren dat hij die ge-woonte heeft verlaten. Want afgezien van in het oog vallendevoordelen als eenheid van terminologie die trouwens voor hetmerendeel aan het Latijn en Grieks ontleend is gebleven envergemakkelijking van het internationaal contact, biedt de taalder geleerden de mogelijkheid om diè afstand tegenover lekente bewaren, waar de artsen van oudsher af met het volsterecht op gesteld zijn geweest. Er zou dunkt mij veel voor tezeggen zijn als de doktoren bij een consult zich ook nu nogkonden uitdrukken in een taal die de patiënt niet verstond enwaarschijnlijk zou de goegemeente heel wat rustiger zijn alsbijv. de geschriften van Freud en zijn school in het Latijn ge-schreven waren.Uit de doktersbibliotheek zijn bovendien de werken van Hippo-crates en Galenus van de vertrouwde plaats naast de Bijbelverdwenen. Juist in medische kringen wordt dit verlies nogaleens betreurd. Wie Hippocrates eens heeft opgeslagen, heefthet nooit bij één bladzijde lezen gelaten en het is haast onmoge-lijk om niet met bewondering van hem te spreken. Bovenalblijkt zijn figuur bij uitstek geschikt te zijn om als typischvoorbeeld van de ideale arts voor alle tijden voorgesteld te wor-den. Geregeld verschijnen boeken, die Hippocrates der Grosseheten, of iets dergelijks (want ook Frankrijk heeft magistraleéloges opgeleverd) en de uitgevers kunnen zeer grote oplagenvan vertalingen riskeren, die toch altijd snel uitverkocht raken.Die verering kan maniakale vormen aannemen, zoals blijkt uitde laatste volledige Duitse editie uit de dertiger jaren van dezeeeuw, die naast gewoonlijk behoorlijke vertalingen en goedeannotaties een aantal pijnlijke essays bevat, waarin met ver-bijsterende tekstverdraaiing bewezen wordt dat Hippocrates, 'dasUrbild des arischen Arztes' de bloedsomloop reeds gekend zouhebben, maar door het domme nageslacht niet begrepen was,zodat de nordische Rasse de schande heeft beleefd dat eenof andere Engelsman het nog eens heeft moeten ontdekken.Die opvatting van de ideale arts Hippocrates is al zeer oud,en zij heeft reeds enige generaties na zijn dood een merk-waardig gevolg gehad. De Grieken bezaten nl. een collectiemedische werken, hoofdzakelijk uit de 5e en 4e eeuw v. Chr.afkomstig, die in lengte varieerden van een halve bladzijde tot

106

verscheidene volumina, en naar de inhoud bestonden uit zorg-vuldig doordachte verhandelingen en slordig geschreven verto-gen, specialistische studies en redevoeringen tot leken gericht,plakboeken met ziektegeschiedenissen en praktijkjournalen, afo-rismenverzamelingen en onsamenhangende notities, en ten slottezelfs een complete doktersroman in briefvorm. De snel groeien-de verering voor Hippocrates heeft gemaakt dat deze hele hete-rogene en in kwaliteit sterk wisselende verzameling aan hemalleen is toegeschreven, en dientengevolge zijn wij behalve meteen homerische en een shakespeariaanse ook met een hippo-cratische kwestie verrijkt. De debatten over echtheid of on-echtheid van elk van de 52 geschriften zijn in latere periodenvan de oudheid veelvuldig geweest, en toen in de afgelopenanderhalve eeuw het corpus hippocraticum van de medischenaar de filologische boekenkast verhuisde, zijn zij met vernieuwdélan gevoerd. Omstreeks 1850 waren er nog twee of drie echt(Daremberg), in 1900 geen een meer (toen sprak Wilamowitzvan een Autor ohne BUcher) tegenwoordig vecht men alweerom een stuk of vijf, zes. Dit soort van discussies, die gewoon-lijk de neiging hebben om door subjectieve oordelen, vertoonvan spitsvondigheid en zucht naar beter weten vertroebeld teworden, is niet naar mijn smaak, en ik zou de hele kwestieniet aanroeren als zij voor mijn onderwerp 'De eed van Hippo-crates' niet van primair belang was. Maar vóór ik tot de be-handeling van dit document kan overgaan is het wel nodigalthans een poging te wagen om een algemene karakteristiekvan de hippocratische arts van omstreeks 400 v. Chr. te geven.

Wij kunnen niet beter doen dan hem bij het bezoek aan zijnpatiënten te volgen. In vele opzichten is zijn optreden hetzelfdeals tegenwoordig. Hij ondervraagt de patiënt en onderzoekt hem:hij meet de temperatuur (met de hand), palpeert de buik enausculteert door het oor tegen de borst of de rug te drukken.Percuteren doet hij niet — dat moest Leopold Auenbruggeruitvinden in 1761 - en de kunst om de pols te voelen begintin zijn tijd pas te komen. Meestal neemt hij het kloppen vande aderen aan de slapen waar.Juist op dit onderdeel, het waarnemen van het pulseren derbloedvaten, moet ik even ingaan. Bij Galenus, die een halfmillennium later leefde, is het onderzoek van de pols al toteen zeer verfijnde kunst geworden: hij beschrijft ongeveer der-tig verschillende polsslagen op een zo nauwkeurige wijze, datmen ze in curven heeft kunnen overbrengen, die vergelijkingmet elektrocardiogrammen mogelijk maken. Maar van bloeds-omloop wist ook hij nog niets en daardoor had hij van deoorzaken van dat pulseren volkomen verkeerde voorstellingen

107

— men was het er eigenlijk zelfs niet over eens of het metde hartslag samenhing. Maar dank zij voortdurende waarne-ming en lange ervaring wist men wel wat deze verschijnselenvoor het verloop van een ziekte konden betekenen. Dit enevoorbeeld is in hoge mate typerend voor de wijze waarop mende geneeskunde beoefenen moest in een tijd waarin de ziektenonderscheiden werden in een gering aantal zichtbare, d.w.z.huidaandoeningen, wonden, breuken e.d., en verborgene, die inde meerderheid waren. Het noodzakelijk gevolg was dat de na-druk niet zozeer op ziekten als wel op kenmerkende symp-tomen kwam te liggen.Als het onderzoek beëindigd is vraagt de patiënt van onze tijd:'Wat is het, dokter?' Dan komt dikwijls een naam van eenziekte te voorschijn, en dank zij de populaire propaedeuse vande wachtkamer weet de zieke min of meer waar hij aan toeis. Als er ernstig gevaar bestaat zal de dokter zijn best doenom met vage omschrijvingen helemaal niets te zeggen. In deoudheid echter kwam het niet zozeer op de diagnose aan —namen van ziekten waren zelfs betrekkelijk schaars — maarop de prognose: zo gauw de medicus er zeker van was, kreegde patiënt de geschiedenis van zijn kwaal te horen en ook water nog te gebeuren stond. Daarbij moest de medicus erop be-dacht zijn om in zijn mededelingen en voorspellingen zo exacten zo juist mogelijk te zijn, want anders zou zijn reputatie ge-schaad kunnen worden. Dat houdt in dat van enige verzachtinggeen sprake kon zijn, en dat een eventueel te verwachtenslechte afloop ook zonder omwegen werd aangezegd.'Voor het stellen van de prognose is het nodig om de 'tekens'waar te nemen en ze op de juiste wijze te interpreteren. Die'tekens' zijn van velerlei aard en de arts is met zijn obser-vaties al begonnen vóór hij zijn patiënten ging bezoeken. Eerstheeft hij zich op de hoogte gesteld van de ligging van de woon-plaats ten opzichte van zon en windrichting, omdat de warmezuidenwinden geheel andere invloeden hebben dan de koude uithet noorden. 2 En hoe staat het met het water? Haalt menhet uit moerassige poelen of uit heldere bergbeken, is het zoetof brak? Is de grond kaal en stenig of begroeid, ligt de stadin een bedompt dal of op een hoge koude plaats? Hoe levende bewoners in het algemeen — doen zij aan sport of niet,en hoe zijn hun eet- en drinkgewoonten? Bestaat er een voor-keur voor wijn en zijn zij tot misbruik geneigd of matig? Vanveel belang is het jaargetijde en de daarmee samenhangendeweersgesteldheid in het algemeen en voor dit ogenblik in hetbijzonder, want al deze dingen kunnen oorzaken zijn van speci-fieke ziekteverschijnselen. In een plaats met bepaalde ligging,water, klimaat, bodem, enz. kan men in een bepaald jaarge-

108

tijde en onder bepaalde omstandigheden het overheersen vanbepaalde symptomen verwachten.Dadelijk na zijn entree in de ziekenkamer is de geneesheerde patiënt gaan observeren. In het Prognostikon, het geschriftdus dat aan de prognose is gewijd, worden de tekens, in eenzeker systeem gebracht, opgesomd. Men moet eerst naar hetgezicht kijken — of het nog lijkt op dat van gezonde mensenen bovenal of de patiënt er anders uitziet dan in normale toe-stand. Hoe groter de afwijking is hoe bedenkelijker. Dan volgtde klassieke beschrijving van het gelaat van de moribundus,in medische handboeken nog altijd als 'facies hippocratica' be-kend: 'neus scherp, ogen hol, slapen ingevallen, oren koud eningeschrompeld en de oorlellen naar buiten gekeerd, de huidvan het gelaat hard, gespannen en droog, de kleur van hetgehele gelaat vaal of grauw.' Dit uiterlijk zal meestal op eenspoedige dood wijzen, maar men moet de patiënt vragen ofhij lange tijd niet geslapen heeft, of zijn ingewanden zeer voch-tig zijn geweest en of hij enige honger heeft. En als hij eenvan die dingen beaamt moet men het gevaar voor minder groothouden. Op het gezicht volgen de ogen: Als zij het daglichtschuwen of zonder aanleiding tranen of verdraaid zijn, of alshet ene kleiner is dan het andere, of het wit rood of loodkleu-rig is, of er zich donkere aderen in vertonen, of vocht opweltrond de oogappel, of de ogen rusteloos, uitpuilend of sterk in-gevallen zijn. . . dat moet men alles voor boze tekens houdenen zelfs voor funest. Men moet ook op het gedeeltelijk ver-schijnen van de ogen in de slaap letten: want als er iets vanhet wit te zien komt terwijl de oogleden gesloten zijn, en ditniet veroorzaakt wordt door diarrhee of gebruik van purgeer-middelen, of doordat de patiënt gewoon is om zo te slapen,is dit een lelijk teken dat een spoedige dood voorspelt. Na delippen en de neus de houding. De geneesheer moet de patiëntaantreffen rustend op zijn rechter of linker zijde, met zijn ar-men, nek en benen licht gebogen en het hele lichaam ontspan-nen liggend. Want zo rusten ook de meeste gezonde mensen,en de beste wijzen van liggen zijn die, welke het meest over-eenkomen met die van gezonden. Liggen op de rug met armenen benen uitgestrekt is minder goed. Maar als de patiënt voor-overgebogen ligt en afzakt in de richting van de voeten is diehouding bedenkelijker dan de vorige. En als men de patiëntaantreft met de voeten ontbloot zonder dat zij bijzonder heetzijn, en armen en benen op abnormale wijze rondslingeren enbloot zijn, is het een slecht teken, want dat wijst op apathie.Slecht is ook op de rug liggen met open mond en met debenen heel sterk gebogen en samengevouwen, verder: op debuik liggen. Gevaarlijk is het vooral bij pneumonie als de pa-

109

tiënt op het hoogtepunt van de ziekte zich wil oprichten...en bij hoge koortsen van allerlei aard zijn het slechte tekensals de armen voor het gezicht bewogen worden, in de ruimtejagen, vlokken uit de dekens plukken, splinters rapen en kalkvan de muur peuteren.Op overeenkomstige wijze worden de symptomen van adem-haling, zweet, spanning van de buik, gezwellen, abcessen, wa-terzucht, slaap, dromen, kwaliteit van de stoelgang, flatus, urine,braken, sputum enz. in korte, scherpe zinnen weergegeven. Detaak van de geneeskunde wordt als volgt omschreven: 'Zeggenwat vooraf is gegaan, de huidige toestand onderkennen, de toe-komst vooruitzeggen — daar komt het op aan. Wat de ziekte-gevallen betreft, twee dingen nastreven: helpen of ten minsteniet schaden. De kunst kent drie factoren: de ziekte, de patiënt,de geneesheer. De geneesheer is de dienaar van de kunst;de patiënt moet samenwerken met de geneesheer om de ziektete bestrijden.'Wat die bestrijding betreft kan men twee gebieden onderschei-den: preventieve geneeskunde en therapie. Van purgeer- enbraakmiddelen maakt men ook bij gezonden meer gebruik dantegenwoordig; daar komt voor zieken dan het aderlaten bij.Overigens past men betrekkelijk weinig kruiden en drankentoe maar er zijn uitgebreide onderzoekingen gedaan naar eenpassend dieet. Er bestaan hele boeken vol gedetailleerde over-zichten van eigenschappen van alle bekende spijzen: of zijvoedend zijn, de stoelgang bevorderend, verstoppend, flatulent,diuretisch of niet, en dergelijke meer. Men vindt soms juisteopvattingen, en andere die tot eeuwenlange vooroordelen zou-den leiden, zoals de argwaan tegenover haast alle vruchten, be-halve appels en noten, de waarschuwing dat de komkommeren de meloen 'verkoelend' werken en dat men in de zomerzich maar liever helemaal van vruchten moet onthouden.Leefregels zijn opgesteld in het algemeen, en in het bijzondervoor hen die alle tijd hebben om op hun gezondheid te letten(dat slaat blijkbaar op de praxis aurea), en natuurlijk is veelplaats ingeruimd aan dieetregels voor zieken. Voor hen zijnlichte spijzen aangewezen, gerstewater, melk, honing en meng-sels daarvan, en er bestaat een zekere voorkeur voor de wijn,die 'wonderbaarlijk is aangepast aan de menselijke natuur' enversterkend werkt — een geloof dat gelukkig tot op heden toeniet geheel is verdwenen.

Ik zal op deze dingen niet verder ingaan, want het komt mijvoor dat het meest waardevolle gedeelte van de hippocratischegeschriften ligt in de grote plaats die aan de observatie is in-geruimd, en op de ontwikkeling van dát vermogen dat men

110

de klinische blik pleegt te noemen. Hier ligt een zeer nauwverband met de reputatie van de arts, en karakteristiek is deverklaring waarmee het zoëven genoemde Prognostikon begint'De beste arts, naar mijn inzicht, is hij die zich op het voor-uitzien toelegt. Want als hij bij de patiënten van tevoren alweet en voorspelt hoe de toestand is, wat eraan vooraf is ge-gaan en wat volgen zal, en daarbij de details aanvult die depatiënten in hun eigen verhaal hebben overgeslagen, dan zullenzij geloven dat hij meer weet van de toestand dan de ziekenzelf, zodat de mensen het wagen zullen zich aan hem als ge-neesheer toe te vertrouwen'.Dit is dus de gang van zaken geweest: de dokter heeft depatiënt onderzocht en de anamnese opgenomen. Nu gaat datgewoonlijk zo dat de zieke door enkele verschijnselen gepreoccu-peerd is en de andere vergeet te vermelden. De dokter, diehet ziektebeeld voor ogen heeft, is daardoor in staat om hetverhaal van de patiënt aan te vullen en hem eraan te her-inneren welke ervaringen hij ook gehad moet hebben. Zo maakthij van de psychologische gesteldheid van de patiënt gebruikom hem te imponeren en zijn vertrouwen te winnen. Dat ver-trouwen is nodig, ook om praktische redenen. De antieke me-dicus vestigde zich nl. dikwijls niet in een bepaalde plaats, maartrok van de ene naar de andere. Het was daarom voor hemvan het hoogste belang om zo mogelijk door enige spectaculairegevallen naam te maken en omgekeerd zijn reputatie niet teschaden.Het heeft lang geduurd v66r men van een medische weten-schap is gaan spreken: in de oudheid is het altijd een rg x vn ,een kunst, gebleven. Nu doet zich echter een merkwaardigeparadox voor. Leest men bijv. Aristoteles' Astronomie en Hip-pocrates' Prognostikon na elkaar, dan zal men in Aristoteles'boek de bewijzen vinden dat de aarde het middelpunt van hetheelal is en dat het ook niet anders zou kunnen zijn; dat dezewereld eeuwig bestaan heeft en eeuwig bestaan zal, zodatschepping en ondergang ondenkbaar zijn, dat de zon niet heetis, dat de sterren onsterfelijk leven en een ziel bezitten — ikbespaar U de rest, want men behoeft geen vakman te wezenom in te zien dat dit beroemde boek voor de exacte weten-schappen niet meer betekenen kan dan een historisch curiosum.Daarentegen zal de lectuur van het hippocratische geschrift Uer dadelijk van overtuigen dat hier een man aan het woordis die nog altijd iets te zeggen heeft.Men heeft Aristoteles verontschuldigd met de opmerking dathij astronoom moest zijn zonder kijker en bioloog zonder mi-croscoop. Maar daarmee is lang niet alles gezegd, want inalle natuurwetenschappen, tot in de biologie toe, is hij steeds

111

weer van vooropgezette principes uitgegaan, die vaak metgeen enkele werkelijkheid overeen kwamen; experimenteren deedhij vrijwel niet en van een van de eerste voorwaarden voorwetenschappelijk onderzoek — de verificatie van de verkregengegevens — heeft hij niet het flauwste besef gehad. Dit zijnde gebreken van de wetenschap van zijn tijd, zegt men, maarhet is wel eens nodig om op te merken dat de medici uitde oudheid heel wat verder zijn gekomen, hoewel zij er inbeginsel niet beter aan toe waren. Ook zij moesten de eenvou-digste hulpmiddelen en instrumenten ontberen; van de anatomievan het menselijk lichaam hadden zij een onnauwkeurig beelden van vele levensverrichtingen een verkeerde voorstelling. Maarzij wisten die ernstige tekorten tot op zekere hoogte te com-penseren door nauwlettende observatie in alle denkbare rich-tingen en een door lange ervaring verkregen vermogen om dewaarnemingen te interpreteren.De medische methode, die op het sorteren, combineren, dedu-ceren en aan de ervaring toetsen van de verkregen gegevensberust, lijkt naar ons gevoel veel wetenschappelijker dan de an-dere, maar naar antieke begrippen laat de wisselvallige aardvan het te bestuderen object wetenschappelijke behandeling inhet geheel niet toe. De medicus zelf is zich trouwens vol-doende bewust van het onzekere karakter van zijn kunst, ge-tuige bijv. het beroemde eerste aforisme: 'Het leven is kort,de kunst lang, de gelegenheid vluchtig, de ervaring bedrieg-lijk, het oordeel moeilijk. . .' en een uitspraak als: 'Ik voor mijzou die geneesheer hooglijk prijzen die slechts kleine foutenmaakt.' Of wil men het een comediedichter laten zeggen: 'dearts is een gelukkig mens, omdat de zon zijn goede resultatenaanschouwt en de aarde zijn vergissingen bedekt.'Als men wil samenvatten dan is de hippocratische arts eenkundig waarnemer en een geschoolde practicus met een voor-liefde voor lijfspreuken als 'niets aan het toeval overlaten enniets over het hoofd zien'. Hij is realist en geeft herhaaldelijkte kennen dat hij zich uitsluitend wil beperken tot de feitendie voor zijn doel van belang zijn. Vandaar dat men in eenafzonderlijk geschrift de waarschuwing vindt om zich niet inte laten met filosofische speculaties over de samenstelling vanhet menselijk lichaam uit de kwaliteiten vochtig, droog, warmen koud, en liever te letten op de diëten, die blijkens de voorvele generaties verworven ervaring gunstig of ongunstig voorgezonden en zieken plegen te zijn. Vandaar ook een tempera-mentvolle aanval op wonderdoeners, belezers, handopleggers enhoe zij verder mogen heten, al zal hij zich niet tegen warevroomheid keren. In dat opzicht huldigt hij een nuchter stand-punt: 'Bidden is passend, zegt hij, en iets zeer goeds, maar

112

als men de hulp van de goden inroept moet men ook zijneigen krachten vergaren.'

Tot iets meer dan een eeuw geleden heeft niemand eraan ge-twijfeld dat de Eed uit deze medische kringen afkomstig was,maar sinds Daremberg in 1843 voor het eerst gerechtvaardigdetwijfel heeft geuit, zijn er nog maar weinig onderzoekers dieaan het traditionele standpunt blijven vasthouden.De inhoud van dit hoogst belangrijke document kan zeer dui-delijk in verschillende onderdelen gescheiden worden. Het be-vat nl. in zeer kort bestek de statuten en reglementen vaneen gemeenschap, waarin degene die deze eed moet afleggenzal worden opgenomen. Het is ondoenlijk om alle kwesties ge-heel te behandelen en ik zou willen beginnen met de para-grafen die in het vervolg niet of nauwelijks ter sprake zullenkomen. Dat zijn par. 1 en 8: (1) 'Ik zweer bij Apollo de Ge-nezer en Asklepios en Hygieia en Panakeia en alle goden engodinnen, hen tot getuigen makend, naar mijn vermogen eninzicht deze eed en dit verdrag ten uitvoer te zullen brengen.(8) Als ik deze eed in vervulling breng en niet schend, mogehet mij gegeven zijn mijn leven en kunst te genieten, in aan-zien staande bij de mensen voor altijd; als ik hem overtreeden meineed pleeg moge het tegendeel mijn lot zijn.'Vooreerst geeft par. 2 een overzicht van de verplichtingen vande arts tegenover het gilde waarvan hij deel zal uitmaken:(ik zweer) 'om die mij deze kunst geleerd heeft gelijk te ach-ten aan mijn ouders, mijn leven met hem te delen en als hijgeldgebrek heeft een aandeel van het mijne te geven; zijn na-geslacht gelijk te stellen aan broeders in mannelijke lijn enhun deze kunst te leren, als zij dat wensen, zonder loon ofverdrag; voorschriften en mondelinge instructies en alle overi-ge lering mee te geven aan mijn zoons en die van mijn leer-meester, en aan leerlingen, die het verdrag getekend hebbenen de eed gezworen hebben volgens de medische wet, en aanniemand anders.' Op deze regels, die men kan beschouwenals gecomprimeerde statuten van de broederschap, zal ik aan-stonds terugkomen. De paragrafen 3-7 geven het eigenlijke regle-ment, en ook hier kan men een verdeling maken: eerst komende regels voor de praktijk in engere zin: (3) 'Ik zal dieet-voorschriften toepassen tot heil van de zieken naar mijn ver-mogen en inzicht, en van hen afweren wat ten verderve enonrecht is. (4) Ik zal geen dodelijk vergif aan iemand gevenals hij erom vraagt en ook geen advies dienaangaande; even-min zal ik aan een vrouw een pessarium voor abortus geven.Rein en vroom zal ik mijn leven en mijn kunst bewaren. (5)Ik zal zeker geen lijders aan stenen opereren, maar het over-

113

laten aan mannen, wier werk dit is.' De twee overige para-grafen behelzen tenslotte supplementaire voorschriften voor hetgedrag van de medicus ten aanzien van de patiënt: (6) 'In dehuizen die ik bezoek zal ik binnengaan tot heil van de ziekenmij onthoudend van elk opzettelijk onrecht en kwaad, en metname van seksuele relaties met vrouwelijke of mannelijke per-sonen, zowel vrijen als slaven. (7) Wat ik tijdens de behande-ling of zelfs buiten de praktijk zal zien of horen aangaandehet leven der mensen, dat nooit naar buiten verteld mag wor-den, zal ik verzwijgen in de overtuiging dat zulke dingen onuit-gesproken moeten blijven.'De inhoud zal misschien bij eerste lectuur vrij duidelijk schij-nen, maar bij nadere beschouwing blijken er vele moeilijkhe-den te bestaan. De belangrijkste vraag is natuurlijk of dezeeed representatief is voor de opvattingen van de medici, ofom het voorzichtiger te zeggen, voor een deel van de mediciwier werken in het Corpus hippocraticum te vinden zijn. Nustaan in dat corpus een vrij groot aantal passages die de ge-dragslijn van de arts betreffen. Als voorbeeld citeer ik eenbladzijde over de waardigheid van de geneesheer: 'Hij moeter gezond uitzien en zo goed bevleesd als met zijn constitutieovereenkomt, want als hij geen welvarend uiterlijk heeft denktde grote menigte dat hij ook niet goed voor anderen zal kun-nen zorgen. Verder moet hij proper zijn voor zijn persoon,correct gekleed en gezalfd met goed maar niet opvallend rie-kende olie. Want op al die dingen zijn de patiënten gestelden men moet daarop letten. Wat zijn moreel betreft moet hijingetogen zijn, niet alleen als het op zwijgen aankomt, maarook zeer geregeld in zijn levenswijze, want dat doet zijn repu-tatie het meeste goed. Van karakter moet hij onberispelijk zijnen tegenover allen waardig en vriendelijk. Want wie al te spoe-dig met zijn oordeel klaar staat oogst misnoegen, ook al kanhet zijn nut hebben... In zijn gelaatstrekken moet ernst lig-gen, geen norsheid, want dan maakt hij de indruk van arro-gantie en mensenverachting. Maar wie al te lacherig is enoverdreven opgewekt, wordt voor onbeschaafd gehouden, en datmoet in elk geval vermeden worden. In alle betrekkingen totanderen moet hij rechtschapen zijn, want het is zijn eerste taakrechtschapenheid te betrachten. Er bestaat geen geringe bandtussen dokter en patiënten; zij vertrouwen zich immers aande geneesheer toe en hij heeft voortdurend te maken met vrou-wen en meisjes en panden van grote waarde: in al die ge-vallen moet hij zelfbeheersing betrachten. Zó moet de arts danzijn naar lichaam en geest.'Niemand zal ontkennen dat deze brave medicus behartenswaar-dige wenken geeft voor kleding, zalf en bed-side manners —

114

om een goede indruk te maken, en voor een regelmatig leven —terwille van de reputatie. Met de eed komt het zwijggeboden de vermaning om zich beheerst te gedragen tegenover vrou-wen en meisjes overeen, maar het blijft uiterlijk. Er wordenhoge eisen gesteld aan het moreel van de geneesheer, maarhet is een utiliteitsmoraal: als er rechtschapenheid gevraagdwordt krijgt men toch het gevoel dat dat is omdat men hetmet rechtschapen-zijn het verste brengt.Het gaat niet aan om van alle verschillende medewerkers aanhet corpus hippocraticum te onderzoeken hoe hoog of hoe laagde basis van hun beroepsethiek is. Ik heb een extreem gevalgekozen; er zijn allerlei gradaties te vinden en m.i. laat hetideaal dat een andere nuchtere practicus in een paar woordengeformuleerd heeft: 'helpen, of tenminste niet schaden' aanedele gezindheid niets te wensen over. Maar dat neemt nietweg dat de vermaning 'denk aan uw reputatie' bij al die mora-liserende artsen regelmatig terugkeert. In de eed is daar nietsvan te lezen. Integendeel: wat de medicus doet zal tot heilvan de zieken moeten zijn (in par. 3 en 6); volgens par. 2heeft hij niet dan verplichtingen tegenover leermeester, mede-leerlingen en leerlingen; er komen geen uiterlijke dingen tersprake en in de gelofte aan het eind van par. 4 'rein envroom zal ik mijn leven en mijn kunst bewaren' ligt de sleu-tel van dit hele document, dat een beroep doet op de inner-lijke gezindheid alleen. De woorden étyv6is xai óalcog 'reinen vroom' behoren tot de religieuze sfeer en komen in hetcorpus hippocraticum verder niet voor.Er zijn meer verschilpunten. Par. 2 duidt de organisatie vande medische stand aan en geeft een beeld van een broeder-schap — men zou haast van een orde kunnen spreken, en dieassociatie wordt in het bijzonder gesuggereerd door de termfliou xotvc6aaal9at 'het leven delen', die doet denken aan koi-xotvófieoÇ in de christelijke wereld een terminus technicus voorhet kloosterlijk samenleven. Er wordt hier gesproken van on-verbreekbare trouw aan de leermeester, die als een vader ge-eerd moet worden, van de plicht hem bij te staan in moei-lijke omstandigheden — de plicht dus van kinderen tegenoverde ouders — om zijn zoons als broeders in mannelijke lijn(dat is de sterkste vorm van bloedverwantschap) te beschou-wen, en om eventueel zijn eigen zoons en die van zijn leer-meester gratis in de kunst te onderrichten. Er wordt dus eengesloten gemeenschap verondersteld, waarvan alle leden met el-kaar in relatie staan als vaders en broeders, en waarin nie-mand kan worden opgenomen tenzij hij zich door eedsafleggingverplicht. De laatste woorden... (om onderricht te geven)'aan leerlingen die het verdrag getekend hebben en de eed

115

gezworen hebben volgens de medische wet en aan niemandanders' moet men toch wel begrijpen in de zin dat die leer-lingen van buiten af bij hun intrede deze eed al moesten af-leggen, aan het begin van hun studie blijkbaar en niet aanhet eind, waarna zij in de gemeenschap als zonen en broederswerden ingelijfd. Over de 'medische wet' is veel te doen ge-weest. Er is misschien een heel eenvoudige verklaring moge-lijk, nl. dat de 'wet' bestaat uit de volgende paragrafen, dieimmers de beginselen van de beroepsethiek bevatten.Voor een ander punt, het bijstaan van de leermeester in moei-lijke omstandigheden hoeft men ook niet ver naar een verkla-ring te zoeken. De inkomsten kunnen oudtijds niet hoog zijngeweest. Daar bestaan niet veel gegevens over, maar de dich-tende filosoof Crates van Thebe, een leerling van de befaamdeDiogenes heeft het volgende epigram ten beste gegeven:"Leg voor een kok tien minen neer, één drachme voor een dokter,Een vleier kost u vijf talenten, een raadsman een bedankje,Een deerntje vraagt één talent, een wijsgeer drie obolen."Omgerekend in hedendaagse munt 3 krijgt men een kok voorf 450, een vleier voor ,f 15000 en een bijzit voor f 3000. Deintellectuele beroepen waren in die tijd minder lucratief: eenraadsman mag het voor een bedankje doen, het consult vaneen filosoof kost een kwartje en van een dokter 50 cent. Na-tuurlijk is dit komische overdrijving, maar men mag er weluit opmaken dat het doktershonorarium heel matig was endat er voor de oude dag niet veel over kon schieten.Voor de rest is par. 2 altijd een moeilijk geval voor de com-mentatoren geweest. De feiten zijn deze: Plato bevestigt datde medici hun zoons onderrichten, maar de enige andere schrij-ver die melding maakt van medische families is Galenus (131-201 n. Chr.), die minstens vijf eeuwen na dato zegt dat vroe-gere artsen geen anatomische handboeken nodig hadden omdatzij de anatomie (natuurlijk van dieren) uit de praktijk kenden:de medici begonnen hun zoons daar al vroeg in te onderrich-ten, in dezelfde tijd nl. dat zij het alfabet leerden. Maar toenlater ook buitenstaanders de geneeskunde wilden leren kon dezegoede gewoonte niet meer gehandhaafd blijven. Daarom ont-stonden er anatomische handleidingen, die echter het praktischonderricht van kind afaan niet geheel konden vervangen endaarom is de geneeskunde achteruit gegaan door het loslatenvan de familietraditie. Nu bestaat er een neiging om dit ver-haal als een boutade van Galenus op te vatten, die weer eengelegenheid te baat neemt om een van zijn lievelingsthema's,de grootheid van Hippocrates en het verval daarna, nog eensdrastisch te illustreren. Dat loopt er dan altijd op uit dat degrote tijd met hem, Galenus, weer opnieuw begonnen is. Maar

116

aan de historische waarde van deze passage behoeft men m.i.niet te twijfelen: de Hippocratici wisten heus wel iets van ana-tomie, maar er zijn geen handleidingen overgeleverd (op éénmerkwaardig boekje over het hart na). Galenus' verklaring kandaarom heel goed juist zijn. Maar wij komen er in dit gevalgeen stap verder mee, want van het adoptieproces dat volgensde eed buitenstaanders moesten doormaken om zo al niet naarhet bloed dan toch naar de geest in de familie te wordenopgenomen, zegt hij niets. En daar komt dan nog bij dat Plato,een jongere tijdgenoot van Hippocrates, onkundig blijkt te zijnvan de clausule over het gratis onderricht: hij stelt het alsheel natuurlijk voor dat Hippocrates gewoon was om van zijndiscipelen leergeld te vragen.Men heeft dan ook wel moeten concluderen dat deze eed naarinstelling en geest niet overeenstemt met andere hippocratischegeschriften en stelde twee mogelijkheden: a) dat de eed uiteen veel vroegere tijd stamde toen de familiegedachte nog sterklevend was, maar dat dat saamhorigheidsgevoel in Hippocra-tes' dagen al voor een meer zakelijke instelling had plaatsgemaakt, of b) dat de eed juist veel later ontstaan zou zijn,na Plato bijv. 4 Een derde standpunt, nl. dat de eed alleenvoor bepaalde kringen gold, is onlangs door Ludwig Edelsteinverdedigd in een stimulerend boekje, getiteld The HippocraticOath, 5 waaraan ik veel te danken heb, maar dat men welmet kritiek moet lezen.

Edelstein betoogt nl. dat er van een medische broederschapzoals die door de eed wordt verondersteld niet alleen in me-dische kringen verder niets bekend is, maar ook niet in anderegilden of verenigingen in het oude Griekenland. Er is ech-ter één uitzondering, nl. de broederschap van de Pythagoreërsdie door vroegere onderzoekers hoogstens een enkele maal inhet voorbijgaan is vergeleken. Nu is er over die Pythagoreërsweinig bekend en men heeft de gegevens met moeite bijeenmoeten garen uit tal van schrijvers uit alle perioden van deoudheid, die, zoals dat gewoonlijk gaat, hun overleveringen uitde zoveelste hand hebben en de schaarse waardevolle gegevenslaten verdrinken in een vijver van weinig bruikbare anekdotes,die bovendien nog vertroebeld wordt door wanbegrip en lastervan allerlei aard. Met de nodige reserve kan men het vol-gende beeld opstellen: de Pythagoreërs vormden een geslotengemeenschap met een uitgesproken saamhorigheidsgevoel en eenleer, die voor profanen geheim werd gehouden. Dat zij wis-kunde bedreven weet elke schooljongen, maar karakteristiekvoor hen is een mystisch-religieuze getallenleer, die bijv. eenvoortzetting heeft gevonden in de joodse Kabbala en bij de

117

Rozenkruisers. Hun godsdienstige overtuigingen hebben een uit-zonderlijk karakter, niet het minst door de leer van demetempsychose, de zielsverhuizing: na de dood gaat de zielin een ander levend wezen over, al naar het levensgedrag vande gestorvene in een man, vrouw of dier. Van man naar vrouwof dier over te gaan is degradatie, maar regeneratie is ookmogelijk. Daarom hangt met deze opvatting een hoog ethischbesef samen, dat dan weer is uitgekristalliseerd in een strengezedeleer. Aan de andere kant leidt dit geloof tot een conse-quent doorgevoerd vegetarisme, want aangezien een ziel vanmens naar dier kan overgaan of omgekeerd, staat alle dodenmet moorden gelijk.Nu is het Edelstein m.i. wel gelukt om een aantal eigenaar-digheden van de eed uit pythagoreïsche instellingen te verkla-ren. In die kringen vindt men immers voorschriften om zijnouders bovenal te eren en onmiddellijk daarna zijn broeders.Aan de stichter van de gemeenschap, Pythagoras zelf, schrijftmen de spreuk toe dat vriendschap gelijkheid betekent. De leer-ling moet zijn leermeester als een vader beschouwen en hijheeft de plicht hem in moeilijke omstandigheden bij te staantot in ziekte, dood en begrafenis toe. Het woord zoivófitog- sa-menleving, waar ik al eerder de aandacht op vestigde, komtbij mijn weten buiten de christelijke literatuur alleen in pytha-goreïsche bronnen voor. Het gelijkstellen van spirituele bandenmet de banden des bloeds is in deze kringen zeer goed mo-gelijk geweest en een gesloten broederschap, die zijn leeraan niemand daarbuiten verraadt, zoals par. 2 van de eeddie vooropstelt, heeft bij de Pythagoreeërs werkelijk bestaan.De hoge zedelijke strekking van de eed en de religieuze inslagkomen overeen met wat wij van de sekte weten.Als Edelsteins hypothese juist is — en m.i. is dat zeer waar-schijnlijk — behoeven wij ons voor de datering ook niet veelzorgen meer te maken, want de pythagoreïsche bond hield inde 4e eeuw op te bestaan, om pas in de Romeinse keizer-tijd weer te herleven. Daarom zou de eed op zijn laatst inde 4e eeuw v. Chr. moeten zijn samengesteld, in dezelfde pe-riode dus waaruit de geschriften van het corpus hippocraticumstammen. Het sektarisch karakter maakt het begrijpelijk waar-om de eed in de overige medische literatuur zo weinig ge-noemd wordt.In zijn ijver om zijn be-toog sluitend te maken heeft Edelsteinechter de neiging om te ver te gaan en speciaal ten aanzienvan de paragrafen 3, 4 en 5 kan hij niet alle moeilijkhedenoplossen. Want in deze centrale bepalingen liggen wel enkeleproblemen. De Duitse wetenschap heeft geponeerd dat in deparagrafen 3, 4 en 5 voorschriften gegeven worden op het ge-

118

bied van dieet, kruiden en operaties, en daaruit afgeleid datde samenstellers van de eed gewoon waren de geneeskundete verdelen in diëtetiek, farmakologie en chirurgie, en voor elkvan die onderdelen een verordening gegeven hebben. Dit lijktmij ver gezocht, want als men goed toeziet wordt slechts éénpositieve verklaring geëist, nl. om dieetvoorschriften toe te pas-sen tot heil van de zieken (par. 3). Al het andere is nega-tief, en uit het verbod om vergif te gebruiken en een gevaar-lijke operatie uit te voeren kan toch niets blijken aangaandehet standpunt dat ten aanzien van farmakologie en chirurgiein het algemeen ingenomen dient te worden!Edelstein wijst nu op de enige uitvoerige uiteenzetting van demedische opvattingen van de Pythagoreërs die bewaard is ge-bleven en die als volgt luidt: 'In de geneeskunde hebben zijhet meest voorkeur gehad voor de diëtetiek en zij waren buiten-gewoon nauwkeurig op dat punt. In de eerste plaats probeerdenzij aanwijzingen te leren kennen voor de juiste verhoudingenvan dranken, spijzen en rustperioden. Verder waren zij onge-veer de eersten om een onderzoek te beginnen en nauwkeuriggegevens te verzamelen over de toebereiding van spijzen. Zijhebben ook meer aandacht geschonken aan verbanden en om-slagen dan hun voorgangers, maar zij hechtten minder waar-de aan kruiden, die zij nog het meest voor wonden gebruik-ten. Opereren en cauteriseren lieten zij het minst van allestoe.' Deze passage is afkomstig uit een werk van Iamblichus,ontstaan in plm. 300 n. Chr., in een tijd van herleving vanhet Pythagoreïsme, waarin men ijverig zocht naar oude over-leveringen, die vaak niet erg zuiver bewaard waren. Naar aan-leiding van de zo juist aangehaalde plaats zou ik willen op-merken dat het wel heel erg overdreven is om te zeggen datde Pythagoreërs de eersten waren om de diëten uitvoerig ennauwkeurig te bestuderen, want uit het corpus hippocraticumblijkt dat alle medici zich met dit onderzoek hebben bezig ge-houden, en over de verbandleer kunnen de vele precieze aanwij-zingen van de Hippocratici niet overtroffen worden. Het maaktdan ook op mij de indruk dat de geciteerde passage een uit-treksel is van een of andere lofrede, in eigen kring ontstaan,waarin, zoals dat pleegt te gebeuren, de prestaties van geest-verwanten hoog verheven, en die van anderen niet vermeldworden. Wat dan als kern overblijft is dat de therapie vande Pythagoreërs vooral op het dieet was gericht, dat zij wei-nig waarde hechtten aan kruiden en nog minder aan operatiefingrijpen. Deze voorstelling wordt goed bevestigd door een dia-loog van Plato, ditmaal een werk uit de 4e eeuw v. Chr.,waarin als voornaamste spreker een Pythagoreër, Timaneus, op-treedt. Uit een overzicht van de oorzaken der ziekten blijkt

119

dat Timaeus psychosomatische beginselen aanhangt: er is eenwisselwerking en een samenhang van ziekten van lichaam enziel, die het gevolg zijn van verstoring van het evenwicht. Omdat evenwicht, zolang men gezond is, in stand te houden, raadtTimaeus bijv. degene, die hoofdwerk verricht aan om dat tecompenseren met gymnastiek, máár wie zich op sport toelegtmoet omgekeerd ook muziek en filosofie beoefenen. Nauwlet-tend dienen verschillende spijzen en dranken tegen elkaar afge-wogen te worden. Ziekte is volgens deze voorstelling een ver-storing van de harmonie, die men in de eerste plaats moettrachten te herstellen door een dieet en pas in het uiterstegeval door het toedienen van geneesmiddelen. In deze natuur-geneeswijze neemt de farmakologie een geringe plaats in enis van chirurgie zelfs helemaal geen sprake. Het hoofdstuk ein-digt met de woorden: 'Daarom moet men al die ziekten inbedwang houden met dieet, wanneer men daar de tijd voorkan nemen, maar geen boosaardig kwaad met drankjes prik-kelen.''Wanneer men daar de tijd voor kan nemen,' — ja, maar datis nu juist het voornaamste punt. De beste commentaar opdeze woorden vindt men alweer bij Plato in een uitlating vanSocrates, die zeker geen Pythagoreër was en het op de vol-gende wijze stelt: 'Een zieke timmerman vraagt van een dok-ter een drankje om zijn kwaal uit te purgeren of om er meteen lavement, een brandijzer of een operatie af te komen. Maarals iemand hem een langdurig dieet zou voorschrijven, metcompressen om zijn hoofd en wat daar nog allemaal bij komt,dan zou hij heel gauw zeggen dat hij geen tijd heeft om ziekte zijn en er geen belang bij heeft om zó te leven dat hijal zijn aandacht aan zijn ziekte moet besteden en het werkmoet laten liggen. Zo'n dokter zou hij eruit bonjouren en totzijn vroegere levenswijze terugkeren, gezond worden en zijnwerk doen. En voor het geval zijn lichaam niet in staat ishet vol te houden gaat hij dood en dan is hij van alles af.'Dit is de Hippocratici naar het hart gesproken. Ik herinneralleen maar aan een van de bekende aforismen: 'Wat medi-kamenten niet genezen, geneest het ijzer, wat het ijzer nietgeneest, geneest het vuur, wat het vuur niet geneest moet menals ongeneeslijk beschouwen.' En de hippocratische arts behan-delde een ongeneeslijke zieke niet langer, omdat hij bij gebrekaan middelen om dat lijden te verlichten er toch niets meeraan kon doen.De controverse: uitzieken laten, rust en dieet, of maar lieverdadelijk injekties of een operatie, blijkt dus niet van gisterenof vandaag te zijn, en het ziet er naar uit dat het een vande principiële verschillen is tussen de pythagoreïsche en de

120

hippocratische opvattingen; in dit opzicht zou men par. 3kunnen beschouwen als een goede pythagoreïsche regel. Watde tweede helft van de zin betreft behoeft men misschien nietzo ver naar een verklaring te zoeken: 'van hen afweren watten verderve en onrecht is' kan heel goed slaan op het ont-zeggen van bepaalde spijzen of dranken; de Pythagoreeërs had-den een hele reeks van verboden spijzen en als men hun uit-drukkingswijze in het algemeen in aanmerking neemt is hetgebruik van een term als 'onrecht doen' wanneer men ietsongeoorloofds eet niet bevreemdend.Maar met par. 4 en par. 5 komt men niet zo spoedig klaar.Kan men werkelijk de tegenzin die bij Pythagoras bestond omkruiden en drankjes te gebruiken aflezen uit een verbod omvergif te geven aan wie zelfmoord of abortus wil plegen? Datis toch heel iets anders! En voor par. 5 is eigenlijk nooit eenafdoende verklaring gevonden.Om met deze paragraaf te beginnen: in de eerste plaats staatde vertaling niet vast. Na lange aarzeling heb ik mij bij demeest gangbare aangesloten: 'Ik zal zeker geen lijders aanstenen opereren, maar het overlaten aan mannen, wier werkhet is.' Gedurende vele eeuwen heeft niemand hier een pro-bleem gezien, want tot ongeveer 1800 waren de chirurgie en degynaekologie, of heel- en verloskunde zoals het toen heette, ge-woonlijk in handen van chirurgijns en vroedvrouwen, wier ont-wikkeling veel te wensen overliet en waar de geneeskundeop neerzag. De hoogleraren in die vakken gaven vrijwel uit-sluitend theoretisch onderricht; in de ziekenhuizen werden zijzelfs ongaarne gezien. Professor G. Vrolik, die in 1789 te Am-sterdam benoemd werd, is in ons land een pionier geweest:hij stelde de voorwaarde de verloskunde ook in de praktijk temogen uitoefenen, omdat hij anders dat vak niet met vruchtzou kunnen onderwijzen. Deze ongehoorde eis is na veel strijdingewilligd, maar in de vrouwenafdeling van het Binnengasthuisheeft hij nog heel wat tegenwerking ondervondene.In 1844 echter heeft Emile Littré, een medicus, filosoof enliterator, die de eerste wetenschappelijk verantwoorde Hippo-crates-uitgave heeft verzorgd, tegen deze voorstelling verzet aan-getekend en betoogd dat de hippocratische arts operaties vanallerlei aard verrichtte en dat het niet in te zien was waaromjuist het steensnijden uitgezonderd zou moeten worden. Daarvalt nog wel iets over te zeggen, want het is wel opvallenddat in het hele corpus hippocraticum juist van deze operatiegeen gewag wordt gemaakt. De oudste beschrijving vindt menpas in het romeinse medisch-encyclopedische werk van Celsus,kort na het begin van onze jaartelling geschreven. Het gaatdan uitsluitend over blaasstenen: aan de veel dieper liggende

121

gal- of nierstenen was men nog lang niet toe.Celsus begint met de waarschuwing dat men alleen maar totingreep mag overgaan als men ervan overtuigd is dat geenenkel geneesmiddel meer baten kan en de patiënt anders ster-ven zal. Men mag alleen in de lente opereren en wat mannenbetreft niet vóór het negende en niet meer na het veertiendejaar. De patiënt krijgt enige dagen een licht dieet en als drankalleen zuiver water. Hij moet veel wandelen opdat de steenkan zakken. De dag vóór de operatie wordt vasten voorge-schreven. De patiënt wordt op de schoot van een assistent ge-zet, die op een hoge stoel zit, de knieën van het kind naarzich toe trekt en het met behulp van twee andere mannenaan weerszijden opgesteld aan alle kanten omklemt.Als de positie van de patiënt is gefixeerd brengt de operateurde ring en middelvinger van de linkerhand in het rectum, hijlegt de rechterhand op de onderbuik en beweegt zo voorzichtigmogelijk de steen in de richting van het collum vesicae, deblaashals. Daarbij moet hij trachten de vorm en de groottevan de steen op de tast te bepalen en hem op zó'n manierin de blaashals te schuiven dat hij er gemakkelijk doorgetrokkenzal kunnen worden. Dan volgen nauwkeurige aanwijzingen voorhet maken van een snede in de urethra door het perineum heenen voor het verwijderen van de steen met een haak. De ope-rateur moet er voor zorgen dat de opening iets groter is dande steen, omdat anders inwendige bloedingen en krampen hetgevolg zijn.Ik laat vele technische details achterwege. De operatie zelf moetal een verschrikkelijk bloedige geschiedenis zijn geweest en Celsusmerkt dan ook naar aanleiding van dezelfde operatie bij vrou-wen, die gemakkelijker was, droogjes op dat men helemaalniet hoeft te schrikken als er veel bloed vloeit. En wat dekans op reconvalescentie betreft: het gevaar voor infectie wasin deze streek bijzonder groot, en er komt dan ook nog eenhele reeks beschrijvingen van fistels en specifieke ontstekingenbij, en de verzekering dat het in het gunstigste geval minstensdrie maanden duurt voordat het gat dicht gegroeid en de patiëntover de hoogst kwalijke gevolgen heen kan zijn.Men heeft herhaaldelijk met grote bewondering gesproken overhet fraaie Latijn, de elegante stijl en de grote aanschouwelijk-heid van Celsus' beschrijving, zelfs ook over de goede manierwaarop de operatie was uitgedacht, maar dat neemt niet wegdat dezelfde chirurgen, die hem zo hooglijk prijzen hun lof steedslaten volgen door een heftige kritiek op hun collega's in deoudheid, omdat zij een ingreep waagden, die toch meer op eengoocheltoer dan op een operatie leek en door het zware bloed-verlies en de maximale kans op infectie altijd levensgevaar moest

122

opleveren. Verbeterd schijnt de methode in de volgende eeuwenniet te zijn: bij Paulus van Aegina (7e eeuw) vindt men dehele geschiedenis nog eens in het kort en minder duidelijkherhaald, en als wij daar lezen dat de patiënt vóór de operatiedoor de assistenten flink geschud werd en van een hoge tafelmoest springen om de steen naar beneden te krijgen, kan meneigenlijk alleen van verruwing spreken.Nu hebben wij te maken met een reeks gegevens, die zichmoeilijk laten verenigen. Het is zonder twijfel een toeval datde oudste ons bekende beschrijving van deze operatie pas uitde 1e eeuw na Chr. afkomstig is. Want uit deze eed, die vijfeeuwen ouder is, blijkt dat steensnijden toen ook al bekend was,en dat er speciale lieden waren, die die kunstgreep toepasten.Na een nogal hachelijke vertaling te hebben voorgesteld, trachtEdelstein ons ervan te overtuigen dat deze paragraaf een uitingis van de bekende onwil van de Pythagoreërs om operatiefin te grijpen. Men moet echter wel vragen waarom zij danjuist deze steenoperatie verboden? Het blijkt nl. zonneklaar datde hippocratische medici in het algemeen heel goed op dehoogte waren van het bestaan van verschillende soorten stenen,maar hun therapie berust altijd op dieet, kruiden, compressenenz., en van de mogelijkheid van een operatie wordt nimmergerept. Dat was, in het geval van gal- en nierstenen te ver-wachten; — die zijn de hele oudheid door inoperabel geble-ven. Aan de andere kant valt ook wel te begrijpen waaromde blaassteenoperatie in het corpus hippocraticum nergens ge-noemd wordt. Er zijn nl. een paar uitstekende chirurgische leer-boeken bewaard, met een beschrijving van de operatiekameren van een tafel, die in beginsel voor de orthopedie ook nunog wel bruikbaar zou zijn. Maar ofschoon de heelmeester alshet erop aan kwam voor hachelijke ingrepen als trepanatie nietterugdeinsde, bleef hij in het algemeen genomen toch wondarts,en niet veel meer. Van diepte-chirurgie is nergens sprake, ener had bij de gebrekkige kennis van het inwendige van het lichaamook geen sprake van kunnen zijn. Er bestaan daaromtrent velevooroordelen: hele lijsten bijv. van verwondingen van inwen-dige organen, die nooit kunnen genezen — zodat men in ditopzicht geen experiment, ook niet in extremis blijkt te hebbengewaagd. Een vooroordeel is het bijv. dat een snede in deblaas nooit geheeld kan worden en dat een verwonding van deblaas altijd dodelijk is7. Dat verklaart, dunkt mij, waarom mener nooit toe gekomen is om een blaasoperatie door de buikwandover de symphysis te doen en de levensgevaarlijke weg doorhet perineum heen bleef volgen.M.i. kan men uit het weinig toegeeflijke materiaal de vol-gende conclusies trekken:

123

(1) Uit par. 5 blijkt dat er steensnijders bestonden, die de blaas-operatie verrichtten. Of dit een para-medisch beroep was, ofeen vorm van specialisme kan niemand meer uitmaken.(2) In de medische en chirurgische tractaten van het corpushippocraticum wordt op deze operatie zelfs niet gezinspeeld.Het is daarom wel zeer waarschijnlijk dat de gewone medicusen de gewone chirurg zich er niet mee bezig hielden.(3) Vermoedelijk bekrachtigt deze paragraaf van de eed eenbestaande toestand. Daar wij echter de achtergronden niet vol-doende kennen, is elke conclusie onzeker. Deze paragraaf kandus niet gebruikt worden om pythagoreïsche herkomst van deeed te bewijzen.Ten aanzien van par. 4 echter, het verbod om vergif te geven,zelfs als de patiënt erom vraagt, en het verbod om zwanger-schap te onderbreken, ligt de zaak anders. Ook in de oudheidis zelfmoord een bekend verschijnsel geweest en heeft men albepaalde schommelingen waargenomen: tijden nl. (niet nood-zakelijk goede) waarin het zelden, en andere (niet noodzakelijkslechte), waarin het veel voorkwam. Terwijl men aanvankelijkde keuze had tussen een aantal krachtdadige middelen als hetzwaard, de strop, zich verdrinken of in een afgrond werpen,en verschillende vergiften die meestal een langdurig en smar-telijk lijden veroorzaakten, is de zelfmoord, om het zo uit tedrukken, binnen het bereik van de gewone, niet al te heroïsche,man gekomen door de vinding van het conium maculatum,ook cicuta geheten, d.w.z. het sap van de waterscheerling, dat eensnelle, vrijwel pijnloze dood kon waarborgen. Het middel werdspoedig nog verbeterd door toevoeging van papaversap, zodatde mogelijkheid van het optreden van delirium ook werd uitge-sloten. Zelfmoord-epidemieën zijn in de geschiedenis herhaal-delijk voorgekomen", en het is niet onmogelijk dat er tegenhet einde van de 5e eeuw v. Chr. een zekere scheerlingmodeheeft bestaan: Euripides liet op het toneel een van zijn mytho-logische heldinnen (Stheneboia) anachronistisch met dit vergifhaar leven beëindigen en kreeg van Aristophanes te horen dathij de eerzame dames van zijn gehoor overreedde om hetzelfdete doen9 — zoals men later Goethe heeft verweten dat zijnWerther teerhartige lezers tot zelfmoord dreef; er komt eenwerkwoord ›ecovicZety 'verscheerlingen' in zwang en het zal welniet helemaal toevallig zijn dat een van de vele uit het levengegrepen beelden in Plato's dialogen de wanhoop van een va-der schildert als hij bemerkt dat zijn zoon dat gif heeft ge-dronken.De eerstbekende scherpe veroordeling van de zelfmoord valtook in die tijd: die staat te lezen bij Plato in zijn recon-structie van het laatste gesprek van Socrates in de kerker.

124

Maar het belangrijke daarbij is dat Socrates zijn argumentenontleent aan Philolaos, en dat is nu juist een Pythagoreër.Philolaos wijst de zelfmoord onder alle omstandigheden als eenzonde tegen de goden af: 'het is niet geoorloofd zichzelf ge-weld aan te doen' en met een eufemisme dat het verbod nogsterker maakt: 'het is niet vroom zichzelf goed te doen'.Een strenge regel, die het reiken van vergif kategorisch ver-biedt, komt met dit pythagoreïsch rigorisme voortreffelijk over-een en zo is het ook met het onvoorwaardelijk verbod omabortus op te wekken. In beide gevallen is daarom de pythago-reïsche afkomst niet onwaarschijnlijk, vooral omdat het blijktdat de Pythagoreërs zich in deze en dergelijke aangelegenhedentot de andere filosofen verhouden als preciesen tegenover rekke-lijken. Want hoewel Plato in een vroegere periode bij mondevan Socrates met Philolaos' strenge oordeel instemt, geeft hijlater toe dat zelfmoord in enkele gevallen gemotiveerd kanzijn, met name wanneer er kwestie is van een ongeneeslijke,al te pijnlijke ziekte en niet te vermijden of te herstellen on-draaglijke schande. Men kan bijv. denken aan een veldheer,die al of niet door eigen schuld het onderspit heeft moetendelven, of een vrouw, die in de dood de enige uitweg ziet omaan een belager te ontkomen. Aristoteles, die zich gemeenlijkeveneens afkeurend uitlaat, erkent van zijn kant dezelfde uit-zonderingen als Plato.Verschillende factoren werken er toe mede dat deze opvattin-gen in brede kringen een wijziging ondergaan. Plato en Aris-toteles mogen dan in gevallen van uiterste noodzaak zelfmoordtoelaatbaar achten, de volgelingen van de cynische school, waar-van Diogenes (de man van de ton) de bekendste vertegenwoor-diger is, eisen voor de mens een absolute vrijheid en onafhan-kelijkheid op, en daar vloeit dan óók uit voort dat zij dewil om zich het leven te benemen door geen enkele beperkinggebonden willen zien. In dit ene opzicht zijn de Stoïcijnen hetmet hen eens. Terwijl Philolaos zelfmoord met plichtverzakinggelijk stelde en Plato van mening was dat de zelfmoordenaarin het beste geval een slaaf van de noodzaak was, makenzij, die leven en dood onder de etótágpocia de onverschilligedingen, rekenden, op een lugubere manier van de nood eendeugd en betogen dat de wijze juist door de zelfmoord zijnvrijheid het meest kan tonen, ja zelfs dat de mens in datopzicht de meerdere is van de goden, omdat hij het voorrechtbezit om over zijn leven te beschikken, wat voor de onsterfe-lijken niet is weggelegd.De uiterlijke omstandigheden hebben dergelijke overtuigingen dik-wijls sterk in de hand gewerkt. Daar is in de eerste plaatsde gedwongen zelfmoord, waarvan de dood van Socrates het

125

klassieke voorbeeld is. Socrates heeft immers de scheerling-beker op bevel van de overheid geledigd. Men moet zich degedachtengang goed realiseren. Wanneer de doodstraf door eenscherprechter wordt voltrokken, laadt deze de bloedschuld opzijn hoofd, die ook nog terugslaat op de rechter, die het vonnisheeft geveld. Dwingt men echter de veroordeelde om zijn exe-cutie zelf te voltrekken, dan wentelt men de verantwoordelijk-heid op het slachtoffer af. Socrates is volstrekt niet de eerstegeweest wie dit lot ten deel viel en hij zou bij lange na delaatste niet zijn; in de Romeinse keizertijd bijv. keert de situatiesteeds weer terug, die Lucanus zo treffend geformuleerd heeftmet de woorden: Cogitur velle mori, 'hij wordt gedwongen tewillen sterven'. Men krijgt dan ook de neiging om zijn vrijheidin eigen hand te houden en vóór het zover gekomen is uiteigen beweging de hand aan zichzelf te slaan. Daar komendan natuurlijk nog andere gevallen bij waarin men de doodverkiezen kon om velerlei redenen, die samen te vatten zijnin de ene term taedium vitae, 'genoeg hebben van het leven' —en dan treden die bedenkelijke verschijnselen op, waarvan deliteratuur vol is: men regisseert zelf de finale van zijn levens-drama en tracht het te bekronen met een pakkend laatstewoord: men roept zijn vrienden bijeen om het hoe en waaromvan zijn daad te motiveren, een soort persconferentie, die desensatie-behoeften van het publiek op dezelfde wijze bevredigdenals de zwaarhoofdige kolommen van onze ochtendbladen.Edelstein heeft dus tot op zekere hoogte gelijk als hij zegtdat de praktijk anders was dan par. 4 van de eed voorschrijft,maar als hij dat ten aanzien van de antieke artsen waar wilmaken, kan hij toch niet anders dan voorbeelden aanhalen uitveel latere tijd. Het wil mij voorkomen dat die in het kadervan zijn betoog niet veel bewijskracht hebben. Natuurlijk zullenartsen, die een cynische of stoïsche leer aanhingen, zich nietaan de eed gehouden en het beginsel van de euthanasie toe-gepast hebben, maar dat de hippocratische artsen, minstens eeneeuw eerder, ooit aan het vele leed en lijden dat zij zageneen ontijdig einde hebben gemaakt kan op geen enkele wijzebewezen worden. Men kan daar bijvoegen dat het een hachelijkezaak is om zich te beroepen op uitspraken van niet-medici alsPlato en Aristoteles, om van de anderen te zwijgen.Dat blijkt al evenzeer als men het netelige vraagstuk van deabortus nader beschouwt. In een op economisch en landbouw-kundig gebied primitieve cultuur is overbevolking een altijd drei-gend gevaar, en de inval van een van de vele navolgers vanHomerus om de Trojaanse oorlog voor te stellen als een uit-vloeisel van Zeus' medelijden met de lijdende mensheid, wierovergroot aantal hij door een dodelijke krijg wilde verminderen

126

moet wel zijn voortgekomen uit de harde werkelijkheid die dedichter om zich heen zag. De te grote menselijke vruchtbaar-heid had steeds weer verarming en honger ten gevolge; bijde zoëven genoemde dichter ontmoet men dezelfde woorden 'hetland kon hen niet dragen' als in het boek Genesis. De meestgunstige oplossing was om als Abraham en Lot uit elkaar tegaan en een ander land te zoeken. Koloniseren en emigrerenheeft inderdaad plaatsgevonden, maar verder had men de keustussen kinderen te doden of te vondeling leggen, en vrucht-afdrijving. Al deze praktijken zijn in zwang geweest en de straf-wetgeving heeft zich naar het schijnt er lange tijd weinig ofniet mee ingelaten.Wat kindermoord betreft denkt men natuurlijk het eerste aanSparta, waar men, om de survival of the fittest te verkrijgen,de jonggeborene aan zware proeven zoals een bad in de sneeuwblootstelde; hoe het met het te vondeling leggen bijv. in Athenestond kan niemand schatten. Dat er in de comedie en de Griekseroman zoveel vondelingen voorkomen bewijst niet veel, wantten eerste mag men wat daarin voorkomt niet hoger waarderendan de persiflages van de kronkelaars en cursievelingen vanonze dagbladen, en wat dit speciale onderwerp aangaat: hoekon de Muze het lichtgeroerd gemoed verrassender strelen danmet de geschiedenis van het beeldschone meisje van onbekendeherkomst, dat na tal van onverdiende rampen met het echtepurper van een koningsmantel werd getooid?Over vruchtafdrijving daarentegen krijgen wij pijnlijke dingente horen. In zijn schildering van de ideale Staat gaat Platonl. van de gedachte uit dat het huisgezin bij wijze van sprekeneen staatje binnen de staat vormt en dat de verschillende ge-zinnen steeds neiging vertonen om met elkaar te concurreren,zodat wedijver en afgunst in de plaats treden van de nodigeeensgezindheid en de harmonie bedreigen. Wanneer de termenmijn en dijn verdwijnen zouden, zodat men niet meer zoukunnen spreken van mijn vrouw, mijn kinderen, mijn familieenz., zou dit gemeenschap ten goede komen. Vandaar Plato'seis om oude instellingen radikaal te hervormen: alle vrouwenzullen alle mannen behoren en omgekeerd — voor de kinderenzullen allen vaders en moeders zijn. Maar hij stelt een be-paalde tijd waarbinnen zij kinderen mogen verwekken — wanthet aantal mag niet groter worden — en wel mogen zij, wan-neer de leeftijd voorbij is, verbintenissen aangaan, maar opvoorwaarde dat als er gevolgen van komen geen vrucht hetleven meer mag zien, en als dat toch het geval is, het kindzo geplaatst moet worden 'dat er geen voedsel meer voor is.'En dat wil niet minder zeggen dan een bevel tot abortus ofkindermoord. Tegenover deze nooit gerealiseerde ideologie van

127

een vrijgezel, die zelf naar antiek getuigenis nimmer een vrouwheeft aangeraakt, tekent de gelukkige familievader Aristotelesprotest aan, maar hoewel hij een warm pleidooi voor een ge-zond gezinsleven houdt komt hij langs een andere weg tot soort-gelijke consequenties. Het vreemde is nl. dat deze grote wijs-geer, die vaak een zeer reële en nuchtere kijk heeft op dewereld om zich heen, hardnekkig vast blijft houden aan hetoude Griekse type van de gesloten stadsstaat — en dat in eentijd waarin door Alexanders veroveringen enorme statencomplexenontstonden en er voor een dergelijk conservatisme geen enkeleplaats meer over bleef. Aristoteles wil de omvang van zijnstaat blijvend beperken. Men moet er naar streven het aantalinwoners voortdurend even groot te houden, geboorte- en sterfte-cijfers steeds met elkaar vergelijken en toezien welke familiesvruchtbaar zijn en welke kinderloos. De geboorten dienen naarde statistiek geregeld te worden, want vrijheid van gezinsver-meerdering leidt tot verarming, en verarming tot misdaad enburgertwist. Daarom mogen meisjes niet trouwen voor zij 18jaar oud zijn en mannen niet vóór hun 37e — dan leren dekinderen hun vader nog in de bloei van zijn leven kennen enals hij oud geworden is, hebben zij de leeftijd bereikt om hemte verzorgen. Artsen moeten de gunstige tijd voor een huwelijken voor de verwekking vaststellen, en vooral de aanstaandemoeders met alle kunst, die hun ten dienste staat, van raadvoorzien. Deze aantrekkelijke, zij het al te theoretische, schetsvan een organisatie van staatswege voor eugenese en praena-tale zorg, krijgt echter een wending die minder aanvaardbaaris. Worden er, zegt Aristoteles, alle voorzorgen ten spijt, de-biele kinderen geboren, dan mag men die niet opvoeden. Verderis het te vondeling leggen niet toegestaan, maar ook hier isaan echtparen slechts een beperkte periode voor de verwekkinggegund. Zwangerschap, die na die tijd optreedt moet onderbro-ken worden, maar alleen in het eerste begin vóórdat het embryogevoel en leven heeft: daarna moet men het laten leven.Met schrik constateert men bij beide filosofen, wier hoge zede-lijke opvattingen boven alle verdenking staan, dezelfde hard-heid: Plato wil dat het overschot van kinderen niet gevoedwordt, Aristoteles eist hetzelfde voor de debielen; beiden achtenvruchtafdrijving geboden om overbevolking tegen te gaan. Magmen nu met Edelstein concluderen dat in de praktijk het ver-bod van de hippocratische eed niet werd opgevolgd? Ja enneen. Men moet in het oog houden dat de mannelijke artszelden obstetrie beoefende, en dat hij dan meestal nog eenvrouwelijke assistente als tussenpersoon gebruikte. Bij de be-valling werd als regel de hulp van de vroedvrouw ingeroepen,en hoe het daarbij toeging ervaren wij uit een andere passage

128

bij Plato, zonder ideologische achtergrond, waar Socrates hetbedrijf van de vroedvrouwen beschrijft. Zij zijn in staat omweeën op te wekken door drankjes en bezweringen, ze te ver-zachten als zij dat willen, ook de moeilijk barenden te ver-lossen, en als het gewenst is om de vrucht in een vroeg sta-dium te verwijderen, doen zij dat. En Socrates, wiens eigenmoeder vroedvrouw was, kon het weten. In de gynaekologischeboeken van het corpus hippocraticum wordt inderdaad geklaagdover de praktijken die deze vrouwen altijd maar weer toepas-sen, en zonder verbazing vernemen wij dat in de kringen derprostituées een hoog ontwikkelde techniek bestond. Trouwens, hetwas in die tijd niet moeilijk om aan vergiften te komen; menhad er geen apotheker voor nodig en geen doktersrecept, wantoveral waren kruidenzoekers werkzaam en men kon eventueelzelf de veelvoorkomende kruiden wel vinden. Men treft o.a.de vruchten van de peterselie reeds aan die nog heden voordat doel gebruikt worden en in de vorm van een extract alsapiol een werkzaam maar gevaarlijk bestanddeel zijn van talvan geheimmiddelen.Als men deze gegevens combineert moet men wel concluderendat vruchtafdrijving veel werd toegepast en in het algemeengeen zedelijke verontwaardiging placht te wekken.Hoe staat het nu met de medici? Gaat het aan om de mee-dogenloze hardheid van Plato en Aristoteles op dit punt alsrepresentatief ook voor hun opvatting te beschouwen? Men heeftdat gedaan: 'An dies Problem, zegt Oncken (Die Staatslehredes Aristoteles, 1870 II p. 290) geht Aristoteles heran mit derkaltblutigen Ruhe des Arztes, der nichts weiss von falscherSchonung und unzeitiger Empfindelei', maar het moet wel ge-zegd worden dat noch deze koudbloedige rust noch de misplaatstesentimentaliteit bij de schrijvers van het corpus hippocraticumte vinden zijn. Op de 2000 bladzijden Grieks die het omvatkomt één, en dan ook maar één geval van een opzettelijk op-gewekte abortus voor, bij een auteur, die door zijn in die tijdook al uit de toon vallende denkbeelden — zowel in goede alsin kwade zin — ver van de anderen afstaat. Hij draagt hetgeval vrijmoedig en met verve voor: 'Een dame van mijnkennis had een dansmeisje van hoge waarde in dienst, die metmannen omging, maar niet zwanger mocht worden opdat zijhaar prijs niet zou verliezen. Nu had dat meisje gehoord watvrouwen zo onder elkaar bespreken, dat als een vrouw ont-vangt er geen maandstonden naar buiten komen. Zij knooptedat in haar oor en lette voortdurend op... Op een dag be-merkte zij dat er geen maandstonden kwamen; zij vertelde hetaan haar mevrouw en zo kreeg ik het weer te horen.' De artslaat het meisje hoog springen en de benen tegen de achter-

129

delen slaan — en toen zij dat zeven keer gedaan had kwamde vrucht te voorschijn en viel met enig geraas op de vloer.Het feit alleen al dat men van de oudheid af tot in onze tijdtoe Hippocrates telkens weer op grond van deze passage ver-weten heeft dat hij zich aan onoirbare praktijken schuldig maak-te, bewijst wel dat het ook werkelijk een unicum is. Al watmen verder aan opzettelijke vruchtafdrijving in het corpus hippo-craticum heeft menen te vinden, berust op verkeerde uitleg vande betreffende teksten. De medici wisten maar al te goed welkegevolgen een gewelddadige ingreep kon hebben: een miskraamop zich zelf is altijd riskanter en pijnlijker dan een normalebevalling, betogen zij, en behandeling met vergiften kan gemak-kelijk blijvende steriliteit, zelfs zeer dikwijls de dood veroor-zaken. Zij geven tal van voorschriften ter bescherming van aan-staande moeders zoals zorgen voor stevige voeding, omdat ma-gerheid ongunstig is. Zij hameren erop dat niets gevaarlijkerkan zijn dan een plotselinge schrik of val; een geneesmiddeldat voor anderen heilzaam is, kan bij zwangeren noodlottigeongevallen veroorzaken, daarom mag men aderlaten, purgerenen alle krachtige middelen niet toepassen. Wanneer men veledergelijke passages leest krijgt men wel de indruk dat Platoen Aristoteles er goed aan gedaan zouden hebben als zij, al-vorens losjesweg vruchtafdrijving aan te bevelen als middel omde bevolking op peil te houden, eerst eens bij een medicuste rade waren gegaan.Nu bestaat er echter toch één verschil tussen de samenstellersvan de eed en andere Hippocratici, die erkennen dat er ge-vallen zijn waarin zwangerschap voor moeder of kind, of voorbeiden levensgevaar kan opleveren. Dan moet de arts tot in-greep overgaan. Intussen is het wel nodig om de antieke art-sen in bescherming te nemen tegen historische beunhazerij. Il-berg heeft in een grondig artikel aangetoond dat vele onder-zoekers zich aan een principiële fout schuldig hebben gemaakt,omdat zij niet op de hoogte waren van de gangbare medischeterminologie, die in het Grieks hetzelfde onderscheid kent alshet Latijn tussen abortus = miskraam en abortus provocatus= opzettelijke vruchtafdrijving. Als men elke 00e iTi waarvanin het corpus hippocraticum tientallen malen sprake is, alsabortus provocatus interpreteert, vervalst men de feiten."Het is hier nodig om een geschrift van veel latere datum tevergelijken dat alle eventuele vragen met gewenste duidelijk-heid beantwoordt. Dat is nl. het gynaekologisch handboek vanSoranus van Ephese, een arts uit de eerste eeuw na Chr., diein philosophicis een overtuigd Epicureeër is geweest, aanhan-ger van een leer dus die men materialistisch pleegt te noe-men, en die een afwijzende houding aanneemt tegenover het

130

geloof aan de goden. Uit zijn boek blijkt grote kennis en liefdevoor het vak, maar ook voortdurende zorg voor het welzijnvan zijn patiënten en een voortreffelijk organisatietalent. Wathij over de opleiding van vroedvrouwen zegt en over de eigen-schappen, die men in lichamelijk en geestelijk opzicht van haarmag verwachten, kan heden nog zonder meer aanvaard worden— met uitzondering dan van die éne voorwaarde: dat gelovig-heid niet gewenst is, en zelfs dát kan nog wel een anderezin hebben en doelen op 'bakerpraatjes'. Daar staat tegen-over dat hij zeer nadrukkelijk eist dat zij volstrekt onomkoop-baar moeten zijn en zich met name nooit mogen laten verlei-den om aan een abortus mee te werken. Soranus haalt deeed van Hippocrates aan en merkt op dat sommige artsen,zich daarop beroepend, zeggen dat het in het wezen van degeneeskunde ligt om te behoeden en te bewaren wat de na-tuur voortbrengt. Anderen echter willen een reserve maken enkunstmatige abortus in enkele gevallen toelaten — niet als eenvrouw die gevolgen van een misstap wil verhelen of haarschoonheid niet geschaad wil zien — maar als de geboorteom een of andere reden levensgevaar zou opleveren. Met dezelaatste zienswijze stemt Soranus in en hij geeft aanwijzingenop grond van welke indicaties een ingreep gedaan mag wor-den en hoe men dat aan moet leggen. Hij eindigt dit hoofd-stuk met een raad om zo mogelijk de conceptie bij dergelijketypen geheel te verhinderen. Het is belangrijk eraan toe tevoegen dat deze medicus voor het overige principieel afwijzendstaat tegenover het toepassen van periodieke onthouding en hetgebruik van voorbehoedmiddelen."

Als men de resultaten samenvat zijn de conclusies, dunkt mij,opmerkelijk genoeg. Edelstein is ervan uitgegaan dat de eedafkomstig is uit pythagoreïsche kringen. De Pythagoreërs leef-den in een gesloten broederschap, streefden ascese na en had-den een hoge ethische standaard met een sterk religieuze in-slag. Omdat de zedelijke normen in geen enkele andere filo-sofenschool zo streng gesteld zijn, is de verleiding groot omaan te nemen dat ook de in hun kringen geformuleerde me-dische ethiek een uitzonderingspositie inneemt. En dat is in feitewat Edelstein wil betogen. Nu valt het inderdaad te bewijzendat filosofen, Plato en Aristoteles niet uitgezonderd, juist inde meest kardinale punten ervan afwijken. Maar deze ver-gelijking gaat mank, omdat de medische ethiek onder alle om-standigheden praktijkethiek is en een heel andere oorsprongheeft dan de utopistische, om niet te zeggen ideologische theo-rieën van wijsgeren.Een geoorloofde vergelijking met de hippocratische artsen leidt

131

tot een heel ander resultaat: of zij nu reëel denkende practicizijn of nuchtere opportunisten, of zij gelovig zijn of niet: zijstaan allen op hun beroepsgeheim en op een correcte houdingtegenover hun patiënten; van euthanasie wil niemand weten enabortus wijzen zij af. Dat er verschil van mening bestaat tenaanzien van de toelaatbaarheid van onderbreken van zwanger-schap als levensgevaar dreigt is niet van essentiële betekenis.Soranus de principiële atheïst noemt beide gezichtspunten enkiest het laatste, maar hij laat wel blijken dat beiden uitgaanvan dezelfde grondgedachte, nl. eerbied voor het leven.Het ziet er dan ook naar uit dat de grondslagen van de me-dische ethiek inherent zijn aan het beroep en niet aan de rich-ting van de school of de persoonlijke geaardheid van de me-dicus. Dat neemt niet weg dat de hoge innerlijke gezindheid,die in de ons bewaarde eed overal aanwezig is, de indrukwek-kendheid van dit getuigenis aanzienlijk verhoogt. Juist de om-standigheid dat de pythagoreïsche levenshouding zeker affini-teiten met de christelijke vertoonde, moet bevorderd hebbendat het ook in onze wereld toegang heeft gekregen. Er bestaateen bewerking 'zoals christenen die zweren kunnen', bewaardin een vaticaans handschrift uit de 10e eeuw en in de vormvan een kruis geschreven. Veel is gewijzigd; de heidense godenzijn vervangen door God, de Vader van Jezus Christus, envan par. 2 is alleen de clausule betreffende het gratis onder-richt aan leerlingen gehandhaafd. De paragraaf over het steen-snijden staat er niet meer; we vinden een medisch-techn;schetoevoeging, in zoverre dat het toedienen van een abortivumniet alleen per vaginam verboden is maar ook per os, en eentheologische wijziging: de bepaling dat men alle opzettelijkeonrecht vermijden moet is onvoorstelbaar verzwaard door daarook nog alle onopzettelijke onrecht aan toe te voegen. Maardoordat de bewerking zeer onhandig is geschied mist zij degeslotenheid van het origineel en maakt bepaald een minderstichtelijke indruk. Deze poging tot aanpassing is een unicum:voor het overige hebben christelijke overschrijvers en uitgeversin alle Hippocrates-handschriften en uitgaven de oorspronke-lijke eed altijd op de eerste bladzijde geplaatst.In het Nederlandse recht zijn de invloeden nog duidelijk aante wijzen. In de eerste plaats is daar de eed, die onze me-dici na afloop van het artsexamen moeten afleggen. De tekstluidt als volgt: 'Ik zweer (beloof) dat ik de genees-, heel- enverloskunde volgens de daarbij wettelijk gestelde bepalingen naarmijn beste weten en vermogen zal uitoefenen en dat ik aanniemand zal openbaren wat in die uitoefening mij als geheimis toevertrouwd of ter mijner kennis is gekomen, tenzij mijneverklaring, als getuige of deskundige in regten gevorderd of

132

ik anderszins tot het geven van mededeling door de wetverpligt worde.' De belofte om de geneeskunde 'naar miin besteweten of vermogen' uit te oefenen stamt duidelijk uit par. 1 —dezelfde wending staat trouwens ook in par. 3 - en de clau-sule betreffende het beroepsgeheim is op niet al te gelukkigewijze geparafraseerd naar par. 7. Onze wetgever heeft daarbijechter een slag om de arm gehouden door erbij te bepalen,dat het beroepsgeheim voor de rechtbank als dat nodig mochtblijken opgeheven kan worden. Deze kwestie is gewoonlijk eenbron van wrijving tussen juristen en medici die, zich beroe-pend op het verschoningsrecht, niet van zins zijn om iets, watdan ook, over hun patiënten mede te delen. In hoeverre dewetgever het beroepsgeheim respecteren wil blijkt uit B.W. Art.1946, 3e lid, waar het verschoningsrecht wordt gegund aan 'alledegenen die, uit hoof de van hunnen staat, beroep of wettigebetrekking, tot geheimhouding verpligt zijn, doch alleen en bijuitsluiting nopens hetgeen waarvan de wetenschap aan hen alszoodanig is toevertrouwd (vgl. Wetb. v. Strafv. Art. 218). Dewetgever legt de nadruk op 'wat in die uitoefening mij alsgeheim is toevertrouwd' en denkt blijkbaar alleen aan confi-denties van de patiënt of zijn omgeving. Alle leden van derechterlijke macht klagen er dan ook over dat de medicusniet bereid is om zich over technische aangelegenheden uit telaten, zelfs niet als dat in het belang van de patiënt mochtzijn. Ik wil mij in dat debat niet mengen, maar er wel opwijzen dat de formulering van dit artikel in par. 7 van dehippocratische eed eerder aanleiding geeft tot de juridische dantot de medische interpretatie: 'het leven van de mensen' ism.i. in algemene zin bedoeld en niet in de betekenis van ge-zondheids- of ziektetoestand, en de vertaling 'dat nooit naarbuiten verteld mag worden' is eigenlijk iets te deftig; in hetGrieks staat een volks werkwoord 'kletsen' en men zou eigen-lijk moeten vertalen 'waar niet over gekletst mag worden.'De bepaling betreffende abortus provocatus is naar het Wet-boek van Strafrecht overgeplaatst. Art. 297 verbiedt het onder-breken van zwangerschap kategorisch en stelt straffen vast voorovertreding in verschillende graderingen die er in dit verbandniet toe doen. Onze wet stelt zich dus naar de letter op hetstrenge standpunt dat wij als pythagoreïsch hebben leren ken-nen. Maar in de kamerdebatten van 1881 over dit artikel isde vraag gerezen of er geen uitzondering gemaakt moest wor-den voor het geval van levensgevaar van moeder of vrucht.Daarop heeft de toenmalige minister Modderman geantwoord'dat hij reserve verkeerd en ten eenen male overtollig achtte,vermits de medicus, die de voorschriften zijner wetenschap volgten de regelen zijner kunst in acht neemt reeds daardoor on-

133

strafbaar zou zijn', met een beroep op art. 40 W. v. Str.:'niet strafbaar is hij, die een feit begaat waartoe hij door over-macht is gedwongen.' (Noyon-Langemeijer ad loc.). In deze mo-tivering heeft de minister het beginsel van Soranus erkend, endaarbij is het tot op heden gebleven.In ons land is een abortus bij een normaal verloop niet toe-gestaan. Vrouwenverenigingen hebben herhaaldelijk getracht omdispensatie te krijgen in geval van verkrachting. Dat de psy-chologische en sociale gevolgen voor de slachtoffers van eendergelijk misdrijf ontzettend kunnen zijn behoeft geen betoog.De terughouding van de overheid valt te begrijpen, maar ikzou mij kunnen voorstellen dat het t.z.t. toch wel weer toternstige bezinning aanleiding zou kunnen geven. Hetzelfde geldtvoor het navrante vraagstuk van de euthanasie, dat op de eenof andere manier veel meer tot de verbeelding schijnt te spre-ken en op gezette tijden in de radio en op de televisie voorhet grote publiek wordt gebracht. Men kan zich afvragen ofdit nuttig en nodig is. In dergelijke aangelegenheden wordt deopenbare mening uitsluitend door primaire reacties en emotiesbepaald. Een voorbeeld was het Luikse proces van nog maarenkele jaren geleden naar aanleiding van de Softenon affaire.Dank zij een zorgvuldige mise en scène en goed gedoseerdejournalistensentimentaliteit is een afloop verkregen, die tochniet geheel bevredigen kan. Want ieder heeft hier grote foutengemaakt, de dokter bijv. die de hippocratische regel van hetniet-doden overtrad, maar ook zijn superieur die zijn beroeps-geheim schond door de politie te waarschuwen.Stelt men nu de vraag wat de samensteller van de hippocra-tische eed van dergelijke zaken gezegd zou hebben, dan zouhet niet verantwoord zijn om hem een oordeel in de mondte leggen. Sinds zijn dagen zijn immers de technische moge-lijkheden onvoorstelbaar veel groter geworden. De moderne krijgs-kunde heeft de kunst van het doden tot een huiveringwekkendehoogte gebracht, maar de ars medica heeft daar een nauwe-lijks minder beangstigende kunst om het leven te verlengentegenover gesteld. Een geestelijk of lichamelijk onvolwaardigebaby zou in Hippocrates' tijd praktisch geen levenskansen heb-ben gehad. Dat probleem loste toen zichzelf nog op natuurlijkewijze op, en dat de techniek het zover zou brengen dat bijv.slachtoffers van verkeersongevallen, die vaak geen mens meerzijn maar eerder een ternauwernood gecoilirdineerde combinatievan enkele organen, jaren lang een vegetatief bestaan kunnenvoortzetten, had men zelfs een halve eeuw geleden nog nietkunnen voorzien. En toch heeft Plato de vraag al gesteld ofhet zin heeft om een waardeloos geworden leven nog verderte verlengen.

134

Wat dan opvalt is dit: de problemen van de hippocratischeeed worden ook onder sterk gewijzigde omstandigheden steedsin discussie gebracht, maar komen nooit tot een oplossing. Mis-schien kan dat ook niet, omdat zij samenhangen met de roe-ping van de medicus zelf, en omdat de eed van Hippocratesde klassieke formulering is van de fundamentele eisen van hetarts-zijn.Zo blijven alle vragen die hier zijn aangeroerd, ook heden nogtot de voortdurende zorgen niet alleen van artsen, maar ookvan theologen, juristen en leken behoren, en de enkele aan-duidingen die ik U gegeven heb, zijn dunkt mij wel voldoendeom te laten zien met welke banden de medicus van thans ver-bonden is met zijn vakgenoten uit een nog altijd niet voltooidverleden tijd.

Summary

It is generally assumed that the Hippocratic Oath is different inspirit from most writings of the Corpus Hippocraticum (5th to4th cent. B.C.), and therefore Edelstein has suggested that thecovenant and the ethical code it contains originated in a ratherexclusive group, which was strongly influenced by Pythagoreandoctrine. His contention, based on quotations from variousauthors (including Plato and Aristotle), that its most fundamentalconcepts (esp. rejection of euthanasia and of abortion) were notgenerally accepted, is not borne out by the evidente of the medicalwritings of the Hippocratic era. On the contrary, it appearsthat, to the Hippocratics at least, these concepts were as essen-tial for medical ethics as they are now.

1 Merkwaardig in dit verband is een opmerking van Albert Schweitzer in zijneerste boek Aus Lambarene ( p. 51): „Nach der Ansicht der Schwarzen zeigtsich das Kennen der Medizin in erster Linie darin dass der Arzt weiss, ob derKranke sterben wird. Behandelt er jemand, der ihm nachher wegstirbt, so be-kundet er damit, dass er nicht einmal weiss, ob eine Krankheit zum Todefhrt oder behoben werden kann".2 Hoewel wij in ons land heel wat gewend zijn, moet het degenen, die Grieken-land in het vroege voorjaar bezocht hebben, toch wel zijn opgevallen hoe gril-lig en gevaarlijk het klimaat daar met zijn abrupte temperatuurswisselingenkan zijn. Zij zullen dan begrijpen waarom aan deze factor door de klassiekemedici zoveel aandacht is besteed.3 Hier volgen zuiver traditionele schattingen, die geen rekening houden metde steeds verder gaande geldontwaardingen van onze eeuw; het gaat alleenmaar om relatieve verhoudingen.

De datering is dientengevolge zéér vaag en varieert tussen de 6e eeuw vóóren de eerste eeuw na Christus.

135

5 Volledige titel: Ludwig Edelstein: The Hippocratic Oath, text, translation andinterpretation. Supplements to the Bulletin of the History of Medicine, editor:Henry E. Sigerist, no. 1: Baltimore The John Hopkins Press 1943.6 Men kan de bijzonderheden vinden in het opstel van Prof. H. T. Deelman,De Geneeskunde vóór honderd jaren ..., Ned. Tijdsch. v. Geneeskunde 1920,dat in vele opzichten belangwekkend is, niet in het minst om het citaat uit defeestrede die Prof. Tilanus in 1840 als Algemeen Voorzitter bij het 50-jarigbestaan van het Genootschap ter Bevordering der Heelkunde uitsprak, waaruitmen ziet „dat een chirurg van zijn positie toen ter tijde in gemoede kon menen,dat de chirurgie toen 'nog wel niet volmaakt', maar toch der volmaaktheid nabijgekomen was". Wie dat leest zal meer geduld hebben met Hippocrates, die ineen van zijn beroemdste geschriften (Over de oude geneeskunde) dezelfdemening was toegedaan ten aanzien van de geneeskunde in het algemeen.

Dit vooroordeel kon wel eens gebaseerd zijn op de Ilias van Homerus, waarinherhaaldelijk sprake is van een (speer)verwonding van de blaas, die altijd fataalafloopt. Over Homerus' (147!) wondbeschrijvingen, die door hun grafische pre-cisie gunstig afsteken bij de tomeloze fantasia van alle andere ependichters,heeft Withington behartenswaardige dingen gezegd in zijn inleiding tot de ver-taling der chirurgische tractaten (Hippocrates III in de Loeb Classical Library).8 Een naïve beschrijving van een zelfmoordepidemie kan men lezen bij Plu-tarchus (Mulierum Virtutes 11 : p. 249b): „Eens werden de jonge meisjes vanMilete door een vreselijke en onzinnige neiging bevangen, waarvan de oorzaakverborgen is gebleven. De meest verbreide gissing is dat de lucht een giftigegeestverwarrende menging had verkregen die bij haar een ommekeer en ver-standsverbijstering teweeg bracht. Want haar allen beving plotseling een waan-zinnig verlangen naar de dood door de strop, en velen slopen heen om zichop te hangen. Vermaningen en tranen van ouders, kalmerende woorden vanvrienden — niets hielp; zij ontsnapten alle listen en lagen van haar bewa-kers. Het kwaad scheen van hogere oorsprong te zijn en menselijke middelente boven te gaan, totdat op advies van een man, die zijn zinnen bij elkaar had,een verordening werd ingesteld, dat zij die zich verhangen hadden naakt overde markt naar haar graf zouden worden gedragen. Zodra dit voorstel wasaangenomen weerhield het de jonge meisjes van zelfmoord, zodat er zelfs geenenkel geval meer is voorgekomen.Een machtig bewijs van het bestaan van natuurlijke goedheid en deugdzaamheidis de zorg om een smet op de reputatie te ontgaan, en in dit bijzondere ge-val het feit dat vrouwen, die geen vrees kenden voor de grootste verschrik-kingen van dood en pijn, de gedachten aan de ontering, die haar na de doodzou overkomen, niet konden verdragen".

Uitvoerig over dit en andere giften: Lewin, Die Giften in der Weltgeschichte.Het beroemdste voorbeeld van het verloop van vergiftiging door de waterscheer-ling vindt men natuurlijk in de Phaedo van Plato, waar de dood van Socratesuitvoerig beschreven is. Merkwaardigerwijze is van de zijde der farmacologenbezwaar aangetekend, omdat zij van mening zijn dat een dergelijk vergif tigings-proces heel anders verloopt dan Plato beschrijft. Zie Plato's Phaedo edited withintroduction and notes by John Burnet, Oxford 1911 (vaak herdrukt), Appen-dix I p. 149 en v.1° Het is bepaald onbehoorlijk dat Edelstein (a.w. p. 11 noot 21), die Ilberg'sartikel (in: Archiv fr Religionswisschensch. 13. 1910) wel noemt, zijn conch ,sies niet aanvaarden wil, met een verwijzing naar een artikel van R. 11; el,Der knstliche Abortus in Altertum (Archiv f. Gesch. d. Mediz. 29. 193/, pp.224ff.). Want de plaatsen, die Mhnel aanhaalt hebben alle betrekking opabortus op grond van medische indicatie." Men kende het principe van periodieke onthouding, maar men was ervanovertuigd dat de vruchtbare periode rond om de tijd van de menstruatie lag!Als voorbehoedsmiddelen schijnen schillen van zure vruchten gebruikt te zijn.

136

Page 1Page 2Page 3Page 4Page 5Page 6Page 7Page 8Page 9Page 10Page 11Page 12Page 13Page 14Page 15Page 16Page 17Page 18Page 19Page 20Page 21Page 22Page 23Page 24Page 25Page 26Page 27Page 28Page 29Page 30Page 31Page 32