· lfd vn nzn ppt t nvld n tbrdd, zndr drdr n n nlj vrtlln dr ftn t vrvlln n dr r rhd, d Thj bn lt...

WERKEN

VAN

J. A. ALBERDINGK THIJM

WERKENVAN

J. A. ALBERDINGK THIJM

VERZAMELD EN GERANGSCHIKT MET INLEIDING EN OVERZICHTENDOOR J. F. M. STERCK

DEEL X

VERSPREIDE VERHALEN

DEEL I

U, i, p Z

^J 3b

AMSTERDAM 'S-GRAVENRAGE

C. L. VAN LANGENHUYSEN MARTINUS NIJHOFFI 90

STOOMDRUKKERIJ - KOCH & KNUTTEL - GOUDA

INHOUD.

Bladz.

OVERZICHT DOOR J. F. M. S. . . . . . . . . VIIVOORBERICHT VAN A. Tii. . . . . . . . . XIIUIT DE CHRONIJKEN VAN DEN HUIZE VAN

BERKELE . . . . . . . . . . . . . . . i

Aanteekeningen . . . . . . . . . . . . . 23GEERTRUIDE VAN OOSTEN . . . . . . . . 27

Aanteekeningen en Bijlagen . . . . . . . . . 62DE ORGANIST VAN DEN DOM. A. D. 1 483 • • 73DIRCK DIRCXEN BOMMER. . . . . . . . . 95

Aanteekeningen . . . . . . . . . . . . . 136ISABELLA CLARA EUGENIA, Vorstin der Neder-

landen . . . . . . . . . . . . . . . . 1 39JOANNES STALPAERT VAN DER WIELE . 191

Aanteekeningen . . . . . . . . . . . . . 243MARIA TESSELSCHADE ROEMERS . . . . . 247NAREDEN DOOR A. TH. . . . . . . . . . . 3 i 5

OVERZICHT.

Geen van zijne geschriften hebben Thijms naam zooveel bekend-heid gegeven als zijn Verspreide Verhalen. Evenals zijn „Portrettenvan Vondel", eerst als gewone bijdragen tot de ,Mengelingen"van zijn „Volks-Almanak", en van een paar andere jaarboekjes,geschreven, gaven zij hem gelegenheid een tweevoudig plan tenuitvoer te brengen in 't belang van zijn katholieke landgenooten:hun letterkundige en hun geschiedkundige ontwikkeling te bevor-deren, naast zijn hoofdstreven: hun godsdienstige stichting. Daaromgaf hij zijn „Volks-Almanak" uit, in eenvoudige boekjes, bestemd omdoor elk gezin gelezen te worden bij de toen algemeen verspreideneutrale Aurora, Muzen-Almanak, e.d. Beoogden deze jaarboekjesslechts een dillettantisch letterkundig genoegen, en werd huninhoud in den regel met veel moeite bijeengebracht, Thijm bezieldeeen hoogex doel, door hem aangeduid in 't merkwaardige woord„Aan den Lezer", dat den tweeden bundel, voor 1858, inleidt,

„Men heeft gedurende twee eeuwen, van 1566 tot het eindeder i ge Eeuw, het mogelijke gedaan om het Katholieke Nederlandaf te breken. Men heeft getracht de personen der KatholiekeNederlanders uit te roeyen door bij plakkaten .... de „exercitie derPausselijcke Religie ...." te verbieden. Daaronder bezweek dekern der Ned. Katholieken; naar elders uitgeweken, verstrooid,ontzenuwd, gedeeltelijk ontrouw gemaakt aan het oud geloof.Alle Katholieke herinneringen schenen van den Nederlandschenbodem wechgevaagd. De kerken en kloosters werden beroofd vanhunne goederen, gewijde vaten en kunstwerken .... De voort-brengsels van Poëzie en Kunst der Katholieke eeuwen werden dooreen bijna eenparig en toch bewusteloos streven van alle Neder-landsche standen, vergeten en vernietigd; hunne waarde werd nietonderzocht, maar hun bestaan werd stilzwijgend ontkend en daar

-meê vervielen zij .... Nederland, met zijne bezielende Priester-

VIII OVERZICHT.

orde en harmonischen liturgischen polsslag — dat Nederland wasniet alleen zoo goed als vernietigd — maar volkomen vergeten ;men wist, in alle oprechtheid, ter 17e en i8e Eeuw niet meer, dater ooit iets dergelijks bestaan had."

„Maar, God dank! wij weten het! .... Onze ziel heeft behoeften,die om vervulling vragen .... Wij moeten te-rug in ons verleden;niet naar ons verleden — men vlye er zich niet meê — maarslechts in den geest te-rug in de Middeleeuwen, om daar nog watbeter te leeren beminnen en gelooven; om er de beginselen voormeerdere en zuivere kunst en wetenschap uit te-rug te halen..Wij moeten ons -zelven, als Katholieke Nederlanders, gaan oefenenen versterken in den dampkring, die over-een-komt met onzenatuur, opdat wij aldus eene waardige plaats naast onze andersgevormde Protestantsche broeders innemen."

Zoo was het doel, dat Thijm zich bij de uitgaaf van zijn Almanakvoorstelde in i 85 2. Slechts weinig hadden de Katholieken zich nogbewogen op het gebied der letteren in de eerste helft der 19e eeuw.Broere, Van der Ploeg en Leesberg, van hoeveel beteekenis ook alsgroote voorgangers, volgden soms nog te veel romeinsch klassiekemodellen, om reeds als roomsche dichters volksinvloed te hebben; alheeft des eersten „Dithyrambe" r) in 1845 doen voelen, dat eenkrachtige herleving van katholieke poëzie ging opbloeien. Maar over't algemeen was het bij de Katholieken geen gebruik meer, zich inte laten met schoone kunsten en letteren.

Aan studie en wetenschap werd, tenzij bij de opleiding totgeestelijken, geneesheeren of advocaten, in 't algemeen weinigwaarde gehecht.

De handel nam, bij de gegoeden, tijd en werkkracht in beslag,evenals bij Thijm; doch hij, de veelbegaafde, wist nog de gelegen-heid te vinden om zich te bewegen op het veld, dat zijne geloofs-genooten nagenoeg braak lieten liggen. Hiervoor moest hun be-langstelling weder worden opgewekt; hen in aangenamen vorm degeschiedenis van hun roomsche voorvaderen te laten lezen, daardoorhun gezichtskring te verruimen, dit was het streven van Thijm bijhet uitgeven der „verhalen".

Neemt men ze in chronologische volgorde, zooals zij door denschrijver zijn verzameld en ook hier weder worden uitgegeven, danblijkt, dat Thijm tafereelen uit bijna elk tijdvak onzer vaderland

-sche geschiedenis daarin heeft geschetst.Van de middeleeuwsche „Chronijken van Berkele," of „Geertruide

i) Zie Broeré s Dithyrambe op het Allerheiligste door J. C. Alberdingk Thijm,S.J. — Amsterdam — Brugge. (1892).

OVERZICHT. IX

van Oosten" en „De Organist van den Dom," langs de periodevan het „Geus-worden" en „Isabella," tot „Stalpaert van der Wiele"en „Tesselschade," loopt éen historische lijn door dit eerste deel,die ook in de volgende wordt doorgetrokken, en waar de 17' ende 18° eeuw - vooral met groote voorliefde behandeld worden. 't Valtniet te ontkennen, dat Thijm door deze verhalen zijn bovengemelddoel bereikt heeft. Door de levens en werken van vele min be-kende, maar zeer verdienstelijke katholieke Nederlanders wederaan 't licht te brengen, wekte hij bij zijn geloofsgenooten eenernstig streven op om zijn werk na te volgen en aan te vullen.Overal werd de historische zin, de liefde tot onderzoek der vader.landsche geschiedenis, zoolang onder protestantschen invloed on-kenbaar geworden, voor de Roomschen opgewekt.

Op Thijms aansporing begon Dr. Nuyens zijn geschiedkundigestudiën r), die een geheel nieuw inzicht op de gebeurtenissen derr6° en 17' eeuw zouden openen. Een krachtige herleving van debeoefening' der historie, die nu nog frisch en jong blijft doorwerken,was het gevolg van Thijms eenvoudige romantische verhalen.

Eigenaardig is het, dat men dezen wegbereider, ook op dit terrein,later de hoogst ernstige verwijten heeft gemaakt, dat hij zoo vaakwaarheid en verdichting heeft dooreengemengd en meer romantiekdan geschiedenis geleverd zou hebben. Doch deze strenge keur-meesters vergeten, dat het een man als Thijm zeker heel weinigmoeite gekost zou hebben, volkomen zuivere historie te schrijven,wat hij ook later voldoende heeft bewezen. Hij koos echter hetromantisch kleed voor de roomsche strijders en voorgangers, metwier groote daden hij zijn lezers bekend wilde maken, van wiergeest hij ze wilde doordringen, omdat hij wel inzag, dat zij ditnoodig hadden om de belangstelling voor hen gaande te makenvan zijn tijdgenooten, wier ontwikkeling in 't algemeen nog niet rijpwas voor 't verwerken van droge, historische gegevens.

Heeft ooit iemand gemeend, zuivere geschiedenis te leeren uit deromans van Jacob van Lennep of Mevr. Bosboom Toussaint?

Waarom dan in de op geschiedenis gegronde „verhalen," — zooalshij ze met nadruk noemt -- van Thijm een beteekenis gezocht,die zij niet hebben ?

Het verwijt aan den schrijver valt echter te verklaren. Thijmwist met zóoveel realiteit de toestanden, de zeden en de taal vanonze voorouders weêr te geven; hij kon zoo plastisch hun gezel

-schappen, hun gesprekken en gewoonten afschilderen, en had zich

i) Zie „Dr. W. J. F. Nuyens, beschouwd in het licht van zijn tijd,'' doorG. C. W. Görris, S. J. bl. 46 en volg. (Nijmegen, Malmberg igo8).

X OVERZICHT.

zoo in hun dagelijkschen omgang ingeleefd, dat men meent, inder-daad op echte documenten steunende feiten en gebeurtenissen telezen en voor den geest te hebben. Zeker, menig lezer werd daardoorop een dwaalspoor geleid. Velen zullen b.v. vast en zeker meenen,dat Vondel, als weduwnaar, Tesselschade heeft willen huwen. Maarmag men er den schrijver een grief van maken, dat hij in een vanzijn beste verhalen, enkele meer of minder vage gegevens over dezeliefde van onzen puikpoëet wat aanvulde en uitbreidde, zonderdaardoor in een onmogelijke voorstelling der feiten te vervallen?Een ieder is immers gewaarschuwd, die Thijms boeken leest; enten overvloede heeft hij zelf nog in een „Nareden" tot dit deelzich verantwoord over de opvatting van zijn taak als verhaler x).

Was het bij de „Portretten van Vondel" noodig hierop te wijzen,ter inleiding van de „Verspreide Verhalen", die voor 't meerendeelop een vasteren grondslag steunen, wat de hoofdfeiten betreft,mocht ik deze opmerking ook niet achterwege laten.

Met het hiervoor uiteengezette doel is het eerste verhaal: „DeChronijken van den Huize van Berkele" echter niet geschreven.Het werd in í87o afzonderlijk uitgegeven bij J. C. Loman teAmsterdam a), met een afbeelding van het laatst overgeblevene derdrie geschilderde glazen uit de 16e eeuw, gegeven door het geslachtvan Berckel in een klooster van 's-Hertogenbosch. Het genealogischedeel is daar in de aanteekeningen nog belangrijk uitgebreid. Deridderlijke fransche opdracht van dit werk aan eene dame uit ditgeslacht, te typisch Thijmsch om hier niet te worden afgedrukt,vindt men op bl. 317.

„Geertruide van Oosten" verscheen het eerst in Aurora, Jaar-boekje voor 1852, een bundel bijeengebracht door Mr. J. L. D. Nepveuen S. J. van den Bergh. In hetzelfde jaar werd de „Volks-Almanakvoor Nederlandsche Katholieken" door Thijm en Van Nouhuys„gesticht". Al moet het bevreemden, dat dit echt roomscheverhaal niet in den Almanak maar in de protestantsche Aurorawerd geplaatst, de katholieken behoefden het genot van dit juweeltjeniet lang te missen, daar het reeds in 1853 afzonderlijk werduitgegeven met twee platen van Dujardin 3).

Een heftige kritiek bleef na de eerste uitgave niet achterwege;wat Thijm deed schrijven dat men G. v. O. „in maandschriften

x) Bladz. 316-3x7.2) Als overdruk uit het tijdschrift „Nederland". De „Dietsche Warande", DI. IX,

bi. x58, x95 bevat nog een uitvoerige studie, met genealogische tabellen over ditgeslacht en zijn afstamming.

3) Bij C. L. van Langenhuysen, Amsterdam.

OVERZICHT. XI

zooveel mogelijk ontheiligd" heeft, (zie bl. 70) en ter verdedigingvan het Begijntje de pen deed opnemen.

„Aurora" had reeds in 1849 het voorrecht gehad „De Organistvan den Dom" 't eerst bekend te maken; zeker een van Thijmsbeste werken, geschreven in 1848. Het werd in den bundel „Paleten Harp" (1849) herdrukt met een opdracht aan Mevr. Hendrichs-Moorman, die hierachter te vinden is op bl. 317.

De overige verhalen van dit deel zijn, evenals het grootste aantalvan die, welke in de andere deelen zijn bijeengebracht, voor 't eerstachtereenvolgens in Thijms „Volks-Almanak" uitgegeven; bij denherdruk heeft de schrijver vaak belangrijke veranderingen aan-gebracht. Zoo verscheen „Stalpaert van der Wiele" in 1853, „Tes-selschade" in 1854, „Isabella Clara Eugenia" in 1859 en „DirckDirckzen Bommer" in 1866 in den Almanak.

Nov.JDec. Igog. J. F. M. S.

VOORBERICHT.

Ziet hier dan het Eerste Deel mijner bij-een-gebrachte Verhalen.Is het wat langer uitgebleven dan het heusche ongeduld der Intee

-kenaren stilzwijgend kon toelaten, — het was niet in 't nadeelvan den Lezer. Ik heb de voorstelling der feiten, die de stof mijnerverhalen uitmaken, zoo veel mij mogelijk was in over-een-stemminggebracht met den tegenwoordigen stand onzer geschiedkennis. Watverder de verhouding van waarheid en verdichting aangaat, kunnengegadigden mijne verandwoording vinden aan het slot van het boek.

Men zal, in de volgorde, eene chronologische herkennen, nietgeregeld naar den leeftijd des auteurs, maar naar de onderwerpen.Mij dacht eene andere orde had een min harmonischen indrukgegeven. De jaartallen onder de stukken zullen voldoende de ver-anderingen en overgangen in des schrijvers manier verklaren.Ii faut juger les écrits d'après leur date: dat de Lezer dien regelvolgen zal, heeft mij zonder al te groote opoffering doen berustenin het mij thands verkeerd voorkomende eener vroegere penceels-behandeling.

A. TH.

AMSTERDAM, half Augustus, I879.

UIT DE CHRONIJKEN VAN DEN

HUIZE VAN BERKELE.

HOE DE DRIE GOUDENE STERREN IN HET BLAEUWE

VELT QUAMEN.

Verspr. Verb. 1.

A MA COUSINE

MADEMOISELLE

JULIE VAN BERKEL.

6 Déc. 1869.

Een van Thijm's drietal bevallige nichten ", Cataut, Louise en Julie, te Delft,aan wie hij 1842—'44 eenige aardige dichtjes wijdde. („Viooltjens", 1844, bl. sax,115, i6o.)

DE CHRONIJKEN VAN BERKELE.

HET EERSTE BOEK.

De Linie der Pausen:

Anno M.C. en xcviij.INNOCENTIUS de III. was de C. en lxxiij

Paus en zat r8. jaar, 6 maanden en 9.dagen. Hij was een hoog geleerd enberoemd man in de Heilige Schriften.

Hij stichtte bij S. Pieters Kerk een schoon

gasthuis in de eere des H. Geestes,'twelk Paus Sixtus de IV, namaalszeer verbeterd heeft.

Hij gaf elke kerk binnen Rome een pondzilver, tot restauratie en vermakingebarer kelken.

En als hij vele goede werken had gedaan,

stierf hij te Perusen en werd daar be-graven.

De Linie der Keizeren:Anno M.C. en xcvij.

PHILIPS, Hertog van Swaven, bleef Ko-ning van Rome (maar hij werd geenKeizer gekroond) ro. jaar lang.

Anno M.C. en xcviij.OTHO, Hertog van Saxen, wordt Koning

van Rome gekroond en in den jareM.CC. en ix Keizer in St. Pieters Kerkte Rome, maar Anno M.CC. en xin den ban gedaan.

Anno M.CC. en xiij.Keizer VREDERIIC de II. gekroond te

Aken; op nieuw Anno M.CC.xv; teRome M.CC. xx; M.CC. xxix tejhe-rusalem.

't Was te Pinxteren van het jaar ons Heeren Twaalf-honderd-en-acht I), dat de Koning der Romeinen Philippus,

de Tweede van den naam, hof-hield in zijne vaste burcht teUlm, en, te midden zijner Baroenen en zwabische grooten,Ridders en Raadslieden, een bode te woord stond van denedelen Grave Henric van Brabant, die, als zijn zalige vaderGodevaert, sints eenige jaren met den titel van Hertogbegroet werd.

it 25 Mei.

4 DE CHRONIJKEN VAN DEN HUIZE VAN BERKELE.

Door de zes voet hoog in den zaalmuur staande kleineboogvensters, vielen lieflijke stralen der zon op den kroon

-dragenden Koning en gekozen Keizer, die met een ernstiggelaat, en de armknoppen van zijn zetel omspannend, luis-terde naar de voorlezing van den brief. 's Konings geheim-schrijver Pero stond, in het zwarte kleed der zonen vanBenedictus, naast den bode. Ter zijde van den throonstoelstonden de Edelen, die den met goud bekruisten rijksappel,den staf, en het zwaard in hunne handen droegen; maaronder den hemel-zelf, hoezeer op een lageren zetel, onmid-delijk naast haren Heer vader, throonde wat den Koninghet liefst op de waereld was: zijne dochter Maria, die denbijnaam droeg van de Gouden Ster van Zwabenland.

De bleeke geheimschrijver, nog bleeker door den weêr-schijn van het brabantsche pergament, ging voort met lezen:

„Indien Gij, Heer Koning, in het minste geneigd zijt mijn„zeer eerbiedig verzoek eenig gehoor te verleenen, bedenk„dan onder welke omstandigheden ik mij vermeet het U„voor te dragen: bevriend met de Bisschoppen van Ceulen„en Luyc, met den Hertog van Limburch en den Grave van„Vlaenderen; overwinnaar van die van Hollant en Gelre,„die nog niet van den schrik en de schade bekomen zijn,„hun door mij te Heusden overgezonden. Als hunnen Leen -,,heer hebben zij mij in den krijg te volgen en zijn dus door„dubbele banden aan u gehecht; Meghen, Kempenlant en„Oisterbeec, Breda en Dordrecht zijn mij; en daarmede de„voornaamste havenplaats en toegang voor de koopvaart„naar het Rijk.

„De overmoed mijner leenmannen, in Brabant-zelf, is sints„lang getemd. De veeten en oorlogen met het Huis van„Grimbergen zijn geslist; de hoofden van den opstand ver-„heffen zich niet meer; de zonen van het geslacht der„Berthouden zijn mijne trouwste Ridders.

„Mijne broeders: Heer Willem van Perwijs en Godevaert„van Leuven, behooren tot de besten van Christen Rik;„mijn oom, Graaf Aelbrecht van Moha en Dasburg, tot de„machtigsten; om niet te spreken van den Heilige, die voor„den Stoel van Luyc bestemd schijnt I).

i) Zijn broeder de Heilige Albrecht. 2) Zie Aant. i.

HOE DE DRIE GOUDENE STERREN IN HET BLAEUWE VELT QUAMEN. 5

„Zie daar, Heer Koning, mij en mijne Magen en Mannen.„Zal ik u zeggen, wie de jongeling is, voor wien ik bij

„U om de hand der vrome en schoone Maria, uwe door-»luchtige dochter, eerbiedig aanhoude? Hij is mij te na,„Heer Koning; maar zal eenmaal het voorbeeld leveren„van een held en Hertog, die zijnen vader (dit verleene„de Almogende God!) in alle opzichten zal overtroffen„hebben."

Maria, 's Konings dochter, zat met neérgeslagen oogen;heure geel-blonde tressen hingen nog zachter en rechter dananders over hare schouderen. De Ster, het zinnebeeld vanharen lichtenden en troostenden geest, schitterde met zijngesteenten op de goudkroon, die het edel maagdenhoofdomspande. Maar dat voorhoofd-zelf was bewolkt; en allengsverbleekte het aangezicht, dat zoo even nog met een zedigrood bedekt was. De leenmannen en raden, geestelijk enwaereldlijk, zaten in het ronde; de meeste met hunne zwaardenvoor zich op de kniën. Allen, op twee na, trachtten steelscher-wijs in den blik van den Koning te lezen, welken raad hijvan hen begeerde. Een van die twee was Otho van Wittels-bach, die van onder zijn rosse wenkbraauwen een dreigendenblik op den Koning durfde werpen. De andere was eenjongeling van donkeren opslag; maar in plaats van naar denKoning te zien, wendde hij het hoofd schuchter af, en lietslechts even een oogblik dwalen langs het gelaat van dekoninklijke Princes. Hij was mede Otho genaamd, en eenjonger zoon des Graven van Cilley; meer bekend als leerlingvan den dichter Heere Walther von der Vogelweide 2) enuitstekend luitspeler, dan door rijkdom van grondbezit. Hijdroeg een gedeelden wapenrok: bij den rechter arm was hetgoudlaken, waarop de halve rijks-adelaar gestikt stond; bijden linker een azuurblaauwe grond en, voor het hart, eengouden ster.

Zelden werd 's jonkmans geslachtsnaam aan het Hof vanPhilippus uitgesproken. Meest altijd werd hij de zanger Otho,of Otho met de Ster genoemd.

De oorzaak hiervan lag in zijn hooggaand eergevoel. Zijnvader, een hardvochtig krijgsman, kon den minstreelsaard desjonkmans niet dulden, en wierp hem eens voor, dat hij


onwaardig was het wapen der Cilleys te voeren I). Op staandevoet ontvluchtte hij het vaderlijk huis, en zwoer, dat de „DrieSterren" nooit meer op zijn kleed of schild zouden schitteren,tot dat hij, of een zijner nakomelingen, ze door Godsvrucht,Heldenmoed of edele Vrouwenliefde herwonnen had. Heteenig symbool, dat hem nu voor-eerst onderscheidde, waszijn devies: IE UIUE EN ESPOER — Hooft doet leven.

Maar het augsburgsche tornooiveld was, niet lang daarna,getuige van zijn ridderaard geweest, en toen hij, als over-winnaar, uit handen van Maria van Zwaben tot prijs denleenbrief eener heerlijkheid ontvangen zoal, wierp hij zichvoor de voeten des Konings, en vroeg hem, liever dan dezentitel als omschrift tot zijn zegel, aan zijn wapen-zelf deSter te verleenen, wier opbeurend licht hem in het strijdperkbezield had; en zoo voerde hij nu, als Roomsch-koninklijkhuisgenoot, gedeeld, van goud en blaauw, met den zwartenrijksadelaar des vaders en de gulden Ster der dochter.

De stoet, die zich in den zomer van dat zelfde jaar lang-zaam voortspoedde naar de oostelijke grenzen van het BisdomLuyc, had de bestemming van ten minste éenen gelukkigete maken.

Een bende speerknechten trok te paard vooruit. Zij warentoegerust met harnas en geweer, om des noods te kunnenstrijdvoeren, maar ook met seinhorens, om in de verte tekunnen berichten, wat zij waarnamen. Een der knechten droegden valk der koningsdochter op de hand; als zou men terjacht gaan.

Wel op een half uur afstands achter hen draafde er eeneandere bende aan, die nagenoeg gelijke plichten te vervullenhad. Geen banier viel hier of ginds in het oog, behalve hetkostbaar doek, ten paviljoen gespannen over een rustbed, dat,op wagenraderen, door vier zwaabsche blessen getrokken werd,omgeven van een zestal Ridders, en onmiddelijk gevolgddoor drie lastwagens, op wier banken eenige bedienden hadden

r) Zie Aant. 2.


plaatsgenomen. Dit een en ander maakte den middengroepuit in de optocht.

Naast het paviljoen reed ter linker zijde, waar het wasdichtgeslagen, een hofjonker, die een tweede (een melkwit)paard bij den teugel voerde; ter rechter zij, en hier warende gordijnen met koorden in de schuinte opgenomen, reedHeer Otho van Cilley, ditmaal met een zwarten mantelomhangen, edoch waar de gouden zespuntige Ster niet opontbrak.

Nu en dan sloeg hij onder de huive eenen blik die eenmengling van weemoed, wrevel, en eerbied vertoonde.

„Gij schijnt niet opgeruimd van daag, Jonker Otho !" sprakde zoetste altstem, die ooit met hemelsblaauwe oogen samen-ging. Tegelijk sloeg de schoone Maria een blaadtjen om vanden geschreven quartijn, die op haren schoot lag, zag denRidder niet aan, maar bekeek ook maar schijnbaar de ge-kleurde voorletter van een nieuw hoofdstuk.

De toegesprokene zuchtte, haalde de teugels van zijn paardaan, en zeide grimlachend:

„Gij schijnt, tot mijne niet geringe voldoening, veel vermaakte vinden in de kluchten van den Vos Reinaert, Mejonkvrouw !"

— „Wat zal ik u zeggen, mijn vriend," andwoordde zij:„het is het eigen handschrift van Heer Willaem van Berkele,dat mijne lieve vriendin Luytgarde, zijne strijdbare erfdochter,mij, met den bode van mijn genadigen bruidegom, heeftovergezonden, en ik vermaak mij even zeer met de herinne-ring van dien kluchtigen Ridder (die nu ook al een jaar ofvijf ter ziele is!) als met de grappen van den schalken Vos" I).

— „Gelukkig, wie behagen vindt in zulke afleidingen vandes levens lasten," ging Otho voort.

„Het is tijdkorting !" zeide Maria, en voegde er ernstigbij: „Koningsdochters hebben die wel noodig. Zij bereikenniet altijd zoo spoedig als velen het zich wenschen den eind-

paal..., den triomfboog van het eeuwig sanktuarium, waar

ouden en jongen zingen en palmwuiven ...."— „Voor Koningsdochters, die over haar hart en eigen

geluk als soeverein beschikken kunnen, is er toch zoo groote

i) Zie Aant. 3.


haast niet bij het bereiken van dien eindpaal," zeide Otho.„Die over hun hart naar welgevallen beschikken kunnen !"

riep Maria eenigszins opgewonden uit: „gij weet wel beter,Otho," en tegelijk wierp zij het zijden dek, dat over harekniën lag, ter zijde, en riep tot haren paadje: „Raso, ik wilopstijgen! — Dat men een oogenblik inhoude !" ging zijvoort tot Otho: „de avondkoelte, na dezen broeyigen dag,moet aangenaam zijn: wij willen een eind voortrijden."

Raso zwenkte met den schimmel achter het rijtuig om;Otho steeg af, en gaf zijn paard aan een tweeden lijfknaap.Hij stak den voorarm uit, waarop Maria leunde, terwijl zijuit haar voertuig sprong; hij boog zich, zij zett'e den linkervoet in zijne aangeboden hand, greep de witte manen vanharen klepper, en wipte in den zadel.

„Ik heb mij belast, uw geluk te maken," zeide zij, eenoogenblik later, tot Otho, toen zij op een boogscheut afstandsde wagens achter zich hadden: „bemoeilijkt mijne taak mijniet."

— „Daar is voor mij geen geluk meer op de waereld:gij weet het, Mejonkvrouw," andwoordde Otho.

„Dwaasheid!" hernam zij. „Het zoí er slecht uitzien, indienhet geluk alleen te vinden was, dáar waar wij, kortzichtigestervelingen, te-recht of te-onrechte ons verbeelden, dat diezeldzame plant bloeit."

— „Gelooft gij dan niet aan de voorbestemdheid der zielenvoor elkander ?" vroeg Otho; „gelooft gij niet, dat het chris-telijk huwelijk eene waarheid is, en dat ons groote voorrechttegenover de aanbidders van Mahomet en Apolijn juist ge-legen is in de herstelling der ware vereeniging van twee,die met ziel en lichaam elkander aanhangen?"

— „Hoe vele dergelijke huwelijken meent gij wel dat erzijn ?" vroeg Maria, op min of meer luchtigen toon.

„Dat is, met eerbied gesproken, de vraag niet," andwoorddeOtho; „Onze Heer Christus zegt, weest volmaakt, gelijk mijnHemelsche Vader volmaakt is; dat gebod is niet voor nietgegeven — en toch!"

— „Gij wilt zeggen, dat een toestand de echte, de voor-geschrevene zijn kan, al is hij de zeldzaamste," zeide Maria,nadenkend. „Ondertusschen merkt gij uit alles, dat de goede


God op een hoogst onvolmaakten staat van zaken hier ge-rekend heeft; en ik twijfel, of het aan te raden zo11 zijn, dateen meisjen, bij voorbeeld, wachtte tot dat de uitverkoreneder uitverkorenen haar ten huwelijk vroeg, in de vaste over-tuiging, dat zij ook de eenig mogelijke vrouw voor hem was.De Hertog van Brabant heeft voor zijn zoon mijn hand ge-vraagd, en ik kan niet afkeuren, dat mijn vader het aanzoekwelwillend beandwoord heeft. Ik kan het niet afkeuren, al iser meer dan éen Otho, die meent, dat ik voor hém bestemdwas. Gij weet, dat mijn vader mij reeds voorwaardelijk aanden Heer van Wittelsbach had toegezeld ...."

— „Aan dergelijke zielen heeft men zijn woord niet tehouden," zeide de Jonker.

„Nochtans gelooft de Heer van Wittelsbach grootere rechtente hebben dan gij.. ging Maria aarzelend voort. „Hoemijn vader over u-beiden denkt, blijkt anders wel uit den last,dien hij u heeft opgedragen."

De Ridder bleef een verder andwoord schuldig; hij zag stilvoor zich, en verviel in gepeinzen.

Eenige oogenblikken later — de avond was inmiddels ge-vallen en de blanke maanschijf dreef achter een wolk vandaan — klonk het vrolijk horensein der voorste bende. Mennaderde namelijk de luycksche grenzen, en op eenigen afstandzag men zich uit een stofwolk een troep gewapenden ont-wikkelen, die in gestrekten draf kwamen aanrijden: het wasde eerewacht van den Hertog van Brabant.

Maria slaakte een kreet van vreugde, toen zij, in hun midden,hare vriendin Luytgardis, de erfdochter van Berkele, her-kende. De beide jonge-vrouwen galoppeerden voor heuremedgezellen uit, en omhelsden elkaar met aandoening. Othovan Cilley kende de brabantsche jonkvrouw wel; zij had eensde Goede- en Paaschweken aan het hof des Duitschen Koningsdoorgebracht: maar zoo schoon hadden hare groote bruineoogen nooit geschitterd, als nu in het weeke maanlicht enbij het ontmoeten harer vriendin. De tweede blik dezer oogentrouwens werd vluchtig, maar niet zonder een snelle aan

-doening, geslagen op Otho van Cilley-zelven.„Dat is immers de zanger, dien ik bij uwen vader met zoo

veel genoegen gehoord heb ?" vroeg de jonkvrouw, wier slank-

IO DE CHRONIJKEN VAN DEN HUIZE VAN BERKELE.

heid zeer afstak bij het beeld, dat men zich doorgaandsvan een brabantsch meisjen vormt. Inmiddels reed zij aanMariaas rechter zijde, en haar vurig paard met de kleinevuist krachtig inhoudend, boog zij zich voorover, om eentweeden blik (en dit maal van louter heuschheid) op Othote werpen.

„Een, die even gaarne de lans als de luitpen hanteert,"zeide Otho met eene zachte stembuiging, „en, zoo hij hoopt,de eerste tegenover een man met minder schroom dan dezetegenover vrouwen."

— „Wie twijfelt daaraan, mijn Ridder!" andwoordde Luyt-gardis op eenigszins beschermenden toon. „Indien het veêrmet veêr en hair met hair jagen u even goed afgaat, zalmijn doorluchtige neef, Hertog Henric u zeker gaarne aanonze nu reeds beraamde jachtpartijen zien deelnemen."

— „Heer Otho van Cilley is een onvermoeibaar jager,"zeide Maria, „en 's Hertogen Bosch zal hem vast genoeg aan-staan, om zijn verblijf hier zoo veel mogelijk te rekken...."

— „In uwe nabijheid, in uwen dienst, Vorstin," andwoorddeOtho met geestdrift, zou ik willen wonen, al ware 't temidden der woestijnen van AEgyptenland."

— „Ik herinner u toch geen xgyptische heidin ?" vroegMaria, ondanks de schalkheid van de vraag, een bestraffendenblik op Otho slaande.

Hij zweeg. Luytgardis liet beurtelings op beiden een vor-schend oog rusten, terwijl haar edel blank voorhoofd betrok:toch had zij het devies van den Ridder nog niet tot hethare durven maken: IE UIUE EN ESPOER.

Het was op Zondag, den 22n der Zomermaand van gezegdjaar 1200 en acht, dat de gesprekken gehouden werden, dieik u heb medegedeeld. Maria had de vorige week juist nogaan de feesten deelgenomen, die ter gelegenheid van hethuwelijk harer nicht Beatrijs van Bourgondië te Bambergwaren aangericht. Van haren vader had zij op den Altenburg,waarheen hij zich begeven had, afscheid genomen, en waszij in het bergland, waarover de burcht het uitzicht had,afgedwaald in de valleyen, waardoor de schilderachtige Main

HOE DE DRIE GOUDENE STERREN IN HET BLAEUWE VELT QUAMEN. I I

en Rednitz zich heenslingeren. Maandag was dus hare 3e dag-reize, en al vroeg had men, in alle stilte, het bisschoppelijk

paleis van Luyc verlaten, om niet te spade op den dag bijden Brabantschen Hertog aan te komen, wien het, ter liefdevan zijn zoon, toch moeite moet gekost hebben zijn voor

-maligen vijand Philippus van Zwaben, zoo voorkomend tebehandelen.

Het reisgezelschap was niet spraakzaam, en bij het koes-teren der bedauwde planten door de zon, bij het vrolijk ge-schreeuw of getjilp der vogels, bij de morgengroet van dezenen genen boer, stapte het rijdende gezelschap haastig, maarstilzwijgend voort. De jonge vrouwen reden naast elkander;Heer Otho achter haar, tusschen de paadjes. De rustwagenen een deel der gewapenden volgden op eenigen afstand. DeRidders van den Hertog openden den trein.

„Wat een geluk voor mij, zoo ik u hier in Brabant houdenmocht!" zeide Maria met zachte stem.

„Niets zou ik zelve inniger wenschen," andwoordde Luyt-gardis: „maar als de Hemel een huwelijk over mij beschiktheeft, zal ik toch, hoe ongewoon ook te buigen, dien Heeren meester dienen te volgen."

— „Daarom moet gij maar een man nemen uit uw eigenland," zeide Maria, niet zonder bedoeling.

„En wien wilt ge, dat ik kiezen zoil ?" was het driftigandwoord.

„Gewis een zeer krijgshaftigen ...." zeide Maria.„Waarom geen bloedgierigen !" hernam hare vriendin.Maria zag haar sterk aan. De fiere, moedige jonkvrouw

bloosde.„Wilt gij wel eens niet zoo onbescheiden in mijne geheimen

dringen !" zeide zij met een allerliefsten glimlach tot Maria,en bewees, dat niets schooner is dan een vriendelijk zonlichtjenover een bruinen boomgroep.

„Het is niet vreemd en niet kwaad, dat het sterke aan hetzachte gepaard wordt," andwoordde Maria.

„En zoo, bij voorbeeld, had u de rosse Heer van Wittels-bach niet tegengestaan," schertste Luytgardis. „Neen, Maria,ik beken het," ging zij ernstig en fluisterend voort: „het iseen zwakheid: voor een vrouw als ik, zijn er eigenlijk geen

I2 DE CHRONIJKEN VAN DEN HUIZE VAN BERKELE.

mannen, wanneer men zot begeeren, dat er een nog manne-lijker aard in woonde .... Maar de natuur behaagt zich somsin uitzonderingen. En zijn deze wel altijd teveroordeelen?"

— „Gewis niet," hernam Maria: „ik lever zelve er eenvoorbeeld van. Waar zoudt gij een tweede Vorstin vinden,die hare aanstaande leenverhefster met de heiligste geluks-bedoelingen zoû willen uithuwelijken aan een Ridder, die veris van haar-zelve onverschillig te zijn. .. ."

Luytgardis opende hare groote oogen nog wijder: „En gijwilt mij een Brábantsch Edelman doen huwen ?"

— „Niets minder dan dat, mijn lieve! — Dien ik u bestemis hier in onze nabijheid.... Spreken we zacht."

— „De zoon des Graven van Cilley?"— „Geen andere: maar hij is een jonger zoon, en zal

nergends liever dan in Brabant wonen."— „Ja, wij vernamen zoo even om wier wille," zeide Luyt-

gardis te-ontvrede.„Dat zal en moet anders worden," andwoordde Maria.

„Heer Otho van Cilley kan niet ongevoelig blijven voor uwegaven. Gij hebt immers altijd geschitterd onder allen: en dezwaabsche dichters waren onvoorzichtig genoeg om te zeggen,dat uwe Ster naast de mijne — dat beteekent boven demijne — blonk. Laat dat zoo zijn, en zoo blijven, mijneheldin! Ik wil alleen maar u een bewaker ter zijde geven,om, als ik aan het hof zal verschijnen, een bondgenoot tehebben, die mijne belangen uit eigenbaat zal voorstaan en utegen al te veel wierook beschermen zal." Maria zeide ditalles met de beminnelijkste eenvoudigheid en half schertsende.

De vriendinnen waren nog aan het spreken, toen zij hetgedruisch hoorden van eene ruiterbende, die, van achteren,haren stoet scheen te willen oprijden. De Ridderwacht desHertogen was ver vooruitgedraafd, om den Hertog te gaanberichten, dat de Vorstin de brabantsche grenzen naderde.De meeste knechten waren, met de goederenwagens, op eenepleisterplaats te -rug-gebleven.

Voor dat men den tijd had gehad zich de vraag te beand-woorden, wat de aanrukkenden bedoelden, hadden zij hetreisgezelschap omringd. Jonker Otho, de beide paadjes en de4 ruiters, die met hen waren, trokken alle te gelijk hun


zijdgeweer; maar plotseling werden zij aangegrepen, vanhunne paarden gesleurd en gekneveld, hoewel niet zonderdat een der paadjes zijn horen had gestoken.

„Vlucht, Maria!" riep Luytgarde, en gaf met hare rijzweepeen slag aan Mariaas paard. De aanvoerder der bende, dieonherkenbaar was, daar hij, gelijk al zijne genoten, een zwartschild droeg, en een helm, die zijn hoofd geheel omsloot,liet daarop de kneveling van Otho aan twee zijner mede-standers over, en reed Maria op zijde; maar Luytgardis hadhem niet uit het oog verloren.

Met ongewone bedrevenheid deed zij haar paard zéer hóogsteigeren en het met de voorpooten nederstorten op denRidder, die, op dezen aanval onvoorbereid, zijn evenwichtverloor en uit den zadel tuimelde; de Jonkvrouw-zelve deedhaar paard zwenken, joeg dat van den ter-aarde-liggendenRidder met een tweeden zweepslag het naaste bosch in, enrende de Heer Otho ontvoerende ruiters na. Juist draafdenin de verte de knechten, die de goederen bewaakten, en hethorensein gehoord hadden, hun in 't gemoet. De aanvallersvloden rechts naar het bosch, en lieten Heer Otho, hunprooi, gebonden op zijn paard, achter. In een oogenblik wasJonkvrouw Luytgardis hem ter zijde, omvatt'e het rijkegevest van een kleine pook, die zij in haren gordel droeg,en sneed zijne koorden los.

„Helaas, Mejonkvrouw !" zeide de Ridder: „alles wilde ikaan u te danken hebben; maar het leven, de vrijheid, datis te veel!"

— „Vergeef me dezen dienst," andwoordde de heldin,hem de hand reikende: „alleen de geminachte zwakheidvermocht iets tegen die overmacht."

Toen zij met de aangedraafde ruiters op de plaats kwamen,waar Maria bedreigd was, vonden zij den aanvaller niette-rug; maar een oogenblik later zagen zij hem, in de verte,met ontbloot hoofd op eene hoogte staande, en herkendenHeer Otho van Wittelsbach, die hun een vreeslijken groettoewierp en langs een begroeide helling verdween.

I4 DE CHRONIJKEN VAN DEN HUIZE VAN BERRELE.

Acht dagen later bewogen zich in optocht onze vriendente-rug op den weg, dien wij hen hebben zien volgen: Maria,vergezeld van haren echtgenoot, den Hertogszoon Henric;beide in het somberst rouwgewaad; de schoone erfdochtervan den Huize Berkel, ter zijde gestaan door Otho vanCilley, die voortaan zijn lot met heilige banden aan het hareverbonden rekende.

De vreeslijkste tijding was hun toegekomen. Toen Othovan Wittelsbach de verloofde Hertogin had willen oplichten,waren zijn handen nog klam van het bloed haars vaders, dat

hij in bittere wraakzucht op den Altenburg verraderlijk wasgaan storten l).

De Heeren en Vrouwen gingen de laatste eer bewijzenaan den dierbaren verslagene.

Drie maanden later werden in het huwelijk vereenigd Otho,die voortaan den naam van Berkele zoil voeren, en Luyt-gaerde, de erfdochter van het geslacht, dat, in de mannelijkelinie uitgestorven, bestemd was, als een glansrijke ster, aanden Nederlandschen Hemel te herrijzen 2).

Of het met zinspeling hierop was, of dat de schoone Luyt-gaerde door dit hemellicht werd aangeduid, — maar HeerOtho van Berkele verkreeg van Hertog Henric, op verzoekder Hertogin, het recht zich te wapenen: „Van lazuur, mettwee Sterren van goud."

[Hoe gaarne zoí ik mijn lezers hier het Tweede Boek derChronijken van het geslacht van Berkel 3) voorleggen; maar,welke reuzenschreden de vooruitgang onzer dagen ook make,het middel is nog niet gevonden om — hazepeper te bereiden

zonder haas. Het vervolg der Chronijken ontbreekt, — opeen brokstuk van weinige bladzijden na, die zich niet onmid-delijk bij het meegedeelde aansluiten. Dit fragment volgt

hierachter. Men zal er uit vernemen, hoe de nazaten van

ij 21 juni. Zie Aant. 4. 2) Zie Aant. 5. 3) Zie Aant. 6.

HOE DE DRIE GOUDENE STERREN IN HET BLAUEWE VELT QUAMEN. 15

Heer Otho van Cilley hier te lande in het onbetwist genotzijn gekomen van de Derde gouden Ster in hun wapen. Wijhebben er twee door Krijgsmoed en Vrouwenliefde veroverdgezien: de derde zou der Godsvrucht ten deel vallen; en ditgebeurde, toen de erfzoon van Heer Otho in 1248 het Kruisaannam, en met den H. Lodewijk naar het Oosten trok, terherovering van het Graf des Heeren.

Om in de kosten der uitrusting zijner mannen te voorzien,had hij de Heerlijkheid van Berkel verkocht I), en van ditbelangrijk goed is sints eeuwen niets meer overgebleven danwat de Aardrijkskundige Woordenboeken rechtigt, op de LetterB, tusschen twee andere Berkels te schrijven: „BERKEL, OudNederl. dorp, Prov. Noord-Braband, distr. 's Hertogenbosch."

Het schijnt trouwens, dat Heer Otho-zelf reeds, om heteen of ander belang (en op het voorbeeld der vroegereHeeren) een gedeelte der heerlijke rechten van het goed aanden Hertog van Brabant had opgedragen: want men vindtaangeteekend, dat Henric I nog in 1214 het derde gedeeltevan de tienden der plaats aan de aldaar bestaande openbarekapel heeft vergund 2). Zeker is het, dat de vrome kruis

-vaarder, na een 22-jarige afwezigheid in zijn vaderland te-rug-gekeerd, niets had om van te leven, en door den groot-moedigen Hertog Jan den je •• , maar leg ik u liever, ineenigszins vernieuwde form, voor, wat de Chronijken hiernog van bewaard hebben.]

Na een lange gevangenschap eindelijk ontslagen, was JonkerAernout van Berkele 3), op 42-jarigen leeftijd door onge-neeslijke wonden niet meer bekwaam voor den krijg, zijnbrood bedelend, in de landen van Brabant weergekeerd. Metdroefheid zag hij die bosschen te-rug, waar hij zoo dikwijlsin zijn jonge jaren gejaagd had, die kasteelen, waar hij zoomenig-malen als welkome gast was getoefd geweest.

Toen hij tegen den avond het Huis naderde, dat door den

s) Zie Aant. 5.

2) Coppens, N. Beschrijv. van het Bisd. 's Hertagenb. III, 2, bl. 282, die ver-wijst naar Mirzeus, I, 736.

3) Zie Aant. 7.

IE DE CHRONIJKEN VAN DEN HUIZE VAN BERKELE.

Hertog in leen was uitgegeven aan den Heer van Oisterwijc,zag hij, van deze zijde der ophaalbrug, boven de voorburguit, het binnenplein met fakkels verlicht, en nam hij eenedrukke beweging van bedienden, al het uiterlijk eener feest-viering, waar. Het was St-Jan in den winter, en wie weet,of de Hertog in persoon niet tot de genoodigden behoorde,om op dien dag de hulde te ontvangen van liefde en vreugdevan vele voorname Heeren en Vrouwen.

De arme pelgrim had den moed niet den poorthoren testeken, voor die huizing, waar zijn vader te gebieden had,waar zijne heldhaftige moeder, die hem eerst na twintig jarenhuwelijks ter waereld bracht, hem zoo teder bemind had,wijl hij het beeld van haren gemaal door hoogeren helden-aard volmaakte. Helaas, dat hij deze moeder, ontroostbaarover Heer Othoos dood, verliezen moest, toen hem pas dewijding als Edelknaap ten deel was gevallen. Met welk eengeestdrift zoal hij uit het Oosten eiken thuiskeerenden krijgs-man berichten hebben meegegeven; met welk eene hoop enangst eiken pelgrim, die derwaards kwam, gevraagd hebbenom tijding van Vrouw Luytgaerde van Berkele — bekendbij alle Ridders van Christen rijk, als een heldin zonderwedergaà. Maar, helaas!

Hij had zijn lot moeten dragen! en alleen!Neen, toch niet alleen! Daar ging geen dag voorbij, of

hij begroette, ook toen hij de Sarazijnsche ketens droeg, uitde verte, de „Consolatrix afflictorum", de „Salus infirmorum":Maria, de Ster der zee, de veilige baak op de baren deslevens, had hem altijd weldoend toegelachen. Welken balsemvan vertroosting had zij hem al, en waar hij 't het minstverwachtte, in het hart gestort! Hoe wist God altijd zijneliefste dienaren en dienaressen in Hemel en aarde uit tekiezen, om Jonker Aernout eene tijdelijke opbeuring te ver-strekken: en onder deze niet zelden de Koningin der Marte-laren. Zijne liefde voor Maria was dan ook onmetelijk, en inden waren zin des woords, kon hij van geen ongeluk spreken.Ongeluk, voelde hij, is slechts hierin gelegen van Gods liefdegescheiden te zijn: en dat hij dit niet was, voelde hij diep,telkens als hij gezegd had: Moeder der Barmhartigheid! enhem was geandwoord: „Mijn kind !"


Misschien was hij veel gelukkiger dan zij, die daar in hetburchtslot feestvierden.

De grond was met eene ijsschors bedekt; de wind gierdedoor de bladerloze bosschen; elke ademhaling joeg den voet-reiziger een nieuwe rilling aan; maar hierbinnen, in zijn hart,was het Hemel; en de tranen, die langs zijn wangen rolden,waren, ook dit-maal, teekenen van vreugde en verheffing:nog had hij het devies van zijn Huis niet afgezworen: „Ieuiue en espoër" : ik leve op hoop.

Intusschen, daar moest naar een nachtverblijf worden om-gezien. Moeizaam sleepte hij zich, op zijn trouwen staf, doorde welbekende, maar thands zoo onherbergzame streek.

In de verte glinsterden hem de schaarsche lichtstippentegen van het dorp Oisterwijc. Plotseling voelde hij zichlevendig aangetrokken door het verlangen, om, daar ter plaatse,in het Heiligdom van Maria, bij den vermaarden lindeboom,met zijn, drie hoog, omgangen en paviljoenen, door natuuren kunst gevormd I), de nacht door te brengen.

Eene diepe wonde aan zijn hoofd was, door de vermoeye-nissen van den dag, gevoegd bij de aandoeningen van dente-rug-keer in het vaderland, weêr opengegaan. Zijn linkerarm en been, waaraan hij jaren lang een zware keten hadmoeten sleepen, bij den veldarbeid, waartoe hij met stok-slagen door de Sarazijnen gedwongen was, weigerden bijnahun dienst, en Bene onrustbarende prikkeling vernieuwde erzich meer-malen des daags in. Met de uiterste moeite bereiktehij de rustplaats zijner keuze. Aan eene put, nabij het bede-huis, leschte hij zijne dorst — want eene koortshitte wisseldezich onophoudelijk met doodskoíl bij hem af. Hij wiesch enverbond zich, zoo goed hij kon, en trad het Heiligdom binnen.

De kapel bestond uit een portaal en twee vertrekken.Links, aan de achterhelft, was een gerwekamer 2) uitgebouwd.Het portaal was door een eiken beschot, met klapdeur, vande voorkerk gescheiden. Als men, uit dat duistere, vochteportaal, in de voorkerk of eigenlijk schip der kerk trad,scheen het geheimzinnig licht van de drie hangende, metwaskaarsen omringde lampen, die in de tweede helft of het

i) Coppens, t. a. p. 2) Sakristij.

Verspr. Verb. I. 2

Ió DE CHRONIJKEN VAN DEN HUIZE VAN BERKELE.

choor des Heiligdoms hingen, den bezoeker al met een damp-kring van troost en versterking te omzweven. Door een fijnbewerkt koperen hek, dat van den vloer opklom tot aan hetspitsche gewelf, en waarvan het middengedeelte zich tot eenedeur kon openen, had men het gezicht op het autaar. Demuren, onder de geschilderde vensters, die thands hunnekleurenpracht niet konden afwerpen, waren met verschillendetafereelen uit de kerkgeschiedenis keurig bemaald. Men zagen herkende daar alom Maria, die geleden onrecht herstellen,wankelmoedigheid ondersteunen, tranen van rouw en liefdeop de aangezichten der zondaren ontvangen, zieken genezen,bedroefden vertroosten kwam. De drie vensters (bij dag)gaven de Droeve, Blijde en Heerlijke mysteriën, uit het levenvan Maria, te beschouwen. Waren deze vensters thans blind,te glansrijker kwam het beeld der lieve Moedermaagd, methet Kind op den arm, de kroon op het hoofd, de maanonder hare voeten, en de glorie van haar geheele persoon,uit, tegen den donkeren grond. Het stond op een kraagsteenboven den autaar, en scheen de reliquiën te bewaken, die inarkvormige metaalkassen, rijk vercierd met gesmeed engegoten beeldwerk en kleurrijk gesteente, het autaar meu-belden. Toch duidde Mariaas blik dat niet aan. Het oog, waareen weêrglans der luchters in viel, zag met zooveel zoetheidvooruit, als of het elken bezoeker der kerk had willen noo-digen den gantschen dag en nacht door de gesloten koperendeur te dringen, die zich slechts éen maal opende, en datalleen voor den geestelijke, die het beneficie bediende, aldaargesticht ter eere vande HH. Antonius, Sebastiaen en Catha-rina l). Deze drie Heiligen, benevens Sint Joseph, schenenden hofstoet der zoete Koninginne uit te maken, en bekleeddende dammen tusschen de choorvensters.

Aan weêrszijden van de gesloten vlechtwerkdeur was tegenhet hek een doorloopende knielbank aangebracht, uitgeholddoor veelvuldig gebruik.

Toen Heer Aernout uit de portaaldeur trad, die achterhem dichtklepte, was hij zoo getroffen bij den aanblik vandit kleine Paradijs, dat hij plat voorover ter aarde viel, en

i) Coppens, aid.


niets voelde van de koí1 dier graauwe steenen, noch van depijn zijner wonden en verlammingen.

Luisteren wij, voor hetgeen hem verder overkwam, naarde woorden van een ouden schrijver.

„Doe Here Aernout aldus een amerijken I) vier, vijve, afgemat„ende als sinneloos opten vloer van Onser Vrouwen Capelle„gelegen had, wordt hy opgheroepen door eene oversoete„stemme, die tot hem seyde: „Mijn kint!" — Heer Aernout„sat toen over eynde, op sijnen knieen, en hy wist nauwelicx„of hy droomde ofte waecte. Maria was van hare standt-„plaetse afghetreden ende stondt, bynae levensgroot, in de„gheopende deure van den chore. Den appel, dien sy in„hare handt plach te houden, gaf sy haren Kindeken, en„zachtkens, met ghestrekten arm op Here Aernout aen-»tredende, sach sy hem aen met eenen oversoeten grimlach„in de oogen, en sprack lieffelijck: „Mijn trouwe dienaer,„daer ghy my niet verlaet, so en sal, so en can ic u niet„verlaten. Uw lijden is ten eynde." Ende teffens raeckte sy„sijn hooft aen, met hare sachte handt, en legde hem het„Kindeken in syne armen, ende boogh sich voor-over, ende„beroerde niet alleen synen lincker arm, maar oock syne„verleemde linker dye en knie. Doe ontnam sy hem het„lieve Jesuken weder, en alles wert duyster voor 's Heren„Aernouts ooghen."

Tot hiertoe de woorden van den ouden schrijver. Hoe 'tHeer Aernout onmiddelijk daarna verder gegaan zij, is onzeker;maar zoo veel staat vast, dat hij die zelfde nacht nog eenetweede ontmoeting gehad heeft.

Hij kan ter-naauwer-nood een uur in de kapel zijn geweest,toen hij uit het gebed, waarin hij op de voormelde knielbankverzonken lag, werd opgeschrikt, door een luid gedruischbuiten het kerkjen. De portaaldeur werd driftig geopend;verscheidene personen, wier gewaad hen als zeer aanzienlijkherkennen deed, vertoonden zich, en onder deze de aanzien-lijkste van het gantsche land: Hertog Jan, de beroemdeRidder en Minnezanger.

Hunne bonten en fluweelen mantels waren met sneeuw

i) [Ave Marijken, Wees gegroet.]


bedekt, en de wind huilde woedend tegen de muren van hetHeiligdom.

„Laat ons hier schuilen en bidden !" zeide de Hertog totden Jonker van Oisterwijc, die aan zijne zijde binnentrad;en zich tot zijn gevolg wendende, zeide hij: „Dat men metde paarden naar Berkele te-rug-keere en ze daar stalle ! Ikblijf met den Jonker de komst van den Priester Desservitorverbeiden. Misschien, dat onze smeekingen voor den armenlandzaat de verwoestingen voorkomen, waar deze geweldigehoos de gantsche streek meê bedreigt."

Aan dit bevel werd gehoor gegeven. Heer Aernout laggeknield voor het hek, in den hoek aan de Evangeliezijde,en buiten het gezicht der beide Heeren. De Jonker had zijnopgevouwen mantel in het midden van den vloer gelegd, endeed er den Hertog op knielen; hij-zelf knielde naast hem.

Nog altijd voer de wind bij groote vlagen om het kerkjenheen, deed de glasramen rinkelen en haalde hooge tonen uithet klokjen, op de kapel.

Binnen weinige minuten kwam de oude Priester; hij groettezedig den Hertog, en ontsloot het koperen hek. Met de beideHeeren knielde hij nu op de treden van de autaar.

De Priester bad langzaam en overluid de groet des Engels:„Ave Maria, gratia plena !" en daarna op plechtig-smeekendentoon het toen reeds beroemde gebed van den H. Bernardus:

„Recordare, o piissima !"En toen hij het geëindigd had, riepen er drie stemmen om

strijd: „Amen !" De beide Edelen huiverden lichtelijk — nietwetend, dat er nog iemand in de kapel was.

Daarop trad Heer Aernout tot hen. Zij zagen een man,vergrijsd voor den ouderdom, maar hoog en recht van leesten die meer het uiterlijk van een krijsman had dan van eenpelgrim, waar hij het kleed van droeg. Zijn aangezicht wasdoor den blos der bezieling overdekt. Hij hief zijn rechterhand op, en zeide: „Heer Hertog, de toevlucht der Christenenzal zich niet onbetuigd aan u laten. Ziet gij dit hoofd? —Het toont de sporen van veeljarig lijden; maar voor noggeen uur geleden bloedde het uit eene diepe, ongeneeslijkewonde. Zie-hier daarvan het litteeken. Ziet gij deze geheelelinker zijde? — voor geen uur nog geleden was zij met ver-

HOE DE DRIE GOUDENE STERREN IN HET BLAEUWE VELT QUAMEN. 2I

lamdheid geslagen — nu is zij zoo krachtig, dat ik weêr alsvan ouds te paard zou kunnen zitten, io uren lang, en dragenzelf mijn schild. Dat heeft Maria gedaan, die daar vóor ustaat ... .

In dat uur — in die kapel — bij dien storm — met dienernst, sprekend uit oog en gebaar, maakten de woorden vanden pelgrim een diepen indruk.

„Wie zijt gij, vreemdeling ?" vroeg de Hertog.„Men noemde mij eens Heer Aernout van Berkele," was

het andwoord: „wat ik voortaan zal zijn, als ik nog te levenheb, hangt aan God en uwe liefde, Heer Hertog."

— „Heer Aernout !" riep Hertog Jan, „de zoon van denberoemden, al vóor mijn tijd, helaas! gestorven, spreker enzanger! In welk een staat zie ik u vóor mij !"

— „Het is vreemd," merkte de Jonker van Oisterwijc op,„dat niemant, sints zijn kruisvaart, ooit meer iets van denjonkman gehoord had ...

— „Ik ben het, Jonker!" andwoordde Heer Aernout kalm;„en gij zijt de Jonker van Oisterwijc, die op het Huis teBerkel woont: maar vrees niet: ik heb daar geen rechtenmeer, en zal u niet ten last zijn."

— „Edele Heeren! 07 sprak de Priester, „blijft dit uur invrede. Ik heb Heer Aernout gekend, als kind en als jonge-ling, en ik zal u het kruiszwaard op den arm wijzen, dat hijzich in liet branden, ten onderpand voor zijn moeder, dathij een christen held zou worden. Maar Maria-zelve schijnthet verwonderlijk woord van dezen pelgrim te staven: wantluistert: de storm drijft af; Gods toorn legt zich neêr: latenwij te zamen haar danken, wier machtige liefde zich dezenacht zoo treffend geopenbaard heeft."

Toen het gebed was geëindigd en de geheele natuur totrust gekeerd, hoorde men paardgetrappel en scheen er fak-kellicht door de reten der portaaldeur.

„Jonker van Oisterwijc," zeide de Hertog, „wij nemenvoor deze nacht uwe verdere herberging aan. Keeren wijnaar Berkel te-rug. Ik wil er hem, die, van morgen af, m ij ngast zal wezen, voor dit-maal nog eens binnenleiden. HeerAernout, uw handslag ! Beloof me, dat ge, vooreerst, rustgaat nemen. Ik behoef een wakkeren Schepen in mijnen stede


van den Bossche. Dien mij daar: en wilt gij later het zwaardweder aangorden, ik zal het u niet beletten. — Nog iets:ik ken de overlevering van uw geslacht. Het was de droomuws vaders de drie Sterren van Cilley in zijn wapen te her-winnen. Hij bracht het tot twee: die van Ridderoefening enVrouwenliefde; gij hebt er de derde bij gewonnen: die dermoedigste Godsvrucht."

Zoo is het geslacht van Berkel aan zijn Drie GoudenSterren in het Blaauwe Veld gekomen.

AANTEEKENINGEN

OP

DE CHRONIJKEN VAN BERKELE.

z. Blz. 5. „Heer Walther von der Vogelweide, de lierdichter bij uitnemendheidder Duitsche Middeleeuwen en een der grootste van de geheele oudere en nieuwereliteratuur, die met volle ziel en mannelijke kracht in het forsche heden optreedt,als de held van het lied, te midden der helden van de geschiedenis, was, naar 'tschijnt, afkomstig uit Thurgau, volgends anderen uit Franken- of Zwabenland. InOostenrijk leerde hij de zangkunst, gelijk bij-zelf mededeelt. Hij behoorde tot denridderstand, maar had geen vermogen, en reisde op zijn kunst de. Hoven deraanzienlijken af; in Oostenrijk [verkeerde hij) aan het Hof van Hertog Frederik(1193-1198), wiens dood een keerpunt der geschiedenis aanwijst.... In de lentevan 1198 had te Mentz de krooning van Philippus [van Zwaben] plaats, die doorWalther misschien werd bijgewoond." Karel Gcedeke, Deutsche Dichtrang im Mit-telalter, 1854, blz. 920.

2. Blz. 6. Het is inderdaad zeer opmerkelijk, dat het Oud-Graaflijk Huis vanCilley of Cilli — gevestigd en rijkgegoed ia Stiermarken aan déze zij van Hon-garije — van ouds-her het blaauwe schild met de drie gouden zespuntige sterrenvoert, 'twelk hier in Nederland als dat der Van Berkels bekend is. Het Graaf

-schap is later aan het Huis van Oostenrijk gekomen. Met zijn 4 steden, talrijkedorpen, en 170,500 inwoners die de Wendische taal spreken, is het een der 5kreitsen van het Hertogdom Stiermarken.

3. Blz. 7. De XIIIe-eeuwsche Nederlandsche bewerker van den .Reinert, de be-roemdste dierenfabel uit de middeleeuwen, is niet verder bij name bekend dan,als Willem, die Madoc maecte." Den author of „Waverley" kennen wij beter.

4. Blz. 14. De wraak van den Heer van Wittelsbach is historiesch.$. Blz. z$. „Nous Pierre Albert de Launay, Chevalier, des Barons de Launay:

Seigneur d'Oisel et de Fontaine, Gentilhomme de la Maison du Roy Cathe, Ge-nealogiste, Armoiriste et Chroniste de ses Royaumes et Estats, et son premier Royd'Armes Provincial de ses Pays-bas au tiltre de Brabant, exerceant en iceux l'estatde son Conseiller et premier Roy d'Armes dit Thoison d'Or: A Tous ceux quice present verront et orront salut.

Comme it est juste et raisonnable de donner tesmoignage de la verité au profiton en faveur de ceux qui y ont de 1'interest et particulierement des choses dont ona Ia Cognoissance, Certifions et attestons doncques a toes qu'il appartiendra,

24 AANTEEKENINGEN OP DE CHRONIJKEN VAN BERKELE.

qu'entre les families et Maisons de nom et d'armes de ce pays et Duché deBrabant, celle de Berckele ou Berkel, tient un des premier Rangs, ne cedant enancienneté en generosité et en pieté a aucunne autre. Peu de Genealogistes sontd'accord de son commencement, aulcuns (sommigen) la faisant descendre desanciens Seigneurs de Tilbourg et d'autres de ceux d'Oostrewijck; la plus probableopinion estant qu'elle seroit venue d'Allemagne, comme 1'a remarqué le ChronistePetrus de Thimo qui rapporte qu'environ I'an Mil deux cens et huict certain Othonde la Maison des Comtes de Cilley, passa avecq la Princesse Marie de Sueve fillede 1'Empereur Philippes en ce dit Pays et Duché et s'en venant espouser le DucHenry second du nom, et qu'il y auroit alors estably sa demeure et s'y seroit mariépar l'authorité de ce Prince avecq 1'heritiere de la terre et Seigneurie de Berckel,Quartier de Bois-le-ducq an dit Pays et Duché, ou it alloit d'ordinaire a la chasseavecq luy, et qu'il en auroit procréé (quelque temps apres) un fils aussi nomméOtton comme luy, qui auroit apres son decés aussi esté Seigneur du dit Berckel,dont it auroit prins le nom, délaissant celuy de son dit Pere. Ce qui me faitadjouster d'autant plus de foy a ce rapport la, est que les dits Comtes portoyentanciennement pour Armes d'azur a trois estoilles d'Or et sur le timbre d'icelles(qui estoit couronné) une pareille estoille entre deux Comes d'azur, ainsy queceux de la dite famille les portent encore presentement, et ainsi qu'elles sont cydevant depeintes et blasonnees. Or est-il qu'iceluy, touche d'un saint désir del'advancement de la Religion Chrestienne, print en lan 1248 le party du Roy deFrance Saint Louys et d'autres Princes Barons et Gentilhommes Chrestiens, l'orsdes Guerres de la Terre Sainte contre les Sarrasins et infidéles, vendant sa diteTerre et Seigneurie an Duc susdit pour subvenir aux fraix de son Voyage, d'ouestant de retour en Pan 1270, apres une absence de Vingt et deux ans, et n'ayantde quoy y subsister, pour estre quitte de ses biens et n'avoir rien rapporté desvendu, le Duc Jean premier du nom, me4 de compassion et luy voulant donnermoyen de vivre, le crea et le fit Eschevin de la dite ville de Bois-le-ducq, depuisle quel temps Gerard van Berckel, son Fils et grand nombre de ses descendantsfont aussi esté en diverses annees des siécles passez memes jusques a nos jours,si bien qu'on peut dire avecq beaucoup de verité qu'il n'y a pas en de famillea Bois-le-ducq qui by en ait donné tant et de si attachez au service de leursPrinces que celle de Berckel. En effet un Jean de Berckele l'estant et Pan 1476,

aprés la mort de Charles le Hardy Due de Bourgongne et de Brabant, tint si sor-tement le party de Madame Marie de Bourgongne, sa fille unique et heritiere,contre le peuple de la dite ville sous-levée et revoltée contre elle, qu'il en futarresté prisonnier et si maltraitté qu'il en mourut quelque temps après, ce qu'il fità l'exemple d'un de ses devanciers appelé Henry van Berckel, qui en avoit estéchassé et banni en Pan 1400, avec Henry Dikbier et quelques autres Gentilshommesde ces Pays et Duché, pour avoir maintenu aprés le decés du Due Wenceslaus1'autorité souveraine de la Duchesse Jeanne sa femme, l'ors des divisions et dis-cordes de la dite viile, de sorte que ceux de la dite famille ont en tout temps eten toutes les occasions ou ii s'agissoit de l'honneur et de 1'Interest de leurs Princesnaturels, fait paroistre une fidelité, un zele et une propension toute particuliere,jusques la que d'y avoir non seulement exposé leurs biens, mais leurs vies, ainsyqu'a esté dit cy dessus, ayans d'ailieurs toujours esté tres bien alliéz a des Maisonset des Lignages fort anciennes et nobles. Si comme, entre autres a celles deDaesdonck, Berwouts, Doorne, Werdenboury, Staekenboury, Bruhese, Ileene,Heym, Dintere, Braekel, Back, Drong helen, Pels, Aerlé, Ure/ten, Yladracke,Linden, Bynatten, Beecke, Wijck, Luyrmont, Celdorp, Hoorntrens, Hamelenberg,Tkollincx, Eyck et Schagen. Desquelles neuf dernieres est legitimement et direc-tement procréé par succession de temps et representation de personnes, Noble

AANTEEKENINGEN OP DE CHRONIJKEN VAN BERKELE. 25

homme Pierre van Berekel ainsy qu'il paroit par la Genealogie de sa dite familiela quelle a produit aussi divers Chevaliers et Esquyers fort preux, qui out estéSeigneurs de diverses Terres, Seigneuries et Fiefs, dont aucuns se trouvent dansles lister on estats des Princes, Barons et Nobles Vassaux, Subjects et Feudatairesde nos Ducs et Duchesses de Brabant: notamment, en l'an 1369, Gerard et Henryde Berckel qui ayans comme tel prins les armes pour Ie dit Duc Wenceslaus en l'an137o, furent tuez en la bataille de Baswildre. Adjoutons a tous ces Trophéesprofanes, pour la gloire de la dite familie, quelques sacrés. De faizt elle a donnéa l'Eglise un Abbé d'Efternack, un de Villers auparavant Prelat de Zibkeloo, unProtonotaire Apostolique, un Chanoine de Mastricht, un de Santen et un d'Arschot,et diverses Religieuses Dames des Nobles et Celebres Abbayes et Cloistres deHoydonck, de Biaderen et de Herckenroode, scion que le tout nous est apparupar Histoires, Chroniques tapt Ecclesiasticques que profanes, Registres feodaux,Lettres Eschevinales, Partages, Traittez de Manage, Testaments et autres bonnenet certaines preuves que nous avons chez nous, et qui nous ont esté communie-quez. En temoin de quoy nous avons (a la requisition de Noble homme Pierrede Berckel sus dit) expedié ce present certificat sous nostre signature et seau pourluy servir et valoir ou it trouvera convenir, ce que de raison. Faict à Bruxelles,Le seizième de Septembre de Pan de grace Mil sixcens septante et huict.

LS „Signé: P: A: DE LAUNAY.

„Nous Bourgemrs: Eschevins et Conseil de la ville de Bruxelles, an Duché deBrabandt, attestons et certifions a tons qu'il appartiendra, que Messire PierreAlbert de Launay Chevalier etc qui a Signé et scellé le Certificat cy devantcouché est premier Roy d'Armes Provincial de ces Pays has pour sa Maje et estOfficier d'honneur et Legal an faict de son dit office. En tesmoing de quoy avonssur cestes faict Imprimer le stel secret de la dite ville, et signer par un de nosSecretaires Le Vingt Septiesme de Septembre 1678.

LS „Signé: J: B: DIERTINS.

„Na gedane collatie en confrontatie heb ik ondergeteekende Notaris resideerendebinnen de Stadt Rotterdam, bevonden dat het vorenstaende Wapen, bestaaende ineen Asuere grond met drie goude starren, en booven den Helm daervan (diegekroond was) een soort gelijke ster tusschen twee hoornen Van Azuer, en hetdaer aen volgende Certificaet, en acte van Legalisatie, accordeeren mé een dier

-gelyk Wapen, en met het Origineele Certificaat en Acte van Legalisatie. Ter bevesti-ging hiervan heb ik deze voor Copie geauthentiseert en geteekent binnen Rotterdamden 17 September 1768. ,ANTHONY WESTERBAAN, Notaris.

1768.

„Naauwkeurig gekollationeerd met het origineele geauthentizeerde afschrift oppergament, uitm. 6 bladz. kl. fol. met get. en verguld wapen, berustend onder denHeer J. A. M. van Berckel, te Rotterdam, door mij

18 Feb. 1868. J. A. Alb. Tb."In 't algemeen verdienen de attesten, afgegeven door den Wapenkoning de

Launay, niet veel vertrouwen; maar de belangrijkste bizonderheden die hij biermeédeelt, zijn uit andere schrijvers geput, de verwantschappen, die hij staaft blijkenuit talrijke echte stukken, die in 't bezit waren van Dr C. R. Hermans, en deBrabantsche Wapenkoning zal toch wel niet Jonkheere Pieter van Berkel hebbenwillen vleyen, ten koste van de waarheid, met in herinnering te brengen, dat zijn

26 AANTEEKENINGEN OP DE CHRONIJKEN VAN BERKELE.

geslacht onderscheidene Prxlaten en Kloosterzusters aan de (K.) Kerk heeftgeleverd.

6. Blz. z4. 't Geslacht V an Berk e 1. De spelling van den naam heeft, in hareafwisseling geluisterd naar de orthografische smaak der eeuwen, waarin de familieoptreedt. Omstreeks 1200 vindt men berde, 1300 berkel, berkele, berkelle; in deXVIe en XVIIr Eeuw meest Berekel, in de XVIIIe natuurlijk Berkel (doch niet bijalle branches). De bossche en rotterdamsche staken hebben doorgaands de cbewaard: echter standvastiger in gedrukte stukken dan in geschrevene. Pieterv. B. Jr., de Rotterd. Schepen, van 1678, teekende zijn naam zonder c. DenDelfschen Burgemeester Mr Hendrik van Berkel en zijnen nakomelingen werd (bijKon. Besluit van x8 Dec. 1857) toegelaten de c in zijnen naam op te nemen.

De nakomelingen van zijn broeder Arnold van Berkel, in tweede huwelijkgetrouwd met Theresia Regina Thijm, behielden den naam in den ouder vorm(zonder c). Zie voords Dietscke Warande, IX, 158, 195.

7. Blz. r5. Volgends familie-aanteekeningen, geput uit authentieke bescheiden,zou de hier bedoelde Heer v. B. (eerste Schepen van dien naam in 's Hertogen-bosch) den naam van Aernout gevoerd hebben, ofschoon hij in de verklaring vanden Baron De Launay, Othon (gelijk zijn vader) genoemd wordt.

GEERTRUIDE VAN OOSTEN.

EEN DELFSCH BEGIJNTJEN UIT DE XIVE EEUW.

AAN MIJNE LIEVE ZUSTER

ANTOINETTE ALBERDINGK THIJM

(MEVROUW CUYPERS.)

1853.

Gehuwd met Dr. P. J. H. Cuypers, den architekt van het Rijksmuseum. Zijis geb. r5 Maart 1829 en overleed 7 Januari 1898.

„Gij waart het steeds, die uwe dienstvaardige zanggave leende, om mij het eerstde voor mij met een dicht geheim omgeven muzieknoten in de heerlijkste oftederste melodiën te vertolken." (Opdracht der uitgave van 1853.)

GEERTRUIDE VAN OOSTEN.

I.

„Het da • get in den Oos-ten, Het licht schijnt o- • ver-

al: Hoe wei-nig we - tet nog de lief - • - - ste,

Waar dat zij he-nen zal Hoe weinig we-tet

nog de lief-------ate, nog de hef ------- - ste.

„ „O waren 't al mijn vrienden,Dat mijn vijanden zijn —

Ik voerde u spoedig uit den lande,0 zoetste maagdelijn ... .

Ik voerde u spoedig uit den lande,Uit den lande.”"

„Waarheen woudt gij mij voeren0 Ridder, fel en koen?"

„ „'k Wil naar den lindeboom u voeren,De linde frisch en groen ... .

'k Wil naar den lindeboom u voeren,Ik u voeren." "

„Daar, Ridder, toeft mijn liefste,Daar bij de linde groen;

En zal mijn woord van trouw ontvangen,0 Ridder, fel en koen ! ....

30 GEERTRUIDE VAN OOSTEN.

En zal mijn woord van trouw ontvangen,Trouw ontvangen."

,,,,Zal hij uw trouw ontvangen?Bijlo! 't en is niet waar ! ... .

Gaat onder uw linde groene,Verslagen leit hij daar ...

Gaat onder uwe linde groene,Linde groene ....—" "

Daar was eene onbeschrijfelijke droefheid in de trillingder zilverzoete stem, waarmede dit oude liedeken gezongenwerd. Want oud was 'et reeds in den zomer van ons' HeerenJaar 1352; menig maal hadden de poorters en goede liedenvan 's Hertogen Stede van Delft het hooren zingen, en tochgroepten ze te schemeravond nog dikwijls buiten de hoogepoort van het St. -Jans-Begijnhof, en zacht fluisterend, ofzwijgend op een der kromijzers geleund, die den voormuurvan het plein verweerden, of met den kaproen in de handeen vurig schietgebedeken sprekend voor het beeld van denApostel op Patmos, dat boven de ingang was uitgehouwen,vergunden zij zich niet de openstaande boogpoort binnen tetreden, noch beproefden tot de klagende zangster op teblikken, langs het getakte der boomen, die de huisjens vanden hof in het vierkant belommerden, en waarvan een paarlovertrossen tot over den voormuur reikten.

„Arme ziel," zeide een oud krom vrouwtjen, dat op eenstokjen ging; „ze heeft het we@r hard te verandwoorden!"en hoofdschuddende sloeg zij de ontstoken oogjens op naareen pelsmakersgezel, die daar Ook stond te luisteren. „Watmeen-je daarmeê, moeder ?" zeide een andere jonkman meteen glimlachjen. „Wat ik daarmeê meen, bloed ?" andwoorddehet bestjen: „'t Is ook waar — du bist nog niet oud genoegom de lui te kennen aan 'er rokjen...." — „Dat is te zeggen— ik weet toch wel, waar mijn slagen moeten vallen, als deZilverblaauw-Ruit ')van de Roodmuts 2) op zijn baaitjen mochtkrijgen...." zeide de jonkman, tegen het dolkmes slaande, datin zijn gordel stak. — „Ja, ja, als er van Rooye en Graauwe 1)

Mutsen spraak is," andwoordde de best, hare stem verheffend,

i) De Kabeljaauwschen, of partijgangers van Graaf Willem V, Hertog in Beyeren.2) De Hoekschen, of partijgangers van Hertog Willems moeder, Gravin Margareta.

EEN DELFSCH BEGIJNTJEN UIT DE XIVe EEUW. 31

„dan zijt gij-liê thuis: maar daar zijn wel mannekes, die aangeener mutse te kennen zijn...." — „En waaraan dan, moeder ?"vroeg de pelsmaker. „Aan een paar bokshorens en een paarde-voet, of je 't weet," zeide de vrouw geheimzinnig, „en somsnog niet eens...." sprak zij, en wilde vervolgen — maar eenbeweging van twee blanke handtjens, die van onder eendonkeren sluyer te voorschijn kwamen en eener jonge vrouwebehoorden, die daar ook bij het kromijzer stond, deed haarzwijgen. „Stil, moedertjen," ze gaat weêr zingen, fluisterdede jonge vrouw, die aanzienlijker was dan men er daar opdat uur gezocht zou hebben — want zij droeg onder haren

sluyer een hoog kapsel in den vorm eener halve maan, enging, luisterend, zich steunen op den schouder van een rijkgekleed kamerjoffertjen, dat den zwaren sleep van het opper-kleed der vrouwe over de saamgeslagen armen droeg.

Weêr klonken de tonen:

„Het meisken nam haar mantelEn zij gink eenen gang

Al onder heure linde groene,Daar zij 'm verslagen vand.

Al onder heure linde groene,Linde groene."

„Och, ligt gij hier verslagen,Die mij te troosten plach,

Wat hebt ge, eiláas, mij nagelaten,Zoo menig droeven dag....

Wat hebt ge, eiláas, mij nagelaten,Nagelaten."

„Het meisken keerde haar omme,En zij gink eenen gang,

Tot voor des Héeren Hertogs poorte,Die zij ontsloten vand ... .

Tot voor des Héeren Hertogs poorte....'s Hertogs poorte."

Een tweede beweging van de jonge Edelvrouw stoorde een

oogenblik de oplettende hoorders; maar zij-zelve stond weêraanstonds in roerlozer aandacht:

„En is hier niemant inne,Noch Heer, noch Edelman,


Die nu met mij dees eedlen doodeTer aarden helpen kan?..

Die nu met mij dees eedlen doode.Dezen doode."

„De Heeren zwegen stille,Ze en gaven geen geluid;

Doe keerde haar het meisken omme,Zij gink al weenende uit.

Doe keerde haar het meisken omme,'t Meisken omme.

„Zij nam hem in haar armen,Zij kuste hem den mond;

Zij kuste hem geen korter wijlen,Maar al zoo meenger stond....

Zij kuste hem geen korter wijlen,Korter wijlen.

„Met heuren blonden harenDat zij hem vaagt van 't bloed;

Met haren bevend, witte handenDat zij zijne oogen sloot ... .

Met haar....

Een oogenblik zweeg de tedere stem; daarop hervatt'e zij:

„Met zijnen blanken zweerdeDat zij dat grafken groef;

Met haren al te zwakken armenDat zij 'm ter aarden droeg .... .

Met haren al te zwakken armen,Zwakken armen.

„Met haren kouden handenDat zij dat bell'ken klonk;

Met hare stille droever stemme,Dat zij vigieljen zongk ...

Met hare stille droever stemme,Droever stemme....

„Nu wil ik mij begevenIn een klein kloosterkijn,

En dragen daar de zwarte wijlen')

z) Doeken, sluyer.


Ter eer des liefsten mijn..En dragen daar de zwarte wijlen,

Zwarte wijlen ......

Der vaerzen laatste viertal was gehoord. De jonge Edel-vrouw bracht een neusdoek aan hare oogen, hief even heurensluyer op, als om zich de poort van het Begijnhof in dengeest te prenten, ging met heure dienaresse 't Oud-Delft langs,eene kleine steenen brug over, en verdween onder het donkerportaal der Hippolyeten-kerk.

Toen zij zich verwijderde, bracht de pelsmaker de handaan zijnen kaproen, en de meeste aanwezigen gaven eenonwillekeurig eerbieds-blijk. De andere jonkman, van wienboven gesproken werd, nam zijne graauwe toppermuts meteenigen omslag af, glimlachend het volk aanziende.

„Ze weten niet, wie dat is !" zeide hij tot den pelsmaker,terwijl men reeds begon uit-een te gaan. „Neen," zeide depelsmaker, met de grootst mogelijke onverschilligheid. Eenpaar vrouwen, en daaronder het bestjen, staken de hoofdenbij. „Wie is het dan? vroegen ze, 't Zal de vrouwe vanSchepen Willemans wel wezen," zeide iemant in 't voorbijgaan.

„Glad mis, gezel !" sprak de jonge Graauwmuts.„Nu, wie dan ?"„Dat weet ík, en weet meer dan gij weet; ik zoíi je nog

wel eens van dienst kunnen zijn daarginder." Dit zeggendewees hij in de richting van de Haechpoort. Ieder ging zijnsweegs: de Graauwmuts met den pelzemaker, dien hij, ondervele gebaren, zijn geheim scheen mede te deelen.

Dat zoogenaamde Groote Begijnhof te Delft heeft velelotwisselingen beleefd. In de XVe en XVIe Eeuw was hetin twee vakken verdeeld, waarvan het tweede tot begraaf-plaats diende, terwijl op het eerste eene schoone kerk stondmet negen outaren. Maar in de helft der XVIIe Eeuw was ervan die kerk reeds geen spoor meer te vinden; zelfs deheugenis was den burgeren lastig, en men had van Stadswegeden armen Begijntjens niets overgelaten dan haar deel in dediepe waterput te midden van het plein: want ook de hooge

Verspr. Verh. L 3


spitsboogdeuren had men uit de oude poort gelicht, om eikenzweem van voorrecht, ja, van vrijheid bij de noode geduldegeestelijke zieltjens wech te nemen. Omstreeks 1352 echterhad onze stichting nog geene eigen kerk; zij ging harengrootsten roem pas te gemoet, en was, voor weinige jaren,gants niet gedachtig, dat zij dien voornamelijk verschuldigdzotl worden aan Geertruide van Oosten, aan de zangeres vanhierboven.

Dat was al eene vreemde figuur — die Geertruide vanOosten (den bijnaam had ze te danken aan het eerste vaersvan haar geliefkoosd lied): daar waren wonderlijke verhalenomtrent haar in de wandeling; en, als men alles geloovenwilde, dan behoorde zij onder de gewone menschen eigenlijkniet te huis. Men wist zelfs kwalijk van wat aard de geestenwaren, daar zij gemeenschap me@ had. Zij was nu een ander-half jaar op het hof, en, men moest vrij algemeen bekennen,hare uiterlijke handelingen waren die van eene vrome, heiligevrouw. Zij scheen in groote versterving te leven, deed dearmen wel van hetgeen zij-zelve met bidden aan de huizenverzamelde; bracht dagelijks eenige uren door in het Elisabeths-gasthuis, om dat zij, schoon niet tot de broederschap be-hoorende, bijzonder goed met zieken wist om te gaan ender medicijnen kundig was, en gaf door hare vurige Gods-vrucht een stichtend voorbeeld aan allen die de diensten,hetzij in de Oude, hetzij in de Gasthuis-kerk bijwoonden.Dit alles belett'e echter niet, dat ze sommigen personen vrees,ja eenigen zelfs afkeer inboezemde. Later zal ons dit minderverwonderen. Slaan wij een blik op hare persoon.

Het pad, dat langs de begijnhofkluisjens liep, was onbestraat.De weelde der kleine bloemtuinen, die er later gemaakt wer-den, en met een hek van het binnenplein waren afgescheiden,hadden de Begijntjens zich dok nog niet veroorloofd. 's Zomersals de boomen groen waren, had het hof echter een vrolijkaanzien, waaraan ook de bouw der houten huisjens, metvooruitstekende bovengevels, spitsche kappen, en diepe, metlood gekruiste, boograamtjens, niet schaden kon — al lietmen het hout dikwerf zijn natuurlijke kleur, slechts verhoogddoor een weinig olie of teer. In het midden van het pleinstond een groot kruis, met eene beeltenis van den „Man van


smarte, gelijk er de Eeuwen des geloofs plachten te beeld-houwen. De figuren van Joannes en Maria zagen tot denZaligmaker op, en uit haar venster stierde ook Geertruida,geknield, hare smeekende blikken naar het tafereel onzerVerlossing heen. Aan hare rechter zijde wordt hare schoongevormde, hoewel niet ranke gestalte even verlicht door dedalende zon, waarvan een paar roodgouden stralen langs enook nog binnen haar vensterken glijden; van den tegenover

-gestelden kant vloeyen in dit oogenblik de lieflijk vermanendeklanken van het angelus-klokjen haar tegen. Haar gemoedschijnt kalm en rein als het warme hemelblaauw. De zwartekovel, die des daags, bij den weg, haar gelaat schier on-zichtbaar maakt, heeft zij afgelegd. Zij drukt de blanke enkleine handen, saamgeslagen tegen den witten plooidoek, diehals en boezem bedekt; het hooftjen, waarvan de gladdeblonde haren zorgvuldig onder een eng sluitend kamerdoekschklepmutsjen verborgen zijn, begeleidt in lichte gebogenheidde uitdrukking dier biddende handen. Daar zijn geen sporenvan het minste lijden op die koonen, betogen met eengloeyenden en langdurigen blos. In haar zachte bruine oogen,vooral nu zij ze ten Hemel slaat, ligt eene tinteling, die u,uit eerbied, zoíi doen aarzelen haar aan te zien. Een lichtebeweging in de wenkbraauwen schijnt thands van een om-stemming in haar binnenste te spreken; zij houdt het hoofdnaar boven gericht, de gevouwen handen heft zij Hemelwaart;een groote traan paerelt op haar brandende wang: 't is ofhaar blikken aan dat blaauwe luchtwelf kleven, waarin hieren ginds eene sterre begint door te komen. Op eens slaatzij de armen uit, en strekt hare handen geopend ten Hemel;onverstaanbare woorden ontglippen aan haar sterk bewogenmond, een vloed van tranen stroomt over haar gelaat, envalt in groote druppen op haar zwarte wollen kleed; daarkomt eene rijzing in hare figuur of zij tenger en slank ware;de laatste straal der zon valt krachtig op aangezicht en han-den, en maakt ze doorschijnend; alles leeft aan haar: „OGod, o Vader! ik dank u !" roept zij luid snikkend uit, enzinkt op hare kniën te-rug. Zij zit met diepgebogen hoofd,

knielend op den steenen vloer. Nu de zon geheel is ondergegaan,

heeft zij zich gericht naar een bidbank, die niet ver van het


venster stond, en waarboven een fijnhouten kruisbeeld hing,dat haar door heure vriendin en huisgenote Dievèra geschon-ken was. -- Dieper in het vertrek en tegen den achterwandhangt een zittend Maria-beeldtjen, met een zilvren kroontjenop het aanminnig hoofd, en het Heilig Kind, dat haar grootgemaakt heeft, eerbiedig, als met een .doek, om het lijfjenvasthoudend. Het Kindtjen, dat op de rechter knie der ver-hevene Moeder gezeten is, houdt op de linker hand denwaereldbol, verbeeldende het opperste Rijksgebied, terwijlHij met de andere, half geopend, het volk in zijn toekom

-stigen schaapstal schijnt te noodigen. Bij dit voortbrengselvan godsdienstigen kunstzin, dat gevolgd is naar het grootebeeld, genaamd Maria van Jesse en gesteld boven een zijd-altaar in de Parochie-kerk, branden een paar kaarsjens, diehet celletjen flauw verlichten. In de diepte aan de rechterhand onderscheidt men de maagdelijke legerstede, door eeneonbedreven hand met eei paar aan elkander gehechte linnenlakens, en een tusschen muur en schoorsteen gewrongen stok,tot een tentjen gemaakt. Wat ziet men binnen dat tentjen?

Hier, boven het hoofdeneind, een wijwatersvaatjen, eengroene palm achter het kruisjen gestoken — de triomf bijhet lijden. En daarbeneden? — Wat stroo in een ruwen zak.Voor háar? voor die fijn gevormde en toch mollige, maartedere, leden? — Ziet gij, daar buiten, dien verworpene enaangespogene aan het kruishout hangen? Een kruis, eennaakte galg voor den Zone Gods, in wien God en deMenschen hun welbehagen namen.

„Ik ben de weg," hoort Geertruide Hem zeggen; „Die Mijvolgt, wandelt niet in der duisternisse", roept Hij haar toe.En van daar dat die schoone oogen, al die edele zintuigen,dagelijks eene weelde vinden in het zien der ellende, in hetreinigen en verplegen der armen, der zieken, en gewonden.Van daar dat die hemelsche mond, die toch zoo zoet weette lachen en zoo heerlijk te zingen, gaarne de lippen aan desmetblaren der lijdenden zet, om ze, zoo mooglijk, te ver-lossen van de kwaal, die hun 'et bloed met slechte sappenmengt en het leven ondermijnt. De dienaar of dienaressezal immers niet beter zijn dan de Meester!

Wat bevindt zich op de planken aan de vensterzijde van


den schoorsteen, die tegenover de deur, een nooit gebruiktfornuis ten toon biedt? Keur van kleederen? opschik? —De vraag is u geen ernst. 't Zal echter even min gelooflijkschijnen, wat ik getuigen ga. Bij dit Begijntjen van 135o ishet kostbaarst wat ze in huis heeft: een paar rijen boeken— .dat is: eenige bundels in quarto en breed duodecimo, be-schreven pergament, waarvan vele in houten met leér bekleedebanden en koperen slootjens zijn toegerust. Sommige dierboeken, over physica, geografie, gramarye en de yeesten ofgroote daden van onsterflijke helden, heeft ze gekrégen;andere, vooral die van stichtelijken aard en in dicht — nietde minst gelezene — heeft ze zélve geschreven. Aan dentafelrand hangt dan ook een inkthorentjen, en eenige pennenmet een paar blaadtjens francijn liggen er op, nevens tweeoude kistjens, waarvan het eene naaigereedschap schijnt tebevatten.

Na dat Geertruide, in stiller aandacht, voor de bidbankeen rozenhoedtjen heeft volbeden, staat zij op, hangt hetsnoer aan haar taschkoord en begeeft zich naar de zoo evengenoemde boekenreeks. Zal ze gaan lezen? Neen; uit eennog onopgemerkte afdeeling dier planken haalt ze iets voorden dag, dat het in kostbaarheid bij de boeken toch welwinnen zal. Zij ontplooit, bij eene op de tafel geplaatste

kaars, een wit damasten manteltjen, met gouden bloemenbestikt. Zij beziet het; zij wrijft zich het voorhoofd. „Nogdrie bloemen en de rand!" zegt ze bij zich-zelve; „en gisterenal Sint Bonifaes: dat zal bezwaarlijk klaar komen... 't Istot uw eer-alleen," zegt ze, en blikt op, als of zij een onzicht-baren persoon in de kamer het woord toerichtte. „Gij zultmij immers niet in nood laten?... Ik wok, dat hij nu eensheel mooi uitviel, en dat dan niemant beter wist, of hij wasbij den ornamentwerker gekocht en betaald !" De laatste

woorden gingen van een lachjen vergezeld. Zij schoof, al inzich-zelve sprekend, een van de twee houten zitbankjens nader,

die tegen den muur stonden, kreeg haar werkkistjen, zatneder, een kruisjen makende, en begon met gouddraad eender plekken van den mantel te bestikken, die nog bloemenwachtten. Maar onder den arbeid was zij steeds pratend inzich-zelve, schudde of knikte soms met het hoofd, en lachte,


een gulden draad door het naaldoog stekend, het flikkrendkaarsjen tegen.

II.

Het liep tegen Kerstmis. De natuur deelde inde stemmingder gantsche Kerk, die de komst van het Licht der Waereld,den beloofden Zaligmaker, reikhalzend verbeidde : de éenedonkere en stormachtige dag volgde op den anderen: en hetgraauwe licht, dat met moeite door de geschilderde kerk-glazen drong, gaf eene geheimzinnige kracht aan de woordendes officiants, wanneer het smeekend Rot-ate cxli door dewelven klonk: Rot-ate ereli desuper, et nukes pluant justum:„Dauwt, Hemelen, van boven, en dat de Rechtvaardige opaarde dale door de regenwolken."

't Was op een morgen der laatste Adventsweek. Een oudeboer, met een zak op den rug en een stok in de hand,sukkelde het Oud-Delft langs tot bij de Begijnhofspoort.Daar sloeg hij de voorklep van zijn groote lederen muts eensop, en terwijl hij zich wat zijwaards boog, om ze van hetwater te ontlasten, dat in de kuilen van den rand stond, mathij de voormuurshoogte met een blik, en trad de poort binnen.Hij stapte recht op het huisjen van Geertruide aan. Hijbevond zich in het beneden-vertrek, dat meer bepaaldelijk doorGeertruides vriendin en huisgenoote, Dievèra, bewoond werd.

„Is Truide thuis ?" vroeg de boer, hield zijn druipendemuts in de hand en keek begeerlijk naar een matten stoelmet hoogen rug, die bij de tafel stond.

„Neen, zuster Geertrui is naar het gasthuis," zeide 'tBegijntjen; „maar rust een beetjen, huisman; ga hier eenszitten: je bent moê." De landman aarzelde. „Ik ben Die-vertjen," ging het geestelijk zusjen voort, „Geertruides bestevriendin; kom, ga wat zitten, huisman ... Die goeie ouweman — hij ziet zoo bleek als een doek! — Ben-je ziekgeweest, vader ?"

De boer knikte van ja, let zijn muts op den grond bij zijnzak, en ging, als iemant die zich moeilijk beweegt, al steu-nend in den aangewezen stoel zitten. De boer had een hoogvoorhoofd; graauwe sluikharen bedekten nog slechts de helft


van zijn schedel; met nêergetrokken wenkbraauwen keek hijvoor zich heen, hield zijn stok in de linker hand en lag metzijn rechter arm op de tafel. Aan de overzijde zat Dievèra,en met haar goedige blaauwe oogen keek zij hem, half ver-wonderd, half meêlijdend aan.

„Zoá ze nog lang uitblijven ?" sprak de boer.„Hoor, dat zal ik je nu eens zeggen," andwoordde het

zusjen.... „Maar wil je ook een kooltjen vuur, goeje man,om je handen wat te warmen ?"

— „Neen," schudd'e de boer, en zag haar aan. Dievertjenvervolgde: „Zij gaat dan drie maal in de week om halfzeven naar het gasthuis — want nu al vier jaar wordt daarzoo heerlijk gepreekt.... en de Heer Pastoor van de Parochieheeft toegelaten, dat de gemeente, die er devotie in heeft,die preek van den Gasthuis-Kapelaan mag gaan bijwonen,mids...."

— „Zal ze nog lang uitblijven ?" vroeg de boer.„Ja, vader, daar woei ik nu juist op komen," zeide Dievèra

met een lichte beweging van ongeduld. „Als dan de gasthuis-preek uit is (en die is altijd uit lang voor dat de acht-uurs-dienst in de Oude Kerk begint), dan gaat zuster Geertruidoorgaands naar de Mis in de Oude Kerk — ook al is hetgeen geboden Heilige-Dag — want ze bidt zoo graag bij

het autaar van Onze Lieve Vrouw van Jesse x). Ze heeftzoo'n schoonen mantel voor de Moeder Gods gemaakt....Dát hadt ge moeten zien — van wit damast met gouênbloemen.... 't Stond wat heerlijk, bij den St Olofs-omme-gang.... En ze was zoo bang, dat hij niet klaar zoukomen.... Ze heeft zich haar vingers aan bloed gewerkt....De Hertog en de Hertogin liepen dok in de processie, iedermet een flambouw in de hand; en de Hertogin vroeg na denafloop nog, wie dat kleed gestikt had, en wou Geertruidespreken; maar de ziel is zoo schroomachtig — ze dorst niet

mee voor den Hertog komen .... of voor de Hertogin....

x) Alle diensten en alle outers in de H. Kerk behooren den Allerhoogste enzijn Hem toegewijd; maar dc Katholieken weten, dat, als er van een outaar ofkerk eens Heiligen gesproken wordt, dit beteekent, dat eenig outaar of kerk onder

de bizondere bescherming van dien vriend Gods gesteld is, en hij gerekend wordt,

op meer bizondere wijze, zich daar in 't gebed met de geloovigen te vereenigen.


Ik heb ze goed gezien. De Hertog is een schoon, grootman — en ziet er zoo vorstelijk uit, dat ik ook wel eenbeetjen benaauwd was, toen ik met de Begijntjens ze voorbij-trok...."

— „En is Truide niet bij dien omgang geweest ?" vroeg deboer. „Hoe maakt ze 't?. .

— „Wel zeker!" viel het Begijntjen in; „maar ik zou weleens vragen, hoe ben jij er niet bij geweest?... . Zoo veelbuitenvolk als er aan deelnam ! ...."

— „Ik heb een jaar ziek gelegen," andwoordde de boer.„Och Heer, mensch-lief, wat zeg-je! Ja, men kan het je

wel aanzien...."— „Ik waar anders al eens eerder hier geweest.... Ik ben

Truides vader."— „Wel zoo, mijn lieve mensch! Och God, dan moet ik

je reis zoenen.... Ben jij de vader van mijn lieve, dierbareGeertrui. .. ." De tranen kwamen het Begijntjen in de oogen,zij sprong op, en gaf den goeden grijzaart op ieder van deruwe en magere wangen een hartelijken kus. Toen zette zijhaar stoel om den hoek — ten einde dichter bij Geertruisvader te zitten.

„Wel, dat is me-n-een vreugde: Geertruis vader! Duskom je heel van Voorburch geloopen ! ... , Waar blijft hetkind nu ?" — En ze keek eens over de deur en schuin doorde poort naar de overzijde van het Oud-Delf. „De dienst isal een poos aan den gang, ze zal zoo wel komen.... Voordat ze naar het gasthuis gaat om heur zieke zieltjens tehelpen, komt ze altijd nog even thuis...."

— „Om een stuk brood te eten ?" vraagde de boer."Eten, lieve mensch?" zeide Dievéra zacht; „neen, zóo

gaauw eet ze niet .... Ze vast altoos tot den middag.en dan soms.... och man, het is zoo'n heilige ziel.. .. Diegaat regelrecht ...." En Dievèra, den boer met haren hel-deren oogen ernstig aanziende, wees met den voorsten vingernaar den Hemel. „Die stichting hier in huis!.... Ik geloof,dat er soms zeven Engelen tegelijk van onzen Lieven Heerkomen, om haar spijs te brengen. Want, waar ze van leeft ... .in drie weken - een kommetjen wei van karnemelk, en, aanhet einde, een stuk brood, dat er drie weken gelegen heeft. . . ."


Terwijl Dievèra sprak, bewoog zich iets in de donkerte bijden schoorsteen (want ook dit vertrekjen had fornuis enschouw); iemant zuchtte; dit trok de aandacht van den boer.'t Begijntjen andwoordde op den vragenden blik: „'t Is vrouwLiisbeth. — Een arme ziel," voegde zij er fluisterend en meteen lichte schouderophaling bij, „Zij schuilt hier wat voorden regen." Vrouw Liisbeth, in wie wij het bestjen vanhierboven herkend zouden hebben, stond op, liep, zoo hardzij op haar krukjen kon, naar den boer, hief den vingeromhoog en zeide: „Daar gebeuren hier vreemde dingen,man! — Zuster Geertrui is mijn weldoenster — maar zijheeft het hard te verandwoorden . • .." Dievère bloosde sterk,toen vrouw Liisbeth dit zeide. „Wat dan ?" sprak de boer,„Och !" zeide Dievèra, en gaf hem een teeken, dat men aande woorden der vrouw geene waarde had te hechten.

„Ja, ja !" sprak het bestjen op een snerpenden toon, diehaar eigen was. „Alle dagen haast komt'i bij haar! — Deziel — ze heeft wat te lijden; hij plaagt'er meer dan ons'Heer in de woestijn ...."

„Wat ?" zeide de boer ontzet. „Wat meen je ?"Hij zocht Dievèraas blik tot antwoord. Dievèra zag zwijgend

voor zich. Liisbeth keek met hare roode oogjens den huis-man vlak in het aangezicht; daarop zag zij het kamertjeneens rond en zeide toen: „Wat of ik meen, man ? — Datje arme dochter op de gruwelijkste wijze door den ZwartenSeriant getempteerd wordt! Laat zuster Dievertjen spreken!Niet alleen in het begin van 'er bekeering, toen ze in veer-tien dagen niet anders gedaan heeft dan zuchten en schreyen —maar haast een jaar láng werd ze bekoord; dán gaf 'i haareen minneliedtjen in, dat ze zingen moest ...." — „Dat isniet uit den Booze!" riep Dievèra bevend. „Niet uit denBooze?" riep de best, terwijl zij haar kruk omhoog hief:„Honderd keeren heeft 'i haar, tot dat ze ging zingen, bij armenen beenen getrokken — dan links, dan rechts, dat ze meteen gescheurde rok op straat kwam. Hij heeft er opgenomen,en te schemeravond door de lucht met haar gereden, en heeft'er, dat honderd Delvenaars 'et gezien hebben, op den boven-sten trans van Sinter Hypolieten gezet.. .. Maar onbeschadigdmoest hij 'er weér thuis brengen: zoo knap was 'i niet. De


goeie God laat zoo de heiligen niet ten prooi.. .. Ja, boer,"vervolgde zij fluisterend, en tikte met den voorsten vingerop de tafel: „Ik kan je zeggen, als ze uitgevraagd was bijVrouwe Aleyde Willemans — de keukenmaarte I) heeft hetmij meer dan eens verteld — dan kon ze maar de drempelvan de achterdeur niet over. Dáar plakte Sinjeur haar danop vast — dat er geen verwrikken of verwegen aan was...Het bestjen rilde, klappertandend nam zij haar stok. „Daarvoel ik haar komen!" riep ze, en ijlde sneller, dan men 'tvan haar gewacht zou hebben, de deur uit en het hof af.

„Is dat leugen of waarheid ?" sprak de boer. „De vrouwis oud, misschien wat suf en kolderig. ..

„Zij is zoo oud niet," zeide Dievèra, met bewogen stem.„Zij is nog geen vijftig jaar. Toen Geertrui pas op het hofwas, kwam ze wel eens bij haar; ze moet 'er vroeger gekendhebben .... Tóen was het een heel andere vrouw; welge-maakt van lijf en leden, hebbende een schoon gelaat, metfraaye lange zwarte haren, die ze in gouddraadnetjens, metjuweelen bestoken, ter wêerszij van haar hoofd droeg; zeerzwierig in de kleéren en geheel waereldsch. Daarover bestrafteGeertrui haar dikwijls, dat ze zoo vreeslijk van God gekeerdwas; en plach dan te zeggen: 'Geloof me, de dag zal komendat ge der waereld een kruis zult wezen, en de waereld uook een kruis,' en zie, haar man heeft al hun goed er doorgebracht, en twist in een herberg gekregen hebbende, is hijdoor zijn vijanden buiten de Schoolpoort aangevallen, ..doodgeslagen, ... vermorseld moet ik zeggen; want zijnverminkte overblijfsels zijn.... in een korf gepakt ('t isafschuwlijk!) bij vrouw Liisbeth aan huis gebracht .... Datheeft haar op een popelezie 2) gestaan; zij heeft een kwadeziekte er uit gehouden — is in het gasthuis geraakt, en dáardoor Truide verzorgd. Af en toe komt ze nog hier, om ietste krijgen .... Maar 't is net of ze niet houdt van haarweldoenster. ..

— „Maar wat is er van die temptaties ?" vraagde de boer,blijkbaar ontrust.

„Goede vader," zeide Dievèra, en drukte haar vingeren

i) Keukenmeid. 2) Beroerte.


over de tafel op zijn arm: „Je kind is in Gods hand. Zegeniet veel zegen en gracie van ons' Lieven Heer. Dat deHeiligen aan groote beproevingen bloot staan — weetje ookwel. Maar ik zeg — dat Geertrui meer door den Geest Godsbezield en verhoogd wordt, dan geslingerd door den Geest

der duisternis. Ik kan het voor de waarachtige waarheidgetuigen, dat ik meer dan eens, .... als ze daar in haren

vurigen beden voor het autaar lag,.... op het oogenblikvan de Konsekratie, en de tranen rolden in stroomen op 'er

paternoster — dat ik dan met mijn eigen oogen gezien heb,

als de schel ging bij de Elevacie van ons' Heeren Lichaam,

en ze aanschouwde dan haar God met dat vurige hart dat

niemant heeft zoo als zij, dat ze dan, biddend, een voet

hoog van den grond werd geheven, en dat wel zoo lang deOpheffing duurde:.... Ik lag dan op mijn kniën een eindtjenachter haar,... en ik kon duidelijk, onder haar door, devoeten van zuster Lielta zien, die vóor haar geknield lag.Daar weet ieder hier in Delft van te spreken.. .. en zuster

Lielta heeft al gezeld — daar zou iets groots met Geertruidegebeuren, en de goede God een voorbeeld in haar stellen

voor al de lichtzinnige maagden en vrouwen, die er in destad zijn, en, helaas, maar een al te waereldsch leven leiden.

En wat vrouw Liisbeth van bekeering spreke — slecht isGeertruide in de waereld niet geweest. Dán zot zij, luttel

maanden na heure aanneming in het hof, de gave vanprofecie niet ontvangen hebben.... Dat was verleden jaar,

nog in het oktaaf van St Pieter en Pauwels; wij waren in deOuwe Kerk op het Begijnenchoor bij elkander — en daar

werpt Geertruide zich in eens op de steenen en roept luid:

`Laat ons vuriglijk bidden, zusters, want alsnu wordt de slagop der Maze geleverd!' En dat was zoo. Vele huizen waren

hier ledig, van al de mannen en jongelingen, die in Hertog

Willems heir voor weken reeds opgenomen waren. En toen

de slag gewonnen was, zet zij in den eigen oogenblik: `Laat

ons loven en prijzen den Heer — want de onzen hebben

viktorie!' "Juist had Dievèra deze woorden uitgesproken, toen de deur

openging, en Geertruide van achter het houten schotjen, dat,

aan de binnenzij der deur, het kamertjen voor de tocht


hoedde, te voorschijn trad, in het volle licht. De oude manrees op, breidde zijn armen uit, en in twee tellens lag hemGeertruide, die hem, na zijn ziekte, niet aanstonds herkendhad, schreyend aan de borst. „Wel vader, vader !" riep zij,

„wat is er voorgevallen, sints ik je 't laatst vaarwel kuste

op de hoeve!.... Wat ziet ge er bleek en vermagerd uit!"

Zij deed den grijzaart weér in den grooten stoel ne@rzitten,nam het bankjen, dat Dievèra haar had toegeschoven, envervolgde op tederen toon, den ouden man lieflijk aan-

starend: „Ben je ziek geweest! 0, o, waarom heb ik dat niet

gevoeld en ben naar je heengekomen? Maar ik ben zoo luttel

mijn eigen meester.... En gij, in hoe veel maanden hebt ge

mij niet bezocht.... Ik had je toch van mijn overgang iets

doen weten...."— „Ik ben nog ééns in de stad gekomen," andwoordde

de oude man; „maar toen trof ik je niet thuis. En ik benweér zoo stijf van de jicht geweest, dat ik nu bijna een jaar

te bed heb gelegen.... Maar gisteren zei ik tegen je zuster,

die dan met 'er man nog al eens bij me komt; nu voor

-waards! ik wil het deurzetten, en trekken morgens eens naarTruide heen.... Ik had net zoo'n mooi brood, en zoo'nlekkere kaas..., me dacht, ik zoíl je die maar eens brengen;dat komt toch nooit te onpas...." Met-een opende de boer

zijn zak en haalde den kaas en het brood te voorschijn.„Kom aan, dat zal smaken," zeide Geertruide; dank je

wel, vader, hartelijk dank.... Och lieve, geef het mes eens,"zeide zij tot Dievèra, die groote oogen opzett'e, maar hetmes stilzwijgend overgaf. 's Vaders gelaat schitterde vanvreugde, toen hij daar zijn schoon kind het brood zag nemen,

en met het grootste genoegen er eenige schijven afsnijden.„Is vrouw Liisbeth er al geweest ?" vroeg Geertruide. „Ze

gaat juist zoo uit," andwoordde Dievèra. „Wij zullen er maar

vast eer aan doen,'' zeide Geertruide. ,,Zuster!. . ." riep

Dievèra verwonderd uit. „'t Vasten is niet geboden vandaag," zeide Geertruide glimlachend. „en onze Lieve Heerweet wel, hoe veel ik van mijn goejen vader hoil." ZusterDievèra berustte.

„En dus altijd gezond en welgemoed ?" zeide de vader,terwijl het drietal zich het ontbijt goed liet smaken. „'t Gaat


vrij wel, vader," andwoordde Geertruide, hare hand in dezijne houdende. „Daar is al eens zoo wat in 't leven, datmen anders zoû wenschen : maar ik ben ver boven verdienstenen verwachting gezegend. 't Kan, dunkt me, niet hoogergaan." De vader blikte Dievèra te vrede toe. „En altoos zooin je liefdewerken ?" vervolgde hij tot Geertruide. „Bitterweinig, lieve vader," andwoordde zij: „maar ik ben ook maareen klein arm schepsel: wat zoí ik dan van God meer graciesvragen?... Anders — ik zoa zoo al eens een beetjen minderkoel en gedrukt willen zijn," sprak zij, „een beetjen mindergeplaagd: maar daar zijn we zwakke aardwormen voor, dieniets kunnen. Maar ja, den ding kan ik toch; — en daar benik zoo blij meé ! ...." Zij sloeg de handtjens tegen elkaarvan vreugde, en zag geheel vrolijk naar boven.

„Wat dan?" zeide de vader; „vertel het mij eens."— „Neen, dat zeg ik niet: 't is mijn geheim. Maar kom

aan, ik zal het u zachtkens in 't oor fluistren .... maar danmoet ge mij beloven, dat ge 't ook zult doen...."

— „Als ik het kan —" zeide de vader.„O, zeker, alle menschen kunnen het?"— „Nu, laat hooren !"Geertruide boog zich aan 's vaders oor, en zeide: „Ik heb

G6d zoo lief!" en daarmeé schoten haar oogen vol tranen;zij boog het hoofd op de borst, en zonder dat iemant hetmerkte bracht zij het zilveren kruisjen, dat haar om denhals hing, aan de lippen. Spoedig scheen de vrolijkheid her-steld. „Kom, Geertruide," zeide Dievertjen, „nu moetje eenszingen voor vader."

— „Maar vertel me dan eerst toch eens," zeide de boer,hoe je eigenlijk recht tot het besluit bent gekomen, om uitje dienst en bij de Begijntjens te gaan... ."

— „Graag, vader !" zeide Geertruide, „maar, als 't u 'tzelfde is — laat dat dan nu nog niet zijn..., Wat moet ikzingen, Dievertjen? — van 't Oosten ?"

— „Dat doet je zoo aan, engel !" zeide Dievèra — „maarzoo als gij wilt...

Geertruida begon:

„Het daget in den Oosten .. .Het licht schijnt overal,


„Zie je, vader," zeide zij zacht ernstig, „dat slaat met-eenop den lieven Jesus, die, hopen we, eerstdaags ook in hetOosten verschijnen zal:

„Hoe weinig," enz.

Zij zong ongehinderd door, tot

„Verslagen leitt hij daar."

Toen scheen zich eene wondere mengeling van gewaar-wordingen van haar meester te maken.... Zij werd bleek,hare oogen sloten zich, van zich-zelve vallend riep zij uit:„Ja, Hij is het, mijn Jesus, mijn Heiland, mijn Bruidegom —ontruk Hem mij niet ...."

Dievèra schoot met wat drinken toe, en de vader hielpwat hij kon — toen zich op eens de stem van een onmerk-baar ingetredene deed hooren, wien de regen van den grootenzwarten mantel en bruinbonten hoed droop, en die — ziendedat de wezenloze bijkwam — met zachter stemme vraagde,of daar Begijntjen Geertruid van Oosten woonde. „Dat benik!" andwoordde Geertruide, plotslijk zichzelve meester: „Watis uw zending ?" — „Ik heb een brief voor u," andwoorddede vreemdeling; een man van dertig jaren, die voor eenouder broeder van den hooger genoemden Graauwmuts kondoorgaan. Geertruide nam den brief met onverschilligheidaan — maar toen zij de hand op het adres herkende, ginghaar een rilling door de leden. Zij stelde echter, met eenblik en gebaar, die men haar jeugd niet toegeschreven zoûhebben, vader en vriendin gerust, en gaf den brief ongeopendte-rug. Met vastheid en kalmte zeide zij: „Zeg aan denschrijver, dat ik zijn hand verleerd heb te lezen."

De vader en vriendin zagen beurtelings Geertrui en denboodschapper aan.

„Mijn meester laat u weten, dat gij twee ongelukkigenmaakt, als gij den brief niet aanneemt," zeide de vreemdeling.

„Uw meester ?" zeide Geertruid verwonderd." Zij aan-vaardde den brief, brak het groene zegel open, ontwond dendraad, waarmede hij was toegemaakt, en doorlas den inhoud.Daar had een strijd in haar binnenste plaats. Langer wierp


het blank pergament zijn weêrschijn op haar gelaat, dannoodig was om den brief drie keer te lezen. Haar lippen

beefden. Zij wischte met haar mouwslip zich de oogen, enzeide tot den bode: „Ik zal komen .... ik zal meêgaan ...."

— „Op den Hageweg staat een rijtuig," zeide de bode.Geertruide haakte haren mantel zich om, zett'e zich het

zwarte kapjen weder op, en zeide: „Dievertjen, beste vriendin,ik moet heel naar den Haech. Later vertel ik je daar meervan. — Vader, daar wacht mij een wagen buiten de Haech-poort, rij gij nu een eind meê — dan hoef je door datonstuimige weêr de reis niet te voet te doen. . .

De huisman aarzelde. „Kan dat? mag dat?" zeide hij.,,Wt mijn meester betreft," andwoordde de bode, „hij

laat — ik ben er zeker van — den wagen geheel ter be-schikking van haar, die met zoo veel angst en hoop getoefdwordt." Den goeden vader was dit alles niet volkomen dui-delijk en naar den zin met zijne dochter: maar zoo haargevaar dreigde — wie was er nader toe om Geertruide tebeschermen dan hij? — Hij had het kind zoo lief!

Vader en dochter zaten in het binnenste van den rondommet een zeil gesloten wagen op een goed bekleede bank; debode had bij den voerman voorop plaatsgenomen.

„Laat ik nu mijn hart eens voor u uitstorten, vader-lief!"zeide Geertruide. „Ik heb tot heden gezwegen, om u geenverdriet te doen: maar ik zal misschien niet lang meer leven,en ik wil dat gij mij geheel gekend zult hebben, en metvolkomen liefde, in het gebed ...."

— „Maar kind," zeide de vader, „je bent nog geen vijf-en-twintig jaar: denk-je nu al om sterven?...

„Och vader, men weet niet, wanneer ons uurtjen slaat.Maar het zij zoo 't zij — gij vroegt me dan, hoe ik uit mijndienst en bij de Begijnen was geraakt .... Zoo als ge weet,waren het in de herberg daar ik in dienst kwam, toen ik dehoeve verliet, goede brave menschen — dat is nu zevend'halfjaar geleden: Derden Paaschdag kwam ik er voor 't eerst in huis;en ik moet zeggen, ze hebben mij altijd eerlijk behandeld.Ja, ze gromden wel eens, als de kerk wat lang had geduurd,


of het wat over de hand liep met de gasten — maar datviel te lijden; en de waereldsche gesprekken, die er menig-maal tusschen de gasten gevoerd werden, trokken me nietaf. Daar liep ongelukkig, onder mijn te -vredenheid, wel wathoovaardij, en wel wat véel ook! Ge weet, goede vader,hoe'n genoegen gij vondt in de dichtjens, die ik zoo maakteen opzong; en hoe gij een goed woord aan den Onderpastoorte Voorburch voor mij deedt, dat hij mij fraai leerde lezenen schrijven. Zie, vader, daar heb ik mij soms wel te veelin toegegeven. Uw schuld is het niet, goede brave man!Want vindt ge dok niet, dat er van al de gaven Gods doorde menschen wel misbruik gemaakt wordt? — Nu dan, allesging goed. En vooral, wanneer ik, uit mijn werk komende,gevraagd werd om te zingen, of een mooye sproke te ver-halen aan de gasten — dan was ik overgelukkig. Eens nuhad ik van een reizenden minstreel een wonderschoon liedgehoord — het ging op zijn Hoog-Duitsch: zoo begon het:

'Es taget in Oesterriche,die sunn schint ueber al:so waist min wunderschoen lieb,wa es mich fueren sal.'

„Dat zong ik, en werd er zeer over geprezen. Toen vielhet Sint-Olofsfeest in, altijd nog in dat zelfde jaar van 46.De herbergen waren alle vol volk. 's Morgens nam ieder deelaan den Omgang en Hoogmis, en 's avonds waren er vreugde-vuren op verscheidene plaatsen in de stad — zoo als ge datwel eens gezien hebt. Onder den zwaren beuk, voor onzeherberg, was een groot gezelschap bij-een, waaronder veleaanzienlijke personen. Daar moest ik mijn duitsche lied weérzingen. Ik kweet mij daarvan zoo goed ik kon .... maarmerkte al op onder de voordracht, dat een schoon en Edeljonkman, die tegen een boom geleund stond, terwijl ik aanhet einde van den kring op de kist van een kramer gezetenwas, die 's anderen daags ter jaarmarkt zijn tent zoíl opslaan, —dat die jonkman mij met eene bizondere aandacht gadesloeg.Hij gaf (ik zeg het met schaamte) herhaaldelijk aan een paarvan zijn vrienden te kennen, dat hij 't al heel schoon vond —zoo als ik zong. Nu was die jongeling ook toevallig een


Hoogdüitscher. Hij behoorde tot het gevolg van den Graafvan Katzenellebogen, en was, met of zonder den Graaf, maaralthands met eenige zijner makkers, naar Delft gekomen, omde St-Olofsfeesten eens te zien. Het werd zoetjens aan schemer-avond. Nog andere gasten droegen verhalen en liederen voor;daar werd een ronde gedanst, onder begeleiding van dat lied`Rozen op min hoedeken', en ik had mij zoo wat terug-getrokken : want in dansen vond ik.... geen behagen. Opeens, daar verschijnt een optocht van twintig jongelingen, metden Duitschen Edeljonker aan het hoofd, onder vlammendetoortsen en wapperende vaandels; en daar zwijgen de speel-lieden, de rei is verbroken; de jonge Duitscher komt naarmij toe, houdende in de éene hand een krans van rozen enklimop, en in de andere een beker met eerewijn. Hij spreektmet eene zoete en toch krachtige stem mij aan, met zijngebaren den zin zijner woorden verklarend; zet mij de kroonop het hoofd en biedt mij den beker. In mijn verlegenheidbreng ik mijne lippen aan den beker, en reik hem wederover. Daar was het geroep groot ter mijner eer.... op eenswerd ik met het bankjen, waarop ik zat, in de hoogte ge-heven, en te midden van de vaandels en flambouwen doorde stad gevoerd .... Ik beefde als een riet toen ik wederte-huis gebracht werd: maar ik was niet boos op den jon-geling, die mij deze overdreven hulde had toegebracht, schoonde zaak-zelve mij ergerde. Ik ging met de koorts naar bed.'s Volgenden daags kwam de jongeling — hij heette Wilhelm— naar mijn gezondheid vernemen. Deze was spoedig her-steld, maar mijne ziel was zeer ontrust. Ik zag Wilhelmmeermalen. Zijn Heer, geide hij, woonde in den Haech. Endaar was geen Heilige Dag of jaarmarkt meer noodig, omWilhelm naar Delft te voeren. Mijne ziel bleef ontsteld: enhet zonderlingste was, dat zij rust vond, als ik Wilhelmnabij mij had. Zijn voorkomen, fier, ja zelfs trotsch ten op-zichte van anderen, zag ik wel, dat tegenover mij zacht enbevallig werd. Van een onovertroffen moed, beheerschte hijallen die hem omgeven. Hij was godvruchtig en kuisch; enmijn hart heeft hem menigwerf met warmte tegengeklopt;als hij met een woord, met een zweepslag, en zelfs eens meteen degenwonde — maar in eerlijken kamp! — de lasteraars

Verspr. Verb. I. Q.


en lichtzinnigen in mijns meesters gelagkamer tot zwijgenbracht. 0 dat greep mij ontzettend aan: als ik hem zooboven allen zag uitschitteren — en dan in het verweeren vanal wat gij en moeder ook mij leerdet liefhebben. Zoet warenzijne donkere oogen, als hij tot mij sprak: lieflijk zijn glim-lach, teder zijne stem: en de woorden, die hij uitbracht, zijdrupten stillenden balsem in de onrustige bruising van mijnhart. Zijn afzijn werd mij verzoet door het uitzicht op zijnweérkomst. Eens, toen wij toevallig elkaár tegenkwamen(t was de voorlaatste reis, dat ik u bezocht heb), wandeldenwij samen voort, buiten Stads vesten; mijn arm lag in denZijne; 't was avond; het water spiegelde vol kalmte de maan-schijf af; wij keken beide naar dat water — toen hij mijnarm dicht aan zijn borst sloot en zeide: 'Geertruide, bemintge mij ook ?'

„Noodlottig oogenblik! — ach, hij zag niet, dat hij eenband om mijn hart strikte, die er wellicht niet meer konafgereten worden dan met de dood van dat hart ten gevolge!Toen ik thuis kwam bemerkte ik, dat al wat ik bezat mijreeds dagelijks van Wilhelm plach te spreken. Ik was gelukkigin het vooruitzicht, dat wij eenmaal voor ons leven aanelkaar verbonden zouden zijn. Alles — alle geluk — kwammij van Wilhelm toe. De boeken, die ik had, een heerlijkivoren bidsnoer, een schoon spinnewiel, de gouden naalden,die ik in mijne vlechten, het ringetjen, dat ik aan mijn vingerdroeg — alles herinnerde ik mij op eens dat van hém kwam,tot de krans van rozen en klimop, die ik, zondig, bewaardhad! Ik bad God om krachten — ik meende, om mijn gelukte dragen; 't is langen tijd geweest om mijn ongeluk telijden. Op een dag: het was een paar maanden voor Paschenvan het vorige jaar — 't mag geweest zijn omstreeks SintMatthijs — ik had hem in geen volle maand gezien; daarkwam hij bij ons in huis loopen, met de somberste uitdruk

-king op zijn gelaat. Ik had al nu en dan bemerkt, dat hijverdriet had, maar durfde er hem de reden niet van vragen.We spraken elkaar afzonderlijk. En wat tijding brengt hijmij? Wij moesten ons voor eeuwig scheiden — want zijnemoeder (van wie hij mij meermalen op vreemden toon ge-sproken had) dwong hem tot een ander huwelijk: of wel —

EEN DELFSCH BEGIJNTJEN UIT DE RIVE EEUW. 51

'hij zoí naar Oostland met mij vluchten.' Ik wist alleen mettranen op dit bericht te andwoorden. Koel vroeg hij mij —'welnu, Geertruide, willen wij vluchten ?' Ik hoorde aan zijntoon, dat bij mijn andwoord vreesde, en, in waarheid — ikzofl hem alom gevolgd hebben .... Wat ging het mij aan,waar de linde groende, naast welken wij ons huisjen zoudengesticht hebben? Maar ik hoorde, dat hij te goed was, omzijn moeder te weêrstreven.

„`Eert uwen vader en uwe moeder !' snikte ik, ga, Wilhelm,vaarwel! gij moogt eene bruid uit de hand van uwe moederniet weigeren. Toen ik dat zeide: `Eert uwen vader en uwmoeder!' rees hij op als een waanzinnige, zag mij een oogen-blik met vreeslijke blikken aan, zoo als ik er nog nooit vanhem gezien had, vloog ter deure uit, verdween, en liet mijten prooi aan de bitterste droefheid. Maar de Goede Godbracht kalmte aan. Een dierbaar vriend, de waardige Niclaesvan Hodenpijl, Vikaris ter Parochie, wees mij op het Kruis,en Jesus heeft troost ook voor mij gehad. Somtijds echterzing ik nog het lied, dat mij lief bleef en dat ik had toe-gepast op mijne levensgevallen. Want hij is inderdaad doodvoor mij; hij is verslagen door eene vijandige macht: zoohoud ik zijne gedachtenis rein; zoo kan ik zelfs, wanneer ikin de Goede Week met Maria onder het Kruis gestaan heb,en bij de Nood Gods I) nederkniel, zingen:

'Zij nam hem in hare armen,Zij kuste hem den mond....'

'Met heuren blonden haren,Dat zij hem vaagt van 't bloed...'

en Jesus eindigt met geheel mijne ziel in te nemen ... enmij de rust te hergeven... ."

Geertruida zuchtte, vermoeid van het verhaal. De vaderdrukte hare handen met warmte in de zijnen; lelde toen zijnvingeren op haar hoofd, zag ten Hemel, en bad God, datHij dit kind niet verlaten mocht.

i) Eene der voorstellingen van den dooden Christus, die de Italianen uns pietdnoemen; in dit geval: Maria met Jesus' lichaam op haren moederlijken schoot.


Na een oogenblik poozens, zeide hii„En die brief nu!"Geertruide las hem voor met bewogene stemme:

„Heilige vrouw!

„Ik ben, sedert Drie-Koningen, gehuwd. Maar onze Lieve HeerJesus straft mij voor mijne trouwloosheid. Sedert gisteren ligt mijnevrouwe in den wean. Zij weet, dat ik harer u opgeofferd heb.Hare verlossing blijft uit. Zij is zeker, dat uwe voorbede bij dengoeden God ze redden zal. Kom, kom, om Gods wille, en help ons!

„WILHELM.Uit den Hage, daags na St Thomas, Apost.

't Jaar der Genade 1352."

III.

't Ging reeds tegen den avond, eer Geertruide in 's GravenHage aankwam. De vele regens hadden den Delfschen wegsterk doorweekt, en pas even had Geertruides vader aan dedwarsbaan, die naar Voorburch liep, den wagen verlaten,toen dezen een breede, zwaar geladen, kar met takkebossenontmoette. Geertruides voerman, die op last van den bodezijne paarden driftig aangezet had, zag, dat éen zijner wielenop het punt was in het onderstel van de zware vrachtkarte grijpen; door kort en plotselijk uithalen wilde hij hetgevaar voorkomen, maar daardoor werd het voorwiel teranderer zijde de schuinte van een grenspaal opgewrongen,en het as-eind kreeg een knak, die het voortrijden ondoenlijkmaakte. Men haalde hulp van het naaste gehucht, doch hetongeluk leidde tot een aanmerkelijk oponthoud — waardoorde spanning van Geertuides gemoed, vooral sints heur vaderhaar verlaten had, eer vergroot was dan verminderd.

In 's Graven Hage hield men stil voor den oprij eenerRidderhuizinge; daar verzocht de bode Geertruide uit denwagen te gaan, en zijne schreden te volgen. De wagen reedde ophaalbrug over; Geertruides geleider voerde haar langseene reeks eenvoudige woningen, hier en daar door boom-groepen en omhaagde hoven afgescheiden, meer naar hetbinnendeel van het Vorstelijk vlek. Reeds was men verschil-


lenden gebouwen voorbijgegaan, waar, bij den vallendenavond, de lichten ontstoken werden, toen Geertruide zich metharen geleider op een ruim plein bevond, met hooge boomenin het ronde bezet, waarboven hier en daar zich de spitseener kapelle, of de trans en banier van een burchtslot be-speuren liet. Nog had Geertruide geaarzeld tot haren geleiderhet woord 'waarheen voert ge mij?' te richten. Hare onze-kerheid stond thands opgeheven te worden. Dwars door eenbende gewapenden, en bij het heren derwaards ijlen vanlijfknapen en speerknechten, betraden zij de lange brug toteene aanzienlijke burcht. Geertruide was nooit in den Hagegeweest — maar met weinig moeite zag zij aan de wappe-rende banieren en de geheele inrichting der huizing, welksbinnenplein zij op dit oogenblik betrad, dat zij zich in hetGrafelijk Slot bevond. Met klimmender angst waagde zij thandsde vraag: „Is uw meester in dienst van den Hertog ?"

— „Ik weet niet, of ik u deswege onderrichten mag... ,"zeide de bode op hoflijken toon. Geertruide zweeg. Zijvolgde: de breede steenen treden tot de Ridderzale op; eenzijgebouw binnen, een nieuwe trap op, en lange gang door.Daar was gejaagdheid, angst en eerbiedige stilte op temerken, in het gaan en komen en de gelaatstrekken van veledienaren en Edelen, die haar voorbijgingen, zonder ze bijnate zien.

Geertruide kreeg eene wonderlijke gedachte, toen ze datalles gewaar werd. Hare wangen gloeiden, hare kniën beelden;hare handen waren koortsig koud. Op eens, daar houdt menstand aan een ruim en helder verlicht portaal. Een Edel-knaap, in zilver blaauwen lijfrok, sprak met zachte en tochdriftige stem tot den geleider: „Zijt ge daar eindelijk? Menheeft u reeds bode op bode te gemoet gezonden. Zijn Hoog-heid verkeert in de vreeslijkste onrust." Mét stoof de knaaphun vooruit, opende eene hooge deur, en sprak twee woor-den met eene vrouw die daar post hield; de knaap tradte-rug, een zwaar gordijn werd zacht ter zijde geheven:Geertruide bevond zich in een groote kamer, waar een drie-armige luchter, van den welfsele hangend, een flaauw lichtverspreidde. Zij gaf zich schier geen rekenschap van wat zijzag; maar spoedig kwamen twee schoone Jonkvrouwen tot


haar, namen haar bij de hand en zeiden: „O, gij brengt uit-komst! Heer Jesus zij gedankt."

Aan het hoofdeneinde van een rijk ledikant zat eene vrouwvan gevorderden leeftijd, die een smalle gouden spang metedelsteenen om het hoofd droeg. Nog stonden een paar vrou-wen in nonnengewaad bij het bed, en fluisterden: „ZusterGeertrui: hoe verlangt men naar u."

Geertruide sloeg de oogen op: misverstand kon hier nietplaats hebben. Was 'et een begoocheling? — De wapensvan den Graaf-Hertog Willem V en die van het BritscheHuis van Lancaster blonken zacht boven het leger dersmarte.

Geen `Vader-ons' had dit binnenleiden geduurd; Geertruiwerd uit een oogenblik verzamelens harer gedachten gewekt,eerst door een doffe kreet, waarin haar naam onderscheid

-baar was, aan gene zij der kamer; toen, en vooral, door hetkermen der uitgeputte lijderesse. „O zij is er; ik voel 'et:"klonk eene jeugdige vrouwenstem van de sponde. „MijnGod!" riep Geertruide — zich geen meester meer — „waarben ik ?" — „Bij eene arme vrouw, die uw hulp, uw ver-geving behoeft!" riep de lijdende; „Ja, gij zijt het, ja, gijzijt het, die mij verlossen kunt.... Geertruide van Oosten!ik herken uw zoete, uw lieflijke stem.... Geertruide, mijnzuster! vergeef mij, kom nader.... kom, ik ben Wilhelmsgade! ...." Geertruide viel op haar kniën bij het bed, schoofde gordijnen ter zijde, nam de uitgestokene handen derVorstin, kuste ze, bevochtte ze met haar tranen; en riep uit:„Mijn God, ik neem U tot getuige, dat mijn hart geen boeteverlangt van deze: dat ik heilig geloof niemants boete nochrouwe waardig te zijn. God, mijn God! om het bitter lijdenvan uw Zoon, onzen Heere Jesum Christum, die voor onsvoldaan heeft — ik smeek, verlos deze, wie uwe maagdGeertruide met vurige Chistenliefde bemint — wier herstelzij U afsmeekt als genade! ...."

— „Dank, God, - o God! ik ben gered !" riep op eens destem der Vorstin; de vrouwen in geestelijk gewaad, weduwen,die zich dezen liefdewerke gewijd hadden, stonden de blijdemoeder bij; Geertruide trad te-rug van de sponde, voeldezich de krachten ontzinken, maar steunde zich aan eene tafel.


Langzaam zeide zij in zich-zelve: „Lieve Jesus, help mij ! .. .Ik zie U gezeten in de Hemelsche glorie aan de rechter handuws Vaders; waar Gij ons zijt voorgegaan om ons plaats tebereiden .... Ik zie de Serafs en Cherubijnen, die uwen lofzingen en zich voor Gods heerlijkheid het aanschijn bedek-ken .... Ik zie al mijne vrienden, die vóor mij deze aardehebben betreden. Zij ook, zij hebben eens op U gehoopt, enzijn niet bedrogen. Dank, dat Ge mij niet verlaten hebt!Voortaan U, Heer, U-alleen !"

De twee Jonkvrouwen en de bejaarde stonden thandsvoor Geertruide. De beide eersten hadden hare handen om-vat, en stortten tranen van blijdschap. Ook de bejaardedankte haar.

„Kom nu wat met ons rusten," zeiden zij, en zij wildenGeertruide naar eene aangrenzende kamer voeren. Geertruidedeed twee schreden in die richting. Daar stond bij haar,met diep gebogen hoofde, de echtgenoot, die der spondezich ontscheurd had: hij schreide; bracht de rechterhandaan de oogen; hij wierp een roerenden blik op haar —Geertruide herkende Wilhelm, en de Graaf-Hertog Willemde Vijfde, zich ter aarde werpend, kuste den kleederzoomvan Geertruide.

Geertruide beloofde zich-zelve, dat, zoo veel mogelijk, deomstandigheden dezer gebeurtenis als een geheim in heurenharte zouden bewaard blijven. Evenwel, nog den eigen avondder geboorte van het vorstelijk kind, welks komst, als hadde't niet maar zes jaren te leven 1) eene week lang met vreug-debedrijven gevierd werd, — nog dien eigen avond, verzochtde Hertog haar een onderhoud, in tegenwoordigheid derbeide Jonkvrouwen, vriendinnen der geredde.

„Bewijs mij de gunst — na al wat ge reeds voor mijgedaan hebt" — bad de Hertog, „te hooren niet naar mijneontschuldiging — ik heb er geene: maar naar de verklaringvan mijn toestand. Eerzucht." — „Laat mij God het offerbrengen dat niet uit uwen mond te hooren," zeide Geer-

i) Zie Scriverius.


truide. „Graaf van Holland! — ik ben zoo veel goedheidniet waard! gij ziet in mij de nederigste uwer dienaressen..gij kunt niet gelooven, hoe gelukkig mij het denkbeeldmaakt; dat Wilhelm is die gij zijt. Ik zal voor u biddenmet heeler harte, zoo als iedere Hollandsche maagd voorharen Landsheere schuldig is te doen. Ik begrijp en, God ismijn getuige, ik vergeef, voor zoo ver ik te vergeven heb,al het gebeurde. Laat mij hier zeggen, wat mijne lippenvurig verlangen uit te spreken." Met deze woorden rees zijlangzaam op uit den zetel, waarin men haar geplaatst had.„De Edele vrouw," zoo ging zij voort met zachte stem,„die daar aan het hoofdeinde zat van het vorstelijk ledekant,is uwe moeder, de Keizerlijke Weduwe Margareta, met wiegij om het Graafschap gestreden hebt, maar nu, dank zijden Vader der liefde, verzoend zijt ... Uwe moeder had eensterken steun, bij het kamp tegen u, haren zoon, in harenschoonbroeder den Koning van Engeland. Gij hebt eenenicht diens Konings gehuwd; en gij hebt, met dat huwlijk,den moedervloek van uwen hoofde gewend; de Koning isals bemiddelaar opgetreden, en heeft de moeder belet harenzoon, haar eigen bloed, te verdelgen...

„O, ik weet meer: Ik zie het! Wat gaat daar voor mijopen! ... een tooneel uit het verledene — hel verlicht:Eene zaal aan het Duitsche Hof: Daar zit Keizer Lodewijkop zijnen troon, omgeven van al de Grooten zijnes Rijks.Wie zijn het, die daar binnentreden? Het is een EerwaardigeKerkvoogd: Het is de Bisschop van Lincoln. Britsche groo-ten omstuwen hem: onder deze bevinden zich leden vanden Huize van Lancaster. De Bisschop nadert, en spreekttot den Keizer Z). De Edelen blijven terug. Wat zacht,schroomvallig, meisjen bevindt zich te midden van hen?...Vraagt het dien wakkeren, fieren knaap; hij is de zoon desKeizers! hij zal de waarheid spreken. Hij zegt, dat zijschoon en vriendelijk is; hij belooft zich, dat hij Machteldvan Lancaster nooit zal vergeten.. . Jaren verloopen. Eennevel omsluiert voor mijn oog de feiten dier jaren .... Eendag — 't is in den aanvang van het Jaar der Genade 1351 —

i) In 't J. 1338.


't is Sint-Matthijsavond — daar zien die knaap, nu jonkmangeworden, en dat meisjen elkander weér. Dat meisjen houdtin hare hand eenen bloemruiker, en in dien bloemruikerbespeurt de jonkman een gouden trouwring; en op dienring staan twee woorden geschreven: 'Moederliefde' en'Landsvrede'. De jongeling grijpt naar de bloemen en denring, en hij kust ze, en bergt ze aan zijn boezem .... Datdie bloemen den Grave van Holland nog lang mogen ver-kwikken met haar geuren, dat de vredesring het teeken vande vrede zijns harten zij ....."

Geertruida stond, zoo sprekende, met geheven arm, enhaar gelaat was met een hemelschen glans overdekt.

Zij had uitgesproken, en den Graaf-Hertog bleef slechtsde tijd tot een gebaar, dat de diepe dankbaarheid zijnsharten uitdrukte. De beide Jonkvrouwen schreiden en snik-ten, en drongen zich aan de zijde van Geertruide, toen hetgedruisch buiten de kamer vermeerderde, en een gordijndaarbinnen ter zijde werd geschoven, en van alle kanten hetHofgezin samenvloeide in de slotkapel, waar, eenige urenlater, ook ons viertal de Mis tot dankzegging voor de ge-lukkige uitredding 'ging bijwonen. Geertruide hield denjonggeboren Vorst ten Doop.

Zij was terug op haar Begijnhof; zij had hare plichtenen werken hervat — zij klom dagelijks in volheid vanzieleleven en liefde tot haren Heiland. 0 met wat zoetevreugde in het hart, was zij, in het midden harer zusteren,te Kerstmis het Kindjen in de kribbe door gezangen gaanvereeren, nu zij onlangs bij een ander gelukkig kraambedzich zoo krachtig had voorbereid, om dezen dagen geheelvoor het Kind Jesus te zijn. De kinderen — zij beminde zealle zoo; zij voelde zoo diep wat het te zeggen was, datJesus een kind ten toonbeeld aan heel de menschheid gesteldhad, en gezegd: „Tenzij ge wordt als deze kleine - zult gijhet Rijk der Hemelen niet binnengaan." Zij leefde de gant-sche Evangeliegeschiedenis meê, in het jaar, dat zich metzoo goeden Advent voor haar geopend had. En toen zij te

5ó GEERTRUIDE VAN OOSTEN.

Goeden Vrijdag uit de Mettenen te huis kwam, en zich tebedde schikte, uitgeput van het tranen storten aan den voetdes Kruices, altoos bij haar-zelve herzeggende:

„Wie is mensch, en zou niet schrijen —Zag hij Jesus' Moeder lijen

In het lijden van den Zoon....Voor Zijn volk, voor onze zonden,Heeft zij Hem zien geeslen, wonden —

Kroonen met de doornekroon....

„Mij zijn bloedstroom, mij zijn wonden!

„Mij zijn bloedstroom, mij zijn wonden !"

toen zag zij, bij het blanke licht van het Mariakaarsjen, dater zich een vochtige bloedvlek aan haar handen en voeten,en in hare zijde, openbaarde.... Zij droeg het evenbeeldvan de Vijf Wonden met zich om. Die genade, die gelijkheidmet den Godmensch, was te veel voor haar; heur stoffelijkhulsel was niet langer evenredig aan den vurig opstrevendengeest: haar geheele lichaam onderging eene omschepping.Fijn en doorzichtig, als het zich in oogenblikken van ver

-rukking vertoond had, bleef het nu voortdurend. Maar driedagen lang lag zij buiten kennis. De zusters meenden, `hetlieve kind was dood'; maar schoon zij de oogen geslotenhad, en haar gelaat bleek was als ivoor — speelde er eenzoet lachjen om hare lippen; hare zuivere wenkbraauwenwaren eenigzins opgeheven, en schier onmerkbaar hoorde menharen geregelden ademtocht.

Van dien tijd behoorde Geertruide geheel niet meer aande aarde. Toch beproefde zij nog haar gewone werk te doen.Zelfs bad zij God, dat Hij de teekens van handen en voetenmocht wechnemen — want het was ruchtbaar geworden doorhet land, en honderden zoo godvruchtige als nieuwsgierigelieden wilden het wondere Begijntjen zien. Haar gang, haregebaren, haar stem, alles had een edeler, een vrijer, als eenonstoflijker charakter aangenomen. Naauw raakte zij de zerkenvan den kerkvloer, als zij zich naar den outaar der Mariavan Jesse spoedde. Nu zong zij, met smachtend verlangennaar het Hemelsche Jerusalem,

EEN DELFSCH BEGIJNTJEN UIT DE XIVC EEUW. 59

„Het daget in den Oosten !"

nog kuste zij het doode lichaam des geliefden; maar steeds,zegt de Legende, referendo carmen ad dilectum suum ,YesumChristum; „immer om, het lied te stieren .naar Jesus Christus,haren beminde."

Eindelijk was de ure van hare geheele ontbinding daar.'t Was Drie-Koningendag van het jaar 1358; zij lag in haarcelletjen. Dievèra zat neven hare sponde. Vele andere zus-ters waren er, en baden de gebeden der stervenden. Heurvader was haar, voor ruim twee jaar geleden, reeds voorge-gaan. Haar oude vriend, de waardige Niclaes van Hodenpiji,de Priester, die aan de kruiswegen des levens staat, om hetvolgend pad te helpen kiezen, knielde me@ bij haar leger.

Hij had haar, in den name Gods, losgemaakt van allezondige banden, had over haar gebeden, haar gebalsemd I),en Christus' Lichaam der afreizende tot pelgrimsbete gegeven.

Ook vrouw Liisbeth stond daar, in een hoekjen — en badhare voorspraak af bij den God des lichts. Geertruide lag inhaar laatste oogenblikken, toen de deur zacht geopend werden de jonge Edelvrouw met de kamermaagd binnentrad, dieGeertruide bij de poort had hooren zingen. Zij deed heurensluyer ter zijde, naderde het bed, en nam Geertruides hand.„Zijt gij daar? Wees welkom," sprak Geertruide. „Hoe goeddoet het mij, dat de vrouw van mijn geliefden Landsheer,dat Machteld van Lancaster, die mij dierbaar is, die ik ge-lukkige moeder gezien heb, mij de oogen komt sluiten. Ikzal bidden voor uw kindtjen .... Heere Jesus, bescherm dezevrouw, van wie ik eene vriendin heb mogen maken ......

De aanwezigen gaven elkaar fluistrend te kennen, dat diteen aangenaam (en geen storend, schier geen verwonderend)bezoek was.

„Ik dank u nog! ik dank u nog, Geertruide !" sprak deGravin in tranen.

Geertruide boog, zoet glimlachend, met het hoofd. Zij drukteMachtelds hand op die van Dievèra, en zeide: „Zusters, ... .vaartwel! vaarwel, vader! Die lieve Jesus zij met u-allen."

i) jac. V.

6o GEERTRUIDE VAN OOSTEN.

Na een oogenblik poozens sprak zij, half droef: „Ik wenschtenaar huis te gaan."

— „Lieve, ge zijt te huis," andwoordde de goede Dievèra.„Dáar is mijn huis — daar ga ik heen .... Gods lieve

Engelen zie ik afdalen .... daar daagt de morgen ...ja.... ja...."

Zij had den vinger even opgelicht, om naar den Hemel tewijzen. Een zuchtjen ontging haren boezem. Zij was dood.

De Hertog was in Engeland. Hij keerde te huis. Hij trokdoor Delft naar den Haech. Uit de vroegmisse in de Hippo-lyeten-kerk komende, waar hij een dank voor zijn behoudenreis had uitgesproken, ziet hij een nieuwen zerk onder hetkerkportaal; hij leest :

$fcr ífg Ijet!3rrtrubi ban Co ten

bie be tuouben 0. I'n. Iije fu jrt tfIn haren Ifcíjame j ibbc ontfaen.

De Hertog ziet verbijsterd rond; hij grijpt den naast hemstaanden Edelman geweldig bij den arm, en wijst op densteen. Hij wordt doodsbleek. Tranen staan in zijn oogen,maar vloeyen niet over zijn wangen.

Hij bewaart een vreeslijk stilzwijgen.„Naar den Hage 1" roept hij op eens met luide stem.Hij zit in den kring zijner Hofgenoten. Dien dag is hij

geweest als vroeger. Niemant heeft iets buitengewoons aanhem bespeurd. Maar Machteld heeft hem niet van Geertruidedurven spreken.

Heer Gerrit vander Wateringhe keert juist uit den vreemdeten Hove. Hij biedt den Hertoge zijn hulde. Hij vraagt(toch niet luide) in den groep zijner vrienden, `of het waaris, dat Geertruide, de wonderdoenster, overleden is.' Op eensspringt Willem van zijn zetel en stoot den Edelman zijn knijfin de strot.

„Eii dese Hertoch Willem, Grave van Hollant, werd sijnre


sinnen bijster ende berooft," zegt de Chronijk, „so dat menhem settede in sekeren hoede, daer hi in bleeff 30 jaer, totdat hi starff. Hi hadde alle sine dagen een strengh Heerende Graef geweest: maer hi barmhertich was den goedenmenschen; bisonder de eere der vrouwen ende harersuyver-heyt een neerstich beschermer, en een sonderlinghe liefhebberende promotoor van alle geleerde mannen: waer omme hibehoort gespresen te worden vande vroede, ende goede men-schen voor hem te bidden." I)

Geen stuk onzer literatuur is wellicht ooit zoo beroemden geliefd en verspreid geweest, als het lied der droeve bruidGeertruide:

„Het daget in den Oosten."

Geertruide wordt door de geloovigen vereerend herdachtop den 6n Januari: den dag van Drie-Koningen.

z) Dus Joan Veldenaer en Philips van Leyden.

AANTEEKENINGEN EN BIJLAGEN.

BI. 29. Den text des lieds vindt men bij Hoffmann von Fallersleben in zijneHor Delgica, getrokken uit het Oudt Amat. Liedboeck. Willems heeft in zijneOude Vlaemacke Liederen een koepiet meer, zijnde bij ons het %Ie , dat ook ineen ander oud lied gevonden wordt; namelijk in dat van Twee Cbnincxkinderen,waar de meer ijverige dan gewetensnaauwe bearbeider onzer oude nationaleletteren het misschien uit ontleend heeft. Daarentegen wordt het koeplet, dat bijHoffmann en Willems het VIle is, door Geertruide bij ons niet gezongen.'t Luidt aldus:

Och lighdy hier verslaghen,Versmoort al in u bloet!

Dat hevet u ghedaen u roemen,En uwen hoghen moet.

Offschoon wij, bl. 48 den schijn aannemen, dat Geertruide het lied naar eenDuitsch modèl heeft gevolgd, houdt de Duitscher Hoffmann het lied voor oor-spronkelijk Nederlandscb. De muziek wordt medegedeeld in de Souter-Liedeken(r54o, 1613) op den text van Psalm IV. De melodie heeft, in den loop der tijden,vele veranderingen ondergaan. Geen der vroegere uitgevers (Hoffmann enWillems) is zoo nabijgebleven aan de oude wijze, gelijk zij kennelijkst spreektuit de vergelijking der Edities van 1540 (rs Juni) en 5653 als de door ons, naareene opteekening van onzen geliefden broeder Lamb. Joann., medegedeeldelezing; echter vindt men alleen in uitgaven, welke de melodie reeds als geheelgewijzigd doen kennen, het refrein — dat wij er bij geven, uit aanmerking vande algemeene opinie, die in de XVIIe Eeuw dat refrein als een der charakteris-tieke trekken in het lied beschouwde. Ziehier wat Willems nog zegt over ons

onderwerp:„Dit lied was reeds bekend in de eerste helft der XIVe Eeuw, toen de heilige

Geertruid, beggyn van Delft en geboren te Voorburg in Holland, hetzelve gewoon

was dagelijks te zingen „referendo carmen ad dilectum scum Jesum Christum,"weshalve zy daerdoor den naem verkreeg van Geertruid van Oosten. Dit beggyntjewas een nederduitsche dichteresse. Zie Acta &nctorum Januariti, vol. I. p. 348. Hetlied bestaet ook in 't platen hoogduitsch."

AANTEEKENINGEN EN BIJLAGEN OP GEERTRUIDE VAN OOSTEN. 63

BI. 33. Men zie over den toestand der Begijntjens te Delft in 't begin der XVIIeEeuw onze levensschets van Stalpaert van der Wiele, hierachter.

BI. 6r. Zie over den levensloop van Willem V: Dr. J. P. Arend Alg. Gesch. desVaderlands. Dl II, St. II, bl. z66, 182, 589, enz.

BI. 6r. „Set Daget in den Oosten" behoorde tot de meest verspreide en be-kende der Ned. volksliederen. Zelfs in de dagen der herlevende geleerde enheidensche Kunst, hebben Hooft en Vondel soms de populariteit hunner zangenwillen verzekeren door ze op de nog al tamelijk verloopene wijze van Bet dagette schrijven. Pub. Willem van Zuylen van Nyevelt had, gelijk we boven te kennengaven, ongeveer een eeuw te voren den text van den IVe Ps. Davids er op ge-zet. De Amsterdamsche Bredero6, pour faire contraste, wilde het onderwerp,naar de allergrofste opvatting die het lijden kon ten tooneele voeren; maar hijstierf toen het stuk half af was; zoo dat de voordracht en uitgave niet ge-schiedde voor 1638; na dat een „Liefhebber der Poësye" de heiligschennis vol-togen, en het edele en lieflijke lied tot een XVIIe -eeuwsch schouwburg-schandaal,met den naam van „Treurspel", verwerkt had. In de XVIIe Eeuw was bij velende zuivere kunstsmaak zoo zeer uitgedoofd, dat Brederoo, of zijn vervolger, deonbeschaamdheid of de argloosheid hebben den text van 't lied mede te deelen,„Als inhoudt van 't Spel," op de eerste bladzijde van hun liederlijk en vorme-loos prulstuk.

Beets heeft in onze dagen den text van het liedeken vernieuwd, in zijn Prozaen Poezy. De voortreffelijke Stalpert, bovengenoemd, Delflands Aartspriester enPastoor der Begijnen, heeft Geertruides lied tot een lofzang op haar zelve verstemddie, op vorenstaande melodie, aldus te zingen is:

„Het daget in den Oosten,Het licht schijnt overal,

Ach, Heer, wie is er die vertroostenUw deerne Geertruid zal?

„Mijn ziel smelt in der KrebbenVan 't zoete Bethlehem,

En zoekt daar t'evens bij te hebben't Kruis van Jerusalem.

„Te middeweeg gevonden,En weet ik niet waarheen:

Of tot de roode heilge wondenOf wit bemelkte leèn.

„Ik wenschte dan twee harten,Indien ik wenschen dorst:

'k Gaf dit, Heer, in uw lijdenssmarten,Dát V aan 's Moeders borst.

.1k vind aan alle zijdenMijn trouwen Heer ter steè;

Maar 't eens doet mijn ziel verblijden,En 't andre doet ze wee.

64 AANTEEKENINGEN EN BIJLAGEN OP GEERTRUIDE VAN OOSTEN.

„'t Is wee, dat toch ten lestenVerheugt: 'k en weet niet hoe.

Ach, mocht ik hier mijn liefde vestenHoe wel waar mij te moé."

Dus plach de Maagd te wenschen,En Die 't ten weelden is

Te wezen met het kroost der menschen,Verhoorde haar gewis.

Hij teekende, dien stonden,Ten wonder van een elk,

Haar zijde en handen met zijn wonden,Haar maagdenborst met melk.

Leef eeuwig, Gods vriendinne,En bid, dat alle huis

Met uw gedeelde vuurge minneVerlieve op Christus' Kruis!

Op Kruis en Krab te zamen!Dit 's onze volle wensch!

Dat hierop andwoord' Amen, Amen,Elk Hemelzoekend mensch.

Voords meenen wij, dat het den lezer niet ongevallig zal zijn hier, bij wijzevan bijlage, achtergevoegd te zien, het letterlijk verhaal, dat de grondlegger derBollandisten, de natuurlijk bij onze historieschrijvers der Iitteratuur tot op dehelft der XIXe Eeuw totaal onbekende Stichtenaar Herbert Rosweyde, betrekke-lijk ons Begijntjen mededeelen :

HET LEVEN VANDE H. GERTRVDIS VANOOSTEN, MAGHET.

6 Jan. An. 1330.

UYT DE REGISTERS VAN NEDERLANT.

De heylighe Maghet Geertruyt van Oosten is in Hollandt in een dorp Voorborgh,ligghende half-weghen 's Graven-haghe ende Delft, gheboren, van ouders dielandtneeringhe deden, ende is van de selve in alle simpelheydt opghebroght. Doensy tot hare jaren begonde te komen, heeft in haer niet alleen voor de ooghenGodts, maer oock in het ghesicht van alle menschen, eene besondere vernuftigheydt

EEN DELFSCH BEGIJNTJEN UIT DE XIVeEEUW. 65

uytgheschenen. Is tot Delft ghekomen, om haer in eenighen dienst te begheven,overmidts hare armoede. Daer en waren doen ter tijdt noch gheene kloosters inde selve stadt, maer alleenlijck twee kercken, waer af d'eene de parochie-kerckewas, alwaer maer dry Autaren in en waren: d'andere het gast-huys van armelieden, in de welcke maer eenen Autaer was voor de siecken. Daer stonden doenter tijdt veel huysen ledigh, daer was luttel volckx binnen der stadt; niet-te-minop heylighe dagen quamen aldaer, van alle kanten, soo mans als vrouwen metgroote menichte, niet om het Woort Godts te hooren, maer om te dansen, endelichtvaerdigheydt te bedrijven. Deze dochter Christi leefde soo godtvruchtelijck inharen dienst, ende was inwendigh soo met Godt vereenight, dat sy in de wereltzijnde dickwils niet minder soetigheyt vande goddelijcke goetheydt en heeft ghe-smaeckt, dan namaels doen sy onder de Bagijnen was levende: maer dese gratieheeft sy behendelijck bedeckt, ende niemandt en heeft die lichtelijck in haer konnenbemercken, tot der tijdt toe dat sy met de Beghijnen woonende, het selve aen eenedeghelijcke persoone openbaerde, die haer vraeghde hoe sy haer onder het gewoelder wereldt hadde ghedraghen. Alsoo veer was het hert van dese Maghet (nu nochin de wereldt zijnde) van tijdelijcke ende wereltsche saken verscheyden, dat syGodt alleen in haer herte stelde als het wit, daer sy hare hope op moeste stellen,waerom sy met een gherust ghemoedt, ende blijde aensicht, ootmoedigh van herten,een ieghelijck aenghenaem ende liefghetal is gheweest. Dat sy van Oosten wortghenoemt, komt door een liedeken, het welck sy daghelijckx pleegh te singhen, inhet welck dat woordeken Oosten in stondt; ende stierde het selve altijdt tot harenbeminden Iesum Christum.

Op den selven tijdt hebben Lielta ende Dievera, haar dickwijls komende be-soecken, het selve met haer ghesonghen op de brugghen vander stadt, ende opandere bequame plaetsen: maer de selve zijn naderhandt (gelijck oock Geertruyt)van het ydel leven der wereldt tot den Heere ghekeert, ende Dievera heeft byGeertruyt op het Beghijnhof ghewoont; het weick in deser manieren toeghegaenis. Op eenen tijdt als Geertruyt seer besich was met de ghene die inde herberghequamen; hebbende voor haer ghenomen Godt alleen te dienen, ende hem vooreenen hemelschen Bruydegom te verkiesen om dien te behaghen, heeft nochtanseerste des wereldts bedroch moeten beproeven, bedroghen zijnde van haren we-reltlijcken bruydegom; want sy was in ghelofte ende onder-trouw met eenen jon

-ghelingh, die haer versmadende, met eene andere wilde trouwen. Ende al-hoe-welGeertruyt haer dickwijls vermaende, dat sy haren bruydegom [haer] niet en wildeontrecken, heeft niet-te-min den jongman ghetrouwt. Geertruyt dan wel overwe-ghende d'onvaste trouwe deser wereldt, heeft voor haer ghenomen haer gheheelijckden Heere op te draghen, als wesende standvastigh in sijne beloften; aenghesienHIJ EENEN EEUWIGHEN ENDE ONSTERFFELIJCKEN KONINGH was. Daer-en-tusschenals dese andere vrouwe van Geertruyts bruydegom hadde ontfanghen, ende dentijdt van baren naeckte, was sy in grooten noodt, ende wierde seer ghepijnicht;noch en wierde niet eer van de vrucht noch van de pijne ontslaghen, aleer sy vanGeertruyt hadde vergiffenisse ghebeden; de welcke voor dese ellendighe vrouwebiddende, verkreegh terstont verlichtinghe, ende alsoo wiert dese vrouwe verloft.

Maar Geertruyt willende ontslaghen zijn van alle de sorghe des wereldts; opdat sy sonder eenig beletsel sonde mogen den hemelschen Bruydegom dienen, dietot dien tijdt toe haer lichaem reyn hadde bewaert, heeft begheert datmen haereerre plaetse sonde verleenen op het Beghijn-hof van Delft; het welck sy heeftverkreghen. Nu aengenomen zijnde vande Beghijnen, heeft sy haer met grooterdevotien ende godtvruchtigheyt Christo opghedraghen; ende heeft haer uyttersteneerstigheyt gedaen, dat sy sonde oodtmoedigh in woorden, wercken, kleederen,ende in hare conversatie zijn, ende lijdtsamelijck sonde verdraghen al wat haer

Verspr. Verb. I. 5


overquam; ende heeft haer alsoo Gode ende den menschen aengenaem ghemaeckt.Seer dickwijls biechtede sy hare sonden met tranen voor Godt ende den priester:in het beghinsel van hare bekeeringhe en heeft sy den tijdt van veerthien dagenende nachten niet anders ghedaen dan weenen: heeft daerom ten laetsten dooreene goddelijcke openbaringe verstaen, dat sy verghiffenisse van hare sonden haddeverkregen. In den tijdt dat sy aldus schreydde, waren hare tranen haer broodtgheworden, dagh ende nacht; alle het ghene dat sy ghenut heeft, is seer weinighgheweest, noch en heeft het selve sonder zuchten niet ghenut. Daer na levendeeen onbesmet leven, heeft sy neerstigheyt ghedaen in de voetpaden des Heeren tewandelen; ende niet achter te laten het weicke sy konde weten haren Bruydegomaenghenaem te wesen. Alsoo geschiedde het, dat sy meer ende meer voortghingin oodtmoedigheydt, in ghewillighe armoede, in de liefde Godts, in haers selfsende aller vergankelijcker dinghen versmadenisse, ende andere deughden, metweclke sy ho[o]pte Christo te moghen behaghen ende van hem te verwerven ver

-ghiffenisse, gratie, ende glorie.In het beghinsel van hare bekeeringhe badt sy haren kost, aenghesien sy arm

was; maer hier inne verheughden sy haer om Godts wille, die rijck zijnde voorons arm heeft willen worden. Bij aldien dat sy van iemanden ghenoodt was methen te eten, soo nuttede sy met dancksegghinge de spijse, die sy met bedelengehaelt hadde. Heeft oock seer dickwijls soo dienstmaerten als andere vermaent,dat sy haer leven wilden beteren; ende als de dienstmaerten haer vraeghden, waersy den kost souden krijghen, heeft gheseyt: 'de dienstmaerten die Godt begheerente dienen, is het alleen ghenoeg de spille te drayen, ende van goeden wille te zijn.'Somtijdts ghenoot zijnde van eene edele jongh-vrouwe Alijt Willemans, is sy deachter-deure inghegaen, sittende onberoerlijck op de torden, zijnde in den gheestopghetrocken: het welck die lieden, die haar kenden, bemerckende, en hebben haerniet willen verstooren. Seer dickwijls bleef sy ses oft meer weken in haer celleken,hebbende haer ghemerck op Godt alleen, die alsdan haer de verborgentheyt sijnderwijsheyt openbaerde. Daer na komende uyt haer kamer, at sy verschimmelt endehart broot ende dronck weye van melck, oft anderen slechten i) dranck. Sevengeheele jaren en heeft sy hare nature noyt voldaen met slaepen: in welcken tijdtsy veel bekoringben van den duyvel heeft verdragen; die haer alsnu met de ermen,alsdan met een ghetier by de mouwen trock, willende haer pels somtijds nemen.In dese bekoringhe seyde sy seer dickwijls: 'maeckt u van hier, ghy ellendigenSathan;' hem voorwerpende sijnen val uyt den hooghen hemel inden afgront derhellen; het welck hy niet konnende verdraghen, heeft haer van d'eene plaetse totd'andere vervoert, somtijdts heeft hy haer in de locht opgehnomen, maer heeft haeronghequetst weder neder-gheset, overmidts Christus niet en wilde dat den boosengheest haer eenigh hinder sonde aendoen. Sy beminde boven maten de jonghekinderen; den duyvel dit wetende, veranderde sy-selven 2) niet in eenen Engheldes lichts, maer in de ghedaente van een jongh kint dat weent, op dat hy alsoohet herte van dese maget moght trecken vande goddelijcke dinghen; maer sy datwel wetende, seyde tot hem: „Gaet van hier, ghy boosen duyvel, want gy en zijtniet dien mijne ziele bemint."

Sy pleegh haer selven alle daghen te oeffenen in het overdencken van de passieChristi, ende die te verhalen: daer en-tusschen nochtans soo voeghde sy haer naden tijdt, ende na de kerckelijcke diensten. Waerom sy inden Advent overleydede vierighe begheerten vande oude Vaders, verwonderende haer over de goedt-heydt Godts, dat het hem heeft belieft te komen tot ons, ende van een maghet

i) Geringen. 2) Zich-zelven.


gheboren te zijn; ja dat meer is, daghelijckx in onse ziele te komen, ende daer ineen wooninghe te maken, ist dat wy sijne woorden onderhouden ende hem ghe-trouwelijck dienen. Sy overleyde oock de weldaden haer in het besonder vandenhemel om niet ghegeven, om dat sy eene bruyt ende dochter Christi was verkosen,daer af danckende den Heere, haer verwonderende over sijne groot-dadige wercken.Te Kersmisse overpeysde sy de groote oodtmoedigheyt Christi, sijne uyterstearmoede, ende meer andere dierghelijcke dingen, die in haer verweckten eeneovergroote soetigheydt des gheestes, ende haer sterckten om hem te loven endete danken. Het is somwijlen ghebeurt, als sy in dierghelijcke overpeysinge endesoetigheydt des gheefts besich was, ende haer met het kleyn Kindeken Iefus ver

-lustighde, dat haer maeghdelijcke borsten op-swollen, ende melck gaven van Kers-misse tot Licht-misse.

Op dat selve Beghijn-hof van Delft was oock de boven-ghenoemde Lielta, eenemaghet seer devoot tot Godt: dese vervult wesende met den H. Gheest, heeft aenGeertruyt voorseydt, dat naer een jaer in haer de wonden Christi in handen,voeten, ende sijde souden ghedruckt worden: maer sy waerachtelijck ootmoedigh,ende haer alsulcke gratie onweerdigh kennende, heeft geantwoort: Van waer sondemy dat komen, dat ick met aldusdanige gave sonde mogen vereert worden? Iekkenne my eene groote sondaresse, ydel van alle deughden: bidde u daer -om,suster, en wilt met dusdanighe woorden uwen mont noch mijne ooren niet lastichvallen: nu ben ick met soo veel weldaden Godts overgoten, dat ick hem nimmermeer na sijne weerde en mach voldancken. Niet-te-min als het jaer ten eyndequam, ende den goeden Vrydagh aenstaende was, als Geertruyt in hare kamermet een aendachtich herte haer voor het Crucifix hadde neder-gheworpen, seerlanghe biddende de onghemeten liefde Christi, waer door by de alder-wreetsteende schrickelijckste tormenten des Cruys heeft willen verdraghen; ende het selvein haer herte overpeysende, eensamentlijck den Heere lovende uyt alle haer machtende sy nu overgoten zijnde met eene wonderlijcke devotie ende godtvruchticheydt,heeft ghevoelt dat met eene besondere ende boven naturelijcke gratie de lick-teeckenen vande wonden Christi in hare handen, voeten, ende sijde waren gedruckt.Ende na de goddelijcke beschouwinghe tot haerselven komende, heeft sy tot haergheroepen met luyder stemme het Beghijnken Dievera, seggende: Komt, siet hoegroote gratie Godt my onwaerdighe verleent heeft, niet door mijne verdiensten,maer door sijne overvloedighe goedertierenheyt. Dievera dit hoorende, is daerrasselijck toegheloopen, ende besiende dese teekenen, is verbaest gheweest over ditwonder, heeft Godt ghepresen ende ghelovet. Wt de wonden liep schoon suyverbloedt, ende dat seven mael des daeghts, op de seven ghetijden der H. Kercken;niet alleen dien nacht, maer op den lichten dagh, ende dat niet eenen dagh, maerten minsten tot des Heeren hemel-vaert. Dit bloedt heeft Geertuyt in [een] doeckx-ken ontfanghen. Dit mirakel en heeft niet langhe konnen verborghen wesen; daeromniet alleen die van Delft, maer oock alle de omligghende ghebueren zijn om betselve te sien, daer toe gheloopen. Dit heeft Geertruyt seer moeyelijck gheweest.aenghesien de menschen seer beletteden hare gheestelijcke oeffeninghen ende con-templatien, daer sy mede tot Godt ghetrocken, ende inden gheest opghetogenwierdt. Sy dan wetende dat alle menschen de vreese Godts van noode is, endehet en zy hem een ieghelijck houde in de vreese Godts, dat sijn huys (dat is sijneconscientie) oft van sijne eyghen vleesch, oft van de wereldt, oft vanden duyvelhaest om-gheworpen sal worden: oock vreesende dat sy in haer selve behaghennemende, Gode soude moghen mishagen: overwegende dat de besoeckende schare,hare vereeninghe met Godt belettede, heeft Godt alsoo ghebeden: 1st dat het ubelieft goeden Iesu, soo bidde ick dat dese litteeckenen der wonden uyt mijnlichaem gaen, op dat ick van u niet gescheyden en worde, beghinnende een wel-


behagen in myselven te krijghen, oft van andere listen des duyvels bestormt teworden. Godt heeft haer verhoort, alsoo dat het bloet uyt hare wonden niet meeren vloeydde; maer de teeckenen der wonden tot den laetsten dagh haers levenstoe duerden.

Maer daer naer heeft sy ontrent haer herte groote pijne ghevoelt; want sy wiertbedwonghen te derven de soeticheydt, die sy wel eer ghesmaeckt hadde, als hetbloedt uyt hare wonden weder te verkrijghen, ende heeft dickwijls alsoo ghespro-ken: Och oft my mijnen aldersoetsten bruydegom Iesus sijne wonden wilde wedergheven ! Och oft het my mochte ghebeuren, dat ick sijne bloedighe wonden sienlijckin mijn lichaem mocht dragen! ick en sonde hem niet meer bidden, dat hy dievan my name! want ich hadde liever op een hooge plaetse (op dat sy alle desewonden mochten aenschouwen, ende Godt loven) ghestelt te worden. Geertruythadde dese wonden ontfanghen in 't jaer 1340, ende heeft daer na noch achttienjaren geleeft, maer feer kranck van lichaem, alsoo dat sy ter kereken gaende,twee oft drywerf ghedwonghen was te rusten.

Al was [t] sake dat sy seer grof van lichaam was, sy was nochtans seer soberin het eten; het is op eenen tijdt ghebeurt, dat sy lust hadde tot kaes ende broot;ende siet, Godt beweeght eenen landtman die welcke ghenomen hebbende kaesende broodt, is naer Delft ghegaen, niet wetende waer toe dat by mede-droegh:maer als hy by het Beghijn-hof quam, Geertruyt inden gheest dit wetende, als washet dat sy den man niet en kende, noch den man haer, heeft sy Dieveram geroepensegghende dat sy den kaes ende het broodt vanden landt-man wilde ontfanghen.Sy ghingh terstont buyten, ende siet den man voor het Beghijn-hof, die den kaesende bet broodt brocht; ende sy seyde tot hem: Vrient, weet dat ghy daer ghe-komen zijt, daer ghy door Godts bestieringhe toe wildet gaen; ende terstont leverdeby haer het broodt ende den kaes; ende gingh van daer. Ende Geertruyt heeftvan dit brood ende kaes ghegheten, ende heeft Godt ghedanckt.

Geertruyt heeft oock gehadt de gave der Prophetyen: want in het jaer oasesHeeren 1351, als de Keyserinne met hare sone Hertoch Wilhelmus slach leverdeby de Mase, was Geertruyt voor-wetende het perijckel het welck aenstaende was:want sy was doen ter tijdt met hare susters in de stadts kercke; alwaer sy haermet haer gansch lichaem ter aerden worpende, heeft de susters vermaent dat sysouden bidden. Want alsnu (seyde sy) wort den slach ghelevert by de Mase, endehet is tijdt om te bidden. Een weynich tijds daer naer als den slagh was ghedaen,heeft sy tot de susters gheseyt. Laet ons den Heere loven, want de onse hebbende victorie: Sommighe Beghijnen seer onlanckx bekeert zijnde, beweenden indekercke met groot berouw hare sonden. Dit wist Geertruyt inden geeft; dese heeftsy t'huys komende met dese maniere vertroost: Al ist saecke dat ghylieden, mijnesusters, met u quaet leven den Heere seer hebt vergramt, wascht uwe sonden mettranen af, ende hout u noch een weynich tijds in benautheden: Ick door den mondtvanden Almoghenden versekere u, dat daer niemant en sal verdoemt worden. Sysomtijds sittende in hare celle heeft voorgheweten, dat het landt, in perijckel was,ovennidts den overvloedt vanden Rhijn. Sy daerom haer met hare andere Begijn

-kens tot het gebedt beghevende, ligghende kruys-wijse op de aerde, heeft hetperijckel afghekeert. Daer is oock somtijdts tot haer ghekomen eene vrouwe Elisa-beth, die anders dickwijls tot haer pleegh te komen seer cierlijck ghekleet, licht

-veerdigh, ende wereldtsch van manieren. Dese vrouwe haer vraghende, met watmiddel het rijck der Hemelen te verkrijghen was; heeft haer gheantwoort: Geloofmy, dien dagh sal komen, dat gy de werelt een kruys sult wesen, ende de wereltvoor u oock een kruys, ende het is alsoo gheschiedt; want sy is met eene ghe-raecktheyt alsoo gequelt gheweest, dat sy kreupel zijnde, op krucken gaen moeste.

Sy wist oock veel verborghen dinghen, die toekomende waren, ghelijck haren

EEN DELFSCH BEGIJNTJEN UIT DE %IVe EEUW. 69

Biechtvader Nicolaus van Hodenpijl i) metter daedt bovonden heeft. Desen waseenen godvruchtigen Priester ende Capellaen vande oude Kercke, de armoede soobeminnende, dat hy, zijnde uit sijne kennisse ende vrienden, ghingh van deure tedeure sijn broodt bidden, een man weerdigh door wien Geertruyt tot alle deughdensonde onderwesen worden. Als hy dan met Geertruyt van Theodoricus van Renenwas sprekende, die nu met sijne vyanden vereenicht was, in het laetste van haret'samen-koutinghen seyde Geertruyt tot hem, dat Theodoricus noch van sijnevyanden sonde vermoort worden. Het weick Nicolaus verwonderende, tot haerwederom seyde, dat hy met sijne vyanden vereenicht was, ende goede vriendenwaren; soo heeft sy daer op gheantwoort, dat het voorseker gheschieden sonde,ende dat seer haest. Ende siet, Theodoricus gaende buyten de poorte van Delft,wordt door listigheydt van sijne vyanden omgheset, ende wordt met sulcke wreet-heydt van penlieden vermoort, dat men sijne leden van malkanderen gesneden, inmandekens naer huys moeste dragen. Het welck Nicolaus hoorende, heeft voortaenmeer gheacht het ghene van Geertruyt wiert geseyt. Desen Nicolaus heeft daerna een huys binnen Delft willen koopen; ende als hy dit aen Geertruyt te kennengaf, heeft sy het hem ontraden: segghende dat by seer haest de huysen beter koopsonde krijghen. Het welck gheschiet is; aenghesien de selve stadt beleghert wiert,op welcken Lijdt de heylige Geertruyt deser wereldt overleden is.

Aleydis Willemans Bene edele vrouwe, daer wy boven af gheseydt hebben,vreesende het schrickelijck oordeel Christi, ende d'eeuwighe pijnen der hellen, quamdickwijls tot Geertruyt, haer biddende dat sy aen Godt wilde verwerven verghiffe-nisse voor hare sonden, op dat sy met de godloosen niet en sonde verdoemtworden. Sy is somtijden ghekomen in het kamercken daer Geertruyt in de beschou-winge Godts was opghetogen; ende als sy weder tot haer selven ghekomen was,heeft sy met luyder stemme tot Aleydis gheseyt: Siet ick versekere u door debermhertigheyt Godts, dat ghy vry sult wesen van de eeuwighe verdoemenisse.Door welcke woorden haer Aleydis niet weynigh en vondt ghetroost, ende heeftGodt ghedanckt van sijne goedertierne bermhertigheyt. Dit heeft haren man oockvan haer begheert, om het selve van Godt te verkrijgen; maer Geertruyt heeftwijselijck geantwoort, dat sy hem dit niet en konde beloven, ten waar het heereerst vanden hemel gheopenbaert ware.

Als Geertruyt nu veel jaren onder de Beghijnen hadde ghewoont in eene won-dere vierigheyt der devotien, ende in eene groote strafheyt over haer-selven ;soo is sy ghekomen tot den dagh wanneer sy sonde gaen tot haren hemelschenbruydegom, van den weleken sy dickwijls seer soetelijck pleegh te spreken, endeseer devotelijck op te dencken, midtsgaders soetelijck te singhen. Sy dan ontfanghenhebbende de rechten van de heylighe Kercke, heeft tot de andere Beghijnen gheseyt:Mijne Susters, ick reyse naer Nuys. De susters meynende dat sy overmidts de pijnevan hare sieckte, aldus buyten haer selven spraak, seyden dat sy t'huys was: heeftdaerom met een goet verstant gheseydt: Geensins en ben ick t'huys; maer daerwil ick wesen daer de straten beleyt sijn met fijnen goude. Ende dit gheseydthebbende, is korts daer na, haren gheest Gode bevelende, in vrede gaen rusten;hare vingheren aen hare handen schenen yvoiren vingheren te wesen. Sy is ghe-storven in het jaer onses Heeren 1358, op den heylighen dry Koninghen dagh, endehaer lichaem is begraven buyten de deure des torens van d'oude Kercke tot Delft,aen de Zuyt-sijde; want de Beghijnen van Delft en hadden alsdoen noch gheeneKercke, noch kerck-hof.

z) Oudheden en Gestichten van Delft, enz. blz. 37.


Met de doodsche oppervlakkigheid, die, 25 jaar geleden, bij de verschijning vandit verhaal, de meeste organen der Hollandsche Letterkundige Kritiek, als haarkenmerk, tegenover de wijsgeerige Duitsche, vernuftige Fransche, en zaakrijkeEngelsche, nog schenen na te jagen, heeft men Geertruida van Oosten in de maand-schriften zoo veel mogelijk ontheiligd. Aan de éene zijde heeft het platste fyziolo-gisme de ascetische reinheid der geschetste figuur naar hartelust geschonden; aande andere heeft eene waardiger, doch even min diepgaande, religieuze ethiek ge-waarschuwd tegen den gevaarlijken inhoud van een verhaaltjen, dat de zelfdekritische. stemmen de goedheid hebben gehad, als kunstwerk te prijzen. — Wijhebben daar eenige regelen op geandwoord, minder om eene antikritiek te be-proeven, welke, uit velen hoofde, vruchteloos zou zijn; maar veeleer om onzenkritischen mannen (die door hoogheid van toon meenen te kunnen goedmaken wathun aan diepte van inzicht en opvatting ontbreekt), gemoedelijk aan te zeggen datzij blijk gegeven hadden volstrekt niets te weten van een der belangrijkste levens

-verschijnsels in een der krachtigste tijdperken der menschengeschiedenis. Men wildeeen figuur als Geertruide van Oosten meten met den maatstaf der treurigste sn ijkamerfilozofie, die in een menschenoog niet anders ziet dan dat oog, en geenszinsden spiegel der ziel; met den timmermansduimstok, - die in een architektonieschdétail nimmer de evenredigheden voelt des grooteren geheels; met het verstandeens onopgevoeden, - die onder geen enkelen tastbaren vorm het hooger zinnebeeldvermoedt eener onzichtbare waarheid, noch daarin het kenmerkend voortbrengselziet eens ontzettenden Scheppers! Die goede lieden weten van geen orde, geenstelsel, geen organische gebeden, slechts in enkele deelen waar te nemen. Diegoede lieden zien in een vlag slechts een grooten foulard, in een kruis niets andersdan een stok met zijn dwarsstok, en, ter Katakombe, in een visch, een — visch! —Eer men, intusschen, van de hoogte zijns recensentenzetels minachtend neérziet opmystiek — behoorde men zich met de Mystiek, ten minste door het lezen van éenboek, bekend te maken. Die het werkjen (!) van J. G6rres r) niet van stuk totstuk weet te vernietigen — die niet bewijzen kan dat de tijdgenoten van Ste Chris-tine de Wonderbare 2), alle, dwazen of bedriegers zijn geweest, onthoude zich vanin te stemmen met de onfatsoenlijke stellingen, die een half-gesluyerd rationalisme,ter gelegenheid onzer bewerking van bet Delftsch Begijntjen, heeft uitgesproken.Görres is wezenlijk een zoo onaardig Auteur niet; de Heeren letterkundigenmoesten hem toch lezen, al ware 't alleen om er zich in hunne konferentiën meéte vermaken. Onze schuld is het niet, dat de man soms wat luid spreekt. Bijvoorbeeld:

„Hoe heeft men den moed thands, op zoon ongelegen tad, met iets mystiek$ voorden daq te komen, da doch dieser Artikel langst erledigt ist, and die Delinquentinauf der Bibliothek in Dresden unter der abschreckenden Rubrik; Philosopkiafalsa et fanatica, seit des seligen Adelungs Zeiten, im Zuchthaus sitzt? DerUrsachen sind vielerlei.... Zuerst: es läfzt seit geräumer Zeit ein so fatalerHSllenstank von Schwefeldampf and arsenikalischen Knoblauchduft auf Erdensich versperen, dasz die Mofetta allen honetten Christenmenschen den Athensversetzen will. Viele lieben den Ruch; er prükelt ihnen angenehm in der Nass,befSrdert die schleimigten Absonderungen, and bringt ihre Lebensgeister in einefröhliche Bewegung; das ist Natursympathie: simile simili gaudet. Andern aber'

i) Die Christheke Mystik von J. GSrres, Professor an der Königlichen L. M.Universitlit in Munchen Regensburg and Landstreet. 1836. V. Th., 6 Blinde.

2) Leven ran Ste Chrestina de Wonderbare, enz, uitg. door Prof. J. H. Bormans.Gent, 1850.


wozu auch der Verfasser dieses Buchs gehort, ist der Schwaden verhaszt wie Todand Pestilenz, and die böse Grubenwitterung liegt wie Kobold and Alp druckendauf ihrer Brust. Da wolte ich deun vorerst nur ein wenig mit Heilthum räuchern,and etwas Luftzug machen; zur Erleichterung and Erfrischung der Beklommnen;freilich wieder den Andern zuur Verdrusz; die aber werden sich die kleine Beschwermit dem Kirchengeruch doch wohl-fallen lassen, da ja auch wir Andern ihredssa foetida hinnehmen mussen.

DE ORGANIST VAN DEN DOM.

- A. D. 1483. -

Viderunt oculi (ejus) salutare tuum, quod parastiante faciem omnium populorum.

(Zijne) oogen hebben uwe zaligheid gezien, die Gijbereid hebt voor het aangezicht van alle volkeren.

LUCAS II, 30, 31.

AAN MEVROUW

M. A. HENDRICHS-MOORMANN.

1848.

Agnes Moormann huwde, als weduwe van August M. Hendrichs, den advocaatMr. S. P. Lipman (geb. Londen 1802) na diens, toen veelbesproken, overgang totde Katholieke Kerk (1852). Zij woonde te Amsterdam, en te Hilversum op ,,Wissel-oord,' waar Lipman overleden is (7 Juni x871). Thijm behoorde er tot de huisvrien-den, vooral wanneer hij daar 's zomers op „Heuvelrust" vertoefde (186o—'73).Zij was 29 October 1844 bij de gasten op de zilveren bruiloft van Thijm's ouders.

DE ORGANIST VAN DEN DOM.

Vele jaren achter-een had meester Janes, de blinde orga-nist van den Dom, een jongsken tot geleider gehad, wanneerhij zich, door de duistere kronkelstraten of langs de hoogegrachten der oude bisschopsveste, naar de kerk begaf. Maarhet jongsken was een man geworden; en al had meesterJanes gehoopt, dat deze vernuftigste en goedhartigste derscholieren, die hij den kerkzang leerde, zich in rijper leeftijd,geheel aan de Kerk zou hebben verbonden — 't was tochonzeker, of de Voorzienigheid den arbeider in 's Heeren wijn

-gaard de stad van Utrecht tot werkplaats zou aanwijzen, ende beide vrienden niet scheiden zou. Bovendien — de weke

-lijksche spaarpenningen, door den blindeman opgelegd, waren,na twaalf of dertien jaren van ontbering, niet toereikend,om den jonkman te Leuven in de H. Godgeleerdheid te latenstudeeren, en de hoogte te doen beklimmen, waar Janes zijnleerling wel eens op gewezen had. Nu trok een rijk en edelHeer zich den vriendelijken weesknaap aan; en de Heer, eenman van het zwaard, wilde niet, dat de jonkman uitsluitendeen man des gebeds en der leering zou worden. De blindeOrgelspeler beried zich dan, en zeide: „Jacob lik heb dikwijlsmet zorge mijn stervensuur te gemoet gezien — voor hetgeval, dat ik u zonder toevlucht zou achterlaten. Jacob, mijnkind! de goede God heeft gewild, dat gij voor zijn Recht

-vaardigheid strijden, in plaats dat ge zijn Wijsheid verkon-digen en het offer zijner Liefde bedienen zoudt. Ga, mijn

76 DE ORGANIST VAN DEN DOM.

kind, dan in vrede, en onder de schutse van Gods lieveHeiligen !" De knaap kwam in den krijgsdienst, en stierf eenvrome, maar vroege, krijgsmansdood.

Van dat het jongsken hem verlaten had — zag menmeester Janes nog even welgemoed, even rustig en vrolijkals te voren, zijne morgen-, middag-, en avondwandelingendoen naar den Dom; maar de kleine jongens en meisjensuit de buurt, die naar hem heen liepen en hem bij de handvatt'en, en om een gesneden heiligjen of doosjen, een houts-koolschrapjen of knipseltjen vleiden, die hij, op het gevoelaf, zoo aardig wist te maken, werden nu wel eens onvrien-delijk aangebromd door een kleinen gebaarden hond, die denblinde aan een koord vooruithuppelde. — Vier jaren had 'ethondtjen trouw zijn dienst gedaan — toen het begon tekwijnen en, na weinige dagen lijdens, stierf.

Meester Janes weigerde met een half droevigen glimlach,toen een medelijdende choorknaap hem een plaatsvervangervoor het poesbaardtjen aanbood. „Och," zeide hij, „ik hebden weg nu al zoo veel jaren gegaan, dat ik hem wel ken— en hij mij." Ook had Heer Gijsbert van Brederode, Proostin Nieuw-Munster en Elekt tot het Bisdom, voor hij naarelders toog, een verblijf aan den goeden Organist verschaft,achter het Bisschopshof; zoo dat het voor dezen, sints toen,maar een stapjen was — van zijn woning naar het Munster-kerkhof, en de hoofdkerk in; van welker kleinste zijdeur,die in verband met het orgel stond, hij den sleutel steedsbij zich droeg.

Men zou zich vergissen, indien men meende, dat in deweigering van meester Janes de minste zweem was eenerwanhopige gelatenheid, bij de verliezen, waarmeê hij geslagenwerd. 0 neen! zijn hart lag op zijn gelaat — en dat gelaatwas zoo kalm, zoo vergenoegd, als de voren, welke smartenvan vroeger dagen er in geploegd hadden - de van zelve watweemoedige uitdrukking der blindheid - de zachter levens-gloed des ouderdoms, die door een geelachtige kleur en uiterst

magere vormen niet werd geloochend - slechts toelieten.

Zeven winters en zeven zomers hadden hun bloemen beur-

telings op de donkergekleurde hooge vensters der Domkerk

geblazen of doen tieren in de open plaats der Abdij van St

DE ORGANIST VAN DEN DOM. 77

Paulus, sints meester Janes, die ze niet anders gewaar werd,dan in de sneeuwveders rondstuivende langs zijn kaproen, ofin de geur, die hem uit de kloosterdeur soms te gemoetspeelde — met een eenvoudigen rietstok tot geleider, terkerke ging. Wanneer hij uit het naauwe straatjen kwam, dathet Bisschopshof van de Salvatorskerk of Oud-Munsterscheidde, was hij naauwkeuriger uurwijzer voor de geestelijkebewoners en burgerlijke omgeving van de vier, vijf Godsge-stichten, die op dit punt der stad elkander belendden, dande klok van den Dom zelve; slechts wen hij zijn plaats ophet orgel had ingenomen, gebeurde 't somwijlen, dat hij zijntijd van gaan, ja van eten en rusten, dat hij de gantschewaereld vergat.

De burgers konden zich kwalijk begrijpen, hoe Janes duslang kon zitten spelen, en zingen met halver stem, terwijl dekerk reeds ledig was, en vaak des avonds nog uren na hetblusschen der kaarsen en lampen. Eenige zijner leerlingen,knapen der schole, welke door het Kapittel van St. Maartenaan de kerk gehecht was en van de Kanunniken onderwezenwerd, bleven soms, na den afloop der les aan het kleineorgel, stil zitten luisteren en toezien, uit een hoek bij eender pijlerbundels, die, van de zoldering des orgels af, nogweder een aanzienlijk eind omhoogrezen, alvorens het sche-merachtig gewelf van de middenbeuk der kerk te helpenschragen. Dan schoot de zon haar laatste roode stralen doorde geschilderde glazen bezielend neêr op de figuur des blindenOrgelspelers, wiens eerwaardig hoofd, met luttel graauweharen omkranst, helder verlicht afstak op de duisternis, diede ruimte rondom het orgel vervulde. Dan begon hij door-gaands, gants in elkander gedoken, met gekromden rug overde toetsen gebogen, een zachte en treurige melodie te spelen;en fluisterend ontgingen aan zijn mond eenige weinig ver-staanbare woorden als vertaling der uitgebrachte orgelklanken.Als een dichte vlucht, van blanke duiven, ontvloden de sta-tige of zangerige akkoorden zwevend of klapwiekend aan hetorgel, en gingen zich in de holle ruimte der kerk verspreiden,vermengen, en eindelijk daarginds boven het outaar, als inGod gewijde zuchten, wegsterven. (Men herinnert zich, dattoen het plein, hetwelk thands tusschen den toren en de kerk


gevonden wordt, niet bestond, en door de volle lengte derkerk het choor en de dwarsbeuken met den toren vereenigdwaren.) Langzamerhand verhief zich dan het spel van denblindeman. 't Scheen den vroom-aandachtigen kinderen toe,of naar mate dat de avondschemer de vormen van hun goedenmeester minder duidelijk omtrok — zijne figuur daarentegenmeer verlicht werd, als door een gloed, die werd geborentusschen hem en zijn speeltuig. 't Was of dit laatste eenekneedbaarheid onder de vingeren van den bezielden speleraannam, die er hem tonen uit deed voortbrengen, in kracht,of in fijnheid, in omvang, of in rijkdom van schakeeringen,het gekende vermogen eens orgels ver te boven gaande. Demeester werd als den met zijn orgel. Naar mate, dat de me-lodie zich verhief en, van de teére klacht der geboeide ziel,in het smachtend, het vurig, het luid schallend lied van denmet geweld tot zijn God opsteigerenden geest overging, reesook zijn lichaam uit den gedrukten, den verworpen toestandop, waarin het plach te verkeeren; zijn voorhoofd scheen hetgewelf des Hemels te willen doordringen; zijne uitgedoofdeoogen schenen blikken te vinden om tot de Godheid op tevaren. 't Was of hij zweefde voor het speeltuig, en toch be-woog hij met een ongekende vaardigheid en veerkracht detoetsen en pedalen, die den innigen galmen zijner ziel tenecho beloofden te zijn, ja soms eene uitdrukking gaven, diehem nog hooger begeesterde, die als een nieuw en vruchtbaarzaad in zijn gemoed viel, om een nieuwen rijkdom van klank

-gebloemte met weelderigheid te doen ontspruiten. Soms ookloste zijn gevoel zich op in een zachte, schier eentonige,maar onophoudelijke bruising van geluiden, dan beefden zijnklamme vingeren over het klavier ; zweetdruppelen vloeidenhem langs het gloeiend wezen, terwijl hij met effen voorhoofden wenkbraauwen, en strakstaande oogleden, de lippen voor-uitbracht, als om er den dauw eener bovenaardsche muziek,door niemant dan hem-zelven gehoord, in op te vangen. Enuren, uren lang, al fluisterend en zingend, en soms ook inkrachtige galmen losbarstend, die het kerkgewelf doordaver-den, herhaalde hij: „Deus meus et omnia!.... Deus, Deusmens et omnia!" Mijn God — en mijn all Huiverend vanontzag, bevangen van een gevoel, dat zij zich niet wisten te


beschrijven, zaten dan de kinderen in hun schuilhoek envouwden onwillekeurig de handen en baden een Onze Vader.De lichte schuring hunner voeten over de steenen draaitrap,waarlangs zij zich verwijderden, wekte hem dan gewoonlijkop uit zijne verrukking; althands wanneer het knaapjen, datde blaasbalg trad, niet ingesluimerd was, en dit den kun-stenaar reeds tot zich-zelven had gebracht. Met de grovemouw van zijn tabbaart wischte hij zich dan het aangezicht;sloeg nog eens zijne doffe oogen ten Hemel, zegende metde voorste vingeren der rechter hand het klavier, en haasttezich huiswaards.

En zijn te-huis? — Die hem in zijn kamer werkzaamgezien had — zou niet gedacht hebben: hoe ongelukkig ishet - blind aan beide oogen te zijn! Hij had een vrij ruimvertrek, met een hoog licht. Op de tafel tegen den dam, dietwee van onderen met luiken gesloten vensters scheidde, stondeen ebbenhouten kruis, met ivoren Christus; ter wederszijdevan de tafel een lederen vouwtaboeret; in den linker achter-hoek van het vertrek was zijn eenvoudig leger, met bruinewollen gordijnen omhangen; daarneven stond een knielbanken hing een wijwaterbakjen met palm en rozenkrans, terwijlde gewitte muur overigens met een St. Franciskus in punt-boogvormige lijst, een gesneden beeld der H. Maagd tusschentwee kandelaars, en een paar teekeningen in honigverwversierd was. Een kleine notenboomen kast met open vakkenen deurtjes — waarin eenige lange jaren gebruikte boeken— stond bij het venster; daartegenover zag men een draai-bank met eenige werktuigen; een ijzeren, doch nimmer ont-stoken lamp hing van den zolder af, een kleine harp aan denmuur, en op de reeds genoemde tafel, vond men gewoonlijknog de bouwstoffen of laatste voortbrengsels van den arbeiddes werkzamen blinden. Men moest hem dan ook gadeslaanin deze huishouding — hoe juist zijn greep, hoe vast zijntred, hoe naauwkeurig elke handeling was, en hoe hij deoogen wendde naar al wat hij deed, als in de dagen, toenhij nog niet van het gezicht was beroofd. Meestal neuriedehij, onder het snijden, schrijven, of teekenen, een vrolijkwijsjen; dikwerf greep hij naar zijn harp — maar de herin-nering, dat er geen orgeltonen uit te trekken waren, deed


ze hem meest spoedig weêr uit de handen leggen. En 's Sa-turdaags, voor hij naar de vesper ging, stak hij een was-kaarsjen op bij het beeld der Consolatrix afflictorum. Maareigenlijk gezegd — beschouwde hij zijn thuiszijn als verlorenoogenblikken — en zijn te-huis, zijn eigenlijk te-huis wasonder de hooge gewelven, te midden der Martelaars en Oud-vaders, in de lichtlijk met wierook doortrokken lucht derDomkerk, en bizonder op de bank van zijn dierbaar orgel,zijn zielespiegel, zijn tweede hij-zelf, het speeltuig, waar hijzich onophoudelijk in uitstortte. Hij had dat orgel nooit ge-z i e n — en toch hij kende het beter dan iemant in hetgantsche Sticht, en beter dan hij iets ter waereld kende. Hijkende niet alleen het groote kunstwerk in zijn drieledigenslanken en rijk versierden vorm — maar onderscheidenlijkde deugden en gebreken, en het voorkomen, van al de dui-zend pijpen, en desgelijks van de toetsen, registers en peda-len; hij droeg steeds een dwaal bij zich of een vlerk, om deminste stofjens van het speeltuig zelf op het gebeitelde hout-werk af te wisschen; ende talrijke beeldtjens en ornamenten,vooral Ste Cecilia met haar orgel ter linker-, en St Maartente paarde ter rechter zijde, werden door hem bemind enonderhouden, als kinderen door eene teder zorgende moeder.

Maar van Augustus des jaars onzes Heeren 1482, tot om-streeks een maand later van het daaraanvolgende jaar — watmag oorzaak zijn, dat meester Janes veel minder ten orgelklimt? en wanneer hij zich nog somtijds naar de kerk begeeft,dat hij dan niet den moedigen tred heeft van een man, dieweet welke taak hij in de waereld vervullen komt — maardat hij bukkend voortsluipt, en met onzekere schreden, halfschichtig, binnentreedt, als een ware blindeman — doch dangéen Organist van de Domkerk, maar een schooier? — Enhóe komt hij zoo ernstig, ja, droef bijna te moede, als ofhij met den goeden vader in den Hemel en zijn gemeen-zame vrienden, die in de glansen van het Eeuwig Lichtuitrusten van hun aardsche pelgrimaadje, in onmin verkeerde;als of hij nog iets anders vreesde dan zijn God te beleedigen,en of hij het beste gedeelte zijns levens niet had doorge-bracht, met het bidden om de genade van in geen dood-zonde te vervallen? De oorzaak hiervan is deze: is de zelfde,

DE ORGANIST VAN DEN DOM. óI

die de klokken, welke tot het gebed plachten te roepen, stomheeft gemaakt, die den koster verzuimen doet, al slaat destadsklok het uur der Diensten, de kaarsen aan te steken, enhet misboek open te slaan; die de groote feesten laat aan

-lichten, en houdt de kerkdeuren gesloten, en geeft hier endaar slechts een in zijn tabbaart voortwandelenden en zijnbrevier biddenden Kapittelheer of kloosterbroeder te beschou-wen — voor de plechtige processie van honderd priesters,met prachtige kazuifels en choorkappen en witte alben ofnederig monniksgewaad: van duizenden burgers, en veleflambouwen en vanen, en het teeken onzer verlossing vooruit,en den Bisschop met het Hoogwaardig onder den fluweelenhemel in 't midden; — de oorzaak, die de halve stad doetbidden en weenen — terwijl de wederhelft mokt en vloekten plannen smeedt en bloedvergiet, en op zeker oogenblikden Bisschop haar gevangene maakt en op een hooikar wech-zendt uit haar gebied: 't Interdikt van den H. Vader Sixtusden IVe ; het Banvonnis, tegen de Utrechtenaars uitgespro-ken, die ongehoorzaam zijn geweest aan de bevelen der Kerk;het Banvonnis, dat Gods huis gesloten heeft! Men stelle zichvoor, hoe onze meester Janes onder omstandigheden te moedewas, die hem zijn arbeid en zijn vermaak, zijn Godsdienstenzijn tijdverdrijf, die hem zijn poëzie, zijn leven betwistten enhalf ontnamen. Wel hield hij zijne zangschool — maar wiekan dat met lust doen, met kracht, met geduld, als er geengebed, geen gezang aan vooraf is gegaan ? 0, wat placht hijdes Saturdaags die schoone Litanie met een ziel, met eenzalving, met een uitdrukking te begeleiden, wanneer de stellamatutina, de blinkende Morgensterre van den Nieuwen Dag,de rosa mystica, de geurige Roos uit Jesses stam, werd toe-gesproken, wanneer de virgo virginum, de mater amabilisvereerd werd en om voorspraak gesmeekt bij haar bemindenZoon! Thands — niets van dat al! De stem zijns orgelsbleef dan ook spraakloos; de kerk leeg: de ziel van Janeskwijnde. En toch kende hij niets van die weeke droefheid,welke voor een later, beschaafder, deels meer, deels minderspirituele eeuw bewaard bleef. Het gemoed van den Organistbleef kalm, en even zeer zijn wezen. Zelfs dacht hij nietaltoos aan zijn gemis — doch meest, wanneer hij in zijn

Verspr. Verh. L 6


kamer was, en zich dan soms herinnerde, hoe het kwam,dat de handen hem verkeerd stonden voor ieder werk —doordien, namelijk, dit het uur was, waarop hij het smeekgebed„Defensor" of den hymnus „Tantuin ergo" plach te spelen.

II.

In de maand Augustus van het jaar 83 werd Utrecht be-legerd door Aartshertog Maximiliaen, met oogmerk om denverdreven Bisschop, Heer David van Borgondië, op denbisschoppelijken stoel te herstellen. Vreemd en onheilspellendklonk Janes en allen ouderen van dagen nog steeds hetgedruisch der ijzeren kogels in de ooren, die met het pashonderd jaar in beperkt gebruik zijnde buspoeder uit zwareslangen en mortieren tegen de vesten der stad werden ge-worpen. En toen hij den zesden September een dofdreunendhoefgetrappel waarnam, riep hem een schoolknaap in 't voorbij-gaan toe: „dat dit het leger was van mijn Heere Maximiliaen,den Hartog, die met de Hollandsche Kabeljauwen de stadbinnentrok, over de breede brug," waar de belegerden, alsvredesvoorwaarden, hunne gracht me@ hadden moeten over-dekken. Daar hadt ge gewoel en gejoel, en levendigheid vanallerlei aard, en Janes herinnerde zich de dagen toen hij aanzoo iets deel had genomen; en als hij niet zoo dicht aanhet graf had gestaan, en niet zoo innig gewenscht had naarGods heerlijkheid, dan zot het hem bijna gesmart hebben,dat hij blind was, en dien luisterrijken stoet niet bewonderen kon.

Ondertusschen werd er dien eigen avond nog een dienaardes Bisschops, die zijne stad weder was binnengetogen, totmeester Janes gezonden, met uitnoodiging voor dezen, omzich over een uur in het Hof te bevinden. De bode vondden Orgelspeler, na hem in zijn woning en in den Domgezocht te hebben, bezig met zijn avondgebed in de krochtof onderaardsche kerk van den Salvator, gezegd Oud-Munster,waar het Zwarte Kruis hing, dat het der Genade van denAlmachtigen God en Vader behaagd had, in den fellen brandvan 't jaar 1148, ongedeerd te midden der vlammen te doenin stand blijven — toen de Kapelle van het Kruis, ja eengroot gedeelte der stad in de asschen werd gelegd.


Hier stoorde de Bisschopsdienaar den Organist in zijnedevotie, en bracht hem den aanzoek van zijn Heer; terwijlhij niet naliet er bij te voegen, dat het was om HertogeMaximiliaen, die een groot liefhebber der muziek I) scheen,en gezegd werd de kunst te hanteeren, genoegen te geven,en voor hem op het orgel te spelen.

„Wél," zeide meester Janes, „wat zoí ik doen in zulkendoorluchtigen kring, en voor zulke ooren, gewoon aan hetallereélste, aan de bevallige waereldsche liederen, die ik ver-geten heb, en belust op een kunst, die meer beschaafd envernoegender is dan de mijne! Dat zou den Hoog Eerwaar

-digen Heer Bisschop en Hooggeboren Vorst Maximiliaen,oprecht gesproken, gants te leur stellen, — vooral," voegdehij er met een onschuldig schalken glimlach bij, „na demaaltijd, waarin zij hun lichaamskrachten hebben ververscht,en nu ook wat uitspanning voor den geest verlangen. Neen,meester Guido! in trouwe, raad dat den Hoog Eerwaarden af."

— „Wél gij simpele !" hernam Guïdo; „voorwaar, ik beginhaast aan de subtielheid van blindemannen te twijfelen' ....Geloof mij," voer hij voort, berouw hebbend over dit hardewoord, door den lichten blos van Janes niet gewettigd:„geloof me, meester Janes !" en al sprekende met halve stem,voerde hij hem naar buiten; „gij doet er u-zelven geenvoordeel meé — met zwarigheid te maken. Zie, ronduit ge-sproken — menig éen, die weet uit wat goed deeg uw hartgekneed is, doet het leed, dat gij in zulke mizerie en hul-peloosheid verkeert. Menig éen, en ik-zelf... (hoe excellenthebt ge mijn jongen toch den „Stabat mater" niet leerenzingen!)... ze zeggen te-gader: Dat is, bij St Maarten! tochniet wel van het Kapittel, dat de Heeren niet wat meer aanJanes doen."

Blinde Janes maakte een beweging met de hand: „Ik woonimmers voor niet 1" zeide hij zacht. „God zegen Heer Gijs

-brecht van Brederode!"Guïdo : „Nu, laat dat zoo zijn! Maar ziet ge — tegen u

in vertrouwen gezegd: zijn Hoog Eerwaardige zal tot denHartog voor u spreken, en die is hier nu Heer, en die bezorgt

z) Cuspinianus.


u des noods tot een prebènde I) in Oud-Munster tóe ... haha!"Guïdo schaterlachte en zag hierop den blindeman doordrin-gend aan.

Deze schudd'e het hoofd en zeide: „Waarom aldus tespreken, Guïdo? Hebt gij ooit gezien, dat ik iets verlangde,buiten hetgeen mij door Gods goedheid ten deel is gevallen?Waarom zegt ge toch, dat ik in mizerie ben? — Had ikdan niet alles kunnen verkrijgen, wat ik wenschte — midsik het gewenscht had?"

Guïdo zett'e groote oogen op.„Ieder kan alles wel krijgen," hernam de blindenvan, „of

althands er naar streven; en dat is het halve genot — wantkrijgen, neen, dat doen we niets: maar ik heb de graciegehad, dat mijn Engelbewaarder mij gezeid heeft, wat hetbeste te verlangen was, en het meeste te genieten."

Guïdo, die den arm van meester Janes hield, sloot zichvaster en met belangstelling aan zijn zijde. Zij versneldenhunne schreden eenigszins, die leidden door de eerste, debeste straten. Janes scheen zoo verlangend tot spreken, dathij vergat waar en tot wien. Hij bewoog met levendigheidzijn wandelstaf, en vervolgde, het gelaat recht voor zich uit,zijne mededeelingen.

„Dat was een belangrijke dag. Maar ik had ook al watbeleefd! Mijn vader was een Ridder, die nog onder HertogPhilips van Borgondië, met wien hij bizonder bevriend was,gestreden heeft; ik-zelf ook ging toen ten oorlog, jong zijnde.Mijn vader — helaas! waarom kan ik hem niet zegenen, metde eerbiedige teérheid van den zoon, bij des Christens liefde!...hij nam deel, onder Heer Roelant van Wtkercken, Kapiteinvan den Hertog, aan den tweeden strijd voor Alfen 2) tegende Hoekschen. Verrukt op het zien van Vrouwe Jacoba, diepersoonlijk in den strijd was,.. . verried hij zijne vrienden, ..en des Hertogen heir werd deerlijk geslagen, terwijl mijnvader (vreeslijke vergelding!) overleed aan de gevolgen eenerwonde, die hem zijn hoofdman, Heer Roelant, eigenhandig

had toegebracht. Mijne moeder stierf van verdriet. Ik, die

z) Prcebende of preuve; de opbrengst van een kanonikaat, soms ook aan waereld-

lijke personen gegund.a) Meiavond, 1426.


aan geen Vorst bij banden des bloeds, noch eede, noch ge-negenheid verbonden was, en slechts naar de glorie dorstteder avontuurlijke ridderfeiten, ik woonde, weinige jaren nade dood der ouders, een steekspel bij, door de vrienden vanGravin Jacoba, ter harer eer, te Sint-Maartensdijk gehouden.

„Daar was een meisjen, ... dat ik liefhad, onder de toe-schouwers, en een jonkman onder de kampioenen, dien ikin die tijd haatte — om dat ik hem als een ondeugdaanrekende, wat ik in mij-zelven geneigd was een deugd tenoemen: zijne liefde, namelijk, voor haar, die ik beminde,en die mij haar trouw had verpand. Maar ik wilde mij voorgoed aan de vervolgingen van den jonkman onttrekken, enik zeide: — Jonkheer, zei ik tot hem, ik hang mijn gelukaan de punt van deze speer! — Dat is een gladde spijker,was zijn andwoord. — Te beter zal hij door een trotscheborst gaan, hernam ik met den moed, die kracht opalle wapens en liefde bij roemzucht weten in te boezemen.Wij staken met lansen op elkander, en ik werd voor dooduit het renkrijt gedragen. De Jonkvrouw, die wij beminden,vernam het ongeval, en snelde mij te hulp; zij erkende zichniet door onze afspraak gebonden. Zij weigerde mijn ver-winnaar volstandig. Doch drie maanden na onzen kampstrijd,werd zij, ter jacht uitrijdende, door een pijl getroffen, doodelijkgetroffen, ... waarop gesneden stond: noch hem, noch mIk zocht de afwassching mijner bevlekte eer en den troostmijner droefheid in de geleerdheid der boeken. Ik kan mijdie tijden, die schoone tijden nog zoo levendig herinneren,toen ik zien kon — uit beide mijne oogen! 0 wat heerlijke,fijne, schilderstukken in die kloostergeschriften, en gebloemde,met goud en kleuren afgezette lijsten op dat blank perkament,met een afwisseling van roode en zwarte lettertjens beschreven!Mijn hart ging open bij het openen der geel koperen knip-pen, waar de wijsheid, meende ik, achter opgesloten lag. Ikheb in de boekerijen der Paters Benediktijnen wat te gastgegaan! Ik las, ik las, ik gunde mij naauw den tijd totbidden — en dat alles maar om mijne liefde te vergeten enmijn oneer — maar vooral, vooral mijne liefde — de bandwas zoo sterk geknoopt geweest... zoo pijnlijk losgereten !

„Ik werd van klooster tot klooster, van stad tot stad


voortgedreven en had geen rust. Alle geheimen der natuur,alle zwarigheden der schriften, alle spitsvondigheden des eer-stands, wilde ik onderzoeken en oplossen; maar de vurigbegeerde rust bleef uit -- onder wat stapels van kundighedenik mijn gemoed ook poogde te verdrukken en tot kalmte tedwingen. Eindelijk waakte de zucht naar krijgsroem weêr bijmij op, en ik geraakte in dienst onder een Duitschen Vorst. —Bij het vallen des avonds van een vermoeienden dag dwaaldeik langs eene rivier, die de Neckar heet, en zett'e mij, toenik een tijd lang gezworven had, op een steen aan den wegneder. Daar zag ik, op eenigen afstand van mij, in het duister,een schoonen jonkman staan, zeer slank van gedaante, enhebbende een langen witten tabbaart aan — zoo dat hijgroote plooien op de aarde maakte rondom zijne voeten —en geene muts of kaproen op het hoofd. Om zijn voorhoofden haren, die alle, golvend, naar achter gekemd waren, scheenhet mij of het helder dag was, maar met een warm enwasemachtig licht. Hij zag mij niet aan — maar naderdemij zachtkens; hij nam mij bij de hand en ik voelde geenehuivering door de leden, ook zeide hij mij: „volg mij, vriend !"zonder dat ik hem hoorde spreken. Toen leidde hij mij hetbosch in, en ik behoefde daartoe mijne voeten niet te bewegen;ik voelde den grond althands niet, dan door de dorre bladerendie omkrulden, waar wij langsgingen, Toen werd het boschéene groote duisternis — waar niets was dan stilte en koí.Ik voelde echter wel, dat het daar zeer groot moest zijn.Nu en dan dacht ik, dat ik daalde, en bij wijlen zag ik alseen lichte wolk, die mijn hoofd voorbijtrok. Of de jongelingmij toen vasthield, weet ik niet. Even min hoe lang de reisheeft geduurd. Maar daar kwam ik allengskens in een schoonenhof, met boomen, waaraan zilveren appels groeiden, en debladen waren hoog groen; doch de hemel was er zwart, ofzoo donker, dat het zwart geleek. Daar ontstelde ik — wantik zag vóor mij het beeld van Keizer Karel, die den waereld-bol, waar een blinkend k r u i s op geplant stond, in de handhield en, in zijn rechte, een zwaard, dat als een witte vlamwas. En ik werd gewaar, mij dacht ik las het, met zoo velewoorden, in de gestalte van den heiligen krijgsman en waereld-heer : „Niet in den oorlogsroem, niet in den rijkdom, ligt de


zaligheid — maar in het doen van Gods wil." En ik toogvan daar; en ik kwam aan een helder, groot, water, en eeneerwaardig hoofd kwam boven uit het meer, en ik vroegwie hij was: en ik vernam: „Albertus Magnus," deze nu isde wijze man uit Keulen, die alle vragen wist op te lossen,die in den winter door kunst den zomer wist te scheppen,en die uitnemend was in geometria en fyzika. „De dieptenheb ik gepeild," luidde zijn woord; „de zee is zwaar om tedragen; en de paerlen zijn dof, als ze aan het licht komen.Niet in het weten ligt het geluk der aarde, maar in hetofferen van alles aan God." Ik spoedde mij verder, en bevondmij tusschen vele populieren; de lucht werd helderder, en erwas een gezichteinder, die een zacht en aangenaam purper-licht vertoonde. Daar lag een witmarmeren vrouwenbeeld opeen graf — en de plaats naast haar was ledig. Zij hield dehanden niet gevouwen — maar bedekte zich het voorhoofd.Dat was Heloïse. Met roerelozen mond zeide zij, terwijl eentraan langs hare witte koonen gleed: „De liefde brengt hetgeluk niet aan — maar het hoopen op de eeuwige zaligheid —waar wij den geliefde zullen vinden." Toen zag ik nietsmeer — maar hoorde een zoete muziek rondom mijne ooren,voelde een zacht streelende hand, die mij al zegenend hethoofd drukte, en ik gevoelde, dat het licht om mij wordenmoest — en ik wilde de oogen openen .... en ik werd ge-waar, dat ik blind was! — Dit heeft ieder steeds bedroefd,dien ik het verhaald heb — maar mij bedroefde het in geenendeele — ik had geen tijd daaraan te denken : want ik waseen nieuwe mensch geworden: ik zag van binnen een licht,dat mij alle denkbeelden vrolijk en aangenaam kleurde; endat begaf mij nooit. Ik viel op mijne kniën, en dankte Goden stortte veel tranen. Ik heb sedert altoos een hooger ge-voeligheid, als een lenigheid en veêrkracht, gehouden in dehand, waarbij de Engel-bewaarder mij geleid had. En mijnmaliënjak afleggende, ging ik God dienen, en bad om Nederig-heid, en vermeerdering van Hope, en inniger Liefde, en diepBerouw over mijne hartstochtelijke feilen. En al het verledenewas mij als een doorloopen leerschool, doch aan de spijl,waar de lauwer moest opgehangen zijn, wees een mensch-lievende hand mij naar Boven, waar men alleen voldoening


en ruste vinden zal. — En als ik nu het orgel bespeel tereere van God — dan ben ik soms ver van de waereld, enmeen den Vader te zien, tronende boven de wolken, en denZoon, die de Liefde is, en den Geest der Wijsheid en Ver-troosting; en ik denk, dat het zoo goed was van den HemelschenVader, ons in de droefheden en ellenden dezer waereld nietonbekend met Hem gelaten, maar zich veropenbaard te heb-ben in den Zoon, die God en mensch was; en dien Zooneene vrouw tot moeder te hebben gegeven, die ook Joannesen ons-allen eene moeder geworden is, en eeuwig in den Hemelvoor ons bidden blijft; om dat zij al onze nooden beleefd heeft.

„Zou ik dan nu nog iets van den Hertog vragen ?"

III.

„En zullen wij uw organist nog mogen hooren, mijn lieve enHoog Eerwaardige Heer Oom ?" vroeg Hertog Maximiliaen aanden naast hem gezeten Bisschop, die minder eere deed aande maaltijd, door 's Hertogen hofmeester in de keukens vanhet Bisschopshuis bereid, dan zijn doorluchtige neef.

„Ik zal er dadelijk naar laten vernemen," andwoordde deKerkvoogd met zichtbaren ijver; want hij wenschte vurigook van zijnen kant iets toe te brengen ter veraangenamingvan het maal, dat, bij den uitgeplunderden staat zijnervoorraadkelders, geheel uit de proviziewagens van den zege-vierenden belegeraar had moeten aangerecht worden. Onderde gasten merkte men op: Graaf Martijn van Polheim aan's Hertogs linker zijde, dáarnaast Heer Jan van Egmont,Heer Lantsloot van Barlemont, Petyt Salizart, den Heer vander Merwede, en, aan de rechter hand des Bisschops, HeerFrederick van Ysselsteyn, Heer Balthazar van Wolckensteynen Heer Floris van Cortgeen. De maaltijd was wel niet zooprachtig en vrolijk, als vele dezer Heeren er aan het hofvan Hertog Karel of Philips den Goede hadden bijgewoond —maar, na zoo menig etensuur in de legertent, of te paarde,of te midden van het geschut gesleten, waren hun-allen depasteien met hazenvleesch, de geleien, en suikerwerken, tochhoogst welkom; en ook gedeeltelijk in het genot der goede

vruchten, die men op had gedragen en van welke, besproeid


met een beker hypokras, Maximiliaen een bizonder minnaarplach te zijn, scheen de Hertog de beroeringen te willenvergeten, die zijne Nederlanden voortdurend ontrustten.'

„En gij, mijn Heer van Barlemont," zeide de Hertog:„zult gij ons niet eens op een uwer oude liedekens ver-gasten ?"

— „Uwe Genade zal mij verschoonen; de damp van datverwenschte buspoeder zit mij nog te veel in de keel," and-woordde Heer Lantsloot, die geen voorstander van hetonridderlijke wapen was, terwijl hij eens kuchte, ten bewijzeder gegrondheid van het exkuus.

„Gelukkig," hernam de Hertog, „dat het uw keel nog nietin die mate heeft aangedaan, of gij weet een geestige ver

-schooning met heldere stem uit te brengen. Maar ook watvermoeiens is de kunst van den zang wel waard!... Daarwas een tijd, dat wij beter harp en cither dan lans en zwaardhanteerden." De Bisschop maakte zich gereed hierop eenebeleefdheid aan zijn zeer geduchten Heer neef toe te voegen —maar de vriendelijke Vorst ging voort, en zeide: „De toon-kunst bleef immer geliefd ten hove van mijn Heer Vader,en eilaci, kwade tongen willen wel zeggen, dat de zuchtvoor zang en spel, voor de vrije kunsten in 't gemeen, erschuld aan heeft, dat onze vijand Mathias van Hongarijeschier zonder slag of stoot den Keizer uit zijn Hertogdomheeft kunnen verwijzen. 't Moet evenwel een harde ommekeervoor den Vorst geweest zijn ...."

— „'t Is een groote genade," sprak Bisschop David, ter-wijl vele heeren onder elkaar een ander gesprek met zachtestemmen hadden aangeknoopt, dat uw Hooggeboren HeerVader zich zoo rustig wist te schikken in zijn lot ......

— „Inderdaad," sprak de Hertog; „op al de muren derkonventen, die de verdreven Vorst aandeed, schreef hij (naarhij mij verhaalde) steeds wel te moede: Rerum irrecupera-bilium summa felicitas, oblivio r), en die troost maaktewerklijk zijn geluk uit; ofschoon het schrijven van de spreukmogelijk het beste bewijs was, dat hij het verlorene nietvergeten had."

i) Het vergeten der onherwinbare zaken is er het hoogste geluk van.


— „De spreuk is een wijsgeer waard," merkte de Graafvan Polheim aan....

„Meer dan een Ridder," fluisterde Jan van Egmond HeerLantsloot in 't oor.

„En 't is juist aan een organist, dien Heer Frederick in dekerk der Kapucijnen te Lintz hoorde spelen, dat hij ze ver-schuldigd is," ging de Hertog voort. „De Keizer heeft mijook alle kunstbroeders van dien wijsgeerigen orgelspeler, sintsdat oogenblik, aanbevolen. 't Was een recht schoon gezang,dat door dezen vervaardigd was, en waar die spreuk invoorkwam. Mijn vader zong er dikwerf de wijs van. Ikherinner ze mij nog volkomen. De Keizer placht op eenbepaalden dag des jaars eene vizitatie te volbrengen bij degraven der Hertogen, onze voorvaders, in de kelders derKloosterkerk op de Neumarkt. 't Was in het jaar 0. H. 1 45 8 ,dat hij zich weêr als naar gewoonte van dien vromen plichtgekweten had, toen men hem zeer bewogen met zijn fakkel-dragers boven zag komen en het choor binnentreden. Ge-durende het lof bad hij vurig; en daarna werd de kantiekgezongen, waarvan deze regels hem immer bijbleven :

„Het hoogst geluk is in 't vergetenVan 'tgeen men niet herwinnen kan."

En zie — of de zanger met een profetischen geest warebezield geweest — des daags daaraan werd de Vorst vanzijn land en al zijn goederen beroofd!"

's Hertogen gelaat was eenigszins somber geworden, bijhet laatste gedeelte van zijn verhaal. Gelukkig kwam in ditoogenblik Guido, des Bisschops eerste dienaar, binnen, enzeide, dat meester Janes in de kapel de bevelen des GenadigenHeeren afwachtte.

Maximiliaen gaf dadelijk het teeken tot opstaan van tafel,bood zijn jeugdiger arm aan den Prelaat, en al de Edelenvolgden hen ter kapel.

De blinde speelman had reeds op het orgel plaats genomen,en zonder eenige verontschuldiging begon hij te praeludiëeren.Het voorspel was weder eenigszins weemoedig, en toch kwamer nu en dan een fijn en vrolijk, ja, soms een ironieschtrekjen in door — maar toen het praeludium eenige oogen-


blikken had aangehouden, voegde de zacht bevende, dochhelder klinkende en tot het binnenste der ziele doordringendestem van den Organist er een zang met woorden aan toe:

„Wat zijn de goedren dezer aarde —Als kaf verstuivend voor den wind? —

Roem, Rijkdom, Schoonheid! - luttel waardeVoor wie er God niet in bemint!

Geniet men God, de bron der zielenIn d'aardschen glans van Goed en Schoon —

Ook de arme kan toch werken, knielen,En hymnen richten tot Gods Throon.

En brengt men 't Slachtlam waskaarsoffers,En schrijft Diens Naam een kerk in top —

Ontsluit de Koning Hem zijn koffers —De weduw draagt haar penning op.

De Geest der Sterkte, Geest der Wijsheid —Spreekt Deze door 't gewet Verstand:

Licht, dat de onnoosle Jeugd en GrijsheidHem, in 't Geloof, volmáakter vand.

Die zoo veel schats kent in den Hemel,Als Jezus' dood verzameld heeft,

Wat vraagt die nog in 't stofgewemel,Een glans, die geen vernoeging geeft!

Die zoo veel vrienden, zoo veel magen,De heilge martlaars van voorheen,

En dierbre zielen dézer dagen,Ginds in den Hemel heeft bij-een,

Wat hij op aard ooit heb bezeten —Hij blijft een welgelukkig man,

WIENS HOOGST GELUK IS IN 'T VERGETENVAN 'T GEEN MEN NIET HERWINNEN KAN.

Wat prijs heeft wacht ons in den Hoogen;Dát vindt ons hart veredeld weêr....

Wend, wend van de ijdelheid onze oogen:Trek ons ten Hemel, lieve Heer !"

-- „Bij Sint Ernst! dat is het lied van den Organist derKapucijnen," riep Maximiliaen, die al dadelijk bij het her-kennen der melodie den Bisschop teekenen van verbazingen genoegen had gegeven.

Doch de Hertog bedwong zich, tot het lied ten einde ge-speeld was, en stapte daarop regelrecht naar het vóoreinde


der kapel. Janes was van het orgel gekomen, en naderde denHertog eerbiedig. De laatste stak hem de hand toe, nietwetende, of zich niet herinnerende, dat de goede man blindwas. „Gij hebt schoon gespeeld, meester Janes! maar deUtrechtsche kerken zijn de eerste niet, die gij van uw zielvolletonen doet weêrgalmen ...."

— „Ik heb, als ieder, veel gezworven, mijn Heer en Hertog!"andwoordde de blindeman.

„Ja, en gij zijt te Lintz geweest, in het jaar van 58," hernamde Vorst.

„Ik heb er gespeeld in de kerk van de Eerwaarde VadersKapucijnen...."

— „Mijne Heeren !" zeide de Hertog, zich tot de Edelenwendende: „gij ziet hier voor u een man, die in de heug-lijkste gedachtenis leeft van mijnen Heer en vader, KeizerFrederick; laat ons naar de eetzaal te-rug-gaan, en den blindenOrganist aanzitten met den Hertog!"

Het geschiedde, gelijk de Hertog beval. Toen de gastenweder plaats genomen hadden, deed Maximiliaen zich eenbeker vullen, en zeide: „Dezen beker, breng ik toe aan meesterJanes, den kunstrijken Organist van den Dom — maar ik wilaan den heildronk een ruime gave verbinden. Meester Janes,wat verlangt ge van ons ?"

Janes, bij wien de blos der schroomvalligheid afwisseldemet dien der genoegdoening — welk laatste gevoel hij zichniet ontveinzen kon over dezen triomf zijner kunst — werdop eens bleek, toen de Hertog het woord Organist van denDom had uitgesproken.

„Ik heb niets te begeeren, Heer Hertog r' zeide hij; „ikben gelukkiger, dan een zondaar licht valt te verdienen, enhet eenige, dat ik wenschen zou...

,,Welnu?" sprak de Hertog.„Dat kunt Gij mij niet geven," zeide Janes, met eene kin-

derlijke vrijmoedigheid.De Edelen meesmuilden. De Hertog was eenigszins onthutst

— maar herstelde zich onmiddelijk. „'t Is waar," zeide hijop een toon, die het midden hield tusschen losse bevalligheiden gemoedelijke ernst, „de beschikking over 's menschen zin

-tuigen behoort niet aan de Koningen en Vorsten; geen haar


des hoofds gehoorzaamt een anderen Prince dan onzen HeerGod-alleen.... maar wellicht kan ik iets ter léniging uwerdroevige blindheid aanbrengen..."

Het gelaat van Janes verhelderde zich: „Mijne droevigeblindheid? — het is niet mijne blindheid, die mij droevigmaakt: maar dit smart mij, dat ik mij gedragen moet, ofde Hemelsche Vader en Jezus' lieve Moeder met alle GodsHeiligen geen behagen meer hadden aan het orgelmuziek deraarde, en of de Stichtenaars doof waren geworden voor denheerlijken klank van de vox humana I) in den Dom. En Gij,Heer Hertog (vergeef den blindeman zijn onbescheidenheid),kunt Gij van de stad afnemen den Ban, die de klavieren desorgels voor mij gesloten heeft, en de Domkerk leêggevaagd ?

Met waardigheid greep de Hertog bij deze woorden denbeker, en opstaande, en het hoofd ontdekkende, zeide hij:„Hoog Eerwaardige en Hooggeboren Heer Bisschop, gij,Heeren Edelen uit Borgondië, Vlaenderen, Hollant en Artezië,gij burgers, die ons hooren moogt — wij doen u kond indezen plechtigen oogenblik, dat het onzen H. Vader, den PausSixtus den IVe, behaagd heeft, op ons eerbiedig verzoek, dezestad met hare poorters en bewoners van den Ban en alleInterdiktiën, daaruit voortvloeiende, te ontslaan; te rekenenvan het oogenblik, dat onze geliefde en Hoogwaardige Oom,Heere David van Borgondië, Bisschop van Utrecht, wederte midden zijner verdwaalde, maar tot hem weêrgekeerdekudde werd ontvangen. En zoo wijd ik dezen beker aan ZijneHeiligheid den Paus, aan mijnen geminden Heer en Oom, en,met Diens verlof, aan den goeden Organist zijner in eer her-stelde Domkerke!" Op wíen dit bericht en deze heildronkeen diepen indruk maakte — zeker meester Janes was nietde minste noch de laatste om zijne blijdschap en erkentelijkheider over te betoonen. Hij tastte rond zich, om de handen vanden Hertog te ontmoeten — waar hij heete tranen op schreide.

Des daags daaraan had er een plechtige omgang plaats,waarbij meester Janes gelegenheid had al de God verheer-lijkende kracht zijner ziele en zijns speeltuigs over de Utrecht-sche Burgerij te doen uitgaan.

i) Een register in het orgel; de Pierre philosopdale der orgelmakers.

94. DE ORGANIST VAN DEN DOM.

Ongestoord en ten einde toe bleef de man in zijne be-diening werkzaam, tot dat hij, in het jaar O. H. 1487, opgingtot den Hemel, wiens voorsmaak hij zoo langen tijd en inniggenoten had, en waar hij de Wijsheid, de Liefde, en de Gloriezou vinden die hij hier slechts even had mogen bemerken.

Wanneer men het kapittelklooster aan den jammerlijk ge-havenden, en nog jammerlijker gerestaureerden, UtrechtschenDom nog heden ten dage, van het Munster-kerkhof af, binnen-treedt, en men begeeft zich rechts af, in de open gang, dieeen zoo schoon overblijfsel van de Gothische Bouwkunst tebewonderen geeft, dan vindt men, in éen der loze ogieventegen den muur, dit grafschrift:

JJnt 3aer on c'n. Jifl, crcr. tiff.op ffntc !ofbfu mant fter f MMijbe I)

Jane# or ái fte brfcr ficrchen.Zijne nagedachtenis bleef in zegening! zijn voorbeeld blijve

niet zonder vrucht voor een geslacht, waarvan zoo velen ophet punt staan zich aan de golven der mateloze kennisdrift,des hoogmoedigen ongeloofs, der koude verloocheninge Gods,prijs te geven!

r) D. i. blinde.

AANTEEKENING.

Mijne wraking der „restauratie" van den Dom betrof in Juli 1848 alleen denaanbouw van het tijdperk, dat door den geest van Suys bezield werd. Toch valtook zeer te betreuren, dat Kamperdijk meest met portlandsch cement gewerktheeft. Alszins geschikt om ons te troosten, is het besluit, waartoe men in onze

dagen gekomen is, om in de transfrontalen de geschiedenis van St Maarten teherstellen, waarvan de hoofdtrekken in de geringe overblijfsels gelukkig herkendzijn geworden. Mochten wij nog eens de wechbreking der binnenbetimmering be-leven, even wanstaltig als de westelijke aanbouw.

Sept. -78.

DIRCK DIRCXEN BOMMER,

EENE EPIZODE UIT HET „GEUS-WORDEN" VANGORINCHEM, IN 1572.

AAN MIJN VRIEND

ANTON B. J. STERCK.

Wij zullen eeuwig trouw aan onzen landaard blijven.Niets gaat ons boven 't Hollandsch bloed.Wij laten uit ons erf en goed

Ons zonder we@rstand niet verdrijven.Wij zijn — wij voelen ons — hier thuis.

En zijn er, die in 't VaderhuisVoor 't Ridderzwaard de Geuzendaggen

Verkiezen — 't wordt hun toegestaan.Wij laten hun partij begaan;Maar matigen het recht ons aan

Op Grasmaands primo niet te vlaggen.

4 Okt. 1878. Jos. A. A. Tx.

A. B. J. Sterck, (geb. 29 Mei 1838, j 17 Januari z89o) koopman en liefhebber.kunstschilder, een der beste vrienden en ijverig medewerker van Thijm bij zijnhistorische en genealogische studiën; en, bij zijn protest tegen de viering der in-neming van den Brie!, op z April 1872, zijn trouwe medestander en steun bij veleverguizingen.

Diens echtgenoote, Louise Sterck, geb. Kervel (geb. 15 Maart 1837, t 8 April1894) een begaafde, geestige vrouw, had sedert 1868 veel invloed op Thijms letter-arbeid en zieleleven. Hij verkeerde wekelijks eenige avonden in hun woning opden Kloveniersburgwal.

DIRCK DIRCXEN BOMMER.

I.

Wij zijn in de blijde zomermaand; het is heden St Jangeweest, en met gesluyerden gloed daalt de avondzon, omlegerdvan langgestrekte fijn-graauwe wolken, achter den gezichteinder.De meeste der twee-en-twintig steden, die men, van Gorin-chems kerktoren, bij helderen middag ontdekken kon, deinsdenreeds wech in de nevelen aan den trans. In de breede waterenvan Mase en Wael, die ginds voorbij Loevestein komenaanstroomen en hier den naam van Merwe voeren, spiegelthet gloeyende Westen, dat de gulden windvanen der torensen de kaptoppen der molens vriendelijk blinken doet. Kalmen hoog welft zich de nog heldere blaauwe hemel over denomtrek.

De molenroeden staan onbeweeglijk en de wimpels deraan den dijk gemeerde vrachtschepen hangen krachtelooslangs den mast. Ook op de havenkaden, die, door driebruggen in de lengte verbonden, de boorden vormen derzachtvloeyende Linge, welke Gorcum van het Noorden naarhet Zuiden verdeelt, heerscht de levendigheid niet, die menin de handeldrijvende en welvarende achtste stad van Hollandgewoon is.

Ontbreekt hier echter de vrolijke bedrijvigheid, die vande bevolking zulk een gunstige getuigenis pleegt af te leggen,zij heeft niet voor ruste noch uitspanning plaats gemaakt.Talrijke groepen van burgers, met vrouwen en enkele kin-deren, schijnen in haastig gesprek, en dwalen met sombere

Verspr. Verh. 1. 7

98 DIRCK DIRCXEN BOMMER,

voorhoofden langs Markt en Hoogstraat, over de Vischbrugen onder het geboomte van den Havendijk.

Sommige winkeliers, die, na de Hoogmis, hunne warenhadden uitgestald, hebben al vroeg weêr ingekraamd en devensterluiken opgetrokken. Voor en in de herbergen daaren-tegen is het luidruchtig genoeg. Liedtjenszangers stemmener met hartstochtelijke schrilheid het „Helpt nu u self, sohelpt u Godt" aan I), en worden luide toegejuicht door eendeel woeste, veel bier en vooral veel brandewijn drinkendegasten. Blinde-mannen spelen langs de straten op fluit ofklarinet de melodie van het oude lied „van Tsaerles", nuniet meer opgezongen ter eere van Tsaerles, dat is Charles,dat is Keizer Karel den 5e, maar door de kinderen, die denblinde zijn toegevoegd, uitgegalmd ter eere van 's Vorstentrouwelozen dienaar, dien Wilhelmus, dien men de goê ge-meente als een halven Heilige wil doen verheerlijken.

Ginds, nabij de Hal, onder het Stadhuis, waagt zelfs eenvolksredenaar een hevigen uitval tegen den Hertog van Albaen zijn valsche knechten.

„Och, Nederlandt, Nederlandt!" roept hij, „waar zijt getoe gekomen! arm schaap, dat bij uw best melk en wol aanuw Heeren gegeven hebt; maar naar wiens hartebloed zijdorsten! Verpletteren, vernietigen willen zij u. Maar vooriets anders deugt gij ook niet meer. Gelukkig moogt gij urekenen, dat u de eere te beurt valt in uwe laatste stuip-trekkingen nog wat toe te brengen tot de vetmesting vanliederlijke papen en monniken. Zoudt ge 't ook niet op prijsstellen, Nederlandt, dat uwe verloopen neeringe, uwe veldenplatgetrapt door den vileinigen Maraan, uwe verraden enuitgemoorde steden nog goed genoeg worden gekeurd omden Ion penning pp te brengen? Wie zou voor zijne Excellentie,den barinhertigen Duc d'Alve aarzelen de Joe ribbe uit zijnlijf ten beste te geven? 't Is immers nog niet genoeg, watwij van de Spanjaarts geleden hebben! Wij hooren het immerszoo gaarne, dat vloeken in de taal der Mooren; wij nemenhen immers zoo graag in onze huizen, die vuile spitsbaarden,met het kastiljaansche ongedierte, dat hun over de handen

i) Van Vloten, 1lederl. Geschiedzan,7en, I, bl. 373.

EENE EPIZODE UIT HET ,,GEUS-WORDEN" VAN GORINCHEM, IN 1 57 2 . 99

loopt, en met de guïneesche pokken, die zij niet verbergenkunnen! Wij zien hen immers zoo graag onze wachtpostenbetrekken, onzen brandewijn opdrinken en onze maagdenonder de kin streelen, op het voorbeeld van den Duc en,naar men zegt, van zijne Catholieke Majesteit zelve...."

— „Zwijg, lasteraar !°' riep op dit oogenblik een forscheen gebiedende stem, en afgetreden van de hooge stoep derstadhuispuye, vertoonde zich eene edele figuur, die boven alde toehoorders uitstak, om den hoek der hal, op wier steenendorpel de volksredenaar had postgevat.

„Breng dien omgekochten oproerstoker in het kasteel !"gelastte de nieuw aangekomene den spiesdragers, die hemals lijfwacht vooruitgingen. Het volk bood geen tegenweer,deinsde, in tegendeel, ter zijde, en in een oogenblik warenden rederijker de handen op den rug gebonden en was hijgevangen man.

„Goede moed, goede moed, Herpert !" riep er een uit dehoop.

De Drossaart, want dit was de waardigheid van hem, dieeen eind maakte aan de voordracht, vergenoegde zich eenscherpen blik over de menigte te laten gaan en verwijderdezich toen, met twee andere Heeren, in de richting van deMolenstraat.

Mompelend traden de burgers nu weêr bij-een en enkelengaven hun hart in eenige schimpscheuten lucht. Van deHeeren, die het Stadhuis verlaten hadden, trad er nu éenop hen toe, en terwijl de meeste toehoorders hunne hoofdenontblootten, nam hij het woord:

„Mannen broeders !" zeide hij: „laat dit u een les zijn:wij haten de nieuwe tyrannie niet minder dan gij; maargelooft ons — al wat er kwaads geschiedt heeft plaats buitenweten en stellig tegen den zin van zijne Koninklijke Majesteit.De valsche Spanjaart houdt hier schandelijk huis, en ver-dient alszins uit ons goed land verdreven te worden. Geentwijfel dan ook, of Zijne Hoogheid de Prins van Orangiën,in Duitschland werkzaam voor onze interessen, zal ons vandit knellend juk verlossen. Den Briel en Vlissingen, Enkhuysenen Alkmaer vieren het voorspel der vrijheid immers al; enook Dordrecht is in de handen der kloeke Geuzen. Wij

I00 DIRCK DIRCXEN BOMMER,

moeten maar goed vereenigd blijven: de Prins zal de ver-breker aller ketenen zijn en de Koning, bij zijne aanstaandereize naar herwaards over, u beloonen voor uw trouw! —Leve de Koning, leve de Prins !" en zoo sprekende, hief hijde hand omhoog en ging met een paar knapen van een wilduitzicht, benevens een Lieutenant en Vendrig der musketiers,de stadhuisstoep weder op.

„Dordrecht over! Dordrecht over !" riepen de burgers:„Leve de Prins, leve Burgemeester Cornelis Vinck ') !" enzij wuifden met de mutsen en gingen het heuglijk nieuwsverbreiden door de stad.

II.

Een uur later, op den zelfden dag, zijn er in de zaal vanhet kasteel van Gorinchem een viertal personen bij-een.Door de hooge vensterglazen, die met de wapenquartierenprijken van den stichter Karel den Stoute, valt de laatstewesterglans in de ruime kamer, en verlicht het voorhoofdvan den Drossaart, die in een zwaar gebeeldhouwden zetelter zijde van de tafel heeft plaats genomen en eenige ernstigebevelen schijnt op te dragen aan een persoon, die tegenoverhem staat. Konden we dezes gelaatstrekken in de schaduwbeter onderscheiden, — we zouden in het open voorhoofden de haviksneus van den kloek gebouwden jonkman zondermoeite den zoon herkennen van hem, die hier te bevelen heeft.

De eerste Overheids- en Gerechtspersoon van Gorinchem,tevens Drossaart en Dijkgraaf van het geheele land van Arkelen van 't Baljuwschap van Hardincxveldt 2), was sedert1558 3) de Edelman Gaspar Turck, Heer van Aelst. Van demeest beproefde trouw aan de goede zaak, vond hij weinigmedewerking bij zijne medeleden van de Vroedschap en bijde Burgemeesteren, hoewel de aanstelling van allen uitgingvan den Drost. In dit oogenblik zijn, bij het beramen vanmaatregelen om de kwaadwilligen te keer te gaan en een

i) Corn. Vinck, Aertsz., Schepen: 1551,-55,-6x,-64; Burg. 1572; Tresorier: 1573-

2) Dr. Willem van Est of Ist (Estius) Historia Martyrum Gorcomiensium, Ed.

1655, bl. 13. — „Tegenw. Staat", XV, bl. 278.

3) Kemp, Gor. en Ark. II, bl. 449.

EENE EPIZODE UIT HET ,,GEUS-WORDEN ) / VAN GORINCHEM, IN 1572. I0I

aanval der Watergeuzen, die zich reeds in Dordrecht genes-teld schijnen te hebben, te voorkomen, de vrouw van HeerGaspar en de eenige hun overgeblevene dochter tegenwoor-dig. De oudere dochters van het aanzienlijk en godvruchtigechtpaar hebben zich aan het geestelijk leven gewijd. JonkerWillem is een wakkere borst van twee-en-twintig jaren, vol-leerd in rijkunst en wapenhandel en, wat zijne vrome eneerlijke gevoelens betreft, zijn vader volkomen waardig.

„Begeef u nog voor de nacht van hier," zegt Heer Gaspar,„en ijl, zoo snel uw paard u dragen kan, naar Utrecht, schetsaan den Heer Stadhouder de waarschijnlijkheid, dat deGeuzen ons niet met vrede zullen laten; breng hem op dehoogte van de slechte stemming der gemoederen hier terstede. Ik ben overtuigd, dat Burgemeester Cornelis Vincken de Vroedschap Hermen van Honcoop Willemsen I) inverstandhouding met den Prins van Oranje staan. Doorgiften en beloften trekken zij de burgerij, hoe langer hoemeer, op hunne zijde. De wreedheden, door de Geuzen ge-pleegd, worden verbloemd of ontkend; de buitensporigheden,waar de spaansche soldaat vaak aan schuldig staat, wordenvergroot en voorgesteld als algemeene krijgsregel. Tegenoverden ion penning, dien de Hertog besloten heeft te lichten,maar die niets anders is dan een tiende van ieders inkomstenover een geheel jaar 2), — ofschoon de Orangisten valschelijkvoorgeven, dat er een tiende der bezittingen gevorderd werd, —daartegenover stellen zij de uitdeelingen van koorn, die deGeuzen hier en daar aan den minderen man hebben gedaan;maar zij zwijgen wel zorgvuldig, dat ze dat koorn eerst vande boeren gestolen hadden 3). Wat zullen wij met eene aldusontstemde bevolking aanvangen? De wapens, die men ze zougeven, loopen we gevaar, dat tegen ons -zelven gebruikt zul-len worden. Hoe veel weerbare trouwe mannen hebben wij? —twintig of twee-en-twintig ?"

— „Twintig," andwoordde de Jonker.,,Twintig! 't is ter-naauwer-nood genoeg om het geschut

te bedienen," zeide de Drossaart. „Voeg daarbij dat dearquebusiers in Stads dienst, meestal welgeoefende scherp-

i) Zie Aant. A. 2) Bilderdijk. 3) Estius, I, cap. 4.

IO2 DIRCK DIRCXEN BOMMER,

schutters, al spoedig met den vijand gemeene zaak zullenmaken en het licht aan ons twintigtal zullen uitblazen. Voor

-zichtigheid, veerkracht, spoed — ziedaar de drie vermogens,waaraan onder Gods zegen onze uitkomst hangt. Ga, mijnzoon! en keer met een genoegzaam aantal welgewapendemusquetiers en spiesen te-rug. Ik heb besloten tot geen prijshet kasteel over te geven." Zoo sprekende, stond Heer Gas-par op, en drukte zijn zoon de hand.

Jonker Willem omhelsde zijne moeder, die bezwaarlijk detranen te-rug-drong, die in hare oogen zwollen. Toen hijzijne zuster den afscheidskus had gegeven, hief hij den vingerschertsend op en zeide: „En gij, zusjen, niet meer heulenmet den vijand."

— „Foei, Willem," sprak ze; „ook gekscherend moogt gemij dat niet verwijten .... Hoe zoí iemant, die uw naamdraagt, een bloodaart of een verrader kunnen zijn? —" voegdezij er vleyend bij.

De Jonker ging; maar toen hij onder het deurgordijnheentrad, ontmoette hem een persoon, die van den Jonkerslechts een gefronsten blik tot groete bekwam.

't Was de Willem, op wien de Jonkvrouw gezinspeeld had.Wat reden had Jonker Willem om den bezoeker zoo

kwalijk te bejegenen? Al wat de milde natuur en een weel-derige smaak iemant aan uiterlijke gaven kunnen bijzetten,had deze in zijn voordeel. Waren de evenredigheden vanzijn persoon meer fijn dan kloek, toonde hij zelfs eenigszinsnietig, naast de hooge gestalte van den Drossaart — zijnehouding was onberispelijk, zijne bewegingen waren bevallig,los zonder drift, regelmatig zonder zweem van gedwongen-heid. De kastanjebruine lokken mochten al, naar de mode,kort zijn afgesneden — een natuurlijke sprong zett'e aan hetglansrijke baard- en hoofdhaar nog zwier bij, en de ridderlijkehouding van den schoon geprofileerden kop kwam er maardes te volmaakter door uit. De minste buiging of beweging

van hoofd en handen, die omgeven waren van het kostbaarste

kantwerk, de blik van het donker oog en de rijzing of lichtesamentrekking der wenkbraauwbogen, schenen hunne be-teekenis te hebben, verrieden, meende men, gedachten; daar

was, in éen woord, eene bekoorlijkheid in, aan wier invloed

EENE EPIZODE UIT HET ,,GEUS-WORDEN" VAN GORINCHEM, IN 1572. I03

zich niemant kon onttrekken. Voeg daarbij, dat het rapieraan zijne zijde volstrekt niet scheen daar louter tot cierraadte hangen, al blonk het gevest van edelsteenen; dat met eenrijk juweel de korte gele veder op de zwartfluweelen mutswas vastgemaakt; dat de uiterste zorg besteed was aan hetborduursel van zijn blaauw satijnen wambuis en broektroes,waarvan de tallooze insnijdingen, die een hagelwit weefseldoorlieten, met een smal gouden galonkoord omzoomd waren;dat de gespannen hozen van fijn wit laken het schoonstgemodeleerde been bekleedden; dat de gekorven schoenenvan de stof der muts waren en het behaagziekste manteltjen,met opstaand kraagjen, hem van de schouders wapperde.

Laat deze 23-jarige persoonlijkheid, na met een buigingvan den ernstigsten eerbied den Drossaart te zijn voorbij-getreden, der burchtvrouw zijne hulde betuigen, door metbescheidenheid, bijna met schroom, hare hand te kussen, laathem een blik tot de achttienjarige Jonkvrouw opslaan, ter-wijl hij met zoete stem haren naam uitspreekt: „Elisabeth !" —en zeg mij: ten eerste, of deze Willem der Jonkvrouw geheelonverschillig kon zijn; ten tweede, of er gevaar in gelegenwas, zoo hij op het staatsgebied de zelfde lijn van denDrossaart en zijne huisgenoten niet trok.

Had Heer Gaspars beminde erfzoon, die daar zoo even

vertrokken is, veel van den vader, — was er iets hoogge-

kleurds in zijn tint, iets rossigs in het blond zijner haarverve— de Jonkvrouw was veel meer de moeder. Alleen voegdezij bij die donkere haren, dat ovaal gelaat, dien schoonen.

beweeglijken mond, fijne neus en kinne, wat meer helderezoetheid der bruine oogen, en een frischheid, die het voor-

recht is van den vollen bloei der jonkvrouwlijke jaren —onschatbaar waas, dat gezondheid, zedigheid en gemoedsrust

op zulke edele boomgaardvrucht plegen te spreiden. Wathare geestesgaven betrof, stond zij gewis bij de moeder niet

achter, al had hare belezenheid haar wel iets bijgezet, datmen in onzen tijd iets romanesks zou noemen.

De verschijning van den jonkman scheen Heer Gaspar nietonaangenaam; toch vergenoegde hij zich met een hoofdknik

en tusschen den baard „Mijn Heer van Honcoop" te brommen.

Hij zett'e zich een vouwstoel voor een geopend ladekastjen,


nam een kaarsblaker aan uit de hand van een binnentredendenlijfknaap, en begon in het meubeltjen eenige papieren enpergamenten te sorteeren.

Op uitnoodiging der burchtvrouw had de jonkman zich bijde tafel gezet, tegenover de moeder en dochter, die op eeneoverhuifde rustbank naast de hooge, bij deze Juniwarmtenatuurlijk niet ontstoken haardschouw plaats hadden genomen.

De avond was inmiddels geheel gevallen; maar de maanzond door een venster, dat uitkwam op het middenplein vanden reusachtigen krijgstoren, waarin deze zaal gebouwd was,haar blanke licht naar binnen.

„Ik heb u vergeving te vragen, Mevrouwe," zeide hij totde Drostin, „dat ik op zulk een onbehoorlijk uur u nog komstoren...."

— „Gij zijt ons altijd welkom, Jonker van Honcoop,"andwoordde Leonore (zoo was de naam van de vrouw desDrossaarts) : „maar ik erken, dat bij de onrust, die in de stadschijnt te heerschen, een ongewoon uur van bezoek wel ge

-schikt is om, zoo geen vreeze, dan althands dat andere vrou-wengebrek — van nieuwsgierigheid — op te wekken."

— „Tot mijn leedwezen moet ik onhoflijk genoeg zijn, omu werklijk over de onrustbarende tijdsomstandigheden eenoogenblik te onderhouden."

Elisabeth, meenende dat de Jonker haar niet aanzag, hadgeen minuut het oog van hem afgewend. Zij ontstelde dusdubbel bij deze woorden. Haar gelaat nam een pijnlijker uit-drukking aan, dan waartoe de bedaarde woorden des jonk-mans aanleiding moesten geven. Zij vatt'e zachtkens den armharer moeder, en sloot zich enger aan hare zijde.

Met eene uitdrukking die aan tederheid grensde, zag deJonker van Honcoop haar nu aan; maar oogenblikkelijk zichweêr tot de moeder richtende, zeide hij: „Maar laat mij utoch dadelijk gerust stellen: er is voor u-beiden, natuurlijk,niet het minste gevaar ..."

— „Maar wat bedreigt dan de stad ?" vroeg Leonore.„Wat zal ik u zeggen," andwoordde de jonkman. „De tijden

veranderen, en wij met hen. Als de druk der lasten op hetvolk aan de eene zijde toeneemt en aan den anderen kantde behoefte aan vrijheid, vooral aan vrijheid van consciëntie


zich meer en meer gevoelen doet — dan volgt er licht eenschok, die veel van eene uitbarsting heeft...."

— „De vrijheid van consciëntie," riep Elisabeth, en zag,zich half oprichtend, den jonkman met meer zelfstandigheidaan: „maar is dan dat gene, wat men met dien naam aan-duidt, wel iets anders en beters dan het recht om tegen devan ouds geopenbaarde christelijke waarheid te velde tetrekken en om, als Luther doet, de pauselijke bevelschriftente verbranden ?"

— „Helaas," zeide de jonkman, „men kent den boom aanzijne vruchten, — en twijfel aan het woord der Priestersschijnt geoorloofd, als er zoo vele zijn, die niet wandelennaar hun eigen leer."

De tegenwerping was zwak; maar ieder spreekt naar hetverstand dat hem gegeven is. Elisabeth vond het de moeitewaard nog te andwoorden.

„Maar mijn Vader zegt, dat het goddelijke van de leerstand houdt, ondanks de feilbaarheid der verkondigers opandere punten; de leer moet wel uit God zijn — als zijniet ontaardt, ook te midden van het zedebederf der kerk-bedienaars. ..."

— „Ja maar, men heeft verleerd blindelings te hooren ente gehoorzamen," zeide Honcoop; „de Prins doet wat hij kan,om de gemoederen neêr te zetten, door de strengheid derbevelen, die men dóor wil drijven, te matigen. Dit kan nietgeschieden, zonder dat de Prins meester van den toestand zij..."

De Jonker had, zoo sprekende, den Drossaart niet uit hetoog verloren. Deze scheen aanvanklijk weinig te letten ophetgeen de jonkman zeide — maar toen de Prins genoemdwerd, zag hij om. Eenigszins, schier onmerkbaar, bedremmeld,ging Honcoop voort:

„Het schijnt alszins zaak zich voor te bereiden op de ge-volgen der aanwinsten, die de Watergeuzen niet ophoudente doen. 's Princen Lieutenant, de Graaf van der Marck...."

— „Mijn Heer van Honcoop," viel Heer Gaspar met be-daardheid en zelfs op schertsenden toon in: „vergeet niet, dathet u en mij, die den Koning oprechte4jk getrouw willenblijven, kwalijk past het hoofd neder te leggen bij de aan-stelling van krijgshoofden en de uitvaardiging van kaper-

Io6 DIRCI{ DIRCXEN BOMMER,

brieven, die de Prins van Oranje zich onderstaat te doen:zoo niet reeds als nederlandsche onderzaten — dan tochgewis, gij, als derde Officier in eene compagnie van honderdruiters en als tijdelijk Capiteyn van het Schuttengilde derstad, ik, als krijgshoofd in deze streken, wij kennen enerkennen, niet waar? op dit oogenblik, als Stadhouder vanHolland en Zeeland, slechts den Grave van Bossu; de Prinsvan Orangiën heeft zijn ambt verzaakt en verbeurd — datleert het feit, het recht, en het gezonde verstand. Wij hebbendus gelukkig ook met geen der kreaturen van den Prins tedoen: wij mogen den razenden stier, die zich Graaf van derMarck noemt, haten naar hartelust; en ik zag geen bezwaar,als ik hem ontmoette, hem met mijn rijzweep in het gezichtte slaan, en mijn zwaard niet anders dan tot áfweering vandien dronkeman te gebruiken."

De beide vrouwen zagen angstig naar den vader heen,ofschoon de forsche woorden op den kalmsten toon werdenuitgesproken. Schichtig nam Elisabeth de uitwerking er vanwaar op den schoonen jonkman.

Met den rechter arm op de tafel geleund, bracht hij delinker hand werktuiglijk op zijn degenknop; maar zijngelaat, waar het maanlicht op viel, bleef kalm, en zachtglimlachend zeide hij, zich een weinig naar den Drossaartomwendend:

„Gewis, Heer Drossaart, de Koning heeft onzen eed; maardunkt u dan ook niet, dat hij recht heeft gediend te wordennaar zijn belangen? Moeten wij niet met ons oordeel onder-scheiden, wie, in het wezen der zaak, voor of tegen denKoning zijn? .... De Prins moog den schijn niet voor zichhebben...."

— „Jonker," zeide Heer Gaspar, en de beide mannen stondenover-eind, en de Drossaart hield zijn hand op Honcoopsschouder: „laat ons ernstig zijn! Laat ons boven de volks

-geruchten staan! Verg niet van mij, dat ik u hier de fabel-achtige voorstellingen laat herhalen, waarmeê men aan deburgerij, die den zoon van Keizer Karel nog altijd hartelijkaankleeft, wil doen gelooven, dat hij geen trouwer dienaarheeft dan den zwijgenden Prins, die tijdig het land heeftgeruimd. Hier, als ik verzoeken mag, geen doekenspel!


Die zegt: leve de Prins, zegt: wech met den Koning!"— „Vergeef mij, Heer Gaspar," andwoordde de jonkman,

met de zelfde onverstoorbare, hoffelijke welwillendheid: „ikben geen groot staatkundige: maar het feit ligt daar, dat dedienaren des Princen zich allengskens en in naam des Koningsmeester maken van den toestand. Uit uwe allereerbiedwaardigsteovertuiging zouden moeilijkheden voor uwe waardige gadeen schoone dochter kunnen voortspruiten, — ik kom u ... .mijn diensten .... aanbieden." De laatste woorden sprak hijhalf luid.

„Heuschen dank voor uw oplettendheid, Heer van Honcoop,"andwoordde de Drossaart; „maar houd mij ten goede, datik, voor als nog, mij persoonlijk met heure beschermingbelast."

Pas waren deze woorden uitgesproken, of er verhief zicheen verward gedruisch in de portalen, die toegang gaven totde burchtzaal. Onder het deurgordijn schemerde de glans vanhaastig bewogen fakkels, en plotslijk stortte een burgerzoonde kamer binnen, nog altijd half weêrhouden door den lijf-knaap en een ander bediende van den Drossaart. Nu weêr-klonken ook op de gangsteenen de zware zolen van denschildwacht, die te hulp geroepen was, maar te laat kwamom, met zijn spies van acht houtvoeten I), een boom voorde zaaldeur te slaan.

„Wat beteekent dat, knaap ?" vroeg de Drossaart, op eenigs-zins barschen toon.

„Heer," andwoordde de jongeling, die ruim twintig jaaroud kon zijn, maar in zijne houding en gestalte beneden dieleeftijd bleef en, in zijne manieren, beneden het aanzienlijkgezelschap, dat hij zoo onvoorziens kwam overvallen: „ikheb Uw Ed. iets te zeggen, dat geen uitstel kan lijden." Hijscheen, zoo sprekende, in onzen kring niet geheel onbekend.De Jonker van Honcoop bejegende hem met een glimlach,en zag beurtelings 's Drossaarts vrouw en dochter aan. Delaatste had eene uitdrukking van te-onvredenheid op 't gelaat;de moeder wachtte de ontknoping, ook niet zonder eenigegemelijkheid, af.

i) Zie Aant. B.

Io8 DIRCK DIRCXEN BOMMER,

„Het is de zoon van Dirck Bommer," zeide de jonker vanHoncoop, op een beschermenden toon; „hij staat als eenbrave borst bekend, Heer Drossaart, en kende waarschijnlijkde regels der aanmelding tot uwe burchtzaal niet." De jonk-man bloosde hoog; zijne oogen schitterden; hij wrong ver-legen zijne muts tusschen de handen. Al maakte hij hierechter de fraaiste figuur niet, ieder-een zoil wel aan het fijnezwarte laken, waar zijn met groote onachtzaamheid gedragenkostuum uit vervaardigd was, gezien hebben, dat hij tot denbemiddelden stand behoorde. Werkelijk was zijn vader danook een van de deftigste Poorters van Gorcum. De oudeDirck Bommer was Deken van het leêrbereidersgild, kerk- enarmmeester — eigenaar van onderscheidene huizen — enevenzeer geacht om zijn charakter, om zijne trouw aan deoude orde van zaken, als om — zijn fortuin.

„Heer Drossaart," sprak de zoon, „ik moet u een mede-deeling doen; ik bid u — geef mij gehoor !"

— „Spreek op, Dirck Dircxen, ik had u zoo spoedig nietherkend," andwoordde de Drost.

„U-alléen wensch ik te spreken. .. ." hernam de jongeling.„Zijn de Vrouw Drostinne en de jonkvrouw hier te veel?"

vroeg Honcoop.„Neen, Jonker Willem," andwoordde Dirck; „maar wie

hier te veel is, als het de bizondere zaken van den Drost geldt,dat zal de gast het beste weten !" Bij die woorden lag ereene geheimzinnige trilling in 'sjongelings stem; maar menhoorde wel dat het geen trilling van vrees was.

De Jonker van Honcoop grimlachte; 't was voor hem hetonaangenaamste oogenblik van den gantschen avond; tochzeide hij kalm: „Men mag het u niet euvel duiden; maareen gast van wat beleefdheid zoí mijn ijver om hem bij denHeer Drost bekend te maken op andere wijs erkennen."

— „Volg mij, Dirck," zeide Heer Gaspar, en maakte zichgereed in een zijvertrek met den jongeling te gaan. Eerstreikte hij echter nog de hand aan den Jonker van Honcoop,en voegde daarbij: „'t Is laat, Mijn Heer van Honcoop;vergun mij afscheid van u te nemen." Een blik van HeerGaspar op de beide vrouwen volstond om onzen bedreven Corneten Schutten-Capiteyn te leeren, dat hij oorlof moest nemen.

EENE EPIZODE UiT HET ,,GEUS-WORDEN" VAN GORINCHEM, IN 1572. I09

„Zoo gaarne ware ik u van dienst geweest !" zeide hij, met

zekere beteekenis tot den Drost; „maar nu of later — doe

mij de eer op mij te rekenen !" Hij boog, eerbiedig maarte-leur-gesteld, en ging heen.

„Welnu ?" zeide Heer Gaspar.„Zal ik zeggen wat ik weet ?" vroeg Dirck, een schich-

tigen blik op de vrouwen slaande.„Laat hem toch spreken !" zeide Leonore tot haren man:

„wij zijn op alles voorbereid. ..— „Welnu ?" herhaalde de Drossaart.

„Mijn Heer! de Watergeuzen zijn in aantocht," sprakDirck. „Het schijnt dat de Burgemeesters, die gisteren en

van daag onderscheidene renboden buiten de Kansepoorthebben afgevaardigd en ontvangen, op de hoogte van alleszijn, en daarom onnoodig hebben gerekend dezen avond den

torenwachter op de St Maerten-en-Vincent zijn post te latenbetrekken .... Ik ben voor hem ingesprongen, en ontdek 13

schepen in de rivier, ofschoon het gebrek aan wind hun hetvoortkomen belet."

— „Groote God !" riepen Leonore en Elisabeth te gelijk.„Ik heb dit verwacht," zeide de Drossaart; „maar hoe

komt ge mij dit bericht eerst brengen, nu 't haast nacht is— „Bij het vallen van den avond zijn ze waarschijnlijk

van Dordrecht uitgezeild; nu eerst zijn zij in 't gezicht, en

nog zoû men ze niet zien, als 't maanlicht ze niet verried.. .— „Ik dank u, vriend Dirck !" zeide Heer Gaspar. „Ik

zal maatregelen nemen"; en fluitend op het zilveren pijpjen,.dat in zijn gordel stak, beval hij zijn pagie `terstond naarde Heeren Burgemeesteren te gaan en deze te verzoekendadelijk de Vroedschap op het Stadhuis bij-een te roepen'.

— „De schildwacht aan de poort te-Stadwaert heeft mijgezegd," merkte Dirck aan, „dat Burgemeesteren den gant-schen avond op het Stadhuis zijn verbleven en er nog ditoogenblik zijn."

— „Dan ga ik aanstonds derwaards," zeide de Drost. „Éending kwelt mij maar," vervolgde hij tot Leonore: „zullen opalle aangelegen posten ten minste enkele knechten tegen-woordig zijn, op wie ik vertrouwen kan, dan is 't volstrektnoodig, dat ik over mijn gantsche krijgsmacht .... van 20

1I0 DIRCK DIRCXEN BOMMIER,

man beschikke — en u-beiden hier-alléen te laten met eenpaar dienstvrouwen.. . ."

— „Hadden wij van Jonker Honcoops aanbod maar gebruikgemaakt!" waagde Elisabeth te fluisteren.

„Ik heb inderdaad een genoegzamen dunk van zijn ridder-eer, om, al deelt hij meer zijns vaders oranje-drift, hem uwebeveiliging aan te vertrouwen," zeide de Drost; „maar wijkunnen hem thands niet te-rug laten roepen .... en toch, uslechts met een enkelen mannelijken bediende op het huiste laten... ." De vrouwen zagen beangst voor zich: DirckBommer bloosde.

„Heer," sprak hij: „ik ben geenszins te vergelijken metden Jonker van Honcoop, hoewel de opkomst mijner burgerfamilie van vroeger dagteekent dan die van zijnen adel....maar als burgereer, als vrij groote spierkracht, en, vooralde oprechte wil om u te dienen, de vurigste gehechtheidaan uw persoon en huis" — hierbij zwierf zijn blik naar devrouwen heen, „iets vermogen ...."

— „Gij zijt ongewoon wapens te voeren. . .— „Niet zoo gants, Heer Drossaart!" en te-gelijk liet hij

een stok zien, dien hij plomp genoeg was geweest meê in dekamer te brengen. „Deze heeft een boden knop," zeide hij,„en mist zijn man nooit. ..

De vrouwen waren maar half te-vrede. Daar was echterweinig keus, en vooral geen tijd tot beraad.

„Welnu, ik maak u, in mijn afzijn, slotvoogd in dezentoren en plaats een schildwacht aan het boven- en een aanhet benedenhof," zeide de Drost; „mijn kamerknecht zal ikwapenen, en aan de poort-zelve van den toren plaatsen. Mijnlijfknaap moet mij naar 't Raadhuis vergezellen.... Tenzijdeze, met mijn ring, u een nader bevel brenge, laat gij nie-mant binnen. Ik keer zoo spoedig mogelijk," zeide hij totzijne vrouw en dochter.. . . „Zoudt gij u inmiddels niet terruste leggen ?"

— „Onmogelijk !" verklaarden beiden.De Drost vertrok, en tevens hoorde men de stappen der

weinige musketiers, die binnen en buiten de burchtmurenhunne posten gingen betrekken.

Beschroomd naderde Dirck Bommer de tafel: „Mevrouw,"

EENE EPIZODE UIT HET „GEUS-WORDEN" VAN GORINCHEM, IN 1572. I I I

zeide hij, „ik ga terstond de dorpelwacht hier voor uwezaaldeur waarnemen: en ik beloof u, niemant zal het wagen,buiten uw verlof en het mijne, tot u door te dringen...."

Zoo sprekende nam hij zijn knuppel en verwijderde zich.

III.

Aan Dirck Bommer waren dan de voornaamste sleutelstoevertrouwd van het gebouw, waarin het laatst beschreventooneel voorviel. Dit sterke huis, gelegen aan den Zuid-West-hoek van de gezamendlijke burchtgebouwen, droeg, naar dekleur zijner steenen, den thans vrij romanesk klinkenden naamvan „de Blauwe Toren"; het was een sterke krijgstoren,geheel met geaderd marmer bekleed, gebouwd, als wij bovenmeldden, door Karel den Stoute, den nederlandschen Vorst,die het meest tot versterking en verfraaying van het geheelekasteel had bijgedragen. Het plan van dezen toren, benedenrond, veranderde, op de helft der hoogte, in een achthoek,waaruit even zoo vele gevels, met trapsgewijs gemetseldehellingen hunne toppen opwaards hieven en waaromheen,juist op dit punt van overgang, eene rondom opene, dochoverdekte gaanderij met haar arkels gebouwd was. Dezesterkte, die gewoonlijk niet dan in oorlogstijd en bij dreigendgevaar bewoond werd, was voorzien met verschillende zalen,kamers, kelders, keukens en andere gemakken, geschikt omeen vrij talrijke bemanning en goeden voorraad levensmiddelengedurende vele weken te herbergen. Door eene versterktebrug aan het opperhof of tweede binnenplein verbonden, washet gewoonlijk de laatste plaats, waarin, bij eene belegering,de bezetting zich terug-trok en een dier torens, welke deFranschen Ie donjon noemen. Bij de tweespalt, die onder deGorcumsche Burgerij, hare Regeering en den Drossaartheerschte, had deze laatste, reeds een paar dagen geleden,oorbaar geacht met zijn gezin den „Blauwen Toren" te be-trekken, en het was alleen wijl hij nog niet afzag van deverdediging der stad-zelve tegen den naderenden vijand, dathij zijne geringe manschap ook nog buiten het kasteel opwachtposten had uitgezet.

Gedurende de nacht die wij beschrijven, ging het op vele

II2 DIRCK DIRCXEN BOMMER,

plaatsen van Gorcum onrustig toe. Toen Dirck Bommer inden avond op weg was om den Drossaart voor het opzet derGeuzen te gaan waarschuwen, ontmoette hem, in de Molen-straat, zijn vader, dien hij met een paar woorden het dreigendgevaar bekend maakte. Thands, een paar uur later, had dezemededeeling reeds hare uitwerking gehad. De oude Bommer,namelijk, had zich onmiddelijk tot een der Pastoors vanGorcum, met name Leonardus Vecchel, en tot den Gardiaander Minderbroeders, Nicolaus Pieck genaamd, begeven, endeze maakten zich gereed, om, zoodra het gerucht zich doorde stad zot verspreiden, de bevolking, die niet zo{t nalatenzich op straat in groepen te vormen, en in-zonderheid hetstem hebbend Schuttengilde, dat op de markt zoíl vergaderen,te gaan toespreken, en tot getrouwheid aan de zaak desKonings te vermanen. De Drost was intusschen op hetStadhuis bezig en beproefde het onmogelijke om de Vroed-schap alsnog tot weêrstand aan de benden van Lumey tebewegen.

De wakkere krijgsman begreep niet, dat de uitnoodigingaan de Geuzen tot bezetting der stad van eenige der voor-naamste burgers-zelven was uitgegaan I).

Zijn slotvoogd, den jongen Bommer, vinden wij inde gangvoor de zaal te-rug, waar wij hem verlaten hebben; maarin eene schijnbaar allervreemdste houding. Hij staat op eeneikenhouten bankjen, heft zich op de teenen, en ligt met het,00r tegen eene opening in den muur; hier vernam hij zeerduidelijk het volgende gesprek, gevoerd door twee stemmen,in welke wij, zonder moeite, die van den Jonker van Honcoopen van den op de markt gevangen-genomen rederijker, welkenmen met den naam van Herpert had aangeduid, zoudenherkend hebben.

„ .... terwijl ik mij met mijne gijzelaressen uit het slotverwijder," zeide Honcoop op lachenden toon, bewijst gijeene weêrkeerige beleefdheid aan den jongen van Dirck Bom

-mer, wiep de Drost belachlijker wijze de bewaring van dezeburcht heeft toevertrouwd, en strekt hem tot schildwacht voordit uw eigen kerkerkot...."

i) Estius, t. a. p. Lib., I cap. 3, 4.

EENE EPIZODE UIT HET ,,GEUS-WORDEN" VAN GORINCHEM, IN 1572. 113

— „Maar hoe zult ge dat hachlijk stuk uitvoeren ?" vroegHerpert.

„Laat dat aan mij over," andwoordde Honcoop: vertrouwop mijne eerlijkheid, evenzeer als op mijn gehechtheid aanonze zaak.... en ook een weinig op mijn talent: ik heb hierden ring van den Drost, mij door zijn pagie allervriendelijkstter hand gesteld, toen ik den noodigen nadruk let, op mijnverzoek...."

— „Bedenk, Heer," merkte Herpert op schijnheiligen toonaan, dat het doel geenszins de middelen heiligt..

— „Ik ga in alles recht door zee," was het andwoord.„En dan —" zeide de rederijker, „ik vlei me wel, met

's Heeren bijstand, dat katachtig papistjen handen en voetente knevelen; maar als de schildwacht der voorpoort hem eenshoort schreeuwen...."

— „Die zal doof zijn," was het andwoord. „Ik heb hungoeden wijn doen schenken.... Nu, vaarwel, tot straks,"fluisterde hij; „wij hebben geen tijd te verliezen. .

En hierop hoorde Dirck, dat de spijsklep, waardoor hetgesprek gevoerd was, aan de gevangenisdeur werd toegewor-pen; hij sprong haastig van zijn bankjen af, waarop hij, dooreene kunstig in den torenmuur geboorde klankbuis, gemeen-schap had gehad met de gevangenis van Meester Herpert,want hij vernam lichte en snelle schreden, die door de be-nedengang, de breede trap op, naderkwamen.

Bij het verwijderd licht van den flambouw, die in eenijzeren arm stak, tegen den gangmuur, hier, bij de zaal,onderscheidde hij in de verte werkelijk de figuur van denJonker van Honcoop, ofschoon hij thands een zwart-fluweelenlijfrok en bruine-zijden hozen droeg. Zoo haast vertoonde deJonker zich niet op de verdieping, of hij riep Dirck toe:„Vriend Bommer, ik breng slechte tijding. Al die het goedmeenen met de stad en vooral met den eerbiedwaardigenDrost en zijn gezin, moeten de hoofden bij-éen-steken en dehanden in elkaar slaan ..."

— „Wel zoo, Jonker?" zeide Dirck, zich dwars voor dekamerdeur plaatsende, „en wat is er dan te doen of tevoorkomen ?"

— „De Geuzen zijn in aantocht," andwoordde de JonkerVerspr. Verh. 1. 8


van Honcoop, „en ik moet bekennen, ofschoon alles niet altoosging zoo als ik het wenschte, nu het water mijn goede stadaan de lippen komt, — aarzel ik meê te werken om her-vormingen in te voeren ... Ik vrees hun geweld."

— „Gij zijt aan mij geene verandwoording van uw gevoe-lens schuldig," zeide Dirck. „Ik weet niet wat u beweegt....Maar veroorloof mij u te vragen, hoe gij in het kasteel enzelfs tot dezen toren hebt kunnen doordringen?"

— „Die vraag is natuurlijk en rechtmatig," zeide Honcoopgrimlachend. „Ik ben bereid mij voor den Slotvoogd ad interimte verandwoorden," vervolgde hij, en tikte Dirck vriendelijkop den schouder. Deze huiverde licht.

„Ik heb eene missie van den Drost. Bij het dreigend ge-vaar, en in de onmogelijkheid om zelf reeds herwaards tekeeren, heeft Heer Gaspar mij zijn zegelring aan den vingergestoken en daarmeê heb ik natuurlijk de toegang van hetslot aan de stadzijde mij door de schildwachten doen open-stellen. Hij heeft mij opgedragen u te zeggen, dat gij en ik,gezamendlijk, de Vrouw Drostinne en hare dochter, door deachterpoort, die op den dijk uitkomt, naar buiten zullenvoeren. Hij wil tot eiken prijs voorkomen, dat zij den Geuzenin handen vallen — besloten als hij is het slot-althands, - ookzoo de stad moet zwichten, - tot het uiterste te verdedigen."

Bij deze woorden maakte de Jonker de beweging de ver-trekken, waar de vrouwen waren, te willen binnengaan.

„Hee wat, jonker !" zeide Dirck: „hier gaat niemant binnen,zonder uitdrukkelijk bevel van den Drossaart."

— „Geene scherts nu !" zeide de Jonker van Honcoop, meteene stem, waar hij eenig gemoed in zocht te leggen.

„Neen, bij God, ik scherts niet," zeide Dirck; „maar deschildwacht kent zijn plicht," en Dirck, zich schrap zettend

voor de kamerdeur, omklemde vaster zijn knuppel.„Zult gij niet gehoorzamen aan den drager van des Dros

-saarts zegelring ?" vroeg de Jonker, op heviger toon dan wij

hem nog hoorden aanslaan.„Het zijn niet de brieven, die den Gezant maken," and-

woordde Dirck, „maar het is tevens de Gezant, die waarde

aan de brieven geeft.... en aan Ilw vinger is de ring voor

mij zonder kracht...."


— „Ik versta dat gij gehoorzaamt !" zeide Honcoop zeerluide. Op dit gerucht, dat de vrouwen in de kamer vernomenhadden, naderden zij de gesloten deur en Elisabeth vroegwat er gaande was.

„Niets dan dat Uwe Edelh. en Uwe Vrouw Moeder hiergevangen gehouden wordt, door een ellendigen poorters-knaap... ."

— „Jonker, maak mij niet dol!" riep Dirck, bleek vantoorn, sloot de tanden op elkaar en verhief dreigend zijnknuppel.

„Ja, sla eens toe, als gij den moed hebt!" andwoorddeHoncoop en greep te gelijk met behendigheid Dirck om zijnmidden, willends hem van de deur te slingeren. Bij dezenonverhoedschen aanval sloeg Dirck met kracht om zich rond,doch in plaats van den Jonker te treffen, kwam de knuppelop het eikenhout der kamerdeur ne@r.

,; Om Gods wil, jongeling! doe open!" riep Leonore vanbinnen; „uw ijver gaat te ver. . .

— „Laat mij los !" schreeuwde Dirck, en slaagde er inzich aan de handen van Honcoop te ontrukken.

„Doe open !" riep Leonore nogmaals. Dirck aarzelde.„De zoon van den leêrkooper houdt u gevangen," riep

Honcoop: „maar hij diende te bedenken, dat strenge mees-ters niet lang regeeren."

— „Als gij 't gebiedt, Mevrouw !" zeide Dirck, en hij kreegden sleutel aan zijn gordelring. Hij was op het punt hemin 't slot te steken, maar op eens zich bezinnende, riep hij:„Mevrouw, Mejonkvrouw, neemt u in acht! de Jonker vanHoncoop wil u verraden !" en naar een smal venster loopende,dat door den dikken buitenmuur bezwaarlijk eenig uitzichtop de slotgracht verleende, stiet hij den sleutel door het glasen liet hem naar onder vallen.

In 't zelfde oogenblik kwam er méer gedruisch in het slot:velerlei stemmen en stappen naderden. Op een wenk vanHoncoop was Dirck oogenblikkelijk door eenige sterke sou-deniers vastgegrepen en een vlasprop hem in den mond ge-stoken, die hem het schreeuwen-zelfs belett'e.

Honcoop boog zich tot op de hoogte van het sleutelgatder deur en trachtte met hoflijken aandrang de vrouwen


daarbinnen te bewegen wel te letten op de woorden, die hijmet halve stem uitsprak.

Hij smeekte vrouw Leonore hem daar een oogenblik gehoorte verleenen, en hare dochter een weinig te verwijderen. Hijfluisterde haar toe, terwijl zij, in de zaal, vol angst tegende binnenzijde van het slot leunde, dat van de Geuzen alleste vreezen was; dat hij volstrekt niet kon instaan voor deveiligheid van haar en hare doohter; hij schetste haar meteen paar krachtige trekken wat beiden van dien woestenhoop te wachten stond, en tevens de brutale willekeur vanDirck Bommer. „Gij moet naar buiten; gij moet u latenredden: nog is het tijd," zeide hij; „de Drost stémt er geheelin; hij heeft mij zijn zegelring als kenteeken van mijn vol-macht medegegeven.... Daar zijn twee middelen: Of ik laatdoor mijne soudenieren deze deur neêrslaan, of wij maken u,door middel van een vensterluik, dat hier bij de hand is,een kleine brug tusschen het kruisraam uwer zale en debinnengaanderij.... Maar daar is geen tijd te verliezen —en de beslagen deur is van zwaar eikenhout."

In groote gejaagdheid werd dan tot het andere vlucht-middel besloten.

De arme Dirck zat in machteloze woede met gebondenarmen tusschen zijne bewakers. De overige sleutels van hetkasteel werden hem ontnomen, en een der dienaren vanHoncoop ging beneden beproeven hoe de poortdeur, die tenuitgang op den dijk leidde, te openen was.

Inmiddels sloeg men de aangeduide noodbrug, tusschenhet zaalvenster en de opene gaanderij, die gemeenschap hadmet de portaalgang, waar het geschetste tooneel plaats had.Dirck kon bij de ontstoken toortsen duidelijk zien, hoe Hon-coop met vlugheid op de noodbrug stapte en de hand reikteaan de eerste persoon, die zich gewaagd had uit het zaal

-venster te klimmen. 't Was de vrouw van den Drossaart. Zijkwam behouden over. Maar hevig klopte het hart van denarmen jongen, toen Honcoop andermaal op de plankstapte en toen de tweede persoon hem te gemoet trad.De afstand was op dezen hoek slechts 5 à 6 voet : maarde hoogte van het venster boven de binnenplaats misschien24, en dan — Elisabeth drukte zeker de hand van dien


Honcoop, om het gevaarlijk paar stappen te kunnen doen!De Jonker en de twee vrouwen spoedden zich driftig naar

beneden, zonder aan Dirck eenige aandacht te geven.Intusschen was men, in de donkere gewelven, niet geslaagd

de poort aan den dijk te ontsluiten. De tijdelijke schildwachtaan de torendeur ter binnenzijde scheen, door het overmatiggebruik van Honcoops (zoogenaamden) wijn, in een dood-slaap gestort. Niemant der aanwezigen kende de geheimender sluiting van dit XVe-eeuwsche fort, dan deze lijfknechtvan Heer Gaspar en — Dirck Bommer, die er in zijn kinds-heid al de onderdeelen van doorkropen en doorzocht had— niet om, zoo als Honcoop, er een roof van volwassenmenschen te plegen; maar menigmaal om er vogelnesten uitte halen.

Goede raad was duur. Honcoop beangstte zich: ieder oogen-blik kon de Drost thuiskeeren, en dan was hij verloren.

„Had de Heer Drost mij niet zoo veel spoed aangeraden,"zeide hij kalm tot de vrouwen, „ik zou u durven aanradenzijne te-rug-komst af te wachten."

— „Inderdaad," zeide Leonore, ik zou daar hartlijk voorzijn. Laat ons een uwer lieden naar het Raadhuis zenden,om den Drost...."

— „Zijne Edelheid was in een warm gesprek met deVroedschap gewikkeld," andwoordde Honcoop, „en het scheendat hij ze half voor zijne inzichten gewonnen had.... Onderverbetering — laat ons Zijne Edelh. niet storen, maar blin-delings zijne bevelen gehoorzamen." Hierop nam hij 's Dros

-saarts zegelring van zijn vinger, en stak die aan den duimvan Leonore. „Ik ga iets anders beproeven. En meteen vloogHoncoop naar boven en, tot Dirck naderende, zeide hij:„Gij ziet hoe de zaken hier staan! De edele vrouwen wen-schen de komst der Geuzen hier niet af te wachten; en metrecht. Ik, voor mij, zal echter buiten het slot niet bij henkunnen blijven. Zij weten, dat gij het vertrouwen van denDrost hebt — zij wenschen, dat gij ze vergezellen zult. Ver-geef mij, dat ik hard tegen u heb moeten zijn: maar de tijddringt ... Soldaten, ontbindt den jongen burger, en vraagthem vergeving voor de behandeling, die wij hem hebbenmoeten aandoen."


In een oogenblik was aan Dirck het gebruik van zijn tongen van zijne armen en beenen hergeven.

Zwijgend vervoegden zich de jonge-lieden bij Leonore enhare dochter.

„Vergeef mij, Mevrouw," zeide Dirck met gedempte stem,„dat ik u ongehoorzaam geweest ben."

— „Gij hebt goed gehandeld, jongeling! en mijn Heer deDrost zal uw trouw weten te vergelden...."

— „Hij is een oppassend schildwacht geweest," had Eli-sabeth de wreedheid te zeggen. Een donkere blos gingander-maal over Dircks mat gelaat; maar hij weêrhield denpijnlijken zucht, die uit zijn borst rees. Hij begreep wat menvan hem vergde. In het bezit zijner sleutels hersteld, opendehij de deur der achterpoort; hij schoof de grendels wech,lichtte de bouten, en ontdeed de kettingen van een der te-genwichten, waarmeê de wip der buitenbrug aan de binnenzijomhoog gehouden werd.

De koele nachtlucht waaide hun nu op eens te gemoet, enofschoon ze de fakkel uitblies, waarmeê éen van Honcoopslieden hen vóorlichtte, ademde de Jonker vrijer, nu hij zijnvurig begeerd doel nabijkwam. De brug was langzaam neêr-gedaald. De vrouwen aarzelden om naar buiten te treden enbleven nog een oogenblik in de poort te-rug; maar Honcoop,wenschende haar en zich-zelven te overtuigen, dat de over-tocht veilig was, liep haastig de wip op, die nog even boogonder zijn last. Nu stortte Dirck zich onverhoeds achter hemheen, viel hem in den rug, dat de Jonker schier voorovertuimelde, sprong met de snelheid en de veerkracht van eentijger te-rug, en haalde in 't donkere gewelf, met schier bo-venmenschelijke inspanning, de brug weder op. In een oogen-blik had hij de tegenwichten der brug weder hersteld enafgesloten. Dit was alles zoo snel in zijn werk gegaan, datde vrouwen zich nog naauwelijks rekenschap gaven van het-geen er gebeurd was, toen Leonore, zeer verschrikt, een„Wat beduidt dit, jonkman!" uitriep, en Elisabeth zich nietweêrhouden kon de kreet: „De verrader!" te slaken.

Te gelijk voelden zij de koude handen van Dirck dehunnen vatten, terwijl hij, op zeer ernstigen toon zeide:„Mevrouw en Mejonkvrouw, laat ons naar boven gaan, en


wachten mijn meester, den Heer Drossaart, af." Zij lietenzich stilzwijgend me@voeren. De knecht, die de fakkel ge-dragen had, had zich wechgemaakt.

Toen ons drietal zich nog in de benedengang bevond, dienaar de poort ter binnenzijde van het slot leidde, verzochtDirck de vrouwen hem vooruit te gaan naar boven, en hijzelve ijlde naar de voordeur. Daar vond hij de schildwachtnog altijd in slaap. Hij ontdeed hem handig van zijn draag-band met kruitkardoezen en nam zijn haakbus op schouder.Aldus gewapend, ging hij achter de vrouwen aan, die zichin de kleine kapel hadden begeven, waar, bij afwisseling metde eigenlijke burchtkerk op het hooge binnenplein, dienstwerd gedaan, als de Blauwe Toren, zoo als nu, ter bewoningin gebruik was gekomen. Bij het doorloopen der donkeregangen, galerijen en kamers, kwam het Dirck Bommer voor,dat al de lieden van Honcoop den toren hadden verlaten;maar plotselijk hoorde hij eenig gerucht in de richting dergevangenis van Herpert. Zonder aarzelen trad hij de gangin, die er heenvoerde en zag aanstonds, hoe, bij het lichtvan een toorts, een paar liefderijke speerknechten, aangemoe-digd door het voorbeeld, misschien gemachtigd door eenbevel van Capiteyn Honcoop, eene poging deden om denkerker van Herpert te openen.

„Een oogenblik, mijn meesters !" riep Dirck, „ik heb immersden sleutel: ik kan u dat werk gemaklijk maken."

De laffe snaken wisten niet recht, wat zij van die toespraakte denken hadden. Zij hadden van het voorgevallene aan deophaalbrug niets vernomen, en meenden werkelijk, dat Dirckgemeene zaak met hen maakte.

„Éen woord maar vooraf," zeide Dirck, en haalde den haanvan zijn musket over. „Wilt ge mij hier als wachtmeestergehoorzamen — ja of neen? — Zoo ja, — dan verdient gijgeen kerkerstraf en kan de kluis van vriend Herpert op slotblijven. Zoo neen — dan jaag ik den eerste, die voor detromp van mijn bus komt, een kogel door den kop...."

De knechten, die de onversaagdheid van den Poorterszoonkenden, zoo goed als heel Gorcum, spraken in verzoenen-den geest.

„Welnu dan, de speer op schouder!" zeide Dirck; ,,gij

120 DIRCK DIRC%EN BOMMER,

gaat de plaats van den dronkaart aan de binnenpoort inne-men, en gij zult mijn fakkeldrager zijn, bij mijne rondschouwvan den toren...."

Maar eer deze bevelen ten uitvoer gebracht konden worden,naderde een groot gedruisch op het hooge of naaste binnen-plein den toren, en omstuwd van zijne fakkel- en spiesdra-gers, trad Heer Gaspar, de Drossaart-zelf, haastig de poortbinnen.

IV.

Het sombere treurspel, waarvan éen enkel bedrijf ons denachtergrond oplevert voor de gebeurtenis, die wij hier be-schrijven, speelt, zoo als het een werk der duisternis past,grootendeels bij nacht. In die nacht van Dinsdag op Woens-dag, den 25 Juni, hadden zich de schepen der Geuzen voorde stad vertoond. Donderdag, ten 2 uur na middag, had menhun, ondanks de vermaningen der geestelijke overheden, depoorten der stad geopend. De daarop volgende nachtenhadden de tooneelen der verschrikking plaats, waarmede wijonze lezers wel niet geheel gaan bezighouden, maar waaropwij toch toespeling te maken hebben.

Reeds in den vroegen morgen van Woensdag had de Gar-diaan der Minderbroeders, ingelicht, als wij boven meldden,door den ouden Dirck Bommer, de gewijde gulden en zil-veren vaten, zoowel uit zijne klooster-kerk in de Arkelstraet,als uit het Nonnenklooster in de Crijtstraet, met en benevensde bibliotheek van zijn konvent en de priestergewaden I)laten overbrengen naar het kasteel. In het huis van zijnenzwager Hessel van Est, vader van den geschiedschrijver derGorcumsche Martelaars, waar hij die kostbare zaken desvorigen daags had doen verbergen, achtte hij ze niet meerveilig.

De beide Pastoren van Gorcum, Heer Lenaert Vecchel enHeer Nicolaes Poppel, en zoo mede de Rektor der armereguliere Canonikersen van St Augustijn, volgden dit voorbeeld.

s) Korte Hist. der 88. Martelaren van Gorcum, Loven, 1772, blz 7. Verg. Estius,I, cap. 3.

EENE EPIZODE UIT HET ,,GEUS-WORDEN" VAN GORINCHEM, IN 1572. I 2

Tevens was aan de religieuzen van beiderlei geslacht vrij-heid gegeven bij hunne naastbestaanden of elders een veiligonderkomen te zoeken: om dat men de woede der nieuws-gezinden tegen de Godgewijde maagdelijke zielen maar alte goed bij ondervinding kende. De geestelijke zusterkenshadden dezen raad getrouw gevolgd I). Van de Minderbroe-ders, Observanten genaamd, hadden er drie verkozen inhun klooster te-rug te blijven: maar een elftal hunner, be-nevens een jeugdig nieuweling 2), volgden hunnen herder inhet kasteel, zoodra men voorzien kon, dat de stad zou wordengeleverd.

Onderscheidene katholieke familiën, alsmede de beidePastoors van Gorcum en nog vier andere Priesters 3), trokkenzich insgelijks in het kasteel te-rug, op hoop dat, voor devermeestering door de Geuzen, Jonker Willem Turck met dehulpbenden zou komen opdagen.

De belegeraars intusschen werden door het zelfde vooruit-zicht tot een geweldigen aanval op de gorinchemsche burcht

geprikkeld. De kanonnen, die bestemd waren om de zaak

der rechtmatige Overheid te dienen en de opstandelingenbuiten de stad te houden, werden thands door de zegepra-lende Geuzen tegen de ringmuren van het kasteel gericht;de buitenste burchtpoort, die men „te-stadwaert" noemde,werd in brand geschoten, en achtervolgends, ondanks hetkanon des Drossaarts, dat de schoten uit de stad getrouwhad beandwoord, werden de beide kasteelpleinen overrom-peld, en lag de vijand nog voor middernacht aan den voetvan den Blauwen Toren, waarin zich nu de bloem der katho-lieke bevolking zag samengedrongen.

Er was, voorwaar, bij het bouwen van deze burcht, niet

op gerekend, dat de Blauwe Toren eens de meeste krachtaan zijne oostelijke of stad-zijde zoíl behoeven. De schietgatenontbraken hier wel niet, maar lagen toch ver genoeg uitelkander, dat men, daartusschen, een door paarden getrokken

stormram in beweging kon brengen, na dat met het kanon

de marmerplaten, waarmeê de toren van rondom bezet was,tot gruis waren gebeukt. Daar de tijd niet had toegelaten

i) Estius, t. a. p. 2) Zie C. 3) Zie D.


buitenwerken op te werpen om den vijand op eenigen afstandte houden, werkte zijn kanon, door de nabijheid, met verdub-belde kracht. De eenige dienst, dien de Drossaart van zijne

soldaten had, was, dat zij, van achter de dammen der ver-sterkte gaanderij om den toren, het stellen van stormladderskonden verhinderen en, nu en dan, met hunne bussen eenbelegeraar konden neêrschieten ; maar voor de meeste mus

-ketkogels stonden deze veilig in den trans, die zich van dekapel op het naaste binnenhof tot aan de torenbrug uit-strekte I).

Het sterke huis daverde van het onophoudelijk beukender zware kogels en het rammen van het stormtuig. In hetbizonder cabinet van den Drossaart, grenzend aan de zaal,waar ons tweede hoofdstuk werd afgespeeld, hoorde menduidelijk, hoezeer van verre, het onheilspellend gedruisch engeschreeuw, waarmeê de aanval op het plein gepaard ging.De muren aan de overzijde der binnenplaats, waar bij daghet cabinet op uitzag, waren rood verlicht en vertoonden denweêrschijn van de vlammen der brouwerij, die, even buitenden toren gelegen, door de belegeraars in brand was gesto-ken. Een vrij sterke wind dreef de vlammen en den smookjuist tegen den toren aan en maakte voor de soudeniers opde buitengaanderij, waar we boven van spraken, het posthoe-den en schieten bijna onmogelijk.

's Drossaarts cabinet was, behalven door de schichten vandezen rossen gloed, die in zijn vreeslijken omvang aan hetoog van moeder en dochter, daar tegenwoordig, door eenzwaar damasten gordijn goeddeels onttrokken werd, — indit late avonduur verlicht door een van de zoldering afhan-gende kaarskroon. Kwalijk strookte dit zacht en lieflijk was-licht met de stemming der daar tegenwoordigen. Behalvende beide vrouwen bevonden er zich de oudste der twee Pas-toren, Heer Leonard Vecchel, twee aanzienlijke burgers vanGorcum, en de Drossaart, Heer Gaspar Turck.

De laatste was niet tot de overgaaf te bewegen: hoe luid

het kanon daarbuiten ook bulderde, hoe voelbaar de muren

van den toren daverden, hoe hartverscheurend het geschrei

ij Zie de afbeelding van het kasteel ,,D. Warande" I, bl. 363.


was der vrouwen en kinderen, die in de naaste zaal bijeen-zaten en hunne mannen en vaders bezwoeren den Drossaartte smeeken de Geuzen niet tot het uiterste te tergen.

Heer Lenaert Vecchel had te vergeefs al zijn kalmen moeden al zijn vurige welsprekendheid uitgeput, om de angstigebezetting en bevolking te overtuigen, dat, bij de overgave,het allerergste gewaagd was. Men wist hoe weinig, op hetwoord der nieuwsgezinden, al beloofden zij lijfsgenade, terekenen viel. De Geuzen meenden wraak te moeten nemen,over al de vonnissen, door de rechtbanken in Nederlandwegends de ketterij of misdaad van gekwetste Majesteit Gods,ten uitvoer gelegd; zij meenden de Priesters bovendien, be-halve voor hunne deelneming aan het geloofsonderzoek, voortwee vreeslijke dag aan dag herhaalde misdaden te moetenstraffen — dat is: voor het volharden in het ongehuwde levenen voor het „Godmaken", gelijk zij de Konsekratie derH. Mis noemden. Aan die drie zaken ergerden de partijgan-gers der belegeraars zich dood, en men mocht verwachten,dat, bij overgaaf van den toren, al de Geestelijken en allendie hun huisvesting hadden verleend, allen, die met hen denKatholieken Koning trouw bleven, voor het oog der ont-zette vrouwen op de gruwzaamste wijze ter dood gebrachtzouden worden.

„Ik heb gezworen het kasteel tot het uiterste te verdedi-gen," zeide de Drossaart; „ik zal volhouden zoo lang ik kan:licht komt met het aanbreken van den dag mijn zoon onsontzetten."

Pas had hij deze woorden uitgesproken, toen, als door eenwonder, de persoon, wiens komst men zoo vurig wenschte,Jonker Willem-zelf, de kamer binnentrad, maar in een toe-stand, die weinig goeds beloofde. Hij was bleek en ontdaan,druipnat, en stond met gescheurde kleederen.

„Vader !" zeide hij haastig: „hier ben ik; maar onverrichterzake. De Stadhouder ligt in Rotterdam: ik zou er heengesneldwezen; maar moest eerst — in dezen vreeselijken stand derdingen — uwe bevelen hooren. Toen ik heden morgen op deKansepoort aanreed, zag ik duidelijk aan de ruwe volks

-hoopen, die zich naar de stad spoedden, dat Gorcum overmoest zijn, en ik zag werkelijk op de spits van S. Merten


de vlag van den Prins — onzen vijand. Ik mengde mij tevoet onder het volk en drong de stad in — onder het geluider klokken. Op de markt zag ik den Geuzenhoofdman Ma-rinus Brandt, die ten allerduidelijkste den eed uitsprak, diende burgers hadden af te leggen. `Zij zouden trouw zwerenaan den Koning en aan den koninklijken bevelhebber dernederlandsche provincien, Willem van Nassau, Prins vanOrangiën; zij zouden dapperlijk wederstaan den Hertog vanAlba en die het met hem houden; zij zouden het H. Evan-gelie aankleven en vijanden van deszelfs vijanden zijn'. Daaropwuifde het volk met de hoeden en vergde men van hen:`Leve de Geuzen!' te roepen.... Bij deze stemming der ge-moederen begrijp ik, dat Gorcum verloren is, tenzij het opnieuw een geregeld beleg onderga. Hiertoe zou ik niet aan-stonds den Graaf te Rotterdam bereid vinden. Ik zocht dusnaar eene gelegenheid om u hiervan in kennis te zetten, ensta nu voor u — om uwe bevelen te hooren."

Met angstige spanning, met ingehouden adem, hadden deaanwezigen dit verhaal aangehoord. Helaas! hoe moest detoestand wel zijn, dat Jonker Willem niet aanstonds moederen zuster om den hals was gevallen. Maar nu wierpenzich beiden dan ook te gelijk aan zijn borst en vroegenhem: „Maar hoe — hoe zijt ge hier binnengekomen ?"

„Een vriend hier, in het kasteel.... een bondgenoot, hadmij herkend," zeide hij, „toen ik over de gracht gezwommenen langs de opgehaalde brug tegen de torenmuren was opge-klauterd. Hij langde mij, uit de open gaanderij, een touw.Niemant was aan de dijkzijde te zien, zoo ver het oog maarreikte .... hij heesch mij naarboven, en ik sta hier; behouden,voor u. ..."

— „En wie was die bondgenoot ?" vroeg Heer Gaspar.„Dirck Bommer, de wakkerste borst der bezetting. Uw

zoon," vervolgde hij, den ouden Bommer in een der aan-wezige burgers herkennende, „uw oudste kind, een ware held,die overal te gelijk is, waar de goede zaak gesteund moetworden; de eenige die er in slaagt nog wat moed onder desoldaten te houden."

De Gildedeken pinkte zich een traan van welgevallen uitde oogen.


„God-dank, God-dank! dat wij weêr bij elkaar zijn!" riepLeonore; „al is het ook, helaas! in een bittere ure !"

— „'t Is ontzettend, vader!" riep Jonker Willem, „dat zichzooveel lafheid bij zoo veel laagheid voegt, om u hier aldusaan uw lot over te laten! — Was dan de geheele Regee-ring der stad of oproerig, of charakterloos? — Hebt geonder allen, dien ge zoo veel gunsten bewezen hebt, nietéenen vriend gevonden?

Heer Gaspar liep in diepe droefheid de kamer op en neder,al peinzend het gelaat zich steunend met zijne hand, waarzijn forsche graauwe baard in rustte.

„Toen ik van hier ging, vader," zeide Willem, „kwam deJonker van Honcoop hierbinnen, — wat bracht hij u?....Weinig goeds vermoed ik ?"

Elisabeth verborg, bij deze vraag, haar gelaat tegen deborst harer moeder.

„Vraag daar niet naar!" riep Leonore, terwijl haar detranen langs de wangen biggelden....

„Het is ook geen uur van verhalen en beraadslagen,"zeide Willem; „gij hebt gelijk. Het is een uur van handelen.Als gij 't goed vindt, vader! ga ik zien, hoe mijn Dirck ende knechten op de gaanderij het maken."

Heer Gaspar gaf een teeken van toestemming. Leonorejammerde luide over het gevaar, dat allen bedreigde, en overde naaste kans van vallen, die nu boven het hoofd zweefdevan haar geliefden zoon.

De oude Bommer vergezelde Jonker Willem, toen hij dekamer verliet.

Hij verhaalde hem wat er gebeurd was sints zijn vertrek,en daarbij ook dat gene, wat onzen lezers nog onbekend is.Toen Heer Gaspar thuis keerde van het stadhuis, was hijverwonderd de poort van den Blauwen Toren niet geslotente vinden. Hij had zijn lijfknaap met zijn ring vooruitge-zonden, om Dirck en den vrouwen aan te zeggen, dat mende waakzaamheid te verdubbelen had; dat de GeusgezindeRaden plannen gesmeed hadden, om alles in eens den vijandin handen te leveren. De Jonker van Honcoop had dezenlijfknaap opgewacht en hem laten vastzetten door zijne lieden,ten einde zich van den zegelring te kunnen meester maken.


De ontdekking van dit schandelijk middel, even als devoorkoming der ontvoering, door den Jonker van Honcoopop eigen hand beraamd, was Heer Gaspar verschuldigd aanDirck Bommer, die terstond bij het thuiskomen van denDrossaart gevergd had, dat Honcoops bondgenoot, de ge-vangen rederijker Herpert, in verhoor zou worden genomen.

Aanvankelijk wendde deze volkomen onkunde voor: maartoen men zich gedroeg als of hij op de pijnbank geschroefdstond te worden, viel hij op de kniën, en onder voorwaardedat men hem het leven zou schenken, bekende hij alles, wathij van den Jonker van Honcoop gehoord had: 't was alleswat men behoefde, want de Jonker, verzekerd van zijn wel-slagen, had, in zijn verwaandheid, den rederijker meer toe-vertrouwd, dan noodig was.

„En mijne zuster ?" dacht Jonker Willem — maar hij sprakvoor den ouden Bommer de vraag niet uit. 't Was voor dehoog gevoelende Elisabeth eene harde les geweest.

Weinige oogenblikken na dat Jonker Willem de kamer metDircks vader verlaten had, trad Dirck-zelf, bleek als een doode,haar binnen. Hij wierp zich op de kniën voor Gaspar. „HeerDrossaart !" zeide hij: „'t Is gedaan! men staat op het punteen bres in den muur te schieten: uwe soudeniers werpenhunne bussen wech. Nog weten de belegeraars echter niettot welk uiterste wij gekomen zijn: maar een onderhandelaarnadert voor de tweede maal den toren, met een witte vlagin de hand, en de Capiteyn der belegeraars heeft luide ge-roepen: `dat hij het leven schenkt aan allen, die op den Torenzijn, mids men nu nog, nu het nog tijd is, onderhandele enzich overgeve. De belegerden verbeuren het goed, dat zij bijzich hebben, maar vrije aftocht is hun verzekerd.' Hij geeftu een quartier uur om u te beraden.... De nood dringt, iksmeek u, geef thands toe. De belegeraars zouden zeker hetakkoord niet willen aangaan, duchtten zij de komst van denJonker met de hulpbenden niet.... De Jonker is hier; maarde hulpbenden, helaas, zijn verre...."

— „O vader, vader! geef deze edele stem gehoor !" riepElisabeth.... „Uw zoon, mijn lieve broeder, wiens woordniet liegen kan, heeft u gezegd, wie het is, die hier voor unederligt. Hij is een held! hij is trouw aan zijn Koning, aan

EENE EPIZODE UIT HET „ GEUS-WORDEN” VAN GORINCHEM, IN 1572. I27

zijn Kerk, aan zijn Heer en Vrouwe!... Vergeef mij, ver-geef mij !" fluisterde zij Dirck in het oor. Dit laatste woordklonk hier, bij het bulderen van het kanon, bij 't flikkerender brandvlammen, bij het geschrei en genok der vrouwenin de naaste zaal, bij het daveren van het gantsche huis,den jongeling, - ondanks dat alles, - als een hemelsche stemin de ooren.

De Drostinne, bleek als een lijk, klemde haren man aanhet hart.

„Ik had hoop op ontzet!" zuchtte de oude krijger: „datkan niet meer dagen! maar als ik den Toren opgeef," riephij, zijne oogen ten hemel slaande, „zijn we met dat trouw-loos gebroed nog geen enkele schrede verder. Wat zegt gij,Pater Gardiaan ?" vroeg hij aan den Overste der Minderbroe-ders, die trots den beste de verdedigers gesteund had I), enjuist de kamer binnenkwam.

— „Ik zeg," andwoordde deze hoogernstig, „dat MarinusBrandt veel zal beloven; maar zijn woord niet houden zal:en dat de overgave de helft der bezetting op het verlies vangoed en bloed, de wederhelft misschien op de verbeurte vanhun geloof en eere zal te staan komen...."

— „Kunt gij zoo wreed zijn!" riep Leonore.„Is het beter, dat de Geus hier toch met geweld de mees-

ter wordt?" vroeg Dirck.,,Welnu! geef het op !" hernam de Gardiaan; maar ver-

wacht u op het ergste, wat de Geus ook beloven moge! Diezijn eeden aan God niet houdt, bekreunt zich luttel om zijntrouw, aan de menschen gezworen 2)."

Als een bliksem verspreidde zich de mare door het kasteel,dat men de vredesvoorwaarden van den Capiteyn der Geuzenaannam.

Dit gaf, ondanks het somber uitzicht, een oogenblik vanverademing, en was het kanongebulder en het busgeknalverstomd, ook het nokken en schreyen maakte plaats vooreen plechtige stilte.

i) Estius, I, cap. VII.z) Estius, t. a. p.: „certo persuasus eos qui datara Deo fidem violassent, nec

hominibus inviolatam servaturos."


Middernacht sloeg juist van den stadskerktoren.Heer Niclaes Poppel, de jongere Pastoor van Gorcum, trad,

met een zoeten lach op het gelaat, uit de zaal in de kameren zeide:

„Ik kom daar uit de kleine kapel. Onze geestelijke broe-ders zijn bereid de woorden van boete en vertrouwen af tenemen van allen, die, vóor het voltrekken van het vreedzamevierde uurs, wellicht hunnen Heer en God nog in hun hartontvangen willen."

Heer Niclaes, die bizonder uitblonk door zijne tedere Gods-vrucht voor het H. Sakrament, had, namelijk, reeds den dagte voren, den ciborie met de H. hostiën, uit vreeze voor ont-heiliging, in het kasteel gebracht I).

Thands ging hij voor, en allen volgden hem ter kapel.Dit kleine Heiligdom was lieflijk verlicht door tal van was-kaarsen. De goede Franciskanen, die hun graauw habijt,hetwelk zij tijdelijk hadden afgelegd, nu, bij de mare deraanstaande overgave van het kasteel, weér hadden aangegord,knielden, de éene bij den andere, neder en biechtten, enontvingen de ontbinding hunner zonden. De geestelijkenwaren ter naauwer nood talrijk genoeg om de heilbegeerigezielen van allen, die thands ter kapelle binnentraden, te helpen.

Toen allen gebiecht hadden, hief Pastoor Poppel, als zege-pralend, den gouden ciborie voor zich uit; zijn gelaat straaldeals dat van een Heilige, toen hij allen, te beginnen met dePriesters, daarna den Drossaart, zijne vrouw en dochter,voorts de familiehoofden Bommer, Aernout Coninck, Hesselvan Est, en anderen, de goddelijke teerspijze uitreikte. ToenHeer Gaspar tot de Communiebank naderde, wees hij denjeugdigen held Dirck Bommer eene plaats aan zijne zijde;terwijl Leonore met hare dochter knielde aan zijne anderehand. „Corpus Domini nostri Jesu Christi custodiat animamtuam in vitam aeternam !" klonk het vele malen in de stiltevan die ontzettende en zoo korte spanne tijds.

Toen deze heerlijke plechtigheid afgeloopen was, begaf zichHeer Gaspar met Heer Lenaert Vecchel en Hessel van Estnaar de poort, en deed ze ontsluiten. Marinus Brandt trad

z) Estius, I, cap. 8.


voor, met eene uitdrukking van blijmoedigheid op het gelaat.Hessel van Est, die met hem bekend was, deed een paar

schreden nader en verklaarde uit naam van den Drossaart,dat het kasteel werd overgegeven, op de voorwaarden, diemen had aangeboden. Marinus, daarop de rechter hand vanHessel van Est met de zijne vattende, zwoer, in klare enuitdrukkelijke woorden: „Dat het leven van al de genen,die op het kasteel waren, zoo wel van de geestelijken, alsvan de leeken, niemant uitgezonderd, ongeschonden zou ge-spaard worden, en dat hij hen allen vrij uit het kasteel zoulaten trekken 1)."

Daarop beval hij, dat vooraf al de belegerden, althands demannen, zich op een verheven open plat bij elkander zoudenstellen, om overgave van het geld en goed te doen, dat zijbij zich hadden; waarna zij in de zaal van het kasteel totnader order bij elkander zouden komen.

Te gelijk drongen zijne soldaten, en eene massa deels op-gewonden, deels nieuwsgierige burgers van Gorinchem, dengevallen „Blauwen Toren" binnen.

V.

Mijne lezers kennen de geschiedenis der Gorcumsche Mar-telaren. Zij hebben hun Vaderland te liever, naar het metmeer bloed en tranen doorweekt is van de zulken onderonze voorzaten, wien het gegund werd hier voor hunneMoeder, de Heilige Roomsch-Katholieke Kerk, te strijden ente sterven.

Ondanks de heerschappij van dwaling langs den eenen, vanbedrog langs den anderen kant, die onwillends hebben saam-gespannen om ons het verledene te doen vergeten; om onsdaaromtrent niet zelden juist het tegenovergestelde van degeschiedwaarheid voor te stellen en op te dringen, weten wij,nog heden, zeer goed, wat er in Noord- en Zuid-Holland,wat er in Noord- en Zuid-Brabant, wat er in Utrecht en

i) Estius: „Marino ipsorum duce disertè et conceptis verbi jurante, omnibusqui in arse essent tam Ecclesiasticis, quam Laicis (nemine prorsus excepto) vitamincolumen servatum iri, segue eos omnes liberos ex arce dimissurum". Cap. 7.

Verspr. Verh. 1. 9


Gelderland met ons gebeurd is. Wij zijn niet zoo onnoozel,als Marinus Brandt en zijne schuldige medestanders de bur-gers van Gorcum en andere plaatsen geloofden: wij weten,dat wie ons uitnoodigt te roepen: `Vivat de Geus!' — `Vivatde mannen van het compromis!' — `Vivat de Zwijgen' onsuitnoodigt onze beginselen, onze Kerk, ons verleden, onzevaderen te verzaken.

Daar wij dan de geschiedenis der Martelaars van Gorcumkennen, en weten dat bij die gelegenheid onvoorzichtiglijk,en tegen den zin van den Prins, het beginsel, het doel ende aard van de omwenteling der XVIe Eeuw werd blootge-legd, is het onnoodig dit andermaal te verhalen: te meerdaar een protestantsch geschiedschrijver onzer dagen, met vrijveel onpartijdigheid de feiten, in aangenamen modernen stijl,nogmaals te boek heeft gesteld l).

Wij volgen dan de arme, maar verheven Minderbroeders,den heldhaftigen Nicolaes Pieck, den welsprekenden Leonar-dus Vecchel, den tederen, maar sterken Nicolaes Poppel, denonnoozelen Govaert van Duynen, den zoo diep verongelijktenJan van Oosterwijc niet in de plaatsen hunner marteling.

Wij willen dit maal in een anderen kerker verwijlen, waar-van de Godgeleerde en begaafde Guilielmus Estius zegt, dathij niet weet, waarom de bewoners van dezen, voor zoo verzij den dood van de hand der nieuwsgezinden hebben onder-gaan, niet bij de Heiligen geteld mogen worden 2).

Toen Marinus Brandt zich in het kasteel genesteld had,met het voornemen, om, het koste wat het wilde, de ambtenvan Heer Gaspar Turck, den hoogen, koningsgezinden katho-lieken edelman, op hem, zoon des volks, kind eens dijkwer-kers, gewezen licht-matroos 3), te doen overdragen, — liethij zich een lijst geven van al de belegerden, die van stondeaan als gevangenen beschouwd en als speeltuig voor denmoedwil der soldaten behandeld werden.

Hij had den edelen Gaspar Turck, op staande voet, inboeyen laten slaan 4), en wel op grond van het drievoudigandwoord des Drossaarts, toen deze voor de vierschaar ge-

i) Prof. Fruin, in den Gids van Mei, 1865.2) Estius, I, cap. 24. 3) Estius, I, cap. 5. 4) T. a. p. cap. 9.


sleept werd, door Brandt met een paar Gorcumsche Radengespannen.

„Waarom," vroeg men hem, „hebt gij het kasteel met zulkeene hardnekkigheid willen verdedigen en behouden ?"

— „Ik heb dit gedaan," was het andwoord, „om de trouw,die ik mijn Koning plechtig gezworen had, ongeschonden tebewaren.

„Waarom," vroeg men hem verder, „hebt gij dien hooppriesters en monniken bij u in 't kasteel ontvangen ?"

— „Deze zijn mijne goede vrienden," zeide hij; „zijwenschten hun leven te redden: en voor vrienden, die ingevaar zijn, sluit men de poorten niet."

Voor den derden maal hem ondervragende, wilde men vanhem weten, waarom hij zekere Joannes van Maseyck enBernardus de Neyer in der tijd had ter dood verwezen.

„Ik heb dit gedaan," zeide hij, „om dat ik het openbaar rechtmoest handhaven, en dat ik door mijn wettigen Koning tot uit-voerder van het recht, en dus ook tot bestraffer der misdaad vangekwetste Majesteit Gods ter dezer plaatse was aangesteld."

Deze andwoorden waren meer dan genoeg, om, in spijt derbezworen beloften, den Drossaart te doen kerkeren.

Daarna las Marinus Brandt aan zijne bezitters de lijst voorder genen, die zich in het kasteel bevonden op het oogenblikder overgave; ten einde te bepalen aan welke gevangenentegen geen losprijs ter waereld de vrijheid hergeven zotl worden.

Heer Gaspar Turck had nog juist den tijd gehad, om, temidden der verwarring, die het binnendringen van burgersen krijgslieden veroorzaakte, tot Jonker Willem te zeggen:„Ga, mijn zoon, en verhaal den Stadhouder, wat hier gebeurdis." De wakkere jonkman had terstond gehoorzaamd, was 'tontkomen, en kwam dan ook op de lijst der belegerden niet voor.

Toen de naam van Dirck Bommer den oude gelezen werd,zeide een der twee Raadsheeren: „Ik stem voor de onmid-delijke executie van dezen. Hij heeft, van de stadswallen af,de schepelingen met allerlei scheldwoorden aangeroepen, omdat het volk den draak stak met de superstitiën der Mis eeen processievaan aan de mast had gebonden I). Hij is een

i) Estius, I, cap. 24.


onzer felste bestrijders." De Capiteyn nam terstond eenschrijfpen en zett'e een kruisjen bij den naam van den oudenBommer.

Eenige oogenblikken daarna klonk de naam van AernoutConinck. „Ik ben voor het uit de waereld helpen van dezen,"zeide de andere Raadsheer: „hij heeft het onmogelijke gedaan,om hier in den omtrek krijgslieden voor de zaak van DucD'Alve bij-een te brengen." Ook deze naam ontving een teeken.

Over den schouder des voorzitters heen, kromde zich eenjong kavalier, en ging aandachtig de namen der belegerdenlangs. Reeds was Brandt op ,het punt de lijst ter zijde teleggen, toen de medelezer met zijn rechter voorvinger, tegenzijn gewoonte ietwat bevende, op den naam wees van DirckDircxen Bommer. „Dat is de grootste verrader van de geheelebezetting," zeide hij. — Deze beschuldiger was de Jonkervan Honcoop.

Een uur daarna lagen Dirck Bommer en zijn vader, benevensAernout de Coninck, in eene bizondere gevangenis.

Een vreeselijk oogenblik was het voor den moedigenjonglinggeweest, toen hij zijns vaders naam uit het getal der anderenhad hooren uitroepen, om afzonderlijk gekerkerd te worden.Hij voorzag, dat dit de dood was.

Daarop klonk de naam van Aernout Coninck; maar naeenige oogenblikken werd ook als derde man „Dirck DircxenBommer" opgelezen. „Geloofd zij God !" riep hij, en blijmoedigvoegde hij zich bij de twee veroordeelden r).

De drie gevangenen beseften wat dood hun te wachtenstond: de allerschandelijkste. Daartoe was de balk met zijnbeide stijlen, die den bloedademenden naam van galg draagt,op de markt van Gorcum tusschen de kerk en het rechthuisopgericht. Daartoe, zoo liep het gerucht onder de gevangenenen soldaten, had men een scherprechter uit Dordrecht ontboden.

In de nacht van Vrijdag op Saturdag was het kasteel over-gegaan. Zondag, den 29n Juni, was 't het feest der H.H.Apostelen Petrus en Paulus geweest. Men kan begrijpen metwelke verscheidenheid van stemming die feestdag werd over-gebracht. Een afvallige Priester, onder de Geuzen, wisselde

i) Terzelfder plaatse.

EENE EPIZODE UIT HET ,,GEUS-WORDEN" VAN GORINCHEM, IN I572. 133

de wreede baldadigheden, door de soldaten op de gevangenenbegaan, af, met het lustig opzingen der hymne-vaerzen:Ibi Neronis feritas etc. I).

Het werd toch, om meer dan éene reden, onraadzaamgeacht de drie veroordeelden voor Maandag te executeeren.

Maar dien Maandag zag men dan ook reeds in de vroegteHeer Lenaert Vecchel in den kerker van het drietal toege-laten, om hen voor te bereiden tot de dood. Heer Lenaertwas zoo zeer bemind in Gorcum, dat Brandt het tot hemgekomen verzoek, om den Pastoor een wijle los te laten, teneinde zijne biechtkinderen bij te staan, niet van de hand haddurven wijzen.

Bommer, de vader, en Aernout Coninck waren beide mannenwien het niet aan moed ontbrak: maar als eerzame Poor-ters duchtten zij toch nog de schande, die aan de verfoeye-lijke strafoefening kleefde, waartoe zij veroordeeld waren.Hangt aan geen schijn, mijn lieve vrienden," zeide de Priester:„is Jesus, de Koning der glorie, u aan de galg des kruicesniet voorgegaan? —schept moed: heden is het uwe beurtvan te lijden; morgen zal het misschien de mijne zijn. Mijstaat de zelfde straf, de zelfde oneer, de zelfde schandelijkedood te wachten 2)."

Men had de menschelijkheid, — of wellicht bracht het toevalhet te weeg, — om den jeugdigen Dirck geen getuige temaken van de executie des vaders. Geen oogenblik had totdus verre de zoon gewankeld. Steeds had hij den vader enden ouden vriend opgewekt, en gesproken van de glorie, dieer in gelegen was te sterven voor zijn geloof, voor de zaakvan Kerk en Koning. "Te weten, dat het enkele zeggen,ik zweer den Paus van Rome af — al voegde men er denonzin bij `ik blijf het Evangelie en den Koning getrouw' —u het leven zou kunnen redden, — en dat niet te doen: eenman te zijn — die maar éen woord en éene overtuigingheeft — in leven en dood, is dat niet iets heerlijks?" Zoosprak die jonkman. Maar toen de deur der gevangenis geopendwerd en zijn dierbare vader gehaald werd, om ter strafplaatste worden geleid, toen viel hij hem aan de borst en barstteuit in tranen.

i) Estius, I, cap. 28. 2) Estius, I, cap. 24.


Een quartier uurs bleef hij alleen. Vreeslijke oogenblikken.Nu werd ook hij gehaald. Hij herinnerde zich het beeld,door den beminden herder voor de blikken der veroordeeldengeschetst: het veredeld beeld van den vreeslijken ladder;veredeld — door daarvoor in plaats te denken den ladder vanJacob, waarlangs blinkende Engelen open nederklommen l).

Waar was toch al dat nieuwsgierig volk vandaan gevloeid,dat de straten van Gorcum bezett'e? 't Was schier onmogelijkvoor de soldaten, die Dirck ter gerichtsplaats moesten brengen,door de menigte heen te dringen. Helaas, helaas!... hoelanger zijn overtocht duurde, hoe zekerder hij was, dat zijnarme vader reeds was ter dood gebracht; maar hoe zekerderook, dat hij reeds den hemel, het rijk van den dierbarenBruidegom der zielen, was binnengegaan.

Hoe nader hij aan de gerichtsplaats kwam — aan het....schavot — hoe vreemder het hem om het hart werd. Hetwas hem, den volbloed Gorcummer, wien geen steentjen inde stad bijna onbekend was, alsof hij zich hier in eene geheelvreemde plaats bevond. Al die menschen — mans, vrouwen,ook.... kinderen, soldaten, burgers en gepeupel — op destraat, aan de vensters, ja tot op de daken der huizen,kwamen hem voor, hem als in een droom te verschijnen, enhij was zich naauwlijks bewust, dat hij de straatsteenen drukte.Eindelijk daar wordt hij op de vreeslijke stellaadje gebracht;de edele Lenaert Vecchel staat ten derden male een veegen,maar hoopvollen Christen ter zijde.... Hij fluistert Dirckeenige woorden toe van troost en van licht; maar plotselijkwordt zijne stem, wordt de handeling van alle medespelersin dit bange drama, ... verdoofd en geschorst, door eenongewoon gedruisch en gewoel onder de menigte.

Een jong meisjen, in het zwart gekleed en met eenigszinslosgewoelde haarvlecht, doch sprekend met een luide vastestem, ijlt op de strafplaats, legt haar hand op den schoudervan den jongeling, en roept: „Poorters van Gorcum! Gijkent het oude recht uwer maagden, om een ter dood ver-oordeelden misdadiger vrij te maken van de uitgesprokenstraf, als zij hem haar bruidegom verklaart: welnu, burgers!

z) T. a. p. cap. 24.


als gij nog aan uwe rechten verkleefd zijt, staaft dan hetmijne: ik neem dezen misdadiger tot mijn echten man!"

Zij had waarheid gesproken; het recht bestond; althandsin de volksovertuiging I). De zelfde burgers, die hun Goden Kerk, Paus en Koning verworpen hadden, of althandsgeduld, dat zij verworpen werden of gesmaad -- zij bogenvoor dit beroep op hunne overleveringen, en Elisabeth, dedochter van den edelen Gaspar Turck, ontrukte, met Godshulp, aan een wissen dood den te zeer door haar miskendenDirck Dircxen Bommer.

De verzekering van Estius, ten aanzien van Dirck Bommer,achten mijne lezers wel overbodig:

„In ea, pro qua fuerat periclitatus, Catholica fide cumsua conjuge deinceps animo ac professione persistens" 2).

1865.

i) Zie Estius en verg. Mr S. De Wind, Bijzonderheden uit de gesch. van het

Strafregt, 1827. bI. 43.2) Met hart en mond bleef hij, met zijne huisvrouw, voortaan het zelfde katho-

liek geloof belijden, waarvoor hij in doodsgevaar was geweest. T. a. p. bl. 94.

AANTEEKENINGEN.

Ik vlei mij, dat het gezond verstand van mijn lezer, wanneer, boven het voren-staand verhaal en verder in zijn loop het woord Geus gebruikt wordt, daarin geens-zins de bedoeling zal zoeken om eene ijdele beschimping naar het hoofd mijnerandersdenkende landgenoten te werpen. Vele uitstekende onder deze weten genoeg,hoe ik over hen, en in het algemeen over onze hollandsche Protestanten denk, omdeze waarschuwing zelfs overbodig te rekenen. Zij weten genoeg, hoe dierbaar mijde band is, die ons als kinderen van het zelfde land omslingert, en hoe ten uiterstegelukkig en op min gemak ik mij gevoel, in mijne hoedanigheid van volbloed Neder-lander; méer nog van solidair (met mijne gewestgenoten) verandwoordelijk Hol-lander; meest als oud-Amsterdammer — behebd (en bedeeld misschien) met veel vanwat onze medeburgers sints eeuwen kenmerkt. — Lezers, die bij het gezond verstandwat lektuur voegen, weten bovendien, dat het ,,Geusworden" een kunstterm is, doorHooft gebruikt om, in onze vaderstad, de oorwending van 1598 aan te duiden; indezen zin pas ik het toe op Gorcum, zonder hier gehouden te zijn met den naamGeus het zij een eeretitel, het zij een scheldwoord te bedoelen. Bij mij wordt het alspartij-naam gebruikt, zonder verdere strekking: eene strekking, voor 't overige, dieik (men zal mij 't recht doen dit van mij te gelooven) verre ben van te willen ver

-bloemen, in mijne beoordeeling en voorstelling der feiten. Ik kleef, in de geschiede-nis, de zaak van Gasper Turck aan; ik deel in de gevoelens der AmsterdamscheKatholieken van voor 1578 en ná 1640, toen er bij Tesselschade wel geen spraakmeer van lof geweest zal zijn, aan zoogenaamde „Roomsche Geuzen" te geven.Men stond toen ver genoeg van de feiten der XVIe Eeuw af, om ze goed tekunnen beoordeelen, en men begreep dat „liberaal Katholicisme" eene onmoge-lijkheid is, ofschoon men gaarne erkende, dat de liberale partij het beter met dekatholieke Nederlanders maakte dan de kontraremonstrantsche.

A. Deze Magistraatspersoon heette Hermen van Honcoop Petersen; maar omzekere redenen heb ik hem een Willem tot zoon en ook tot vader gegeven.

B. Zie voor al zulke krijgstermen der X VIe E., 't „Placcaet op 't stuck van demonsteringe" van 4 Feb. 1 599•

C. De Minderbroeders waren: P. NICOLAES PIECK, van Gorcum, Gardiaan,P. HIERONYMUS, van Weert, Vicarius, P. DIEDERICK VAN EMDEN, eigenlijk VANDER EEM (uit wiens broeder de Witterts van Hogeland zijn gesproten; zie hier

-achter), van Amersfoort, P. NICAslus JANS-ADRIAENSEN, van Heze, P. WILHADUSOf WILHARDUS, van Denemarken, 90 jaar oud, P. GODEVAERT, van Mervel, biecht-vader en coster (kunstschilder en drukker van Heiligenprentjens), P. ANTONIUS,

AANTEEKENINGEN. 137

van Weert, P. ANTONIUS, van Hoorn, de jeugdige P. FRANCISCUS DE Roy, vanBrussel, B. PETER, van Assche, B. CORNELIS, van Wijck-by- Deurstede; voords:de novice Henricus, die afgevallen, maar later we@r bekeerd is, en eindelijk Wil-helmus, bijgenaamd de Waal, die in zijn afval volhard heeft en door Estius bijden 12e Apostel, Judas, vergeleken wordt, B. III, hst. 24.

D. Deze vier Priesters waren: de Rektor der Augustinessen: Heer JAN VAN Oos-TERWIJCK, regulier Kanonik; een dienstdoende Pastoor, uit de omstreken van Gor-cum, met name JOANNES, van de orde der Predikheeren; Heer GODEVAERT VAN

DUYNEN, die met een klein geestelijk ambt in Gorcum bekleed was, en de bekendePontus Heuterus, Kanonik te Gorcum, die echter, uit vreeze voor de marteldood,de goede zaak een tijd lang ontrouw werd. Estius, Lib. III, c. 43, 44.

Behalve de genoemden hebben aan de marteling in den Briel nog deel gehad devolgende Priesters: de Pastoors Heer LENAERT VECCHEL en Heer NICOLARS

JANSSEN, ghenoemt POPPEL, Heer ADRIAEN, van Hilvarenbeke, Pastoor van Mon-ster, met zijn medehelper Heer JACOB, toeghenaemt LACOP ANTONISSEN (bekeer-ling), beide uit de Proemonstreiter orde, en eindelijk H. ANDRIES WOUTERS, Pas-toor van Heynoort, bij Dordrecht.

mW v "

S-+ ° [oz•v c ^

Co

I c2Co

.—

4 T

co x ^w._a xw

a) ; 0.lI.

'N 0ba b QCo .c...

NQa 3

N "a, d EO

^yMy

M

a $ d"v

z áW

-

>yr m

U >e x " W mcnx,3 Co Co

't.-W y AO

N "

" a3. FN6

' b W Q > ^• Mt .

pi X m í^.p

x oó m v dO"CIS Ciy M pb ; G4 R Q l^10 ^^„p "I U

C b i. dfix, p b

G x N in V T^ /rN

^Í,p

^^i

67 ^X.^,^N o > 91 N

:0 ^D .-^-^" V

000.o E7FIOD y p^ N

,..^ H c am y E. a3 0. w dy a í^

3v^ Eary

^ . d M " rn z

CD ^1 _ n N " á `" p

v^./

•d í0J " •~^J > w y

W/ ^ Q p pM x" b ^^ • Ó 11

• V W

N « pRS ty N

p^p (^

G0 M^ CaF s t C7 ux á U I w ^°^°^ "wxÉ ^` ó > ^n c m X^,^, áQ O0 4) Q W á ^ 'x'a 0' ; v2

CC U ►-^ dUn ^ áp

>éo

,~pc

ISABELLA CLARA EUGENIA,

Vorstin der Nederlanden.

Aan Jonkvrouw

VICTORIA D. v. P.

Eene erfgenaam der deugd, der kloekheid, taal en zedeDier „Oude Burgery", die in ons Amsterdam,

't Gepleegd verraad ten spijt, door arbeid en gebedeDen nieuwen bloei verkreeg van d'ouden roomschen stam, —

Een Jonkvrouw, in wier ziel de blanke levensvlamDer Isabellaas r) brandt en uitstraalt telker schrede,Al richten we ons, helaas, niet meer ter „Heylghe Stede",

In 't voetspoor van 't geslacht, waaruit zij oorsprong nam, —

Háar vriendlijk oog aanvaard' dit handvol immortellen,Die 'k aan de Infante wij, van zoo doorluchte faam;

Dan blijft een goede geur 't gebloemte vergezellen,

Dat anders licht verging, ondanks zijn schoonen naam.0, om uw roomschen zin en heusche goedheid saam,

Laat, Jonkvrouw, me op Haar zuil uw initialen stellen!

6 Dec. -78.

z) Daaronder: Lijsbeth Jansdr. Dommer. Zie D. Warande, VIII, bl. 320, 322-3.

Door zijne onderzoekingen in het archief der familie Dommer van Poldersveldtwas Thijm tot de veronderstelling gekomen, dat het „Mirakel van Amsterdam",anno 1345, in het gezin van een der voorvaderen uit dit geslacht, Ysbrant Dommer,had plaats gehad. De thans gesloopte Heilige Stede ", of N.Zijds-Kapel in deKalverstraat was op de plaats van diens woning gebouwd. Vandaar ook de her-innering aan de „Oude Burgerij ", vóor 1578. (Zie D. War. í869 i bl. 259-228).

Jonkvrouw Victoria D. v. P., te Nijmegen, een afstammelinge uit dit oude ge-slacht, was van 1895—'8o met Thijm in briefwisseling.

ISABELLA CLARA EUGENIA.

Daar zijn drie Elisabeths of Isabellaas geweest (de Katho-lieken houden 'et voor den zelfden schoonen naam), die dewaereld met haren roem hebben vervuld, zonder het vagevuurmet arme zondaars door hare behaagzucht, zonder den Hemelmet martelaars harer bloeddorst te bevolken. Men begrijptdat ik onder de drie Elisabetthen niet reken de beulin vanMaria Stuart. Ik bedoel drie in ieder opzicht Princelijkepersonen, drie voortreffelijke Koningsdochters. Eene behoortaan Hongarije en aan Duringen, en is de Patrones der beideanderen — als of ze daarom hare Drie Kroonen (voor éene)droeg! 't Is de beminnelijke en Heilige jonkvrouw, echtgenote,en weduwe, de genoeg beroemde Elisabeth, huisvrouw vanden Markgraaf van Duringen. Overbeck heeft haar verheerlijktin zijn fraayen groep; Montalembert heeft haar verheerlijktin zijn historiesch poëem; Wagner heeft in haar het Katholi-cisme verheerlijkt in zijn opera Tannhäuser. Lacordaire enEttmüller, beide, bewonderen haar — de verpersoonlijkteLIEFDADIGHEID.

De andere is de doorluchtige Amazone, „het edelst schepsel",zegt de zelfde Montalembert, „dat ooit een koningsthroonbekleed heeft" — die in het Zuidwesten van Europa deH. Kerk voor den ondergang heeft behoed: krijgsheldin,staatsman (moet ik wel zeggen), groot charakter, die bij devurige teederheid der egaá de wilskracht voegde om iets tedurven instellen op welks naam een millioen vrijgeesten en

I42 ISABELLA CLARA EUGENIA,

domooren sidderen van ontzetting — de Spaansche Inquizitie:schoone, krachtige, edelmoedige Vorstin, die haar speldegeldbesteedde om — AMERIKA TE DOEN ONTDEKKEN. Isabellatoch stak Christobal Colon haar toiletpenninksken, stillekensen buiten Ferdinand om, in handen; en dat bevatt'e I6.000

dukaten, en daarmeé ging de groote man, de martelaar vanhet genie, de held Columbus naar het Westen, en gaf deoude waereld eene weêrhelft prezent, vleesch van haar vleesch,gebeente van haar gebeente — maar, helaas! misbruikt, enthands te reinigen — voor dat dit huwelijk brave kinderenzal opleveren. ISABEL LA CAT6LICA : die het waarlijk niethelpen kan, als haar Ridderkruis aan Joden en Kaorzijnente grabbel wordt geworpen, die groote verdiensten kunnenhebben, maar even min het insigne der Katholiciteit op deborst behoorden te dragen, als Christenen zich de bespottingmoesten laten welgevallen met het ridderteeken van Abdul-Medsjié (of hoe de doopoeel des Mohammedaans anders luidenmoge) vereerd te worden.

De derde Elisabeth behoort aan Nederland: het is deChiara en cars Isabella, die mij, in mijn jeugd, reeds alseen lieflijke verschijning voor den geest plach te zweven.Isabella was een vurige vereerster van St Joseph, mijn patroon;en zoo voelde ik mij eenigszins aan haar verwant. Isabellawas de trouwe gade van dien vromen en wijzen Albertes,om wiens hoofd de steenen der Bossche St- Danskerk gevlogenhebben, toen Nederland, tegen Nederland in 't harnas, „zichwroette in eigen ingewand" en er zoodanig van verbijsterdraakte, dat het twee-honderd jaar lang gemeend heeft eenvreemd volk te bestrijden. Als de Duitsche Albert en deDuitsche Maurits met bloote zwaarden tegenover elkaarstonden, om uit te maken of de nederlandsche katechis-mus te Mechelen of te Dordt zol worden opgesteld —dan beeldden althands de Hollanders, eenstemmig met devreemde politieken, zich in, dat Nederland tegen Spanjestreed (hetwelk eigenlijk eerst het geval werd na de ver-wijdering van Spinola) ; en als het zij het hoofd derVlaamsche schilders I), het zij het hoofd der VlaamscheGodgeleerden 2), later, naar Den Haag kwam om over het

i) Rubens. 2) Jacob Boonen.

VORSTIN DER NEDERLANDEN. 143

lot der Vlaamsche nationaliteit te onderhandelen — dan ziendaar de dichters en kort-begripschrijvers onzer historie ikweet niet welke epizode in uit de tachtigjarige oorlog, dieop alle manieren geheel met en tegen SPANJE heeten moetgevoerd te zijn.

Isabella dan is die zelfde Dame, waar zekere paardenkleurden naam van draagt. Dat vindt de onkunde zeer dwaas envies. Ik weet niet, of het onderstelde feit ooit heeft plaatsgehad; maar ik zou het, des opgevorderd, niet verzaken. DeHollandsche woordvoerders verhalen altijd met eenig genoegen,dat Albert en Isabella in Oostende, na de overwinning, nietsanders vonden dan een puinhoop; de Hollandsche woord-voerders vinden géen genoegen in de herinnering, dat deslag bij Nieuwpoort even min iets beters dan de handhavingvan een beginsel en krijgsidee aan den overwinnaar ten bestehad gelaten en gevolgd is door het opbreken van het onge-slaagd beleg. Ik stel mij de gelofte van Isabella eenvoudigaldus voor: dat zij, van zeker oogenblik af, niet uit harekleêren zoí gaan, alvorens de muren der belegerde stadgevallen waren. Daar maken wij, huishoudelijke Hollanders,nu iets anders van — dat minder poëetisch klinkt.

Hoe 't zij — Isabella Clara Eugenia was een grootevrouw. Was zij minder staatsman dan hare naamgenote, degrootmoeder haars grootvaders, zij was even zeer en metgrooter edelmoedigheid een tedere gade, met meer persoon-lijk gevaar eene heldin in het slagveld, eene onbaatzuchtigeregeerster. Heeft zij Amerika niet doen ontdekken — zijheeft de groote vlaamsche kunstschool van Rubens en VanDijck in het leven geroepen: en als Christin, heeft zij nietslechts geijverd voor de handhaving en den zegepraal desgeloofs, maar zij heeft de schitterendste blijken van christe-lijke zachtmoedigheid en nederigheid gegeven; zij heeft dekroon van Keizerin geweigerd, om te beter de moeder vanhet nederduitsche volk te kunnen zijn; zij heeft het kleedder franciskaansche boete doen stralen van Koninklijkenluister, zij is, haar leven lang, in den volsten zin des woords,de ijverigste ziekenzuster door hare daden gelijk geweest.

Niet naar het recht, maar door het feit, lagen, op het eindeder XVle Eeuw, de nederlandsche gewesten in twee groote

144. ISABELLA CLARA EUGENIA,

en elkaar vijandige afdeelingen gescheiden. Na dat de Vorstuit het Oostenrijksche Stamhuis, welks rechten en gezachmen moede was en verworpen had, jaren lang zijne hoog-geprezen staatkunde en krachtigste krijgsmiddelen had aan-gewend, om de „Vereenigde Provinciën" terug te brengenonder zijne gehoorzaamheid — na dat zich in Engeland enFrankrijk een stelsel had gevestigd, dat bestemd was omden goeden uitslag der pogingen van Koning Philips mensche-lijker wijze volstrekt onmogelijk te maken — viel, in 's Koningsgeest het besef van dezen toestand te zamen met de ge-dachte aan een voorwerp zijner liefderijkste zorgen.

De eerstgeborene dochter des Konings was eene Princes,aan wier opvoeding en vorming de Vader lange jaren al dewijsheid van zijn geest en al de liefde van zijn geheimzinnigen samengeperst gemoed besteed had. Aan deze dochter be-sloot de Koning het keurstuk uit zijne rijken, de schooneProvinciën der Nederlanden en het land van Burgonje, nogbij zijn leven wech te schenken. Alle menschelijk overleg,en zeker niet zonder afsmeeking van 's Hemels zegen, wasbesteed, om uit de schoone Nederlanden een der machtigstemonarchiën van de waereld te maken. Het echtpaar, dat dentroon zou bekleeden, was door den Koning-zelven daartoevoorbereid: zijn neef Albertus van Oostenrijk, die, aan hetSpaansche Hof opgevoed, aanvankelijk tot Priester bestemd,de kleine wijdingen ontvangen had, maar als Onderkoningvan Portugal en aanvoerder van spaansche legers den Koningzijn oom reeds gewichtige diensten had bewezen, offerde denhem geschonken kardinaalshoed op, om 's Konings geliefdeen begaafde dochter Isabel Clara Eugenia te kunnen huwenen, met haar, de beroemde Nederlanden. Als dit Rijk, totwelks vorming 's Konings eenig overgebleven zoon Philippuszijne medewerking verleende l), bij brieven zou zijn vastge-steld, en het vorstelijk paar in het bezit getreden van detrouw gebleven provinciën — dan zouden de omstandighedenter herwinning van het verlorene aanmerkelijk verbeteren.De vreemde staatkunde zoil welhaast de belangen van hetbenijde Spaansche Koningshuis niet meer als vereenigd met

i) Adr. v. Meerbeeck, „Chronijcke", 162o, bl. 909.


die van de nieuwe Nederlandsche Monarchie gaan beschouwen;de afgescheiden Nederlanders, eene ongeregelde en onrustigeregeeringsvorm moede, zouden het hoofdvoorwendsel van hunopstand, de afhankelijkheid van eene vreemde nationaliteit,verliezen; de sterke katholieke elementen, nog in de Ver

-eenigde Provinciën aanwezig, zouden zich al aanstonds bij hetnieuwe Bestuur aansluiten; de aristokratiesch-liberale partij,uit afkeer van Maurits' aanmatigingen en van die zijneronnatuurlijke bondgenoten, de predikanten, zou niet tot ver-gelijk ongenegen blijken, en de nieuwe Vorsten konden,buitendien, in voorwaarden berusten, welke Philips zich nietkon laten welgevallen; zoo zouden de volken tot verademingkomen, en Philips de voldoening smaken eene bloeyendenieuwe monarchie te hebben gesticht Z). Dit is de natuur-lijkste gedachtengang, dien men den Koning toeschrijft —ondanks de uitlegging der hollandsche geschiedschrijvers, diebij de geheele leiding van de hem teêr verknochte dochter,den grijzen en zwaar beproefden Koning geen ander inzichttoeschrijven dan de nederlandsche gewesten te leuren metde tusschenregeering van een onvruchtbaar Princenhuis, omdan later zoo veel te zekerder de Nederlanden aan de Spaan

-sche Kroon te herketenen.En, inderdaad, de echt van Albert en Isabella bleef kin-

derloos, en daaruit volgde, dat, bij hun overlijden, de Neder-landen weder onder de gehoorzaamheid van den SpaanschenKoning zouden te-rugkeeren.... De gelukkige uitkomsten,waarmeê Philips zich had gevleid, bleken droombeelden, enzonder vrucht was de zorg en arbeid, door hem, bij detegenkanting van vele leden van zijn Raad 2), aan de ves-tiging der grondslagen van dit schoone plan besteed. Trou-wens voor het een begin van uitvoering mocht erlangen, wasde Koning, als ten onheilspellend teeken, reeds gestorven.Het beraamde huwelijk had niet-te-min zijn voortgang, debeschikking over de Nederlanden, die het charakter vaneen uitersten wil verkreeg, werd ten uitvoer gelegd; maar

i) Zie over de gunstige gezindheid der Staten van Brabant enz. (in Dec. 1 598 )Meerbeeck, boveng. blz. 900.

2) Zie de beraadslagingen, schoon eenigszins klassiesch gestileerd, bij Bentivoglio,

„Nederlantsche Oorlogen" (III, iv), bl. 624.

Verspr, Verh. I. TO

146 ISABELLA CLARA EUGENIA,

ze heeft niets anders nagelaten dan de herinnering van eenbelangrijk tijdvak in onze geschiedenis en de vereeuwigingder gedachtenis van eene voortreflijke Vorstin en van eendier weinige Vorsten, welker goede hoedanigheden niet be-vlekt werden door schaamteloos overspel en ander bederf,zoo menigen Vorstenmantel doorknagend, en de vermolmingder thronen zoo haastig bevorderende.

Op het landgoed Valsano, in het woud van Segovia, werdKoning Philips' eerste telg op Maandag den I2n Augustusvan het jaar 1566, ten twee ure na middernacht geboren I).

Haar moeder was Isabella van Frankrijk, wier huwelijk metPhilips een onderpand van den vrede der beide kroonengestrekt had, dat haar den toenaam des Vredes verwervendeed:

Bevredigd zijn door haar Hispanje en Frankrijk samen;Verbonden is door haar het treflijkst Koningspaar;Valois en Oostenrijk vereent ze in bloed en namen:Een teedre dochter hier, een eedle gade daar 2).

En onze jonggeborene ontving naar deze moeder, Isabella,den zelfden in Spanje hooglijk geëerden naam; de H. vanden dag, de serafijnsche Maagd Sie Clara, schonk haar dentweeden Doopnaam; en toen de pauselijke gezant, HeereGiambatista Castagno, die later Paus geweest is met dennaam van Urbanus de Vile, deze jonge Vorstinne doopte,deed de Koning hem den naam van Eugenia aan de beideandere toevoegen, en bepaalde voor de plechtige bedieningvan dit Eerste Sakrament den 15n November, den vierdagvan Kastieljes eersten Bisschop, den H. Eugenius, dien hijin bizondere eere hield 3). Sommige schrijvers melden zelfs,

i) „Le sacré Mausolée ov les parfums exhalants du tombeau de la SerenissimePrincesse Isabelle Claire Eugenie" etc. „par le R. Pere Fr. Iean Iacques Covrvoisier,Minime Bourguignon." Brux. Francois Vivien, 1634. Verbeterd exempl., door denauteur geschonken aan Aubertus Mirxus, bl. 21.

2) Jacques du Bellay.3) Ook haar peter en meter zijn bekend: 't Waren Don Carlos, Infant van

Spanje, en hare tante Joanna van Oostenrijk. „Mausolée" boveng. bl. 20. Deomstandigheid, dat Don Carlos met het peterschap over Isabella door den vadervereerd was, kenmerkt 's Konings gunstige meening over dezen laffen knaap, nogin 1566. Hij was geb. vóor 's vaders throonbeklimming, 8 Juli x545. 1 op St. Jacob,1568; Isabella, geb. r2 Aug. 1566, t i Dec. 1633, en hare volle zuster Catarina,later (x585) Hertogin van Savoje, geb. 1567, t 1597; Philips 1II, geb. 1G78, t 31Maart 1621, Ferdinand, geb. 1 57 1, t 1 575; Jacobus, geb. 1573, 1582, Diego,geb. 1 574, t 1582, Karel-Laurens, en Maria, beide binnen het jaar gestorven.


dat den vader de tijding der geboorte van dit kind werdgebracht, toen hij, in eene processie, de overblijfselen vandien Heilige mede op zijne schouders hielp ronddragen. Zijwas pas twee jaren oud, toen ze hare moeder verloor, ende Koning voegde aan hare goevernante als raadsman toeden Eerwaardigen Augustijner Alphonso d'Orosco, zijn hof-prediker I). Daarmede werd echter aan hare opvoeding geeneeenzijdige richting gegeven, en van jongs aan wisselden bijhaar de godsdienstoefeningen af met de hanteering van rid-derlijke wapens en met het vermaak van de jacht: zoodoende werden lichaam beide en geest gesterkt, en zij wiesop tot eene even schoone als vrome en krachtig ontwikkeldejonkvrouw. Nog eer ze den kinderschoenen geheel was ont-groeid, ontbood haar heur vader naar Madrid, en ging zijhet Eskuriaal bewonen, waar hij, die haar meer dan eenigander zijner kinderen beminde, haar in al de geheimen derstaatkundige wetenschap inwijdde 2), als eene, bestemd omover de schoonste gewesten en de krachtigste volken vanEuropa te heerschen.

Bij herhaling is er sprake geweest van eene echtverbintenisvoor Isabella; maar redenen van staatkundigen aard belett'ende voltrekking der plannen 3) tot op haar 31e jaar. Wellichtvoorzag de Koning, dat hij voor haar, bij de dood van Hendrikden Derde, aanspraak op den Franschen Troon zou moetenmaken, en dat heur huwelijk hiermede in verband zot kun-nen komen. Waarschijnlijk ook betoonde de godvruchtige,schoone en geleerde Princes, wier opvoeding haar, zelfs naarhet lichamelijke, boven de meeste mannen deed uitblinken,zich weinig genegen tot het sluiten van banden, die haar lotmisschien met dat van een min beduidenden Koningszoonzouden vereenigd hebben. Philippus van Mendota verhaalt,dat zij in hare vroegste jeugd reeds op twee Edellieden zulkeen diepen indruk maakte, dat de eene van haar zeide: `Zijwas een voorbeeld van alle Deugden, en een levend beeldder Eere'. De andere riep uit: „Alles is koninklijk in deze

I) Regel van het ge Orden.... ingestelt door den S. V. Franciscus" — (Deverrnaerste Tertiarissen van de Verg. binnen de Princ. Stad Brussel) door FranciscusPeri, blz. 294.

2) Aid. bl 295. 3) Delprat. Briefw. van Justus Lipsius, bl. 41.


Vorstin: hare oogen en haar voorhoofd zijn koninklijk; harehouding, gang en gebaar is waarlijk koninklijk: koninklijkis hare schaduw r)." Men zeide, dat Koning Philips haar metde melk der Chariten en Gratiën, als Jupiter, ja met hetmerg des leeuws, als Achilles, had doen voeden, en el bosquede Segobia: zij was onvermoeid in het werk des kabinetsen in alle oefeningen te voet en te paarde. Hare dagver-deeling werd echter hoofdzakelijk, door hare getijden, harerozekrans, en hare goede werken bepaald.

Toen Koning Philips op zijn laatste ziekbed gestrekt lag,en van alle zijden aangetast door de jicht, wenschte dat vanzoo vele kanten hem tevens het beeld van den LijdendenHeiland in 't oog viel 2), heeft zij haren vader gediend enverzorgd gelijk eene „zieken-maerte", en niet weinig doorhare liefde tot zijne goede stemming in het laatste zijns levenstoegebracht 3).

't Was toen dat Koning Philips, zoo als het volkslied zegt, dewoorden sprak:

„A Christo mando mi alma,

Mi cuerpo a la tumba dexo,Y a dona Isabel a Flandes,

Y a don Phelipe mis Reynos.

„Al fin que Le recibio,

Y dixo „Iesus yo muero,

A Dios a Dios hijos mios,La consciencia os encomiendo.'

Min ziel beveele ik Christo,Mijn lijf aen 't grafgesteente,Aan Isabella 'Vlaanderen,Aan Don Philips min rijken.

Na 't nuttigen des HeilandsRiep Philips: „ik sterf, o Jesus!Vaartroel, min kroost, leeft immerMet nov gewisse in ereden." 4)

Bij de dood haars vaders trok Isabella zich te-rug in hetklooster van St Clara, om Gods wil te loven en Hem tebidden voor de zielerust des overledenen.

Inmiddels betoonde haar broeder Philips de Derde zichbereid den wil des Konings in alle volheid uit te voeren.Albertus had in den oorlog tusschen Frankrijk en Spanje,ten beste dezer laatste mogendheid, verscheidene prijslijkewapenfeiten voltrokken. Schier onder de oogen des Koningsvan Frankrijk nam hij Calais en Ardres 5); hij wendde met

i) „Mausolée", boveng. bl. 28.

a) „Mausolée", blz. 284. 3) Peri, Regel van het 3e Orden", blz. 296.4) Zie Willems, „Belg. Museum", bl. 353.

5) 1 596 — Meerbeeck, bl. 866, 869.


den zelfden voorspoed welhaast zijn wapenen tegen deafgescheiden Nederlanders en ontweldigde hun, met denbijstand van Philips Willem van Oranje (des Zwagers oudstezoon — die de zij des Konings hield), de stad Hulst, terwijlook Amiëns voor de vlaamsche Z) wapens bukken moest.Maar intusschen maakte Graaf Maurits van Nassau 2) vandeze afleiding der Spanjaarts naar Frankrijk gebruik, omRijnberk, Grol, Oldenzaal, en Lingen te bezetten. Bij dittoenemend gevaar, en de groeyende liefde voor de kroon,die hem thands wachtte, in dc vereeniging met eene vrouwdie hij beminde, bevorderde Albertus het sluiten van denvrede met Frankrijk. Na dat hij te Brussel eeden van trouwmet de Staten des lands had uitgewisseld, begaf hij zichnaar de stad Halle in Henegouwen, om met verlof van PausKlemens den VIIIe, zijne kardinaalskleeding op het autaarvan O. L. Vrouw neêr te leggen; en trok, in gezelschap vanzijn trouwen krijgsmakker, den Prins van Oranje, bovenge-noemd, den 14n September des jaars 1598 naar Duitschland,om zijne nicht, de Aartshertogin Margareta en verloofde vanden jongen Koning van Spanje, van daar te geleiden naarItalië, waar de Paus de beide huwelijken inzegenen zoude.Te Ferrara werd dan ook den 13n November zijn huwelijkmet Isabella, vertegenwoordigd door den Hertog van Sessa,gesloten 3). Van daar trok hij naar Spanje, om met zijnegemalin de reis naar hunne landen aan te nemen.

„De oogen van gantsch Europa", zegt de Legaat, laterKardinaal Bentivoglio, „waren op hen gevestigd — verlangendals men was te zien, hoe zij onthaald zouden worden, en watkeer onze nieuwe heerschappij zoí nemen." 4) „Van degehoorzame gewesten", zegt de zelfde schrijver, „werden zijontvangen met toejuiching en groote vreugde." „De oproerigehaer meer hertneckiglijck toonende als oyt te vooren," vertaalt

i) Meerbeeck, bi. 887.

2) Te onrechte reeds bij 't leven zijns ouderen broeders Prins van Oranje" ge-noemd. Phil. Willem stierf pas 20 Feb. x618. Zie J. P. van Capelle, bi. 141, en,voor de titels der Princen, den zelfden schrijver, bi. 240. Verg. V. d. Vynckt,„Ned. Beroerten". IV, 2e hst. (slechte boll. vert. bl. 62).

3) Meerbeeck, bi. giz.4 „Verhael-boecken van den Cardinael Bentivoglio: vertaelt en uytgegeven door

Roelant de Carpentier" (Van de Ver. Prov. II, xii), bi. 107.


Mr Roelant de Carpentier, „bereyden haer met alle vlijt totden oorlog: naer dat sy geopenbaert hadden, dat men wildedoor middel van een onvruchtbaer huwelijck, haer arglistig

-lijck aenlocken om weder te keeren onder het jock vanSpaenjen, ende dat den Aertshertoge omringt van de wapenen,en van de Spaensche Raden, niet meer en behielt boven 'tgouvernement [het gezach van Goeverneur], als den blootennaem van Prince."

De Kardinaal Bentivoglio, die Pauselijk Gezant geweestis aan het Hof der Aartshertogen, gelijk Albert en Isabelladoorgaands genoemd werden, geeft van beiden eene schets,die te meer vertrouwen verdient, daar zij aanvankelijk nietvoor den druk is bestemd geweest, maar in handschr. naarRolre gezonden aan den Kardinaal Borghese, neve van PausPaulus den Ve, op den 6n April des jaars 1613:

„De Aartshertog Albertus is klein van gestalte,*' —schildert de Kardinaal, „mager van lichaam en van een deelsbloedrijk, deels weiachtig temperament, gelijk in 't algemeende Vorsten van het Oostenrijksche Huis. Hij is blank vanaangezicht en blond van haar, zijne trekken zijn indrukwekkend,hij heeft den mond op zin Oostenrijks, en zijne natuur iseer tenger dan sterk. De eenige kwaal, waarvan hij nu endan te lijden heeft, is de jicht; en evenwel kan men naauwelijksuitspreken hoe matig hij is in spijs en drank.

„Wat de hoedanigheden zijns gemoeds betreft — is hij gewiseen Vorst van groote deugd: bizonder Godvruchtig en vervuldvan eerbied voor heilige zaken. In zijne manieren komteven zeer majesteit uit als eerbaarheid, ja hij bezit eeneingetogenheid, die ten spiegel kan strekken ik zeg niet vanvele Vorsten, maar van ieder gewoon mensch. Hij is recht-vaardig, eerlijk, gematigd, en bedachtzaam; nooit heeft menhem een oogenblik aan zich-zelven ongelijk gezien. Hij spreektweinig — volgends de gewoonte der Oostenrijksche Vorsten;langzaam — volgends de gewoonte zijner eigene natuur. Hijverstaat vijfderlei talen; de Hoogduitsche, de Spaansche,Latijnsche, Italiaansche en Fransche: hij spreekt de drieeerste en verstaat de twee laatste volkomen. Bij zijne oplei-ding voor den geestelijken stand heeft hij zich in vele weten-schappen bekwaamd, vooral in de wiskunde. Hij is onvermoeid


in den arbeid, en stelt er zijn grootsten lust in. Gewoon alledagen gehoor te verleenen, 's morgens en 's avonds vele urenlang, vindt men hem altoos bezield met eene ongelooflijkeoplettendheid en goedertierenheid.

„Hij is een Vorst van een ondoorgrondelijke geslotenheid,zijne gewaarwordingen steeds met het gelaat en de woordenvolkomen verbergende; zijn uiterlijk is immer deftig envriendelijk. Niets verraadt ooit bij hem eenige ontrustingdes gemoeds. Hij is standvastig: 't heeft gebleken in hetoverkomen, met zoo veel lijdzaamheid, van zoo vele onge-lukken als hem in den oorlog weêrvaren zijn. Naar 't gemeengevoelen heeft hij 't gebrek van wat besluiteloos 1 ) en traagte zijn, en zonder twijfel is hij beter voor den vrede danvoor den oorlog — welke laatste doorgaands raadpleging enbesluit vereischt in eenen adem en zich moeyelijk vereenigtmet eene zoo gezette orde als die van den Aartshertog.

„Dit zijn langzaam voortvaren komt gedeeltelijk voortuit zijn gestel, maar veel meer uit de langjarige gewoonteom zich op het voorbeeld van Koning Philips den IIe tevormen. Gepaste en bedachtzame handelwijze — die in denKoning, als over-een-stemmend met den spaanschen aard enden toestand van Spanje niet geblaamd konden worden, maar

weinig voegen bij het gantsch verschillend leven des krijgs-mans te velde.

„In Nederland wil het volk zijn Vorst ook hartelijker,handzamer, voorkomender hebben, en de wapenen vereischenmeer doorslaande daden dan die waartoe de Aartshertogbekwaam is. Beter dan de voor Spanje geschikte natuur vanKoning Philips na te volgen, zou de Aartshertog zich spie-gelen aan het voorbeeld van Keizer Karel den Ve, die opeene wonderbaarlijke wijze zich wist te schikken naar de

1) Mr Roelant de Carpentier vertaalt rblootachtig" — maar bloodaardij zal men

den Aartshertog toch bezwaarlijk kunnen toeschrijven, den held, van wien de hol-landsche geschiedschrijver van Meteren, na dat hij Maurits en Frederik Hendrik,

voor Nieuwpoort verdienden lof heeft gegeven, aldus gewag maakt: Over d'andere

zijde vertoonde sich d'Eertz Hertoghe meermaels selve voor sijne Trouppen ghe-

durende den slagh, voor de slaghordeninge op ende af rijdende, de sijne ver-

manende ende aenvoerende, onder anderen selve met de Ghemuytineerde vechtende,soo dat by met een Hellebaert in sijn aansicht wierdt ghequetst, a 1 son h y reed t

sonder Helmet, om bekent te wesen" (1614), bl. 454.


zeden en verscheidene naturen van zoo vele volken, als hijonder zijne heerschappij had. De Nederlanders bewijzen danook meer eerbied dan liefde aan den Aartshertog. De eer-bied spruit uit zoo vele zijner deugden; en de liefde ont-breekt, om dat hij zich nooit zoo gemeenzaam met het volkgemaakt heeft, als zij 't wel begeerd hadden. Deze zijne zoogroote deftigheid gaat samen met eene aanzienlijkheid, zoohoog als of ze van een Koning was, welke echter, om dewaarheid te zeggen, niet bij alle voorvallen door een iederwordt goedgekeurd. Maar, welke ook de oneffenheden dermenschelijke zwakheid mogen zijn, de Aartshertog is metzoo vele uitmuntende hoedanigheden begaafd, dat hij ook vande nakomelingen voor een der grootste Vorsten zal gehoudenworden, die in deze tegenwoordige eeuw gebloeid hebben.

„Maar Mevrouw de Infante Isabella, zijne gemalin, van welkeik thands te spreken heb, is, voorzeker, niet minder waardigte leven in de toekomende geheugenisse met een onsterfelijkennaam. Het gestel van de Infante is zeer gelijk aan dat vanden Aartshertog, daar ook bij haar het sanguinische en lym-fatische de overhand heeft. Zij is eer grooter dan kleiner,vergeleken bij de middelbare gestalte der vrouwen, en behoudt,bij haar klimmende jaren, in oogen en aangezicht die treffelijkeschoonheid, welke, naar het gemeen gevoelen, in de opgaandebloem harer jonkheid alle andere schoonheden te boven ging.Met eene onuitsprekelijke aangenaamheid gaat al haar gebaarvergezeld, en zij heeft in haar doen ik weet niet welkezoetheid en grootschheid, die met onweêrstaanbare krachtde gemoederen tot zich trekt. Zij heeft op het oogenblik(toen de Kardinaal dit schreef) den ouderdom van 46 jarenbereikt I), geniet een voorspoedige gezondheid; nog altoosbetoont zij zich eene groote minnares van lichaamsoefening:de jacht en het veld zijn haar lief, en niet zelden doet zij,te paarde gezeten, de vogels afvliegen en voert de jachtpartij aan.

„Wat de gaven des gemoeds betreft — is zij zonder twijfeleene van de uitstekendste Vorstinnen die er ooit geweestzijn, en in koninklijke deugden schijnt zij een evenbeeld vande groote Isabella van Kastilië, wier naam zij voert, en van

i) De Aartshertog telde er toen 54.


wier bloed zij haar afkomst heeft. Men kan niet met woordenzeggen, hoe mededoogend zij is, hoe gespraakzaam, hoemilddadig, hoe kloekmoedig, hoe innig zij de rechtvaardig-heid bemint: maar bovenal hoe vurig hare Godsvrucht is.... r)", en vervolgends komt de menschen staatkundigePrxlaat in bijzonderheden, die van zelve, bij het verder door-loopen harer levensgeschiedenis, eene plaats onder onze penzullen vinden.

Toen het aartshertooglijk paar in Herfstmaand van 1 599binnen Nederland aankwam, behoorde tot de eerste plichten,waar Isabella zich van kweet, eene bedevaart naar het heilig-dom van Onze Lieve Vrouw van Halle, waar zij hare landenen volken opdroeg aan de Koningin des Hemels 2): Toen menhaar later eens verweet, dat hare tedere devotie voor Mariakwalijk beloond was — aangezien hare meeste ongelukken(als de overgaven van Den Bosch, Wezel, enz.) op Maria-feesten of binnen dezer oktaaf hadden plaats gehad, zeide zij:„Kan ik daarom mijne liefde laten varen? Neen, ik moet zeverdubbelen, en mijne hoop te wijder uitstrekken: want tenlaatste vertrouw ik van God en zijne Heilige Moeder verhoordte worden 3)."

Den 24n November trok het vorstelijk paar, met een schit-terend gevolg, uit Brussel naar Leuven, de oude hoofdstadvan Brabant, wier Magistraat, vergezeld van de geestelijkeorden, van de leeraren der hooge school en al de gilden derstad Hunne Hoogheden te gemoet kwamen, met het Kruisvooruit en met vanen en brandende fakkels. Hier werden hunde sleutels der stad aangeboden. Daarop begaven ze zich terhoofdkerk, om de rechten en vrijheden der geestelijkheid tebezweeren, en des anderen morgens werden zij in de openlucht gehuldigd; de voorrechten der stad werden in de latijn

-sche en nederduitsche talen voorgelezen, en toen men aande woorden „aldus helpen mij God en al zijne Heiligen" ge-komen was, knielden achtereenvolgends de Aartshertogin enhaar gemaal ter aarde en leiden op het missaal, in handen

i) „Verhael boecken" bovengen. (Van de onderd. Prov. I, t), b]. 179.n) Peri, „Regel van het 3e Orden", bl. 296.3) Mausolée, bl. 269.

154. ISABELLA CLARA EUGENIA,

van den Aartsbisschop van Mechelen den eed af, die zichaansloot bij de plechtige beloften van den vorigen dag.

Toen zij hunne Godsdienst- en staatsplichten hadden ge-kweten, was een derde stap voor de wetenschap, en zij gingenden welsprekenden Justus Lipsius hooren in de hooge school,Over Seneca en de wijze zachtmoedigheid van Vorsten I).

In de voornaamste Zuid -Nederlandsche steden werd dergelijke„Blijde inkomst" gevierd, en men toont u ter BurgondischeBibliotheek van Brussel nog heden het prachtig geschrevenmissaal, waarop de Aartshertogen den eed hebben afgelegd.'t Was winter, en eenige sneeuwvlokken vielen op het rijkmet bloemranden beteekende pergament. Nog heden kan men,door deze toevallige bevochtiging, er den afdruk op waar-nemen der doorluchtige handen.

Een der belangrijkste voorvallen van Isabellaas eersteregeeringsjaren, was het verliezen van den slag bij Nieuwpoort.Te dikwijls is dit krijgsbedrijf beschreven, om er hier langbij stil te staan. Het is en blijft het schitterendste wapenfeitvan Graaf Maurits, wien men niet ten onrechte er een verwijtuit maakt, dat hij Spinola nooit in het open veld heeft durvenontmoeten, en een beter belegeraar was dan leveraar vanveldslagen. Hier stond hij tusschen de zee en den vijand —en hij deed den vijand zwichten. In den „NassauschenLauren-crans" wordt deze overwinning aangemerkt als eenewraak door Nassau over Oostenrijk geoefend deswege, datvoor ruim drie eeuwen, juist op den zelfden dag des jaars,een andere Albertus van Oostenrijk, later Keizer, den gekozenKeizer Adolf van Nassau eigenhandig verslagen had 2).

Isabella, te Gent verblijvend, vernam het lot van haar legerin drie tijdingen. Allereerst kwam haar het bericht ter oore,dat de veldslag verloren was; daarop een tweede, dat deAartshertog was gevangen; daarop een derde, dat hij 't wasontkomen, maar ernstig gekwetst 3,): en bij die reeks vanJobs-tijdingen riep ze slechts uit: „We hebben voor allesGod slechts te danken: zijn wil geschiede 4) !" Albertus moet

z) Zie L. van de Walle, Inhuldiging der Aartshertogen", Belg. Museum, IX,bl. 5 en volgg. Peri, blz. 297.

2) „Lauren-crans" bovengen. s6io, bl. 159.

3) Bentiv. „Verhael-B." bl. i8o; „Mausol." bl. 234.4) ,,De todo herros de dar gracias à Dios, hagase su voluntad.' „Maus." bí.236.


men den lof geven, dat het verlies van den slag niet tewijten was aan eenige zwakheid van hem, den bevelhebber,maar, nevens de kloekheid der Hollanders, aan de onberadenvermetelheid zijner legerhoofden, die, aangemoedigd dooreenige aanvanklijk behaalde voordeelen, op den grooten dagvan 2 Juli elkander de eere betwistten om een triomf tevieren dien zij niet meenden dat hun ontgaan zou. Degevangen Amirant van Arragon, dien Maurits, als een zege

-teeken, op feestmalen en speeltochtjens met zich rond heeftgevoerd, bevestigt dit, en prees Maurits' voorzorg, in hetsparen van rezervebenden, boven het goed vertrouwen vanAlbertus.

Inmiddels had ook Isabella niet stilgezeten: in tegendeelaan haar was het behoud van de kern des legers te danken.„Als de Hollanders Nieuport beleerden," zegt de minder-broeder Franciscus Peri, in zijne kleine monografie van deInfante, „en het Vlaems Leger nu stont op -te-breken, bijfaute van betalinge, heeft deze Heldinne I) zoo weten hetvolk te bewegen met krachtige woorden, haer opdragende"(d. i. hun wechschenkende) „alle haere kostelykste juweelen,tot de Peerlen van haeren hals en Diamanten van de borstneffens de Ringen van de vingers, dat-se besloten eenparelykte blyven in dienst." t Moet inderdaad een treffend tooneelzijn geweest. De Infante, te paarde gezeten, verschijnend voorhet morrend en tot openbare muiterij neigend leger, aan hethoofd van haar hofgezinde. Zij nam het woord in dezer voege:

„Nooit zijn er krijgslieden geweest," zeide zij, „die eengerechter zaak hebben verdedigd. Velen van u zijn in Neder-land gekomen reeds in den aanvang, toen de oorlog gerezenwas, — zij weten derhalve hoe dikwijls de Koning, mijn zaligevader, met alle gepaste middelen getracht heeft de weder

-spannigen te-rug te brengen tot hun plicht. Thands hebbende Nederlanders, naar hunnen ouden wensch, eigen Vorstenverkregen, afgescheiden van de kroon van Spanje: en niet

-te-min blijven de weêrspannigen hardnekkiger dan ooit. MaarGij voert meer nog voor God dan voor uwe Overheden denoorlog: want uwe vijanden hebben, van den beginne af, steeds

i) Regel van 't 3e Orden", bl. 303.

156 ISABELLA CLARA EUGENI.4,

meineediglijk de ketterij tegenover den Godsdienst gesteld,en varen daarin voort. De Aartshertog en Ik-zelf kunnendus niet twijfelen of de krijgslieden van dat heir, dat zichsteeds zoo katholiek, zoo dapper, en zoo getrouw heeft be-toond, zullen te dezer gelegenheid niet achterblijven. Behalvede vergelding, die de voor God volbrachte dienst meebrengt,kunt Gij staat maken op billijke belooning — die U doorden Aartshertog als door mij-zelve en door mijnen geliefdenbroeder, die onze zaak tot de zijne maakt, gewaarborgd wordt.Wij verwachten gelden uit Spanje, en ook de trouwe Neder-landers zullen ons daarmee bijstaan. Maar — mochten ookal deze middelen ontbreken — ik heb geen juweelen, engeen zilver, het zij aan tooisel, het zij aan huisraad, dat ikniet gewillig en blijmoedig voor u wil opofferen z)." „Dezewoorden," zegt Bentivoglio, „brachten eene algemeene geest-drift te-weeg," ja, zij zijn het wellicht, die de kracht deraartshertogelijke wapenen, tot op het Bestand toe, hebbenbehouden. Ofschoon dan ook den „slag in de Duinen" ge-wonnen hebbende, werd Maurits genoodzaakt van Nieuwpoortsbelegering af te zien.

Zoo doende kon Albertus zijn krijgsmacht naar Oostendekeeren en aldaar dat gedenkwaardig beleg beginnen, hetwelk,door gants het afgestroopt Vlaanderen zoo vurig begeerd,met zijne talloze bezwaren, met al de offers, die het gevergdheeft en met de standvastigheid, die het in den belegeraarvorderde, aan de stad den naam van het „Nieuwe Troje" heeftdoen toekennen. Had Rubens in die dagen reeds de Vorstinallegoriesch moeten afbeelden, dan zo> hij haar als eene Dianahebben kunnen verbeelden — de godesse, wier spelende dienstzij in vreedzame tijden zoo ijverig oefende: maar eene Diana,die, gelijk men schilderachtig zegt, vele pijlen in haren kokerhad. Hier toch vermenigvuldigden zich de krachten der ver

-wonderlijke Vorstin, om de zaak van haar land en volk tedienen. Nu eens vocht zij met gebeden, aalmoezen, bede-vaarten, terwijl Albert met zijne soldaten in het vuur stond.Vlammende pijlen waren het, die zij zuchtend en juichendten Hemel zond, stralen van liefde en geloof, opdat de Heer

i) Bentivoglio, Neder]. Oorlogen" (III. vi), blz. 669.


der legerscharen de overwinning mocht geven aan hen, diein zijn teeken streden. Op andere tijden weér nam ze aanAlberts zijde deel aan het beleg, en zag met vreugde hoedapper de forten verdedigd werden, die haren naam en dienvan Albert droegen r). Door hare kloekmoedigheid wakkerdezij de krijgslieden aan, sprak ze toe in hunne verschillendelandstalen; menigmaal gaf zij blijk in de kunst van den ge-schutmeester ervaren te zijn, en brandde, met de lont in hareschoone hand, verscheidene stukken kanon persoonlijk op denvijand af; ja, in haar weduwstaat, na de verovering van Bredade werken bezichtigende, wendde zij, door haar juist bereke-nend oog, bij het lossen van een stuk geschut een dreigendgevaar van vele harer dienaren af 2). Ziedaar eene zacht

-moedige, nederige, gevoelige Princes, die zich de kracht vanhet beginsel bewust is, waarvoor zij ijvert! Ziedaar eene halvenonne, die, trouwe en onderworpen gemalin, eene heldin iste midden van heur heir, en in wier hand de degen zoo goedpast als de scepter en de rozekrans!

Ginds, voor Oostende, bezoekt en troost zij de kranken,helpt de dooden begraven, draagt zorg voor het onderhoudder gekwetsten 3); belooft, zoo lang zij zelve adem heeft,voor de nablijvenden der stervenden te zorgen.

Was het, volgends het zeggen der tijdgenoten, binnenOostende, „de Academie en Universiteyt der Crijchs-helden,soo wel van Capiteynen, Busschieters, Piloten, Schipvolc,Ingenieurs, als Medecijnen, Chirurgijnen ende diergelijcke"— van alle streken van Europa kwamen hooge personen,krijgskundigen en strijdzuchtigen, om eenigen tijd deel tehebben aan dat roemwaardig beleg — dat als het middelpuntder weêrzijdsche krachten geworden was 4).

Maar de wederstand der stad, die gedurig amunitie enlevensmiddelen uit zee ontving, ja, zelfs van tijd tot tijdmet eene geheel nieuwe krijgsmacht bewapend werd, hieldaan. Prins Maurits belegerde inmiddels en herwon de stad

x) „Mausolée", bl. 59.2) Zie Phil. Chifflet, Voorbericht zijner vertaling van Herman Hugoos

„Obsidio Bred."3) ,Mausolée', bi. 266: Peri, bl. 302.4) Zie Phil. Vleming „Oostende', 1621 — doorloopend.


Rijnberk. Met zijn leger voor Den Bosch te voeren, hooptehij de Aartshertogen van Oostende af te trekken. Maar Den

Bosch hield stand gelijk Oostende, en Maurits was gedwongen

met zijn talrijk leger op te breken. Inmiddels naderde de

Markies Ambrosio Spinola met eene heirmacht van 8000

italjaansche voetknechten, en ofschoon hij Maurits het inne-

men van Grave niet beletten kon, scheen de edele Spinola

de held, die, op de gebeden van Isabella, uit den Hemel

was gezonden, om niet alleen het onwinbaar gerekend Oostende

ten onder te brengen, maar om, stuk voor stuk, de vestingen

te heroveren, die Maurits had ingenomen. 't Was niet te veelvan den nassauschen Graaf, dezen ongelijkbaren krijgsman,

die Oldenzaal, Lingen, Grol en Rijnberk geregeld herwon,

den „tweeden" Veldheer der waereld te noemen. Niet-te-min

Spinola verwezenlijkte, voor de sluiting van het Bestand,

zijn grootsch oorlogsplan niet; want dit sloot in zich, het

winnen van Utrecht en het overplanten van den oorlog in

het harte-zelf der verbonden gewesten I).Met gemengde gewaarwordingen, doch waarbij de droef-

heid den boventoon hield, deden de overwinnaars hunneintocht te Oostende. „Zij hadden niet veel aan dien onbe-woonden puinhoop" — zoo pleitte de bezetting in het laatst

des belegs bij de Heeren Staten, om oorlof tot overgave teverwerven 2). Het mag dan verwondering baren, dat de

Vereenigde Provinciën met goeder harte 3 jaren en 8o dagen,met al de menschenlevens 3), het goed en bloed, dat zij zooveel tijd in een zoo fel beleg vertegenwoordigen, met eenereeks van telkens doorschoten of verminkte Goeverneurs enandere krijgshoofden, hebben prijs gegeven, om dien puin-hoop te behouden! De Aartshertogen waren dermate ver

-heugd over de aanwinst van dien puinhoop, dat zij zich on-middelijk in beêvaart tot O. L. Vrouwe van Duinkerkenbegaven, om haar voor de overwinning vurig te danken 4).

Wat er echter, bij de herinnering der gebrachte offers, al

i) Bentiv. „Verh.-B.'' bl. xi4 (Handelinge v. 't Bestant" aid.) bl. 326.

2) „Lauren-crans". bl. 184.

3) Men raamt het getal der gevallenen op 140,000, waarvan 5o aan den kant

der Aartshertogen. Meerbeeck, bl. 1054-4) „Lauren-crans", bl. 186.


omgegaan zal zijn in 't harte der Aartshertogin, kan menafleiden uit de schier bovenmenschelijke pogingen, door haaren heuren egaá aangewend, om de verliezen van het laatstetijdperk in Vlaanderen en Brabant te herstellen. Van debezetting en herstelling van Oostende dagteekent het krijgs-verlies der Vereenigde Provinciën: de inneming van Sluys,was, in dat tijdperk, Maurits laatste daad. Voor Andwerpenen Venlo behaalde hij niets dan oneer, geenszins uitgewischtdoor zijn belachelijken coup de main tegen het kasteel vanWouw I).

De Aartshertogen echter, en, 't moet tot zijne eer gezegdworden, ook Spinola, zagen de wenschelijkheid in van eenBestand met de Vereenigde Provinciën. Niet alleen, dat despaansche schatkist uitgeput raakte, en de oorlog duizendenmenschenlevens verslond, zonder dat het eene merkbare ver

-mindering van krachten bij de opgestane gewesten bespeurendeed — niet alleen, dat men wanhoopte ooit met goedenuitslag een oorlog te kunnen blijven voeren met hulpmid-delen, die zoo ver van de hand lagen en welker overkomstdikwerf aan de willekeur hing van min of meer kwalijk-gezinde nabuurvolken: maar hunne schoone zuid-nederland-sche Provinciën raakten uitgeput in den oorlog tegen eenStatenbond, dat, bij kennis en ervaring, de elementen, dezee en de rivieren, wind en water, een zenuwsterkendenkoophandel en vaart op de O. I. en den vrijzinnigen tijd-geest in zijn voordeel had.

Talrijke gezinnen verlieten het ontruste land; de koop-handel stond stil; de havens waren gesloten; de studie derwetenschappen en de oefening van den landbouw kwijnden —want staat- en krijgskunde namen alle denkende hoofden in;op den grond van het volksgemoed sprak eene stem vaneenheid der stammen bij de weêrzijdsche neêrduitsche tongen;hoop en moed raakten aan het wankelen; de misnoegdheidder kwalijk betaalde spaansche legerbenden sloeg over totden boer en burger, die daar dikwerf het slachtoffer van was:en waar de leden aldus werden aangetast, moesten ook dehoofden de weêrpijn gevoelen. Albert en Isabella brandden

i) Meerbeeck, bl. zoóq, 11o8.

I6o ISABELLA CLARA EUGENIA,

van verlangen, om de door den oorlog omgewoelde veldente doen zuiveren van de treurige gedenkteekens der slachting,te doen beploegen en bezaayen en opbloeyen in een vrien-delijker zon, dan in lange over de brabantsche en vlaamschebeemden was opgegaan; de instellingen voor wetenschap enkunst, hare rustige kruistochten op het gebied van waarheiden schoonheid te doen hervatten; den koophandel te doenherleven; welvaart en te-vredenheid op nieuw over stedenen dorpen uit te spreiden. Van den anderen kant — methoe veel fierheid de Vereenigde Provinciën de voorslagen toteen Bestand ook hadden aangehoord — menig-een deelde devreeze van Oldenbarnevelt, dat Hendrik de IVe kon komente overlijden, dat Frankrijke zijne staatkunde, ook uit gods-dienstoorzake zou kunnen veranderen, en dat de monarchievan Jacobus den Ie zou kunnen komen in te storten I), terwijlhet voortzetten van den oorlog, in zoodanig geval, toch voorde vereenigde provinciën zeer bedenkelijk zou kunnen uit-komen. Niet-te-min, de kooplieden in Holland vreesden,dat hun de vaart op de Indië bij het Bestand zoÍ wordenontnomen, en de hooge familiën in de AartshertogelijkeNederlanden vonden het denkbeeld onverdraaglijk, dat degezanten dezer zijds in Holland-zelf de onderhandelingenzouden gaan voeren. Toch triomfeerden Barnevelt en deAartshertogen over den tegenstand, waarvan wij hier de veledrijfveêren niet volledig ontwikkelen kunnen: maar de eer-ste schoot er het leven bij in; en de laatste den overgeblevenlichtstraal hunner hoop op eene herwinning der afgescheidengewesten: want, op welken toon, en in welke tale men goedvindt -de voorloopige over-een-komsten te lezen — de op-gestane Nederlanden werden daarbij gelijk gesteld met vrijeStaten, en de akte van het Bestand was een voorspel vanden akte des Munsterschen vredes. Trouwens — waarheenzou de invloed van Isabella haren broeder en man ten dezeleiden? Handhaving der belangen harer dynastie? Helaas!de hoop op eene nakomelingschap was haar geheel benomen.Had zij dan het recht, de weinige jaren, dat zij nog aan hetgeluk der oostenrijksche Nederlanden zou mogen arbeiden,

i) Bentiv. „Verh: B", bl. 372.


te verbruiken in het voortzetten van een onvruchtbaren krijg?Kon zij de rechten van het aaloud geloof ook in Hollandniet op andere wijs beschermen en den katholieken belangenaldaar bevorderlijk zijn, dan door het voeren van een oorlog,die de bovendrijvende partij steeds tyrannieker stemde tenopzichte der verdrukte belijders van het Katholicismus? 1)

Te waken voor de handhaving van het recht geloof inhare staten, zou haar volkomen vrijstaan en haar gemak

-lijker gemaakt worden bij het genot der vrijheid van regee-ring, welke de vrede zou meebrengen. Van Isabella, in 'tbitonder, is bij de sluiting van het Bestand geene sprake:maar wij weten het van Bentivoglio, en wij leiden het afuit haar charakter, dat zij, hoe innig ook heur echtgenootmet haar sympathizeerde, hier de meerdere was in geest

-vermogens en grootheid van ziel, maar tevens de minstevoor de oogen des volks — latende aan hem steeds de eerder handelinge. „Het is schier ongeloofelijk," zegt de Emi-nente Gezant, „dat in twee personen zoo gelijkmatig kunnenzijn de gedachten en de wil; zijnde nooit gebeurd, dat zijin eenige zaak verschilden, noch dat in hunne twee lichamenscheen te huizen méer dan éene ziel. En wat de Infante desbizondersten lofs wel overwaardig maakt, is, dat zij, zijndeVorstin van deze landen, en toonende mannelijke geestkrachten nog meer moed dan de Aartshertog-zelf, niet-te-min zichzoo strengelijk heeft willen onderwerpen aan de wetten vanharen gemaal, dat zij zich te-vreden houdt schier met deneenigen naam van Vrouwe .... Zoo dat, naar het gemeeneoordeel, geen hooger en edeler heerschappij zou kunnengewenscht worden dan die van deze Vorsten, indien mende deugden der Infante met die van den Aartshertog ver-

zamen kon en beteren eenig punt, waarin de man te kortschiet met eenige der volmaaktheden, waarmee de Vrouwhem te boven gaat 2)." Gezamendlijk-vooral vermochten zijveel: want ook waar de vrouwelijke goedwilligheid 2) vanIsabella hem zou hebben doen falen, daar werd dit verhoed,wijl Albert bij uitstek standvastig en volhardend was.

i) ,Verhael-B." bl. 182.

2) „La facilità donnesca della Serenissima Infante". „Lettres inédites de Pierre-Paul Rubens", 184o, B. LII (bl. r62).

Verspr. Verh. I. 1I


Toen zij dan ook, door de sluiting des Bestands, de han-den vrij kregen, om hunne menschlievende bedoelingen tewerk te gaan stellen — leed het niet lang, of „het landnam weér zichtbaar in bevolking toe; de landbouw en dehandwerken begonnen weér te bloeyen, en de koophandelherstelde zich gedeeltelijk" x). Wat het geluk betrof, dat menaan een goed, huislijk leven te danken kon hebben, hiervanvonden de burgers het treffendst voorbeeld in hunne Vorsten:ja, de paleizen en kasteelen van Isabella ademden een zoogodsdienstigen geest, dat de Kardinaal Bentivoglio er vangetuigde: „Men dacht hier eerder een klooster dan een hofte zien." En echter waren er de vermaken niet van uitge-sloten. Feesten, jachtpartijen, steekspelen zelfs werden ergehouden. De Aartshertogin was eene groote minnares vanmuziek 2). De schoone natuur, hare lustwarande van Marien-berg, was haar dierbaar. Dikwijls zelfs ging zij, met harenedelen gemaal, deelnemen aan de spelen en het verkeer derburgers, zonder iemant te versmaden; tijdens het Bestandbegaf zij zich menigmaal op de boerenbruiloften der het zijprotestantsche, het zij katholieke dorpen; zij ging met deburgers naar den papegaai schieten en mengde zich in anderevolksoefeningen met eene vriendelijkheid, die haar allerharten deed winnen 3). Van dat boogschieten wist Vondelin 1636 nog te verhalen: „D'Infante", zegt hij, volgde hierinhet spoor van Karel den Ve 4) :

„En mickt en klinckt en velt, niet sachter

Dan haeren grootvaer, 't groene houtGelijck een Amasoon; en bout

Haer eer op 't Keyserlijcke voorbeeld;Hoe averechts de manschap oordeelt

Van vrouwen zonder hart en moed:Heldin, ghy eerde uw strijdbaer bloed,

Door uwe boogh-pees; oock door d'Orden

En koorde die u lenden gorden....."

toen namelijk, als hieronder gezegd zal worden, Isabella in

x) V. d. Vynckt, t. a. p. Dl. IV, bl. x3, verg. H. de Groot, „Jaerboeken", Ed.

Goris, bi. 533, 59 5 •

2) „Mausolée", b]. 242. 3) „Mausolée", bi. 82.

4) Ed. Van Lennep, III, bi. 286.

VORSTIN DER NEDERLANDEN. i63

de Derde Orde van Franciscus trad. Rubens verhaalt onsin een zijner brieven I), hoe er vele Heeren van het Hof opden vastelavond-Zondag een tornooi en karoezel in prachtigekostumen gehouden hebben; en een ander tijdgenoot ver-haalt, dat de Markies Campo Lataro en de Prins van Barbanson,met de lans, de meerdere schoonheid van beider minnaressentegen elkander staande hielden — door welke schoonhedende gezamendlijke Italiaansche en Nederlandsche Vrouwen teverstaan waren 2).

Men heeft de gewoonte, zonder de minste poging tot bewijs,vast te stellen, dat de verstandelijke ontwikkeling van Noord-Nederland, in de XVIIe Eeuw, gelijken tred hield met deverhoogde stoffelijke welvaart, en dat deze, beide, te dankenwaren aan de vrijheid, die in de Vereenigde Provinciënheerschte. Wat er van die vrijheid is, hebben wij meer daneens gelegenheid gehad op te merken. 't Was eene vrijheidals die Hugo de Groot openlijk bestal en aan de luimenvan een lagen stokbewaarder overgaf 3), Oldenbarnevelt ophet schavot, de De Witten op het Groene Zoodtjen bracht,Vondels leven bedreigde en hem beboette, Hogerbeets ker-kerde, Camphuysen en Gesteranus verbande, Petrus Bertiustot het Katholicismus te-rugvoerde, de Priesters en begijntjensmet galg en rad dreigde, indien ze zich vermaten, met eenigemeerdere ruimte dan de bepalingen hunner Hoogmogendentoelieten, het Evangelie te verkondigen; eene vrijheid, diede kunst uit de kerk verbande, om dat zij willekeurig dentweeden volzin van het Eerste Gebod doorschrapte, die degedenkteekens der vaderen in blinde drift verwoestte of naareen koud beraamd stelsel ontkende en verstikte. Het was hettijdperk der verminking van de gothische kunstgewrochtenen der verscheuring van de oud-nederlandsche handschriften.Kortom — daar was vrijheid, voor ieder die zich in hetharnas der willekeurige staats- en kerkbegrippen van hettoenmalig Noord-Nederland schikken kon.

Niet-te-min, al valt, door deze redeneering, de opgegevenoorzaak der geestelijke en stoffelijke meerderheid van Noord-

i) XXII. 2) De uitg. v. Rubens Brieven, bi. 42.

3) Vollenhoven, ,,Broeders Gevangenisse", bl. 183, 262.


Nederland wech — het zou kunnen zijn, dat het verschijnselbestaan had, hoewel uit anderen hoofde te verklaren. Maarwaar zal die meerderheid dan toch uit blijken? Dat een land,'t welk gedurende zoo vele tientallen van jaren het tooneelvan een bloedigen oorlog was, daar veel door leed — dathet stroomen voor het volkerenverkeer sluiten, akkers ver-delgen, steden platschieten, handel en nijverheid ontmoedigen,de fortuinen zag uitputten, de bevolkingen verarmen zag: —wien zal het verwonderen? Hoe kon het voorkomen worden?Maar aan wie de schuld? Aan het regeeringsstelsel der Bel-gische Vorsten? Of aan den opstand der gewesten, die deorde verbroken en het oorlogsvuur in lichter laje haddenaangeblazen? — Men moet zich verwonderen, dat, bij zooveel onrust en onheil, nog eene mate van welvaart kon staandeblijven, die twee eeuwen later de beklaagde OostenrijkscheNederlanden tot eene mogendheid verhief, welke de verge-lijking met den noordelijken nabuur in alle opzichten kondoorstaan. Hadden de nederlandsche gewesten, die onder degehoorzaamheid der Aartshertogen leefden, dus minder stof-felijk geluk dan de „Vereenigde Provinciën" — 't blijkt ner-

gends uit, dat hiervoor het zij aan de Haagsche Staten, het

zij aan de Graven van Nassau dank geweten moet worden.Heeft Prins Maurits het vlaamsche genie van Simon Stevijnvoor zijn zeilwagen gespannen — heeft Amalia van Solmshet andwerpsche genie van Jordaens werk gegeven in DenHaag en den Jezuïet Br. Daniel Seghers met gouden ge-schenken vereerd — daarmeé werd maar een gering gedeeltevan den zuid-nederlandschen geest bezig gehouden: en erbleef adem genoeg, om eene vlaamsche schilderschool te doenverrijzen, die zich met de voortreffelijkste meten kan. En

moesten hier in Holland een Rembrandt, Van der Helst,Jan Steen, Pieter de Hoogh en anderen leven van de toe-

vallige liefhebberij, of meer nog, van de bewerkte ijdelheidder Heeren Regenten en rijke kooplieden — komt daaruitvoort de onbeduidendheid der sujetten van de voortreffelijksteschilderwerken, die Holland heeft aan te wijzen --- in Zuid-

Nederland plaatste een verlicht Vorstenpaar zich-zelf aanhet hoofd der wordende kunst, en wees haar de zinrijkste

bladzijden van het verhevene dichtboek des Bijbels en van


de rijk gestoffeerde geschiedenis der Kerk tot voorwerp aan.En zonder dit Vorstenpaar — zonder den edelmoedigenkunstzin van Albert en Isabella, had Rubens zijn vastgesteldvoornemen ten uitvoer gebracht om in 1609 naar Italië te-rugte keeren I); en met de verwijdering van het hoofd dergroote vlaamsche school der XVIIe Eeuw, had zich misschienhet leven der opgroeyende leden minder gelukkig ontwikkeld:althands, Van Dijck, Jordaens, De Crayer, Van Thulden,Diepenbeeck, David Teniers, de vrome Erasmus Quellijn enzelfs de architekt en beeldhouwer Fayd'herbe — ze warenniet geworden wat ze zijn, zonder den heldhaftigen voorgangvan den grooten maëstro! De aanwijzing van het patent,waarbij Rubens, den 23 Sept. 16o9, benoemd wordt totkunstschilder, verbonden aan het Aartshertogelijk Huis, vindtmen in den „Inventaire des Archives de l'audience" DI I,bl. 39 2). Gewis, de koorden, waarmeê Rubens alla carissimasua patria, zoo als hij de Nederlanden noemde, verbondenwerd, waren niet alleen „gouden koorden" — maar de aan-biedingen, die hem uit Italië werden gedaan, waren toch zoovoordeelig, zijne liefde voor de taal van Tasso en Petrarchazoo groot, zijne vereering van Giulio Romano, Titiaan,Michelangelo was zoo vurig — dat het verlaten der Neder-landen van Rubens (die door eerlijke maar vruchtbare mid-delen zijne fortuin wilde maken) stellig moest verwachtworden, indien de Aartshertogen hem niet door goud, eeren liefde aan hun Huis en persoon wisten te verbinden.

Trouwens, ook de Leidenaar Otto van Veen, een vanRubens' leermeesters, had reeds het geluk de bizondere be-scherming der kunstlievende Vorsten — der vromer enminder waereldschgezinde Nederlandsche Medicissen — tegenieten. Toen de Aartshertogen, namelijk, hunne blijdeinkomsten hielden, ter bezweering der wetten en aanvaardingvan de hulde der steden, waren zij te Andwerpen getroffendoor de schoonheid der opgerichte eereboogen en beeldver-

z) Zie Alfred Michiels, Rubens", bl. zot, bevestigend de aanh. uit Michel, inzijn „Hist. de la peinture flam. et holl." IV, bl. 201.

2) Em. Gachet, „Lettres inédites de P.-P. Rubens", 5840, bl. XIV. Zie voordsMichiels, „Rubens", bl. 502.


tooningen. Zij vroegen den naam des ontwerpers, en de blijdeoude dag van Otho Vaenius was verzekerd l).

Nog twee andere geestrijke kunstenaars genoten den titelen de voordeelen van Hofschilder der Aartshertogen: 't warenRubens' tijdgenoten en boezemvrienden: de fluweelen Breughelen de dierschilder Franciscus Snijders 2). Voor de aardig-heid deden wij hier het grafschrift meê, door Rubens, inhet Latijn op den zerk van eerstgemelden kunstbroeder ge-grift:

„Hier rust Jan Breughel Pieterszoon, die van zijn vader„en van zijnen moederlijken grootvader, Petrus Coeck van„Aelst, in hunne eeuw kunstenaars van den eersten rang, de„heerlijke gave der kunst ontvangen hebbende, door een„soort van erfrecht een gelijken roem verwierf, met het ten-„toon-spreiden van den zelfden scheppingsgeest. De Keizer„van Duitschland, Rudolf de Tweede, schrandere rechter en„beschermer der schoone kunsten, heeft hem bemind en be-„gunstigd. De doorluchtige Aartshertogen Albert en Isabella„hebben hem aan hun Huis verbonden, en zijne zedigheid„en vriendelijkheid verwierven hem vriendschap van de koelste„harten. De kinderen die van zijne beide voortreflijke vrouwen,„Isabella de Jode en Catharina van Marienburg, hem over-„leefd hebben, legden dezen gedenksteen. Hij overleed 12

„Jan. 1625, op den leeftijd van 57 jaar" 3).

Petrus Paulus Rubens was den Aartshertogen meer daneen hofschilder. Hij was hun beschermeling; hij werd hunvertrouweling; hij heeft hun, op het staatsgebied, belang-rijke diensten bewezen. De Aartshertog wilde dan ook in 1614zijn naam geven aan Rubens' eerste kind, en de princelijkepeter won voor zijne weduwe, in deze geestelijke maagschap,een der trouwste vereerders en vrienden aan, die Isabella ooitgehad heeft. Reeds hadden de Aartshertogen gelijke gunst

i) Zie ,,Inhuldiging der Aertshertogen Albertus en Isabella", door Van de Walle,in het „Belg. Museum", IX, bl. 12.

2) Alf. Michiels, „Rubens", bl. a66.3) Zie Alfr. Michiels, ,,Rubens et l'école d'Anvers", bl. 137. Verbeter dezen schrij-

ver in zijne „Hist. de la peinture flamande et holt." IV, bl. 238, waar hij Michelberispt zonder grond, en de juiste berichten van Goethals „Lectures", IV, 92, 93(reeds van 1838) voorbijziet.


aan Breughel bewezen: eene der dochters van dezen heetteClara Eugenia, op verlangen der Infante i).

De blaam, die men altijd getracht heeft op Zuid-Nederlandte werpen, wegens eene vermeende achterlijkheid op het ge-bied der beschaving, komt hieruit voort, dat de nederduitscheletterkundigen daaromtrent bijna alleen aan het woord zijngeweest; en dat deze, door den aard der staatsfeiten in deXVIIe Eeuw, in Zuid-Nederland minder onderscheiden wer-den dan de beoefenaars der beeldende kunsten en anderewetenschappen. Wij willen niet gevraagd hebben of een deelvan den roem des vermaarden Heidendoopers, den HagenaarCornelius de Bye 2), niet ten goede komt aan de Aartshertogen,in wier armen hij overleden is (1614), maar een land en tijd-perk, dat, in de natuuren aardrijkskundige wetenschappen,nog vervuld was van de frissche herinnering van mannen alsVesalius, Dodonaeus, Mercator, Ortelius, en Cornelis de Jode— dat geleerde diplomaten bezat als Jan Kaspar Gevaerts,Michiel Routart en Lodewijk Vereycken 3) — persoonlijk-heden als de stoute fyzioloog J.-B. van Helmont, als deschilder-ambassadeur „Pietro-Pauolo (sic) Rubens", en dan ookop de eerste nederlandsche kunstgeschiedschrijvers, in VanMander, De Bie en Hemelaer kan wijzen — dat Justus Lip-sius, Erycius Puteanus, eene falanx van beoefenaars derstaatswetenschappen en van elegante latijnsche schrijvers 4)

zijne scholen ziet vercieren, dat groote geschiedwerken doetondernemen, als dat der Bollandisten, waaraan, in Noord-Nederland, niets tegenoverstaat — dat eene onafzienbare god-geleerde bibliotheek voortbrengt, in 't Nederl. als in 't Latijn,— dat land behoeft geen vergelijking met andere landen inhet zelfde tijdperk te schromen.

i) Goethals Lectures", 1V, 94.2) Foppens, i. v.3) Verg. Bentiv. „Verb: B.", bl. zg8, en H. de Groot, ,,Grol ", Ed. Goris, bl. 7.4) Men denke, onder de Jezuïeten-alleen reeds, aan Hosschius (1596-1653), Wal

-lius (1599-1680), Wilh. Becanus (16o8—i683), Habbequius (158o-16o7), Hesius(1634), Libens, vooral aan Herman Hugo, wiens „Pia Desideria" door den nietminder talentvollen Harduinus vertaald zijn — Herman Hugo, die meê ten oorlogtoog, om te beter geschiedschrijver te zijn: hij stierf in de vesting Rijnberk. Zie Fop-pens, i. v., een paar belangrijke artikelen van Mr. Pruden van Duyse, in Dl. IIdes Belg. Museums", en Goethals, „Hist. d. leftres", II, bl. 140.


Men zegt, de pers lag er aan banden: maar wat beteekentdit verwijt? Zoí men meenen, dat de Andwerpenaar Vondelgeen verlof van de zuid-nederlandsche censuur zou gekregenhebben, om in Brussel te schrijven, wat hij in Amsterdamgeschreven heeft? Men zegge niet, dat geen Moerentorfstraffeloos een hekeldicht tegen Spinola zou hebben mogendrukken, — Heeft Abr. de Wees het straffeloos zelfs maartegen de vervolgers van Palamedes mogen doen? Men weetbovendien wat er is van die censuur — van het oogenblikaf, dat niets van hetgeen op den Olympus in eere was, kon

-trabande bleek in de christelijke maatschappij. Van alles,volstrekt van alles is er in Belgiën uitgegeven, ondanks decensuur, en verscheen dat alles in 1600-zoo-veel niet in dezelfde hoeveelheid, waarmeê de folio-schotschriften der franscheencyklopaedisten en andere Godverzakers ter XVIIIe Eeuwin Holland verschenen — we vragen of dit zoo groote schandevoor Zuid-Nederland is. We willen toegeven, dat, in gevalAlbert en Isabella de Nederlandsche Taal- en Letterkundebeoefend en beschermd hadden, gelijk zij geleerden aanmoe-digden, die in de vreemde literaturen uitblonken, dit gunstigop deze schoone uiting onzer nationaliteit zou hebben kunnenwerken; wij zullen de eersten zijn, om te betreuren, dat ookde Stadhouders uit het Huis van Nassau zich evenmin aanonze letterkunde iets hebben laten gelegen zijn; maar of menin Belgiën al slechthoofden gelijk Baudius en Zevecotius enlieden zonder charakter als Heinsius en Barleus, of dweep-achtige polyglotten als Anna Maria Schurmans in het landgehouden had — ik weet niet, wat men daarbij hadd' ge-wonnen. Wat deze, wat Van Mander, De Rekenaere, dekosmograaf Jan de Laet I) goeds konden voortbrengen, bezittenwe evenwel, en gedeeltelijk in de gemeenschappelijke taal.Wie heeft er iets bij verloren, dat de vlaamsche Bijbelver-talers in en voor Holland gearbeid hebben? Men moet ook,bij vergelijkingen, niet eischen, dat twee staten in het zelfde,op de zelfde wijze, uitmunten. Had Belgiën den Muider kringen de Dortsche of Zeewsche dichtscholen niet: het neder-

s) V. Gaillard, ,De 1'influence exercée par la Belgique sur les Provinces- Unies",bl. 144.


landsche geestesleven sprak er zich weêr op eene andere wijsuit: in de rederijkerskamers, boogschutters- en andere gildenmet hunne prachtige feesten, volksspelen, voordrachten vandicht- en toonstukken, ommegangen, die, om dat ze gedeel-telijk een kerkelijk charakter hadden, niet achterstonden bijde openbare feesten in Holland. In tegendeel : sedert dearistokratische opvatting van het staatsgezach — sedertmen het geestelijk leven geheel binnen de wanden van hetontcierde en letterlijk gedoode, van zin en doel beroofdekerkgebouw, of in de spreekwoordelijke „binnenkamer" ge-sloten had — sedert men met het „duister" verleden allegemeenschap had afgebroken — de geheugenis van wat denvaderen dierbaar was, met hunne zeden, gewoonten, over-leveringen van allerlei aard, achter de bank had geworpen,— was het eigenlijk met alle volksaandeel in het openbaarvolksleven, met alle schoone en rijke formen in het volks-vermaak gedaan. Men moge, in de nieuwerwetsche wetten,de H. Kerk tot een nietig ingrediënt onder de maatschappe-lijke instellingen verlagen, en het christelijk leven beschouwenals de exceptioneele gewoonte om op zekere tijden, half inhet verborgen, een paar onnutte, maar onschadelijke hand-greepen te verrichten: daarmeé is het godsdienstelement, dathoofdbestanddeel in het volksleven, niet uitgeroeid. Maar ditelement kan wel ontkend en begraven worden; en dan zalzulks het volk, onder anderen, te staan komen op het verliesder vatbaarheid en des talents voor openbare feesten, voorvolksspelen, voor volkskunst. Dat hebben wij in Hollandbeleefd. Men is daar de kluts der volksfeesten, der volks-kunst, der volksgeestdrift, die zich in rijke, schilderachtigeen dichterlijke voorstellingen openbaart, schier geheel kwijt.Vergelijk dergelijke feesten in Mechelen, Gent of Brugge metiets dat daarnaar zweemen zal in Holland! ... Niemant zalzeggen, dat onze armelijke zakkelooperijen, dubbeltjenshappe-rijen, zeepmastklimmerijen, onze voordrachten en danspartijenvan zetters en drukkers, onze zwarteroksoptochten, en water verder, à propos van nationalen roem en volkswelvaart,geleverd wordt, uit de verte kan vergeleken worden bij debelgische, het zij kerkelijke, het zij waereldlijke ommegangenen bij wat, om den anderen dag, in het volle bewustzijn van


een vurig esprit de corps, door de gemeenten, ter eere vaneen harer leden gedaan wordt. Dat we hierin achterstaan,ligt aan twee hoofdoorzaken. Ten eerste zijn bijna alle open-bare handelingen en voorstellingen bij ons tot den rang van ver

-tooningen verlaagd; ten tweede ontbreekt ons het historieschverleden als achtergrond voor het tegenwoordig volksleven.Wanneer de Kerk eene processie houdt, dan is dit geenevertooning; geene dekoratie; 't is eene wezenlijke en zeerernstig gemeende daad. Als men daar het H. Sakrament,of de overblijfselen eens Heiligen omdraagt — dan is degebrachte hulde geen zinnebeeld, geen vertooning, maareene waarachtige levensuiting, en dat leven is zoo vol, dat menook niet verlegen staat, wat men daar, bij dat H. Sakramentof bij dat reliekschrijn, verrichten zal. Wanneer daarentegenonze zwarte Heeren met witte dassen en ronde hoedennaar het standbeeld van Rembrandt marcheeren, om het inte huldigen — dan zitten zij altijd met de handen in hethaar bij gebrek aan bezigheid. Dat beeld staat daar koud,en de Heeren staan er verlegen rondom. Een leest een rede

-voering, die door vijftig van de drieduizend toeschouwersverstaan wordt, en het muziek der „afdeeling" is niet bijmachte eene ziel aan die koude vertooning in te blazen. Ziedaarentegen eene eenvoudige inwijding van een lokomotiefin een katholiek land: die plechtigheid heeft aanstonds ietsvolledigs en voldoends; om dat de grijze priester, die daarden zegen des Drieenigen Gods over dit voortbrengsel vanhet menschelijk genie en dit werktuig tot bevordering vanden gang der maatschappij inroept, dit niet doet bij maniervan spreken, maar zich waarachtig stelt in de tegenwoor-digheid van den Schepper en Heiland der waereld, en alsgezonden door Christus-zelf.

Zoo dan zullen volksplechtigheden, die een kerkelijk cha-rakter behouden, daaraan slechts een hooger leven te dankenhebben.

Het historiesch verleden ontbreekt als achtergrond voorhet huidig volksleven in ons Noorden. Bijna geene gemeentein Zuid-Nederland daarentegen, of zij heeft, behalven haarPatroonsmirakel (dat reeds alleen den grondtoon van hetvolksleven en zijne feesten uitmaken kan) nog eene of andere


herinnering uit de waereldlijke geschiedenis, die alle burgersvan ouds kennen, en waarop elke toespeling allen duidelijken welkom is. Zelfs, al zijn de juiste omtrekken van het geschied-feit verloren gegaan, of al klimt de oorsprong der feestgewoonteop tot in de dagen der Heidenen, zonder dat iemant zichdes bewust is — dan nog zit er in de geheimzinnigheid-zelvevan dat onsterfelijk volksbeeld een bezielende adem; metware geestdrift en volle broederschap neemt ieder aan hetfeest deel. Toen men echter in Holland een streepdoor de heiligenlegenden haalde, zett'e men tegen deze her-innering en viering een zekeren uitgestreken geest van medi-tatie over, en, aan den anderen kant, een zekeren geest vanpedanten twijfel en kritiek, die de traditie deed verbleeken,en den stoutste den moed benam aan oude openbare gewoontente blijven hechten. Sedert men de Meiboomen, de Heems-kinderen, de vette ossen, de vastelavondsmommerijen, deDriekonings- en Kerstvertooningen, de geschiedfeiten, waarde burgers der verschillende steden hunne bijnamen aan ont-leenden, allengs in het vergeetboek heeft gesteld, is het veelmoeilijker volksfeesten te vieren. In Mechelen bijv. zal menaanstonds een punt van uitgang hebben, met het van oudsbekende „Sinjoorken" op te voeren, en het er dezen niet al tebest te laten afbrengen. Bij ons in tegendeel, moet elk nieuwonderwerp van openbare belangstelling van meet af duidelijkgemaakt worden voor het volk; en eer het er iets van be-grepen heeft — is het oogenblik der geestdrift voorbij. 't Iswaar, dat er zich in Holland uit de zaken der XVie enXVIIe Eeuw een soort van nieuwen historischen achtergrondgevormd heeft: maar voor de twee hoofdafdeelingen desvolks, komt die achtergrond in een gants verschillend lichten dat maakt hem bijna onbruikbaar. Wat is, op zich-zelf,schooner dan het Wilhelmuslied — wat wekt bij het alge-meen met meer zekerheid de herinnering op van eene be-paalde reeks geschiedfeiten? Maar wat is, intusschen, on-bruikbaarder bij nationale feesten in ons land ? Die den textvan het lied kennen, herinneren zich dadelijk de vaerzen:

„Den Coninc van HispanienHeb ick altijt gheëert P'


en welken nederlandschen Katholiek is dat geene bittereironie? Welken orangistiesch-gestemden geschiedkenner geenbeschaming? „Al is ons prinsjen noch soo kleyn" rakelt dentwist der Prins- en Staatsgezinden op; zelfs ons voortreflijk„Wien Neêrlandsch bloed" wekt zuchten, bij de gedachteaan het schoone Koninkrijk van het jaar —15, waar hetvoor gemaakt is, en dat uit elkander geslagen ligt!

Maar als dan ongelukkiglijk de dichterlijke bestanddeelenbij ons volk, reeds van de revolutiën der XVIe Eeuw af,zoo sterk besnoeid werden en er vele verworpen lagen, waar-over men in het rijk van Albertus en Isabella beschikkenbleef — als daarmeê samenging eene geleerdere beoefeningder poëzie ten onzent en de ontwikkeling van talrijkerpersoonlijke talenten — dan moet men uit dien hoofde nietzeggen, dat de som van poëzie en kunst in Zuid-Nederlandzoo veel geringer was dan in het Noorden. Bracht de hol

-landsche XVIIe Eeuw den „Goeden Vrijdagh" van De Deckeren den „Kruis-triomf" van Vollenhove voort — in menigezuid-nederlandsche kerk werd te Kersttijd de Aanbiddingvan het Kind met nederlandsche poëzie gecierd, die, in ver-band met de geheele plechtigheid, de vergelijking met DeDecker en Vollenhove, wat dichterlijke waarde betrof, nietbehoefde te schromen. Maar ook vaerzen tegenover vaerzengesteld — is bijv. Poirters volstrekt niet minder dan Catsen heeft eene school gesticht, die meer bekwame dichtersheeft opgeleverd dan de Zeeuwsche I). We kunnen hier Poirtersaanhalen, ofschoon hij niet meer tot het tijdvak van Isabellabehoort en zijne geboorteplaats, in zijn bloeitijd tot de win-gewesten van onze republiek behoorde, — om dat de oorzaken,die onder hare regeering de ontwikkeling der nederlandschepoëzij zouden verhinderd hebben, nog niet in mindere mateten jare 1646 dan 1626 bestonden en omdat zijn invloed vooralin Brabant gewerkt heeft. Men vergete ook nooit, dat Vondel,die alleen méer poëzij in zijne ziel had dan al de nederlandschedichters van zijn tijd, van oorsprong een Andwerpenaar wasen zijne slechtste vaerzen niet heeft geschreven na dat hijtot den Godsdienst van Isabella Clara Eugenia was te-rug-

i) Zie onze ,,Littérature néerlandaise", 1854, bl. 162, 169, 177.

VORSTIN DER NEDERLANDEN. I73

gekeerd. Wij zullen niet langer bij hetgeen de kunst doorden Godsdienst winnen kan, stilstaan. Ten slotte wijzen wijalleen op de meesterstukken, door Rubens en zijne leerlingeno. a. voor de driehonderd kerken bearbeid, welke door deAartshertogen bizonder begiftigd of vercierd zijn; wij merkenop, dat een ander gunsteling van Albertus, de beeldhouwerFrancois van Kenoy, dat Fayd'Herbe, de Quellijns en bijnaalle nederlandsche beeldhouwers der XVIIe Eeuw Belgenzijn geweest; dat de kunst door Isabella en Albertus nietzoo exkluzief begrepen werd, of hun architekt, de ook alsschilder vermaarde Wenceslaus Coberger, kon een goed inge-niëur en landontginner tevens zijn I), dat de schoonste gout-smits-arbeid van die dagen, aan de schrijnen van het H. Bloedte Brugge gezocht moet worden, die de Aartshertogen dedenvervaardigen, en dat hunne muzikale kapel de beroemdstevan Europa was 2). Van hetgeen zij voor de geschiedenisdes lands hebben gedaan, herinneren wij alleen de zorg, waar-mede zij Adriaen Baltijn de kostumen van 't Vrije van Bruggein 1619 hebben doen verzamelen 3), iets dat voorzeker geenop zich-zelven staanden arbeid geweest is.

Zoo als we, boven, reeds lieten gissen, werd de DuitscheKeizerskroon onzen Vorst, en wel bij herhaling, aangeboden 4);

één maal bij den dood van Rudolf den IIe in 1612, toen hijter gunste van zijn broeder Matthias er afstand van deed;een ander maal, ná Matthias' overlijden, in 1619, had hijvan alle aanspraken afgezien ten behoeve van Ferdinand,genaamd den IIe 5) (zoon van Karel, Aartshertog van Stier-marken, Karinthié, enz. en van Maria van Beyeren), reeds,met bewilliging van zijne neven, tot Koning van Bohemenen Hongarije gekroond, den 19° Juni 1616. De bedenking,dat op deze wijze aan den Koning van Spanje, Philips III,die met Ferdinands zuster gehuwd was, een niet te versma-den bondgenoot werd verzekerd, en dat Ferdinand ook metuitmuntende gaven bedeeld was, heeft hier het besluit onzer

i) Immerzeel, „Levens en werken", II, 122. Over Wenceslaus Coberger, zie

verder den „Messager des Sc. hist." 1858 (2e livr.), bl. 175.2) „Mausolée", bl. 242. 3) Goethals, „Lectures", I. ioi.

4) Coxe, ,,}list. de Ia Maison d'Autricbe" (vert. v. P. F. Henry), III, bl. zos, ro6.

5) Coxe, t. a. p. bi. iz5, Ir6, 143•


edeldenkende nederlandsche Aartshertogen krachtig bevor-derd I). Jammer maar dat hunne inzichten met Nederlandzoo weinig door de spaansche staatkunde begrepen, ge-proefd, en goedgekeurd werden. Steeds waren onze Vor-sten er op bedacht, zoo mogelijk door de uitbreiding van hetBestand tot een, zoo algemeen gewenschten, duurzamenvrede, hunne menschlievende plannen met het katholiekeNederland verder uit te werken. Zij bereidden in Hollanddaartoe een en ander voor. Uit de briefwisseling der Aarts-hertogen, berustend op het Belgiesch Staats-Archief, blijktduidelijk, dat men op een goeden weg was, om in Hollandde zaken geschikt te krijgen 2).

De jaren 1618 en -i9 waren al van de belangrijkste inde geschiedenis van Graaf Maurits van Nassau. Hij erfdetoen het Prinsdom van Oranje en had zijn grooten tegen-stander Oldenbarnevelt het hoofd wel niet gebogen, maar ver

-pletterd. De eerzucht van Maurits, die in zijne vroegereleeftijd zich vooral op het gelukkig oorlogvoeren en slechtsin de verre toekomst op eene verbetering van zijn standplaatsin den Nederlandschen Staat gericht had, maar die, in ditlater tijdperk van zijn leven, den bevelhebbers-staf wel gaarnemet den scepter des Soevereins, in vreedzamer staatsordewilde ruilen, — schijnt samengegaan te zijn met een soortvan zelfverwijt over het aandeel door hem in het ten onderbrengen van Barnevelt genomen. Reeds den 7n April 1619 —dus nog twee jaren voor dat het Bestand verloopen was,zeide Balthasar Zuniga, de voorganger van den Kardinaaldella Cueva als Spaansch Gezant aan het hof der Aartsher-togen, dat men, bij de bekende verandering van Maurits' nei-gingen, met dezen veldheer eene onderhandeling moest aan-knopen, die met meer zekerheid tot goede uitkomsten zoíleiden, dan dat men de Staten, onder voorspiegeling vanMaurits' heerschzuchtige plannen, van dezen zocht af tetrekken 3). Inderdaad kwam het, door bemiddeling der bekendeEdelvrouwe, Mevrouw Tserclaes, zóo ver, dat Albertus slechts

i) V. d. Vynckt, IV, bl. 7o en volgg.2) Verg. Volks-Almanak voor Nederl. Kath." 1855 bl. 192.

3) Gachet, t. a. p. bl. XX en volgg.


het andwoord des Konings, van Madrid, verwachtte, om denPrins de voordeelen te kunnen verzekeren, die, bij het slagender vredeteekening, zijn deel zouden worden. Den 2" Maart1621, dat is eene maand voor het eindigen des Bestands,schrijft de Aartshertog nog naar Madrid: „Ik heb uwe Majes-teit rekening gedaan van de neiging en goeden wil desPrinten van Oranje om de oproerige gewesten onder UwerMaj. en onze gehoorzaamheid te-rug te brengen. Het schijnt,dat het zeer noodig is, dat men hun het voorstel doe. . . . .

„Ook van de zijde der Arminianen heeft men ons voor-gehouden, dat het tijd is dit voorstel te doen.

„Het belooft ons veel goeds, dat de Prins van Oranje-zelfheeft aangegeven, dat men dit voorstel aan de Staten moestdoen; opdat hij hieruit aanleiding neme ze over te halenzich te onderwerpen. En dat de Prins van Oranje ook ditlaatste doen wil, is zeer waarschijnlijk: aan ge z i en hij a anUwe M. geschreven heeft, dat men dit voorstelmoet doen en dat hij er van zijn kant zoo veelaan toe zal brengen als hij kan I)."

Maar de traagheid van het Spaansche Kabinet verloochendezich ook dit maal niet. Men stelde geene aannemelijke voor-waarden ter verlenging van 't Bestand: de Koning Philips IIIstierf den 31 Maart 1621 ; tot raadsman van den nieuwenVorst werd de bekende Olivares welhaast aangesteld, die demeeningen van den uit Nederland te-rug geroepen Zuniga,welke een tijdlang als privado van den Koning gediend had,niet was toegedaan. Even min was dit het geval met denKardinaal della Cueva, die de plaats van Zuniga bij de Aarts

-hertogen was komen vervullen 2). Eindelijk de politiek vanRichelieu, die den 29 April 1 624 de leiding van het FranscheStaatsbewind op zich nam, was de zaak van den vrede medeniet voordeelig.

Inmiddels, helaas, was vier maanden na den dood vanKoning Philips III ook de Aartshertog Albertus, in 62-jarigenouderdom, overleden 3). Bij zijn ziekbed en zijn dood kwamIsabella weder uit, gelijk men 't verwachten kon.

i) Em. Gachet, bl. XXIX. 2) V. d. Vynckt, IV, bi. 102.

3) 1 3 Juli 1621.


De tedere zorg, hem gewijd door haar wier nabijheid, zijnhuwlijk lang, hem onontbeerlijk was I), eischt geene beschrij-ving. Zij droeg den slag gelaten. De nacht voor zijn dood,toen hij haar zijn sterfuur als naderend aankondigde, bemoedigdezij hem, wekte hem op tot een zalig afsterven en beslootmet de woorden: „hagase la voluntad de Dios", Gods willegeschiede 2). Daarna, het hart vol droefheid, ging ze in haarbidvertrek, om er wat rust te vinden. Ze bleef echter, inhare onderwerping, niet werkeloos. Vele noveenen heeft zegedurende de ziekte des Vorsten bij Onze Lieve Vrouwevan Laeken gehouden, te voet en vergezeld van slechts eeneenkele staatsjoffer, om onherkend te blijven 3). „Na zijn dood,"zoo schrijft een ooggetuige, „vierde ze zijne uitvaart met alde statigheid die hare liefde vereischte. Zijne vrome en laatstewenschen deed zij uitvoeren, en beschikte de opdracht (overde geheele waereld en binnen een zeker getal jaren) vanveertig-duizend H. Missen tot verlichting zijner ziele: terwijlze binnen de eerste dertig dagen zelve dagelijks aan tienH. Missen deel nam 4). Hoe lief had ze haren held ook nietgehad: „niet alleen bindt zij hem het harnas aan, maar alseene andere Penthasilaea volgt zij hem in den oorlog enhet beleg der steden: getuige de voorbeeldeloze inname vanOostende. Als eene andere Diana volgt zij hem in het on-schuldig vermaak der jacht, „se plait à ouyr la Musique destrompes, entendre trantaner un cor, prent plaisir de voirdecoupler les chiens, & redoubler les huées pour suyure lesanglier ou le cerf" — „zij schept behagen in het geluidder trompen, in het schetteren van den hoorn, het losmakender honden en het opgaan der jachtkreeten bij het nazittenvan hert of woudzwijn s)." Men verhaalt, dat toen zij eenmaalmet haren Albert ter jacht was, in het bosch van Mariënberg,heur gehoorzame klepper plotseling met haar doorging, totgrooten schrik van haren Ridder. Onze Princes verloor haretegenwoordigheid van geest niet; 't was slechts eene beproe-

i) „Mausolée", bl. 109, 54; Bentiv. „Verh.-B." bl. 181.a) „Mausolée , bl. 288.

3) T. a. p., bl. 265.4) „Mausolée", bl. 63.5) ,Mausolée", bl. 57.


ving voor hare behendigheid: maar Albertus zag de steiltereeds, waar zijne dierbare vrouw op het punt was in af te storten— toen de moedige Vorstin door de hulp van Boven plotseling ge-red werd. Een persoon in geestelijk gewaad vertoonde zich op denweg, en hield den verwilderden klepper tegen. De Vorstindankt hem van zijn moedige heuschheid en noodigt hem teMarienberg. De Aartshertog vereenigt zich met zijne gereddegemalin in tranen van erkentelijkheid aan God; hij doetalom den weldoener opzoeken, maar niemant weet er eenigbericht van te geven — zoo erkenden zij in hem den Engel-bewaarder van Isabella I).

„Bij zijn leven", zegt de meermalen aangehaalde schrijver,„scheidde de vrome vrouwe nimmer van haren egad; en washij een oogenblik afwezend — dan riep zij hem zich tevoren, zijne beeltenis beschouwende, zijne brieven herlezende,de panden zijner genegenheid behandelende 2)."

En toen heur held het loon zijner deugden was gaan oog-sten — toen hij ter Brusselsche Hoofdkerk was bijgezet inde kapel van het H. Sakrament van Mirakelen 3) — en toenhet volk eenparig zijne gedachtenis met den toenaam vanden Godvruchtige had gestempeld: een eernaam, dien hijvan hun verdiend had, al ware 't maar door het vereerender relieken van een der grootste van 's lands Heiligen,St Albert, dien hij als zijn Patroon vereerde 4) — toen beslootde Princes, ofschoon met onverzwakte hand het staatsroerhoudend, ja niet zelden gantsche nachten bestedend aan hetoverwegen harer oorlogsplannen 5), het ordekleed van denH. Franciscus van Assisië te aanvaarden van haren toen

-maligen Biechtvader, den Generaal der Franciskanen, Andrasa Soto 5).

Van dat oogenblik af, gaf men van haar paleis met meerrecht dan ooit de bekende getuigenis van „meer een kloosterdan een hof" te gelijken 6). Het gevolg der gewone Vorstinnenmoge herkenbaar zijn aan de livrei — het hare herkende

i) „Mausolée", bl. 58. 2) „Mausolée", bi. 63.2) T. a. p. blz. 267. 3) ,,Mausolée", 276; De Feller, i. v. Albert, verg. Peri, bl. 304.

4) „Mausolée", bl. ros. 5) ,,Mausolée", bl. 280.

,6) Zie „Mausolée". bl. 296, naar Bentiv.Verspr. Verb. I. 12


men aan de zedigheid. Met nog grooter bezorgdheid danvroeger, werden uit haar hof de boeken, schouwspelen enschilderijen verbannen, waarin de zinnelijkheid der Renaissancete zeer werd gehuldigd l). Haar trouw aan den overledenechtgenoot hield ze met zulke uiterste kieschheid, dat zenooit, bij het in- of uittreden eener koets, op de wandeling,noch elders, zich door de hand eens mans wilde laten aan-raken 2). In het jaar 1622 deed zij hare geloften en professie;onderwierp zich aan de tucht der Orde en deed zich ZusterIsabella noemen 3). Hare Godsvrucht was als de zeilsteen,die zijne kracht aan het metaal rondom zich mededeelt; ophaar voorbeeld naderden hare staatsie- en kamerjoffers schiereiken Zondag tot de H. Tafel 4) ; zij wekte hen op tot werk-zaamheid en weldoen; en iederen Saturdag overtuigde zezich van aller ijver: het werk der vlijtigen prijzende, detragen berispend 5). Geregeld bezocht zij de gasthuizen enandere gestichten in hare gewesten. Men heeft opgeteekend,dat zij na geleverde veldslagen de soldaten vertroosten gingop het veld en in 't hospitaal; hun hemden en andere klee-deren medebrengend, die ze door hare Hofdames had latenmaken, ja zelfs het linnen en de windsels die noodig warenvoor het verbinden hunner wonden: terwijl ze tevens elkengekwetste, die ze met hare koninklijke tegenwoordigheidhet harte verheugd had, eene goede aalmoes tot aandenkenliet 6).

Reeds bij het leven van den Aartshertog had Isabella deOrde der Karmelitessen in haar land geroepen. Der beroemdekloostermoeder Anna de Jesu 7) droeg zij de stichting enhet bewind dezer kongregatie in heure landen op, ook methet doel om dikwerf hare heilige en zoete gesprekken tekunnen genieten en getroost te worden door de aanrakingmet een zoo zuiver en schuldeloos leven, terwijl ze bij haardood met al hare staatsiejoffers de voeten van het eerwaardig

i) ,,Mausolée", bl. 247.

2) Ald. 3) T. a. p. bl. 280. 4) „Mausolée", blz. 265.

5) „Mausolée", bl. 248. 6) Blz. 263.7) In den ,,Volks-Alm. voor Nederl. Kath.", 1857, wordt het sterfjaar dezer hol

-landsche illustratie (een Jonkv. van der Duyn) wat te láat voorondersteld : hare ge-

schiedenis is echter nog te schrijven. Verg. bij Foppens: „Anna de S. Bartol."


lichaam ging kussen I). Toen zij naar Breda trok, dat voor

de wapens van Spinola had moeten bukken, ging zij overAndwerpen en nam daar, tot drie maal toe, den raad inder niet minder beroemde Moeder Anna de S. Bartolommeo,terwijl ze, bij haar heengaan, voor zich en de Vrouwen enRidders van haar gevolg den zegen dezer kloostervrouwe

vroeg 2). Zij bouwde den Karmelitessen een schoon enkoninklijk klooster, voorzag de kerk met een rijk bewerkt

ameublement en zilveren autaargeraad, met onderscheidene

kunstig bearbeide reliekschrijnen en goud-lakenen misgewaden.

Zij had nog met den Aartshertog den eersten steen van dit

klooster gelegd, woonde de wijding bij, en gaf heur naam

aan de klok 3). Ook voor de Paters genaamd Minimen waszij zeer milddadig, en keerde te Brussel eene plaats derontucht om in eene plaats des gebeds: „qux quondam Venerisfuerant, sunt Virginis cedes 4)." „Welke kerk, welk klooster,

welke kapel, welk seminarie," roept Pater Courvoisier uit, „isniet door de Aartshertogen het zij gesticht, uitgebreid, vercierd,verrijkt, of opgeluisterd 5)." Wáár is het Heiligdom, dat ze

niet met beelden of schilderijen hebben begiftigd; wáar hetwonderbeeld, waar ze geen kostbare metalen lamp voor ont-stoken hebben; wáar de relieken, die ze niet vereerd, enmet schoone goudsmeêkunst hebben opgeluisterd! Ontelbaar

zijn de heiligdommen in Zuid-Nederland, waar ze der Gewijde

Kunst werk hebben verschaft. Ook de dramatische vertoo-ningen, hoewel voortaan van geestelijken aard, ontbraken

nimmer aan Isabellaas hof, en te Kersttijd liet zij geregeld

in hare bidkamer een mysterie der Geboorte Christi voor

-stellen 6). Op groote schaal werd de kunst en nijverheid vanbouwmeester, beeldhouwer, schilder, borduurwerker, goudsmit,plaatsnijder, leder-, laken-, wol- en zijdebewerker ten dienste

der kerken vruchtbaar gemaakt 7) — en nog heden getuigen

de kunstwerken van Belgiën van den bezielenden invloed,

door de Aartshertogen op de Kerk en de kunst aldaar

geoefend.

i) „Mausolée', 292.

2) BI. 29a. 3) BI. x54• 4) BI. x55• 5) BI. 156.

6) ,,Mausolée", bl. 28x. 7) BI. 159, ,6o.

18o ISABELLA CLARA EUGENIA,

Rubens is dan ook inderdaad een kweekeling van onzeVorsten, en zijn trouw zoowel als zijn genie was der be-scherming en hartelijkheid waardig, waarmeê Isabella hemaan zich heeft weten te verbinden. De Fransche Rezident teBrussel, De Baugy, verhaalt den 30 Aug. 1624, dat de Infantehet oor leende aan de redeneeringen, waarmede Rubens harenzin tot bevestiging des vredes met de Vereenigde Provinciënwakker hield en kracht bijzette; hij voegt er zelfs bij, datRubens niet alleen herhaaldelijk heenen weêrreist van Brusselnaar het kamp van Spinola, maar dat deze zelfs te kennengeeft in verstandhouding te zijn met Frederik Hendrik r).

De geheime onderhandelingen met Prins Maurits, hadden,bij de dood des Spaanschen Konings en bij die van denAartshertog, echter nog niet geheel opgehouden. De Infanteschreef er in September 1621 nog over naar Spanje aan dennieuwen Koning; maar de zaak had geen voortgang 2). op-merkelijk blijft steeds een volzin van Rubens in 1628. Hijkomt voor in den LVn brief. De Prins van Oranje, Fred.Hendrik, had namelijk in levensgevaar verkeerd:

„Indien de kanonnier", zegt Rubens, „den Prins getroffenhad — dan moest hij volstrekt geene belooning van HareHoogheid verwachten, want, behoudends de publieke zaak,acht en eert Ze zijne Exc. en zij onderhouden zelfs de bestebriefwisseling, die de ongunst der tijden kon toelaten 3) ".

Toen men echter bevond, dat er langs den weg der min-nelijke onderhandelingen niets meer te krijgen was, begonmen de krijgszaken met meer ernst te hervatten. Daar deoorlogskosten grootendeels door de Kroon van Spanje ge-dragen werden, konden de soevereine Aartshertogen, waarhet aankwam op het treffen van een verdrag, nooit eigen-machtig handelen; maar na de dood van Albertus, warenIsabella de handen nog meer gebonden, aangezien zij zichmet het gezach en den titel van Goevernante moest verge-noegen. Zij trok zich 's lands belangen met niet minderwarmte aan dan vroeger, en had besloten, daar de vredeonmogelijk scheen, den krijg voort te zetten, zoo ver de

x) Bulletin d. 1. Comm. d'bistoire" III, 37, aangeh. door Gachet, bi. XXXIII.2) Gachet, bl. XXXI. 3) Gachet, bl. XXXIII.


voor-handen middelen dit toelieten. Isabella trok bij herhaling,in gezelschap van Spinola, persoonlijk naar Duinkerken, omhare zeemacht op een beteren voet te brengen. Het gebrekaan geld drukte echter ook hier. De strijd nam daarenbovenmet der tijd geen loyaler charakter aan. Hadden, reeds voorvijftig jaren geleden, de Geuzen hunne heldenfeiten ingewijd,met voor het kasteel van Medemblik, de vrouwen, moedersen dochters van de in het kasteel liggende trouwe holland

-sche krijgslieden, voor hunne gelederen uit te drijven, enaldus, met deze borstweer voorzien, het kasteel te bestormen 1) —

hadden de hooggeprezen noord-hollandsche geweldenaars erin 1574 reeds den slag van een ander-half-honderd krijgs-gevangenen te gelijk te doen verdrinken 2) — nog hedengetuigt Rubens, in zijne briefwisseling, dat bij de kleinescheepsstrijden, die destijds plaats vonden, de Hollandersalle gevangenen zonder genade in de zee wierpen, ofschoon deInfante met de meeste zachtheid de personen deed behan-delen, die dezerzijds in handen vielen 3) — hetgeen ten ge-volge had, dat het quartier ook hier werd opgeheven.

Tot dit tijdperk behoort de afschaffing van het duel, waarIsabella gemakkelijk in slaagde. „Hier hebben wij zeldenzoodanige tooneelen", zegt Rubens, „en deze soort van dap-perheid is hier in geringe achting: chi ha pretensione d'esservaloroso, bisogna the si faccia valere alla guerra e al ser-vicio del re" — „als iemant aanspraak maakt op dapperheid,moet hij die laten gelden in den oorlog en in 's Koningsdienst 4)."

Nog een belangrijk plan woelde Spinola door 't hoofd.'t Was dat van de zoogenaamde Fossa Mariana — ook wel,ter eere van Isabella, Eugeniana genoemd: een ontwerp,waaraan men aanvankelijk eene vrij groote waarde hechtte;maar dat later in den steek bleef. Den 31 Sept. 1626 schrijftRubens er volgender wijs over. Zijn brief is gericht aanPierre Dupuy, een fransch rechtsgeleerde en geschiedvorschervan dien tijd S); hij vangt aldus aan:

I) ii Juni 1672. D. Burger v. Schoon, „Chronijk v. Medemblik t1, 1728, bl. 23.2) Velius, ,Chronijck v. Hoorn". 3e dr. bl. 242; „Chron." 17o6, bl. 98.3) Br. XXVIII.

4) Br. XL, verg. Br. XLII. 5) Geb. 27 November 1582.


„Het mishaagt mij, dat ik geen den minsten geur kanbijzetten aan mijne voor Uwe Ed. bestemde berichten. Onshof is niet vruchtbaar aan nieuwtjens, zoo als dat van Frankrijk,'t welk door zijn grootheid nog al eens belangrijke wijzigingenbeleeft. Hier gaat alles zijn ouden weg, en ieder ambtenaardient zoo goed hij maar kan, zonder op hoogere onderscheidingaanspraak te maken dan zijn rang meebrengt, en zoo doendewordt men oud en sterft men in zijn ambt, zonder eenige

buitengewone gunst te verhopen, noch de ongenade der

Vorstin te duchten, welke vrij is van allen uitersten haat enuiterste genegenheid, maar in 't algemeen goedertieren voorallen. Alleen de Markies Spinola is machtig, en heeft meergezach dan al de anderen te zamen; hij is, naar mijn ge-voelen, een voorzichtig, werkzaam en allerijverigst man —

onvermoeibaar in den arbeid I). Na de mislukte ondernemingtegen Kildrecht, hebben de Hollanders hunne voornaamstekrijgsmacht gelegerd tusschen Retz en Emmerik. Dit jaarzal de oorlog worden gevoerd ter zake van het doorsnijdenvan den Rijn, dat men, gelijk een kamerling van den Markiesmij heden zeide, reeds begonnen heeft, en dat, gelijk men

gelooft, van groote gevolgen zal zijn, indien de uitkomst aan

het ontwerp beantwoordt. Volgends het plan, dat mij teBrussel getoond werd, zou men de bedding van dezen stroombij Dusseldorp veranderen, hem, door middel van dijken, ineen arm van de Maas geleiden, zóodanig, dat de IJsel en

andere uit den Rijn voortspruitende rivieren, die de Veluwebeschermen, droog zouden worden; en op die wijze zoa de

doortocht naar Holland van alle natuurlijke beletselen bevrijdzijn. Het is echter te vreezen, dat bij het zwellen van Maas

en Rijn, hetwelk doorgaands in den winter of ter gelegenheidvan zware regens plaats heeft, al deze rivieren het omliggende

land zullen overstroomen, tot nadeel der beide partijen:

maar — dat de vrienden sterven, mids de vijand tévens

onderga!„De Luikenaars verzetten zich tegen dit werk met pleit

en protest: maar veeleer, denkt men, ter handhaving hunneronzijdigheid, dan uit eenig eigenbelang: want het kan voor

i) Verg. brief XXIX en LXI en Bentivoglio, „Verte. -B."; bl. 201.


hen slechts voordeel en gemak aanbrengen. De Graaf Hendrikvan [den] Berghe ruggesteunt de arbeiders met een goed leger,om tegenstand te bieden aan wie ze gewapenderhand zouwillen storen. Daarom trekken de Hollanders en de Prinsvan Oranje in persoon derwaards heen. Ik geloof dat de HeerMarkies Spinola zich tot dit werk begeven heeft om vele

redenen, en ten eerste om 's vijands landen te ontblooten ende doortocht te openen, zoo als ik gezegd heb — niet metde hoop van Holland door geweld te veroveren, maar omdoor het geheele land zonder moeite schattingen te kunnenheffen. Ten tweede, ontziet zich de Markies eenige sterkteaan te vallen, zonder zeker te zijn van den goeden uitslag;en toch wil hij het leger niet werkeloos laten, om den schijnniet te hebben het geld des Konings zonder vrucht te ver-spuien: uit dezen hoofde heeft hij dit werk aanvaard, datveel beter is dan niets te doen. De Hollanders van hun kantbehooren deze afleiding der rivier te beletten, zoowel om hunbizonder belang en de sterkte van hun land, als om hunnen

handel met Duitschland en voor hunne eer I)."Bij dat doorsteken van Rijn en Maas, gelijk Rubens het

noemt, maar dat hij later zelf verbetert, door het een ver-wonderlijk schoon kanaal te noemen, dat met sluizen aan

zijne uiteinden, zich van Rijnberk tot Venlo zou uitstrek-ken 2) — verbonden Isabella 3) en Spinola nog — het plander vereeniging van Maas en Schelde door de Demer, enindien verschillende oorzaken de voltooying der begonnenwerken hebben belet — kan men het ontwerp geene grootsch-heid ontzeggen.

Maar inmiddels begon men in Belgiën den toestand moedete worden. De algeheele te-rug-keer aan de Spaansche Kroon,die op handen moest zijn, en reeds gedeeltelijk voltrokkenwas sedert de dood van Albertus — de afkeerigheid omonder de regeering eener vrouw te leven, en de nijd, diemen den grooten vreemdeling Spinola toedroeg — de wenschder Edelen om een einde te maken aan den invloed van„personen van uwe soort", zoo als de Hertog van Aerschot

i) Brief XXVII. 2) Brief XXXV.3) Zie haar aandeel gestaafd bij Rubens, Brief XXXIV.'


zich vermat aan Rubens te schrijven 1) — het verlangen dergeestelijkheid om eene gallikaansche, ja zelfs jansenistischekerkregeling in Belgiën te verkrijgen, — spanden samen, omde Infante, zoo mogelijk te doen vallen. Richelieu roerde daarsterk in, en achtte de waalsche provinciën reeds zijn buit.Robert van Eyckeren 2), Warfusee en Hendrik van den Bergheverkochten zich achtervolgends aan Holland. De Staten vanBelgiën, te Brussel vergaderd, in spijt van den Koning vanSpanje, wiens blinde politiek van volharding nu reeds tentweeden male het lot der Nederlanden op het spel zett'e —besloten over den vrede te handelen, buiten Spanje om. DeAartsbisschop van Mechelen, Jacob Boonen, de Hertog vanAerschot en anderen stonden aan 't hoofd der beweging.Spinola was reeds voor den val van 's Hertogenbosch naarSpanje geroepen, en zedelijk dood. Het schijnt dat twijfelaan de mogelijkheid der redding van de Nederlanden datgroote hart ter neder had geslagen. Ziedaar Isabella, op heteinde baars levens verlaten, voor een deel verraden, door hareEdelen, en wel door velen, die, als de diep gevallen Aarts-bisschop van Mechelen, de dierste verplichtingen, zoo voorde H. Kerk als voor zich -zelven, hadden aan de vrome engrootmoedige Vorstin.

Met het republikeinsche Statenbond waarvan men droomde,onder het patronaat der Noordelijke Provincien! ging hetplan om de Kerk in Belgiën vrij te maken samen: datvrijmaken was hier, als altoos, een onderwerpen aan dewaereldlijke macht: men was er in geslaagd het in Belgiënonbekende recht van placet in te voeren 3) en de stellingenvan den scheurmaker Michael Baïus werden met milde handalom gezaaid en gekweekt.

De Bisschopsstaf voor Cornelius Jansenius was in de maak,en de Bisschoppen van Mechelen en Gent ondermijnden deKerk van Belgien, meenende haar op te bouwen.

Inmiddels was Spinola, die, met verdoofde ziel, nog eenlaatste veldtocht — buiten Nederland — had moeten onder-nemen, te Casale gestorven 4).

i) Gachet, bl. LX; Alf. Michiels, „Rubens", bl. 172.

2) Gachet, bl. 140, 141.

3) Goethals, ,,Lectures" 1, 124. 4) 25 September 1630.


De Staatsraad en gezant Rubens, de trouwe vriend vanIsabella, werd door de samenzweerders buiten zijne bedieninggesteld. De Aartshertogin was niet langer bestand tegen denwassenden vloed. Hare kalmte verliet haar niet; maar zij hadhare taak afgewerkt en kon zich niet ontveinzen, dat er menigebittere druppel in haren levenskelk gemengd was geweest.

Hare onpasselijkheid openbaarde zich bij eene bedevaartdoor mist en regen naar de St. Anna-kapel bij Laken I). Geheelovergegeven aan den wil van God, werd zij zich bewust datzij haar doodbed drukte. Uitgeput door de koorts, hiefzij zich toch nog op hare kniën, om haren Heiland ten reis

-geleide te ontvangen 2). Daarna scheen het als of zij eenenieuwe jeugd was binnengegaan, en of zij, een herboren ade-laar, nieuwe vleugelen uitsloeg, om op te streven naar heurenGod. Haar mond ademde niet anders dan vurige gebeden,akten van geloof en berouw. „Heur hart," zegt een tijdge-noot, „was als een wierook, die versmolt in de vlammen derliefde, en zijn zoeten wadem ten Hemel zond 3)". Te vorenhad zij reeds alles voor hare begrafenis beschikt: heeft daar-over afgehandeld met de kerkbedienaren en met harenbouwmeester; heeft, uit eerbaarheid, verboden haar lichaamte balsemen, uit nederigheid — redevoeringen te houden bijhaar graf 4). Na het ontvangen van het Heilig Oliesel, vroegenhaar de Hertog en Hertogin van Orleans, dat zij hun haarzegen wilde geven. „D'ootmoedigheyd", zegt de minder-broeder Peri, „dede haer dit ontzeggen, maer de liefdepraemde haer 't zelve te doen: ,,,,Heer," zeide de nederigezuster van S. Franciscus, „daar Ge mij met uwe gebedendwingt u te zegenen, vraag ik van God en de allerheiligsteMaagd dat Gij moogt vervuld worden met hemelsche gunsten.Ik vraag U ook vergeving voor al waarin ik ten uwenopzichte te kort ben gebleven; ik hoop het U in den Hemelmet mijne gebeden te vergoeden."

„En Gij, Mevrouw", sprak ze tot de Hertogin, die haarden liefdedienst verleend had de kaars te houden bij delaatste balseming, en badend in haar tranen voor het

i) , Mausolée". bl. 368. 2) „Mausolée", bl. 26o, Peri, bl. 306.3) ,,Mausolée", bl. 309. 4) Peri, bl. 306.


ledekant stond van hare „Moeder", gelijk ze de Infanteplach te noemen: „Mevrouw," zeide zij, „ik zal God bid-den, dat hij U al den zegen geve, dien ik U op aarde hebtoegewenscht, om daarna de kroonen te ontvangen, die Uvoor eene eeuwigheid in den Hemel bewaard worden: inden Naam des Vaders, en des Zoons, en des Heiligen Geests =)".

Ook Maria de Medicis, de Koningin-moeder van Frankrijk,woonde heure laatste oogenblikken bij — maar de beideVorstinnen, die zoo veel doorleefd hadden, vonden geenwoorden voor hare droefheid 2).

Ziedaar heur dood. „Haer lichaem bleef dry dagen tentoon staen in de Clarisse kleederen: 't volk", zegt Peri,„riep haer voor heylig uyt, en quam geloopen om haer tesien en iet, van 't gene sy aen haer lijf hadde gedragen, tekrygen, omdat te bewaeren als Heyligdom 3).

Bij het tweede artikel van haar Testament wordt bepaald,dat ze naast haren gemaal in de kerk van St. Goedela teBrussel begraven zal worden, en wel in het ordekleed vanS. Franciscus en aan de veel betreden ingang der kapelvan het H. Sakrament.

Bij haar leven had ze de gewoonte, als vele Vorsten,op Witten Donderdag, geknield, aan dertien arme vrouwende voeten te wasschen 4); bovendien ontving zij er op MariaBoodschap negen aan haren disch, ter eere der Negen feestenvan Maria; zij schonk hun het water tot wasschen der handen,bediende ze, gaf hun een milde aalmoes in geld en kleederen, enomhelsde ze hartelijk 5) : en na haar dood deed ze harelijkstatie bestaan uit 300 armen, gekleed ioo in 't purper,ioo in 't hemelblaauw, ioo in 't arbeidersgraauw, ter eerevan Jesus, Maria en Joseph 6).

Onder de beschikkingen van haren uitersten wil, komt,naast talloze weldaden aan hulpbehoevenden, de bepaling voor,dat in alle parochiën draagbare baldakijns zullen worden aan-geschaft, om het H. Sakrament mede te geleiden naar dezieken.

i) „Mausolée", bl. 320 ex voorg.; verg. Peri, t. a. p. bl. 307. 2) Aid.

3) T. a. p. bl. 307.

4) ,,Mausolée", biz. ex. bl. 85. 5) AId. bl. 263. 6) Aid. bl. 212, 33r.


Zoo is dan onze Clara Eugenia Isabella overleden deneersten dag der vijfde maand van het 67e jaar haars levens,zijnde Vrijdag, den in December, 1633: naar dit jaarschrift:„ELISABETA CLARA EVGENIA, BRVXELLIS HOC VERTENTEANNO L2ETA CEELVM PETIT I)."

Algemeen was de deelneming bij haar dood; hare wan-vrienden zwegen — maar onder de scharen ging de kreetop: „zij ging heen tot haar best, maar tot ons nadeel." Inzonderheid de armen, de weezen en weduwen, de klooster-lingen, riepen uit: ,dam non est mater, onze moeder is nietmeer! 2). Talrijke dichtstukken, grammatische vernuftsspelin-gen, en wat dies meer zij, werden haar toegewijd. Een paardeelen wij hier nog meê :

LETTERKEER.

Isabella, Clara, Eugenia, Hispaniarum Infans,

Vale, fui sana mihi parans alba in Czelis regna 3).

QUATRAIN TOPOGRAPHIQUE:

Valsain, Madrit, Bruxelles, Paradis,

La fit, la tint, 1'enterra, la ravis.

Valsain son bers, son honneur eut Madrit,

Ses os Bruxel, le Ciel son ame a pris.

dat is:

Balsano en Madrid, en Brussel, en Gods HofOntvangt haar — voedt haar op — begraaft — en voert haar hene.

Balsano bergt haar wieg; Madrid haar eer en lof;t Gebeente Brussels vest; de ziel heeft God-alleene.

De dood der Vorstin had ook een weêrklank naar buiten.Onder dezen merkt men op de stem van Neêrlands hoofd-dichter Vondel. De zanger van Frederik Hendrik, die den„Boschdwinger" zoo luide had toegejuicht, werd op eens doorde hooge persoonlijkheid van 's Princen tegenstandster envriendin zoo zeer getroffen, dat hij harer nagedachtenis eenlofdicht wijdde; en wel bizonder, om dat zij steeds naar den

i) Dat is: Bij het wenden van dit jaar streefde de blijde Elisabeth-Clara-Eugeniate Brussel ten Hemel."

2) „Mausolée", bl. 366.

3) ,,Isabella Clara Eugenia, Infante van Spanje, Heb ik mij welgemoed in denHemel blanke kroonen bereid. Vaarwel!"

Ióó ISABELLA CLARA EUGENIA,

VREDE gehaakt had. Deze vaerzen voor Isabella zijn een dermerkpalen in Vondels loopbaan, waarlangs hij naar de Moe-derkerk werd heengevoerd. Een voorspel van dit stuk kanmen reeds vinden in zijn „Vredewensch" aan Huygens. Beterdan met Vondels vaerzen kunnen we dit ons opstel nietbesluiten:

OP HET OVERLIJDEN

VAN

ISABELLA CLARA EUGENIA.

AEN HAER SELF.

Godvruchtige ISABEL,

Hoe pijnighde u dees HeiDes oorlooghs, en ghy socht

Hetgeen, uw leven lang, u noyt gebeuren moght,Door d' yverighste beê:Ghy socht de heylge Vreê,En vond haer al verblijd,

En greeptse, maer helaes! voor eenen kleynen tijd!S' ontglipte u wederom,En d' ongeruste trom,En dolle moordtrompet

Versteurde u, daer ghy laeght in 't vyerigh vreêgebed.Het schrickelijck geluydVan 't heylloos donderkruydVerdoofde uw stem, en joegh

Alsins door Christenrijck den landman van den ploegh,Den burger uyt de stad.De dorpen leggen plat:De sloten staen in brand,

En 't wreede krijghsgedroght dat weet van boey nocht band.Doen kreeght ghy een verdrietIn 't leven, en verlietDe wereld, om den Pais

Te soecken boven d'aerde, in 't Goddelijck palleys.De Pais had van omhooghU, doen ghy quaemt, in 't oogh,En vloogh u te gemoet

Omtrent den manekloot, met eenen heuschen groetEn groenen vredetack,En kuste uw mond, en sprack :„O CLARE, mijne vreughd,


„Die heerlijck blinckt door 't goud en purper van uw deughdt„Weest welkom, mijn bemind„En vreedsaem voesterkind!„Wat socht men my om laegh,

„Daer ick niet duuren kan, als voor een korte vlaegh?„Hier is mijn wisse wijek,„In 't eeuwigh vrederijck."Soo sprackse en voerde EuGEEN

In 't saligh rijck des vreeds, waerom sy had [email protected] wordse niet gestoortDoor landgeschrey of moord;Daer blincktse nu vernoeght,

Gelijck een nieuw gestarnt, den hemel toegevoeght.O Christelijcke lamp!Sie neèr in onsen damp;Versacht uw NEERLANDS wee,

En steeck is 't mooglijck, eens het bloedigh swaerd in seheé.Op dat men hier beneènVan witten marmersteenU wije een vredealtaer,

Waer voor men u, ten roem, magh singen, jaer op jaer:„O Vredemoeder, eer„Van NIERLAND, nimmermeer„Verwelck uw vredelofI

„Ghy stond na vrede in 't aerdsch, en sluytse in 't hemelsch hof." i)

1858.

t) Ed. van Lennep, III, bl. e89. (Unger, Di. 163o-36, bl. 524).

JOANNES

STALPAERT VAN DER WIELE.

AAN DE NAGEDACHTENIS

VAN MIJN LIEVEN VRIEND

HERMAN JACQUES CONSTANTVAN NOUHUYS.

Maart, 1879.

H. J. C. V. Nouhuys (geb. 5 Maart 1821 te St. Jansmolenbeke bij Brussel, gent.Amsterdam, 22 Novemb. 1853) studeerde in de Rechten te Amsterdam en te Leiden,was medestichter van Thijms „Volksalmanak", en schrijver van 5De Wapensmid

en zijn Zoon" (uitgeg. 1853), een roman; „Heesterplanten, Dichtwerken" ( 1 844)„De Levens van Gods Lieve Heiligen" (uitg. 1853), e. a.

JOANNES STALPAERT VAN DER WIELE.

't Was het Feest van de H. Cecilia, de lieflijke Patronesseder Hemelsche Toonkunst. Daar was vrij wat bedrijvigheidten huize van den Heer en Meester Jacob Stalpaert vanderWiele, die in 's Gravenhage woonde en Advokaat was voorhet Hof van Holland. Nazaat van een der oudste en aan-zienlijkste geslachten van het Land, had hij den Godsdienstzijner Vaderen lief en bleef haar voorstaan en werkzaambelijden in weêrwil aller tijdsberoeringen, in weêrwil vanhet oproer, dat in zoo vele geesten, ten zijnen dage, zichverhief. 't Was het Jaar 1 579. Daar stond eene groote onge-rechtigheid voltrokken te worden *) : de eigenmachtige af-zweering, namelijk, van den wettigen Landsheer, de verdrijvingvan Koning Philips den Tweede van den Graaflijken zeteldezer gewesten: eene trouwbreuk, waaraan zijne onderdanenzich schuldig hebben gemaakt, deels om dat hij zijne eedenhad nageleefd, en den Staatsgodsdienst met alle krachtgehandhaafd (i), deels om dat hij op zijne soevereine ver

-andwoordelijkheid genomen had, in het algemeen belang,enkele bizondere privilegiën, de vruchten van vroegere be-hoeften, in te korten.

Eenige weinigen verrichtten dezen misdadigen handgreep;duizenden waren er aan schuldig, door moedeloze lijdzaam-heid, door stilzwijgende toestemming. Hij vervulde vele

*) 26 juli, x581.

Verspr. Verh. 1. 13

194. JOANNES STALPAERT VAN DER WIELE.

harten met droefheid en angst voor de toekomst (2). Wantdoor die afzweering werd plechtig het zegel gehecht en deschijn van wettigheid gegeven aan de vergrijpen, die detegenstanders van het bevoegd gezach, de vijanden der ge-vestigde Kerk, de bewerkers en volgers van den Nederland-schen opstand zich veroorloofd hadden; de onderdrukkingen uitroeying van den aalouden Godsdienst werd op eengrooter schaal en met eene voorbeeldeloze koelbloedigheiddoorgezet (3); alle soorten van vroeger met de Katholiekengemaakte over-een-komsten en gedane beloften werden ge-schonden of willekeurig vernietigd; de trouw gebleven zonender Staatskerk werden uitgedreven, belemmerd in hunneGodsdienstoefening, verkort in hunne tijdelijke belangen,ontzet van alle rechten, en de „ware Gereformeerde Religie"werd met kracht alom ingevoerd. Tot dus verre had menden opstand nog, met zekeren voordeeligen glimp, als eenmiddel tot verkrijging van gewetensvrijheid voor allen wetenvoor te stellen; tot dus verre had men altijd nog, al streedhet zonneklaar met de handelingen der opstandelingen, na-drukkelijk beweerd, dat men eigenlijk V6OR DEN KONING

streed, en met tederheid ZIJNE belangen behartigde, als menzijne bevelen overtrad, zijne krijgslieden doodde, hem vanzijne bezittingen in Nederland zoo veel mogelijk ontzett'e,en als men wechjoeg uit het land, of kerkerde of ombracht,wie de zaak des wettigen Vorsten nog voorstond (4). Maarnu verdwenen die glimp en dat voorwendsel op eens, menlet bedaard het masker af, en zeide: „Dien wij dezen morgennog den titel van Zijne Koninklijke Majesteit gaven en wienwij tot het uiterste getrouw en onderdanig zouden zijn —is, in ons oog, niets anders dan een booze, bloeddorstige,van God gevloekte dwingeland. Wij houden het er voor, dathij geen Heer meer over zijn land is; wij zeggen hem degehoorzaamheid op; wij zullen den eigenaar en meester vanhet huis niet meer veroorloven daar in het minst over tebeschikken; hij heeft er ons in laten wonen — welnu, wijzijn de machtigste, want hij zit in Spanje, en daarom ver-klaren wij hem van zijne rechten vervallen, en wij laten hemniet in, al doet hij zich op met den sleutel in de hand. Wijversperren hem de deur; wij zullen huishouden naar onzen

JOANNES STALPAERT VAN DER WIELE. 195

zin, en niet naar den zijne. Wij hadden ons, wel is waar,weêrzijds verbonden, dat er alleen Roomsche menschen indit huis zouden wonen; wij hebben reglementen bezworen,waarbij het verspreiden van ketterijen verboden werd: maarwij zijn van gedachte veranderd, en zullen ons inrichtennaar ons welgevallen. Hier, A, B, en C, hebt gij ieder, hetzijde geldkist, hetzij den wijnkelder, hetzij den boomgaard,hetzij de keuken, hetzij het boekvertrek van den meesterter uwer beschikking; mids gij ons-allen er wat van meê-deelt. En die, onder ons, hier nu geen genoegen meê nemen,en ons geen trouw willen zweeren, en niet willen beloven,dat zij deze door ons gepleegde handelingen eerbiedigenzullen, die werpen wij het venster uit. Wij zullen ook onzeeigen Godsdienstleeraars zijn; onze geleerden zullen wij toteene soort van Priesters aanstellen, en wij willen van denboêl daarbuiten niets meer weten."

Zoo was de openbare denkwijze in de laatste jaren derXVIe Eeuw. Dergelijke gevoelens spraken uit de woordenen daden van hen, die het roer in handen hadden, na dat zijden stuurman over boord hadden geworpen. Een ervarenschipper wilde als kaperkaptein zijn geluk beproeven, enhad de binnenloodsing van het schip op zich genomen; maartoen hij wechviel, zaten de matrozen zeer in 't naauw, aanwien men de besturing van het bitter gehavende en ontred-derde vaartuig zou opdragen. Na die omwenteling, die zooveel bloed had gekost, besloten de Nederlanders thands, inplaats van den wettigen Vorst (den Gentenaarszoon), dien menverdreven en den schranderen Duitscher (Willem van Oranje),dien men verloren had, een wildvreemden heerscher over zich aante stellen. Eerst boden zij het land aan den Franschen Koning aan.Maar deze bedankte er wel hartelijk voor. Toen gingen zijbij de Koningin van Engeland, Elisabeth, de zelfde die harenicht, de Koningin Maria Stuart (welke volgends de Engel-sche Staatswetten eigenlijk op Elisabeths troon had moetenzitten), heeft doen onthoofden. Deze teêrhartige Elisabeth,een dochter van den even teêrhartigen Hendrik den Achtste,had medelijden met onze nood. Althands zij vond het ge-raden de kwijnende zaak van den opstand in Nederlandbehulpzaam te zijn, en stuurde hier haren vriend, den Graaf

196 JOANNES STALPAERT VAN DER WIELE.

van Leycester heen, met 6,000 Engelschen, om ons vandienst te wezen. Maar dat viel tegen. Langzamerhand kwamnu ook Prins Maurits al wat aan, en deze wakkere krijgsmanwerd een lastige vijand, eerst voor de legerbenden van denGraaf, die wel afgezwóren, maar daarmeê nog niet afgestré-den was, later voor sommige Nederlanders, die in het Staat-kundige of Godsdienstige op de hand waren van Oldenbarnevelt,Hugo de Groot, Hogerbeets, Barleus, Scriverius, Camphuysenen andere bekende mannen, die men wel onder den soort-naam van „Loevesteinsche Factie" begrijpt.

Bij een landstoestand, waaruit al dergelijke verwarringengeboren zouden worden, vierde men dan, ten huize van HeerJacob Stalpaert vander Wiele, het feest van de lieve, rustige,harmonische Sinte-Cecilia, die engelachtige maagd, die al hetgedruisch der waereld en zelfs de schoonste speel- en zang-geluiden der waereld vergat, om te luisteren naar de Hemel-sche Muziek van de Geesten om Gods Throon. Maar menvierde dat feest onder geheel bizondere omstandigheden. Wantde huisvrouw van den waardigen Edelman, Vrouwe MariaPauw, Jans-dochter, had in de morgenstond den braven manzijn derde kind geschonken *), een jongentjen, dat bij denDoop den naam kreeg van den zachtmoedigen vriend vanJezus, den H. Joannes. Dat waren twee goede patronen:Sint-Jan, die, onder de ingeving van den H. Geest, een zooschoon, zoo verheven Evangelie schreef, de jeugdige Apostel,die aan de borst van den besten Meester gerust had in hetLaatste Avondmaal, en Sinte-Cecilia, de beschermster allerGodverheerlijkende zangers en zangeressen. Dit had HeerJacob vander Wiele moeten bedenken, toen hij de opvoedingvan Joannes begon. Maar de goede vader dacht, hij konniet beter doen dan dezen zoon, die reeds vroegtijdig blijkgaf van buitengewone gaven des geestes, op te leiden voorde maatschappelijke bediening, die hij-zelf bekleedde; temeer daar zijn oudste, Augustijn, weinig aanleg vertoonde,en er voor Joannes als rechtsgeleerde toch altijd gelegenheid

*) Zie den datum in het Latijnsche Batavia Sacra, in f', Dl. II, bl. 229; hetjaartal bij Simon van Leeuwen, Batavia Illustrata, en op het door Wilh. Delft,naar de schilderij van Ioh. van Nes, gegraveerd portret.


zou wezen ten nutte zijner medeburgers, en in zonderheidzijner geloofsgenoten, werkzaam te zijn: hetzij, dat eeneverandering in de Staatsgesteldheid hem hoop gave op eenigambt, hetzij dat hij, bij bevestiging of toeneming der tegen-woordige onderdrukking, met een helder hoofd en krachtigehand de onderliggende partij eenige verlichting zoí kunnentoebrengen.

De jonge Stalpaert vander Wiele leerde spoedig en vlugal wat hij ter voorbereiding zijner studiën aan de Hooge-school zou behoeven, en trok op veertien- of vijftienjarigenleeftijd, vermaand door de tranen zijner moeder, gemoedigddoor den handdruk zijns vaders, naar de Hoogeschool vanOrleans.

De jeugdige Hagenaar won aller harten, zoo door zijnedel en tevens innemend voorkomen (5), als door zijn vluggengeest en groote zachtmoedigheid. De gaven van hart enverstand spraken om strijd uit zijne heldere blaauwe oogen;de kleur der gezondheid en eerbaarheid tintte zijne wangen;zijne door hoflijkheid getemperde fiere gestalte deed gaarnein hem een zoon van het geslacht der Vander Wielen be-groeten.

Twee voorname Adelijke Huizen vertegenwoordigde hij vanvaders zijde: Teisterbant en Chastillon. De eerste VanderWiele, dien men vermeld vindt, de man, wiens nazaat in hettiende of elfde geslacht onze Joannes was, Cornelis vanderWiele *), leefde omstreeks 1220, en van dezes kleinzoon,Heer Rutger, getuigen de chronijken, dat hij den rang vanKnaap had, dat is — iets minder dan Ridder, en behoordetot een jonger tak van den Huize der Heeren van Altena,die gehouden worden uit de Graven van Teisterbant te stammen.Deze Heer Rutger vander Wiele was Heemraad en Rechter „inden Ambachte van der Opalme t)". Zijn achterkleinzoon, HeerAdriaen vander Wiele, werd geboren in 1438 en overleed in 1486,eene weduwe, Vrouwe Everarda van Poelemburch, achterlatende

*) Volgends een geslachtslijst in HS., afkomstig van den Heere A. J. Bruinsmate Leeuwarden, die aan dit edel Huis verwant is.

t) Bij Simon van Leeuwen, Batavia Illustrata, bl. 5i69, Hoogstraten, Woor-denboek, aanhangsel op het laatste Dl. bl. r54•


met vier kinderen. Vrouwe Everarda huwde, in tweede echt,met Heer Johan Stalpert of Stalpaert, Rekenmeester van deGraaflijkheidsrekenkamer in Holland, geboren uit het Geslachtder Heeren van Bloys, die uit de Chastillons afstammen, wierwapen Stalpert voerde met een ingekort lazuren St-Andries-kruis in het schildhoofd. De oude Heer Johan Stalpaert, geeneigen kinderen hebbende, maakte in het jaar 1495 een testa-ment, waarbij hij, met voorafgaand verlof van Keizer Maxi-miliaan, den voorkinderen zijner geliefde gade zijne goederen,titels en rechten naliet, onder voorwaarde, dat ze zijn wapenen naam zouden voeren *). Op die wijze raakte het wapen-schild van Vander Wiele, waarvan het blaauwe veld tweezilveren, ruggelings tegen elkaar gestelde, zalmen vertoonde,in onbruik en werd het getal der Nederlandsche geslachten,die, met geringe verscheidenheid in het schildhoofd, de driegevareerde palen op het kelen (roode) veld voeren, met meniggezin vergroot t). Van dit oogenblik af behielden de meestetakken der Vander Wielen den vereenigden naam der beideechtgenoten van Vrouwe Everarda. Haar oudste zoon, Jacob,de overgrootvader van onzen Joannes, huwde Maria vanArckel van Montfoort, en was een man van veel aanzien inden lande, ten jare 1530 vermeld onder de Edelen en Wel-geborenen van Rijnland; hij was Hoogheemraad van Delfland,Baljuw van 's Gravenhage en Wassenaer, benevens van daar-onder staande dorpen, en heeft ook het Rentmeesterschap in's Gravenhage bediend. Hij overleed in 1537, tien kinderennalatende, waarvan de oudste, Jan genaamd, Priester werd,en de andere aanzienlijke ambten bekleed (6), of goedehuwlijken gesloten hebben. Men vindt aangeteekend, dat HeerJacob, neven zijne vrouwe, „in volle harnas" in de Klooster-kerk begraven ligt, hetwelk vermoedelijk op een gebeeld

-houwden zerk slaat. Ontelbare wakkere, geleerde en god-vruchtige mannen en vrouwen heeft het geslacht der Stalpaertsvander Wielen voor Staat en Kerk opgeleverd: vele malen,

*) MS. Genealogie, Van Leeuwen, Hoogstraten, enz.t) Zie over de plaats, die dit wapen in onze Volksoverlevering en Geschiedenis

inneemt, de Karolingische Ver4alen door J. A. Alb. Th. oorspr. uitg. bl. 857, enga u in de groote kerk van Nijmegen, noordzijde, vergewissen, dat het geslachtKanis, Canisius, tot dezen familieengroep te betrekken is.


op de naamrol der Regenten, Rechters, Geleerden *), Gees-telijken, en Krijgers in den lande, wordt het aangetroffen.Meer dan éen malen komen er Vander Wielen voor alsBurgemeesters van Den Haag. In den loop der XVIIe Eeuwmaakte een naamgenoot van onzen Joannes zich beroemdals genees- en ontleedkundige t). Niet allen intusschen (hetblijkt uit het Burgemeesters- en Hoogleeraarsambt der zooeven bedoelden) bleven Katholiek. Cornelis Stalpert vanderWiele, een oom van onzen Joannes, en grootvader van denHoogleeraar, schijnt van de Kerk te zijn afgevallen; althandszijne nakomelingen waren Protestant. Daarentegen had Joanneseen oudoom, die Priester en Kanunnik in den Haag wasgeweest: het was die Jan, boven reeds genoemd, en wiensbeeltenis in biddende houding geschilderd staat op een venstervan de St-Jacobs- of Groote Kerk.

Na volbrachten studietijd en met de bulle van Doctor inde beide Rechten, gedagteekend van 31 jan. 1598, keerdeJoannes in het ouderlijk huis te-rug. Hij aanvaardde, in hetjaar 1599, schoon pas negentien jaren oud, de betrekkingvan Advokaat, heeft zich eenigen tijd met hare praktijkonledig gehouden, en zou met zijn helderen blik in zaken,zijne onwederstaanbare redeneerkracht, erkende rechtschapen-heid en ijver, naar allen schijn de loopbaan van rechtsgeleerdeen pleitbezorger met eer en voorspoed ten einde gebrachthebben, ware hem door de Voorzienigheid geene andere enhoogere lotsbeschikking wechgelegd geweest.

Sedert het jaar 1566 was de Hoofdkerk van den Haag,die Gode gewijd was op naam en onder aanroeping van denH. Apostel Jacobus, van hare outers en cieraden beroofd, enal spoedig werd zij gebruikt voor de prediking der Hervormdeleer. De Predikanten kwamen er van vele zijden toevloeyen,en van 1579 tot 1600 hebben er zeven vaste leeraars denieuwe theologie verkondigd. Onze jonge Advokaat, wien terAkademie het schouwspel der Protestantsche Godsdienst-

*) Elias Franciscus van der Wilius, die bij Foppens voorkomt en op de lijstder geleerde Delflanders gevonden wordt (Oudh. en (hest. v. Delft, bl. 414), be-hoorde er ook toe; hij was een achterneef en tijdgenoot (t 1636) van Joannes.

t) Professor der Anatomie in den Haag, elfde kind van Burgemeester PieterStalpaert van der Wiele en Maria van Liebert, geb. 1639, t 1683.


oefening geheel vreemd geworden was, kwam, op zekerenvoorjaarsdag, te- rug-keerende van Bene avondwandeling buitenhet vlek, langs de genoemde kerk. De menigte, die denamiddaagspredikatie had bijgewoond, stroomde met harebijbels en psoutertjens naar buiten en verspreide zich langsMarkt, School- en Torenstraat en West-einde. De jonge Stal

-paert bleef een oogenblik stilstaan, en toen de laatste per-sonen het gebouw hadden verlaten, trad hij naar binnen,deels uit nieuwsgierigheid, deels gedreven door eene onver-klaarbare aantrekking tot die oude boogen, waaronder eenmaalde wierook opsteeg ter eere Gods, en de klepelslag weêr-galmde in het plechtig oogenblik der afdaling Christi op zijnheilig Altaar.

Stilzwijgend liep de jongeman de holle Noorderzijgang door,en de wanden langs, beroofd van hunne cieraden. Iedere stapop het vloersteen weêrklonk door de kille en duistere kerk.Des jonkmans gemoed schoot vol bij een zijblik op het afge-sloten choor, waarbinnen alle herinnering van de Offerplaatszoo veel mogelijk was wechgevaagd. Hij hield stand in denkruisarm aan zijn linker hand, weleer de Maria-kapel, wenddezijn blikken af van de ontheiligde ruimte en sloeg ze opnaar een der spitsboogvensters schuins tegenover zich aande Zuidzijde der Kerk. De maan wierp hier een sterk lichtdoor de glazen, en tintte den graauwen vloer met het schijnselvan het schilderstuk, op dat venster verbeeld. 't Was een derweinigen, die aan de vernielende hand der burgeren religie-oorlog ontkwamen. De jonkman zag een wapenschild in hethoofd des vensters, en herkende met het levendigste genoegende geslachtsfiguren der Stalpaerts vander Wielen. Thandsherinnerde hij zich werkelijk, dat zijn vader hem meermalengesproken had van een venster in de St-Jacobskerk, dat doorzijn oudoom, den Kanunnik Jan, aan de kerk geschonkenwas, en waarop die Priester, omgeven van eenige anderegeestelijken, bijna levensgroot was voorgesteld, in stille aan-bidding neêrgeknield, bij een tafereel, dat in het hoogere venster-gedeelte geschilderd was (7). Dit was eene Maria-Boodschap.De Engel verkondigde, met uitgespreide vleugelen, der nederigeMaagd de heilrijke tijding. Maria hoorde met verwonderingen maagdelijken schroom, bij volkomen onderwerping aan

JOANNES STALPAERT VAN DER WIELS. 201

Gods wil, de woorden van den Engel aan, wiens houding tekennen gaf, wat hij gevoelde tegenover de stervelinge, wiehij van Gods wege zeggen kwam:

Abe liratia PPlcua l *)

Voortreflijk had de kunstenaar — volgends de overleveringde beroemde Dirck Crabeth, die met zijn broeder ook demeeste vensters der Goudsche Kerk geschilderd heeft — zichvan dit werkstuk gekweten. De uitdrukking van oodmoedigevereering en blijdschap tevens op het gelaat der biddendenwas treffend natuurlijk. De Heilige personen waren, naar eeneverhevene opvatting, voorgesteld. Ja, „de Heer was met dieVrouwe" *), „Gezegende onder allen" *). Eene Hemelscheuitdrukking lag op haar gelaat: Ziehier de Dienstmaagd desHeeren, sprak haar oodmoed; een gevoel van onbeschrijflijkgeluk op haar wezen scheen welhaast de plaats der eersteverwondering te zullen innemen; en reeds meende de toe-schouwer van hare lippen te zullen hooren: „De Nederigenheeft Hij verheven" t), „de Almachtige heeft groote dingenin mij gewrocht" t), „alle geslachten zullen mij Zalig noemen" t).„Hij heeft zich zijner barmhartigheid herinnerd, volgends debeloften die Hij onzen Vaderen, die Hij Abraham en zijnzaad had gedaan voor alle volgende eeuwen" t).

'Alle geslachten zouden u zalig noemen, gij, gezegendonder alle vrouwen!' dacht Stalpert bij zich-zelven en detranen der aandoening welden in zijne oogen. `En hier, indeze kerk, is het bij toeval, dat men uw beeld niet heeftaangeschonnen en verbroken. Hier doet men al wat mogelijkis, om de menigte de liefde en vereering tot u te doen afleggen.Gij zijt hun niets meer dan eene gewone vrouw — gij, diebij den grootst mogelijken oodmoed, getuigen kondt: de Heerheeft groote dingen in mij gedaan! Men drijft den spot §)met de hooge waardigheid, waarin gij, van de vroegste tijden,door de uitstekendste leeraars der Kerk erkend zijt**), en

*) Luc. I, V. 28. t) Luc. I, v. 52 , 49, 49, 54, en 55.§) De Byeneorf der H. Roomscker Kercken, door Marnix, den boezemvriend van

Willem van Oranje, Hst. IV.**) Zie De B. Rozenkrans, door H. J. C. van Nouhuys, bl. 52.


hier, van dezen menschelijken kansel, waarop redenaars zon-der zending en zonder zalving het woord voeren, ziet menuit de hoogte op de stille Maagd van Nazareth neder enverne@rt men uwen Zoon, in de schande, die men u aandoet.

„XUe Oratia plena !„

riep de jongeling met luider stem, viel op zijne kniën, en detranen stroomden overvloedig door de handen, waarmeê hijzijn aangezicht bedekte. Geruimen tijd bleef hij aldus bid-dende nederliggen, toen hij werd aangestooten door een manmet een lantaarn, die hem de koster scheen te zijn, en hemvroeg op het graf van welken bloedverwant hij daar nog zoolaat lag nedergebukt. De man voegde er nog een paaropmerkingen bij over de dwaasheid der vooronderstelling vaneenige gemeenschap met de overledenen, en bracht denonthutsten jongeling naar buiten.

Van toen af was het besluit des jongen Advokaats geno-men. Hij wilde Priester worden, en bad God een waardig lidvan den stand te mogen zijn, waartoe zijn oudoom en naam-genoot, die op het kerkglas was afgebeeld, behoord had. Hijtrok naar de Alma Mater van Leuven en woonde daar inhet des bestemd kollege.

Den 3n Juni 16o5 werden hem de kleine wijdingen toege-diend door den Aartsbisschop Matthias van Mechelen. Desvolgenden daags werd hij tot Subdiaken gewijd, en den24' September te Brussel tot Diaken.

Hij ontving het Sakrament des Priesterschaps den 25" Maartvan 't volgende jaar, op Paasch-Saturdag; terwijl hij op2 April, zijnde de Zondag Quasimodo, het geluk had zijn eersteMis te celebreeren, gelijk hij in een Nederduitschen Kalendervan het jaar i 6o6 eigenhandig aanteekende. Toen ging hijeen reisjen doen door Brabant en omstreken, en noteert op29 Juni 16o6: „Ik overnachtte te Halle". Den Son : „Ikkwam te Brussel."

24-25 April schrijft hij: „24n. Ik ben te-rug-gekeerd inhet kollegie, ik heb mijn boedel opgepakt. Den 25n verlietik het kollegie.


Den 2n Juli van 't zelfde jaar trok hij van Brussel naarParijs, en verder Frankrijk door.

In 16o9 bevond hij zich te Rome. Hij is aldaar tot Dr inde Theologie bevorderd en trok de opmerkzaamheid der ge-leerden tot zich. De Graef (of Gravius), zaakgelastigde vanden toenmaligen Apostolischen Vikaris Sasbout van Opmeer,schreef onder anderen aan den laatste: „Mij dunkt, dat ikin Stalpaert iets meer dan gewoons zie uitschitteren: 't zij,dat men op zijn ijver let, 't zij, dat men acht geeft op zijneveelzijdige geleerdheid *)." In een anderen brief aan den ge-noemden Prelaat, prijst De Graef - Stalpaert over zijne be-gaafdheid in het preêken, zijn keurigen en bevalligen schrijf-stijl, en over zijne uitnemende deugden t).

In 1611 naar het vaderland en tot zijne verwanten envrienden te- rug-gekeerd, toog Stalpaert in den geestelijkenwijngaard aan den arbeid, als blijkt uit een eigenhandigenbrief van Sasbout, den Apost. Vikaris, van 28 Sept. deszelfden jaars. In een briefwisseling van Stalpaert met dezenziet men, dat de jonge Priester te Delft, Rotterdam, enSchiedam, verschillende geestelijke bedieningen heeft uitge-oefend; en wel voornamelijk in de twee eerste steden. Sasboutgaf hem de keuze, welke dezer steden hij tot verblijf wildekiezen, als hem het geschiktst voorkomende ter behartigingder Godsdienstbelangen, en ried hem de eerste aan, wegendsden aanvankelijk goeden uitslag, kunnende hij dan de laatstestad des noods tot schuilplaats kiezen.

Bernardus Steenwijk, Pastoor van St Hippolytus te Delft,overleed den 5n Aug. 1612, en toen werd Stalpaert in zijneplaats benoemd. Dit blijkt uit een brief, door gezegden VikariusApostoliek aan Stalpaert den 8n Oktober te Keulen eigen

-handig gegeven. De brief is gericht aan Suitbertus Purmerent,die nog te Delft werkzaam was.

„Terwijl die gene tot ulieden afkomt, welken ik u, vanden beginne, tot medehelper bestemd heb," schrijft de Vikaris,„wil ik niet nalaten, hoe veel bezigheden ik ook hebbe, aan

*) Latijnsche Batavia Sacra, DI. II, bi. 229, en Oudheden en Gestichten van Delft

en DelJland door H. van R(hijn), 1720, bl. r3'.

t) Oudheden van Delft, boveng. bl. s3a.


uw Eerwaarde deze letteren toe te richten, om daardoor tekennen te geven, dat het mij aangenaam zou wezen, indienhij de plaats van Bernardus, die onlangs gestorven is, metgezach bekleedde: en dat het Z. Eerw. niet ontstemme, dater meerderen tot dit ambt zijn voorgesteld, daar dit degewoonte, opdat het volk voldaan worde.

„Ik bid dat Z. Eerw. zoo spoedig mogelijk er toe besluite,ten einde zich mijn wensch vervuld zie, en de droefenis ver-mindere, die zoo overvloediglijk aanhoudt, zoo lang eenongeruste geest niet toelaat, dat de Kerk rustig zij. Denvolgenden keer, wanneer ik uwe letteren zal hebben ontvangen,zal ik er nog meer bijvoegen, en indien iets dat in mijnmacht is door u mocht verlangd worden, zal ik het nietweigeren."

Maar dien geheelen winter hield eene felle derden-daagschekoorts hem in Den Haag en ook des volgenden jaars werdhij er door gekweld, zoo dat hij nog naar de baden van Spatrok, als blijkt uit zijn eigenhandigen brief van eenige jarenlater aan den Apostolischen Vikaris Rovenius: „Op gezachvan den Hoog-Eerwaarden Sasbout, zalr geds, kwam ik heteerst te Delft in het jaar des Heeren 1613 omtrent Quadra-gesima; van daar dat Makeblijde" [een beroemde Priestervan de Soc. Jesu, ook als dichter bekend] „met mij werk-zaam was. Om aan de overblijfselen der derdendaagschekoorts te ontkomen, waaraan ik den geheelen vorigen zomergeleden had, trok ik, door de nood gedrongen, naar dewateren van Spa; en keerde na zes weken huiswaards."

In dit jaar 1613 werd Stalpaert Deken over Delft enRotterdam, als blijkt uit zijn brief van i9 Okt., 1613 aanSasbout: „Na de laatstelijk ontvangen letteren van uweDoorl. Hoogw., kwamen die van Utrecht mij ter hand endaarin uw besluit met deze woorden: Dat Stalpaert Dekenz^ van de Delvenaars en Rotterdammers is m ij zeer naargenoegen. waarbij gevoegd werd: Indien gij meer bevestigingwilt van deze zaak, zult gij geteekende brieven kunnen kragenvan Zane Doorl. Hoogw. Waarlijk, gelijk ik door uw besluitmij vermeerderd voel in eere, alzoo ook in laste. Zoo datik niet alleen te danken heb, maar ook te bidden."

Na den dood van Sasbout, benoemde zijn opvolger Rovenius

JOANNES STALI'AERT VAN DER WIELE 205

ten jare X615, den 3n Juli, den op bi. 203 genoemden Suit-bertus (Hendriksz.) Purmerent tot rektor over het Begijnhofen het doorluchtig St Aagten-Klooster, en geeft hem de machtmet herderlijk gezach en naar herderlijke plichten ook de andereingezetenen van Delft te bezoeken en bedienen. Men moetechter niet denken, dat daarmede nu, in den aanwezigen lands-toestand, aan Joannes Stalpaert de macht werd gegeven om deH. Diensten in de Oude Delffsche Kerk te verrichten. Neen;men had gestreden voor de vrijheid van Godsdienst, gelijk menzeide, men leefde onder het Twaalfjarig Bestand, dus in een soortvan vrede naar we@rzijdsch genoegen — maar de KatholiekeGodsdienst bleef zoo goed als verboden. In het geheim, inschuren en op huiskamertj ens, moet Stalpaert voor de geloovigenvan Delfland de H. Mis opgedragen en hun de Sakramententoegediend hebben. Ik vind, in een gelijktijdig handschrift,een losse aanteekening van een der laatste Pastoors, die dekerk op het Begijnhof (toen zij reeds aan de Klerezij be-hoorde) bediend hebben: „Stalpaert van der Wielen, die in1612 Pastoor werd, heeft het eerste eene vaste plaats be-komen tot uitoefening van den Godsdienst aan het einde van't Begijnhof. Voor dien tijd moest men zich aan de huizender geloovigen behelpen. Johannes Bekom, die in 1631Pastoor werd, en Stalpardus opvolgde, heeft in twee kamerseene vergaderplaats laten inrichten, waarme@ men zich heeftbeholpen tot 1 743•"

Een ouder handschrift wijdt den aanvang van Cap. III,ad I, aan de beschrijving der uitroeying van de Priestersen berooving der Kerken tijdens de Hervorming in het laatstder XVIe Eeuw *), en gaat verder aldus voort:

„Stalpaert bediende aanvankelijk den Heiligen Dienst ineene brouwerij, die De verkeerde Weireld tot uithangbord t)had, alsmede in eenige andere huizen der burgers. Daarnaverkreeg hij tot gewone kapel het bouwvallig kamertjen derBegijnhofshuizen, welke in de nabijheid der stadsmuren liggen,en die van ter zijde op het Begijnhof uitzien; welke bij devernieuwing der verpondings-nommers in 1734 geteekend eijn

*) Vergelijk Volks-Alm. voor Nederl. Kath. 1853, bi. 82.t) Een niet onaardig uithangbord, naar de omstandigheden.


met 4047. Hij woonde echter in liet huis, dat wij nu nogbewonen, zegt de auteur van het H.S., een Pastoor derKlerezij.

Eerst vele jaren later heeft, met groote opofferingen, eenvan Stalperts opvolgers op het Begijnhof een kerkjen latentimmeren en met het noodige dienstgeraad en verciersels,altoos alleen inwendig, kunnen voorzien; daarin vooral gehol-pen door de milddadigheid van drie zusters uit een deftigDelftsch geslacht, Maria, Joanna, en Elisabeth *) van derDussen genaamd. Eerst toen begon men op bepaalde tijdenden Katechismus te verklaren, te preéken, de Hoogmis, deVespers, en zoo Donderdaags als Saturdaags het Lof te zingen,de getijden dagelijks in de Kerk te lezen, en de kerkplichtenen plechtigheden van den Advent en de Vasten te verrichten t).

In dezen zoo zeer verdrukten toestand der gemeente, wasintusschen Stalpaert ijverig bezig om de aan zijne zorgenbetrouwde, zij het dan ook uit-een-gejaagde, kudde zoo veelmogelijk ten goede te leiden. Hij werd in zijne herderlijkebediening, toen hem door den beroemden Vicarius ApostolicusPhilippus Rotveen het Aartspriesterambt over Delfland wasopgedragen, trouwelijk bijgestaan door zijn hooger aange-duiden opvolger: Suitbertus Purmerent genaamd.

Zij maakten veel werk van het Begijnhof. Het was deeenige kloosterlijke instelling, die nog, bij oogluiking, werdtoegelaten, en Stalpaert was overtuigd, dat eene plaats, ge-wijd aan gebed en ingetogenheid, het uitverkoren heiligdomkan zijn, waarbinnen de Geest Gods, in tijden van vervolging,meer bizonder kan vertoeven, en van waar Hij ter zijnertijd lichtende en verwarmende stralen op de menigte kanuitschieten. Dit Begijnhof placht naar vaste regelen doorde Priesters bediend en bestuurd te worden §) en was tenallen tijde eene kweekplaats geweest van de uitnemendstedeugden. Dáar bood strenge kuischheid, eenvoudigheid inkleeding en spijze, stadig gebed en overpeinzing een tegen-

') Waren dit Cornelisdochters, uit den stam der Beukels-Van der Dussen? Hiervinden wij althands de kath. relatiën Honthorst, de Kies, ene.?

t) Oudh. enz. van Delft, bl. 125.

§) Zie Oudh. enz. v. Delft, bl. 205.


beeld en tegenwicht aan voor de afwijkingen, de weelde enijdelheid der waereldlingen.

Stalpaert beminde ten vurigste de zuiverheid des harten enafkeer van ijdele praal uit liefde Gods. Hij placht ze tebeschouwen als de grondslag van alle deugden niet alleen,maar in zonderheid als het krachtigste tegengift voor dehoogmoedige dwalingen en oplevende zinnelijkheid van zijn tijd.

Zijn voortreflijk dichterlijk talent maakte hij dienstbaaraan de bepleiting der geloofswaarheden, de vereering vanGod en zijne Heiligen, en vooral aan den lof der zuiverheiden de verheerlijking des levens van het zoo lieflijk slachtlamonder Gods Martelaren, de H. Agnes.

Een zijner dichtwerken, heeft tot titel: Vrouwelick Cieraet,van Sint' Agnes versmaedt. Hier beneffens gaet bi manierevan Voorreden een Kleed-bericht, innehoudende de Middel

-maettigheid, nae de welcke ider mensch zijn Kleed behoordete fatconneren. 't Is uitgegeven in 's Hertogenbossche (ten jare1622) en opgeluisterd met een schoone prent, voorstellendeSint-Agnes, die de kostbaarheden van de hand wijst, welkehaar door de gezante eens jongen Heidenschen hoofdmans,worden aangeboden. De teekening tot deze plaat is gemaaktdoor den kunstschilder Pinas, een der wegbereiders van denberoemden Rembrandt als inderdaad uit deze kompozitie welte zien is, al neemt men niet meer aan, dat Pinas tot deleermeesters van Rembrandt heeft behoord.

De Dichter begint reeds dadelijk, achter den titel, zijn boekmet een Toeëigening in dichtmaat aan alle Christelickke Vrou-wen, Weduwen ende Maegden. Hij onderscheidt hierin, watverplichtend, en wat wenschelijk is, in het stuk van kleeding;hij prijst de eenvoudigheid natuurlijk in de eerste plaats aanop het voorbeeld van Agnes.

„De Schoolvrouw van dit les is van zeer jonge jaeren."

zegt hij, maar men bedenke, dat „in de grize haeren deWiisheid, niet en leit."

In de eerste plaats geeft hij de mannen, die zich ijdel op-schikken aan de bespotting over. Weder op Agnes te-rug-

ziende, zegt hij:


„terwiil een Maegd, i)Zoo Edel van geslagt, zoo schoon, zoo jong bedaegdt,

Van 't blomjen haerder jeugd het proncken heeft verbannen,Die 't nochtans eigen scheen het Voorhoofd te bespannen

Met Paerlen en rood Goud, en 't lichchaem met Satijn;VVat zal toch van de Mans dan wel te zeggen siin,

Indien z' uit geile zucht hen zouckken op te poppen, —Dan dat men hen wel mag met goede reèn verschoppen

Van 't Mannelick getal, en stellen bi 't GeslagtDer Vrouwen, die misdeeld van starekheid en van kracht,

Van Riipheid des verstands en mannelicke zeden,Niet dan een luttel wits, aen de uitterlicke leden,

Met weinig blos daer bi, en hebben voor haer lot?"

Zijt geen kinderen, zegt hij, gij de stutten van den Staat.Uw ijdelheid stelt u gelijk met de knapen, „die uit hun zakgaan snoepen Rozijnen, Fruit of Koek," of die „met Notengaan spelen op de straat, of voor de deur gaan koten." „Dit's Kinderen-manier."

De Vrouwen daarentegen, wat dezen aangaat:

„Zoo'n wasser niemant oit zoo heilig of zoo vroed,Die haerlui wo, verbien met eieren of parerenZoo veel de Ré en toeliet, de schoonheid te vermeeren";

edoch alles met mate. En de Weduwen en Maagden, diezich aan God hebben toegewijd, zij mogen in het minst niettrachten door zwier van kleeding den mannen te behagen;

„want waertoe zou toch streckkenMet Paerlen of korael de oogen nae te treckken

Van dieze nimmermeer te minnen siin gemoedt?Verkoopen ze geen wijn — waertoe den Rozenhoed

(den krans, dien de wijnverkoopers uitstaken)

Gehangen voor de deur, gemonsterdt door de oogen?"

Gij wilt God en de waereld dienen -- 't zal u gaan alsde Vlerkmuis, die nu eens het „lopende Gediert", dan eensde „Vlucht der Vogelen" nabootst, van alle beiden wordt

verstooten en

„noch tot heden toe gehouden is te schuilen;En niet dan bi de nacht te vliegen roette Uilen."


Die twee hazen te gelijk wil vangen, hem ontloopen zebeide. Overigens, hoewel Agnes gaarne zoû zien, dat ieder-een

„Om Godes wil de pracht des werelds laten woude,En matigend' het kleed, vercieren hoofd en haerGeliick haer is geleerdt bi 't Godbevruchte paer

Van Christus eerste Bo'en *): Niet in gedraeide Tuiten

In Paerien of in Goud, of klederen, die van buytenOpzichtig ziin gekoort van hoofde totte hiel;

Maar liever nae Goods Woord met deugden inde ziel

Omhangen, als betaemt de vrouwen die van binnen

God in den Hemel meer als d'idelheid beminnen ":

nochtans is Agnes hier voor haar, die in de waereld leven,wat inschiklijk:

„Want deze laetze toe (en willenz' haer met AnnaNiet kleden), datz' haer vri vercieren met Susanna:

Naer eisch doch vande plaets daer inze zijn gesteldt,Van Adel of van Staet, en n' advenant van geld."

Dat zij echter altoos, ter matiging, bedenken, dat door devrouw de zonde en de dood in de waereld is gekomen,

„En dat een ruige vacht

Den eersten Tabbaerd was, daermee haer naeckte leden

De Schepper, inde plaets van Vigeblaen, bekleedde.

Opdat haer zulcken rock

naast zijn gewonen dienst, herinneren zou, hoe

„dat door haer bekoren

De Wereld het cieraet der zielen heeft verloren,

En dat het Lichaem oock, ter wiilze Goods geliickWou zijn, vervallen is tot haer voorgaende sliick."

Handelt dus niet als de onbeschaamde boef, die, in plaats

van schuw of treurig te zijn in de straf,

„Van ziin behaelde schulden

De boeyen, die hij drong, ging kostelick vergulden."

Enz. Het geheel is, op eenige kleine vlekken na, gelijk men

ze in alle gelijktijdige dichters vindt (Vondel en Hooft niet

*) Petrus, Epist. I, 3, 3. Paulus, I Timoth. 2, 9.Verspr. V erh. I. 14

2I0 JOANNES STALPAERT VAN DER WIELE.

uitgezonderd), een schoon en geestig vaers. 't Wordt gevolgdvan een heerlijk „Ghesang" „Tot lof vande kuische en God-vruchtighe Martelaresse St. Agnes", door niemant andersaangeheven dan onzen hoofddichter Joost van den Vondel.Dit gedicht ter eere van St-Agnes is niet het eenige, dat deonsterflijke zanger der Altaergeheimenissen aan de beminlijkeHeilige gewijd heeft; maar het is opmerkelijk, dat dit„Ghesang" geschreven is minstens negentien jaren voor 's dich-ters te-rug-keer tot de Katholieke Kerk. Dit gedicht is op-gesteld en onderteekend met Vondels bekende initialen I[oost].V[anden]. V[ondel]., toen de auteur nog in het heetste vuurvan den eersten strijd met de Maurits- en Synode-gezindenstond, in het jaar 1621 of 22. Aldus besluit Vondel zijnstukjen:

„Heer Iesus geeftse kracht altijdDie u geheel zijn toegewijd!

Geeft, dat sy op dit voorbeeld *) merken,En wilt haar heilig opset sterken.

En gij f), die leeft by God verhoogt,Hoe veel gy met gebeen vermoogt

Verwerftse segen en genade;En komtse met uw gunst te stadel

Maer hem §) by naem, die met dit dichtZijn duitsche Wereld heeft gesticht;

Opdat hem voor dit zoete schrijveEen eeuwigh loon ten Hemel bliive.

Want ander loon (nae dat ik raem)En wil by niet — om dat zijn naem

Alhier, op hoop van meerder zegen,Zoo ganschelickken is verswegen. Amen. **)

Dit laatste ziet op de omstandigheid, dat Stalpaert, dieniets dan Gods meerder eer en geenszins eigen glorie metzijn werken beoogde, dit boek, even als zijne latere werken,zonder zijn naam in het licht gaf. Men mag veilig aannemen,dat Stalpaert met Vondel bekend, wellicht bevriend, is ge-weest; hij had ook omgang met nog andere dichters endichteressen van zijn tijd — dit blijkt uit de lofvaerzen, die,naar het gebruik dier dagen voor zijn boekjen gevoegd zijn.

*) Van Agnes. f) Agnes. §) Stalpert.**) Zie [Alb. Thijms] Gedichten uit de Vers. Tijdp. der N: esa Z.- Ned. Lit. IIe Bund.

bl. i5g.

JOANNES STALPAERT VAN DER WIELE. 2II

Te midden van minder belangrijke Nederlandsche stukjensdoor I. B., G. D. R., I. D. G., H. D., I[ustus] H[ardewijn(Harduinus)?], G. D. M., komt er ook een Latijnsch gedichtin voor van Anna Roemers, die, gelijk later blijken zal, denvromen Stalpaert zeer hoogschatt'e.

Wél had Stalpaert, naar de uitdrukking van I. H. (die delieflijke dichter Iustus Hardewyn schijnt te zijn), „het reuk-werk voor den Heere ontstoken

„In 's Hemelrijcken sangh, wanneer door liefden cuysHem de yver schier verslondt van Godes heylich buys."

Zijne werken leggen er de getuigenis van af.Aan Stalpaerts eigenlijk gedicht op het Vrouwelick Cieraet

van Sint-Agnes versmaadt, gaat in duidelijken en geestigenprozastijl een Kleed-bericht vooraf, handelende van de ge-woonten in kleeding, in verciering, en onthouding van tooisel,bij verschillende personen, zoo uit het Oude Testament alsvan de eerste Christenen; de Schrijver voegt hier eenigevermaningen aan toe, deels uit de H. Schriftuur en andereHeilige schrijvers, deels uit zijne eigene ziel geput. Hij isdoorgaands liefderijk en gematigd; soms echter ook zoostreng als het misbruik noodig maakt. „Ik zeg verder niets,"roept hij, „maar rekommandeer de pronksters van onze tijdvan buiten te leeren en dagelijks achter haar Paternoster opte zeggen, in de plaats van de Engelsche Groet, de Pro-pheetsche Groet, die wijlen Isaïas, op den naam van deDochters van Sion, aan haarlieden van Godes wege gedaanheeft in dezer manieren: Dit zegt de Heer: „Om dat de„Dochteren van Sion verheven zijn, en gewandeld hebben„met opgerechten halze, met wenkende oogera, klappende han -„den, trippelende voeten, en met gemaakten gang — zoo„zal de Heer de schedel der Dochteren van Sion kaal ma-„ken, en van het haar ontblooten. Op dien dag zal de Heer„haar wegnemen het cieraad der schoenen; de maantj ens en„de halsbanden, de borstcieraden en armringen, de huiven„en haarpriemen, de scheengespen en brasseletten, de muskus-»knoppen en oorspanselen, de vingerlingen en haarbaggen,„de pronkkleeden en manteltjens, de floersen, de naalden,

212 JOANNES STALPAE RT VAN DER WIELE.

„de spiegelen, de schorteldoeken, de vlechtsnoeren en zomer-„kleeden. En daar zal voor zoeten reuk stank wezen, voor

„den gordel een zeel, voor 't gefrizeerde haar een afgeschrapte„kruin, en voor de borstlap een haren kleed." Dus verreIsaïas, welke, als geweest zijnde een geboren hoveling, ja,een man van koninklijken huize (gelijk de Hebreën getuigen),al de ijdelheden en pronkerijen der Vrouwen met naam entoenaam duidelijk heeft weten te noemen en op Gods bevelte bestraffen".

Op het Kleed-bericht volgen eenige belangrijke lofspraken,door de H. Kerkvaderen Hieronymus, Ambrosius en Augus-tinus, aan Ste-Agnes gewijd; waarachter komt een latijnschehymnus op Agnes van den voortreflijksten Christen dichterder Eerste Eeuwen — Aurelius Prudentius, door Stalpert inhollandsche vaerzen overgebracht, en eene homilie van denH. Maximus (A° 420), benevens woorden over het zelfdeonderwerp van den H. Gregorius den Groote, Sint Damasus,Beda, Julius Caesar Scaliger en een paar vaerzen van Stalpert-zelven, waaronder éen, dat hij Vrouw Nederland in denmond legt, die hem te gemoet voert:

„Hoe mag 't wezen,dat geen van all' te mael

De Dichters, die ik hebb', eens in miin eigen taelDen lof van deze Maegd tot noch toe heeft gezongen?

„Is mijne taal er niet in staat toe? of kent men den naamvan Agnes hier niet?

Ach! Neen, van beide geen. De Vaersen en de Spreuckken,Die d' eene van den Wiin en d' ander van de Keuckken,

De derde van Priaep en Venus heeft gedicht,Doen hier van ider-een wel grondiger bericht.

En wie zoud' op miin Tael ter wereld durven smaelen,Die schier van alle Tael beslaet de wijdste paden?

De oudste is van tiid, de reinste, en die geenVan all' de Spraeckken kent voor Moer, als die d'Hebreen

In d'allerschoonsten Hof van Eden wierdt gegeven.Tot hiertoe was, naast Room', de Maged nooit verheven

Zoo zeer in eenig land als aan den groenen Rhijn."

Men ziet hieruit, dat Stalpaerts liefde voor de taal, diehij bizonder keurig schreef en spelde, wel niet ver genoeg


ging om hem in dichtmaat het gevoelen te doen uitsprekender genen, die het Neêrduitsch voor de oudste aller talenhielden, maar dat hij toch alleen aan 't Hebreeuw sch ouderebrieven toekende.

Het eerste der achttien „Gedichten", waaruit de eigenlijke„Lofzanck" bestaat, vangt op deze wijze aan:

„Komt, alderhande Volck! komt, brengt met volle mandenHet bliidste vanden Hof en 't groenste der Waranden.

Brengt Roosjens versch gepluct, brengt blomjens wit en rood,

Om d'afgeslagen hals en d'ongeraeckte schootDaermé e, ter eeren Goods, eens Mageds te vercieren."

Uitmuntend is het pleit, dat de dichter aan des minnaarsafgezante in den mond legt om het vrome meisjen de liefdedes jongen Romeins te schilderen, die al stadig dwaalt

„Voor bi de lieve deur, ter will hi nu door gaven,Nu door besmeeckte reen, bekoordt de Christen maegd"

„Hij heeft," zegt de gezante tot Agnes, „hij heeft

„op u gesteldt zoo vasten minn',Uw schoonheid in ziin hart, uw deugden in ziin zinZoo inniglick gedruckt, zoo grondig in gedreven,Dat hi nu, voor ziin ziel, door u maer schijnt te leven.Ghi sift daer hij van spreeckt, ghi daer hi staeg om denekt :Wat voetset dat m'hem breeckt, wat drincken dat m'hem schenckt,En is het niet gesaust als metten zoetsten balsemUws naems — al waert zukaet, het dunckt hem niet dan alsem,Dan Mijrrh', dan gele gal. Helaes, den jongen heldToondt overal de kracht, tuigdt om end'om tgeweldtVant lieffeliike vier', 'twelck hi uit uw bruin oogenTot in het diepste toe zijns harten heeft gezogen.Zijn wapentuig verroest, hi gaet niet meer ter jagt;Bellone wert weerzien *); Diana blijft veracht;Minerva noch veel bet j) ; ziin dagelickschen handelEn is schier anders niet als met gestaage wandelTe gaen voorbi uw deur, te letten op uw glas.Gaet maer eens aen den raam ; ick weet ghi zult hem rasZien komen, of te voet, of op zijn rosch zien riden;En dat tot geenen eind als om zich te verblidenMaer eens door uw gezigt.

*) Weerzien, veracht. Verg. 't Lat. despicere. f) Bet, meer.


Men voelt het aen ziin mond, men ziet het aen ziin hand:'K en zegg niet van papier — daer werdt naeuw eene wandGevonden in 't Paleis zijns vaders, daer nae 't levenMet vaersen niet en staen uw gracien beschreven.De planten van ziin hof, de vruchten all' te zaem,Bewassen met uw lof, begroeijen met uw naem.Jae, kost hi oock de vlucht der vogelen bedwingen,Men zou de ganssche lucht uw Loven horen zingen."

Daar is geen Nederlandsche dichter van omtrent 1620,

die Stalpaert dit verbeteren zot1.Dan gaat de gezante voort van den rijkdom, het aanzien

des minnaars te verhalen, en eindigt met Agnes kostelijkecieraden en kleedenen aan te bieden. Vervolgends vangt ereen geestige redetwist aan, en eindelijk behoudt Agnes hetwoord, en de dichter legt haar eene vloeyend gerijmde pleitredein den mond tegen de ijdelheden der waereld, grootendeelsgenomen uit Tertullianus, St-Cypriaan, St-Gregorius Nazian-zenus en meer andere wijze mannen. De afgezante argumenteert(in het Xe hoofdstuk des gedichts) hier weder vernuftigtegen in; tot dat Agnes de voortreffelijkheid der geestelijkekleeding en cieraadje eener aan God gewijde ziele beschrijft,en ei ndelijk de vrouw onverrichter zake staan laat. 's Jongelingsvader geeft hem daarop de raad in persoon een poging tegaan doen:

r Spreeckt heusch; maar past voor al te smacken in haer schootEen keting twee of drie vant alderfiinste rood.

Siit dan weer als voor heen een amoreuse prater.Doch hanckt haer korts daer aen vant lieffelickste water

Een vijftig om den hals die Thetijs zelfs gesnoerdt,En nu niet lang geleen van Ormus is gevoerdt.

Vervult de slincker hand met dien Diamanten.Vereerdt d' ivoire keel met riickdom van Carcanten.

Hecht aen de guide Pruick de alder fijnste Baeg,Kiest uit uws moeder kas de kostelickste kraeg

Die oit Princesse droeg, en werptz' haer om de schoeren.". . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

En ziet op deze voet zoo gaet de fijne JonkerGezeten in zijn koets, twee uiren voor den doncker

Bezoucken zijn Jonckvrouw, met Riickdom van gesteent,Nae dat hem eerst voor al den toeganck is verleendt

(Omt vaderlick gezag) bi jemandt van de voogdenDes Mageds die, Helas! zoo rasch als zich vertoogde

Des Gouverneurs Levrei hem gunde zijn verzouck;


De God-begaefde Maegd, hoe wel z'haer in een houck,Om niet te ziin gezien, wel heim'lick heeft versteecken,

Nochtans door vrinden dwang, zoo'n durft ze niet gebreeckenTe komen voor den dag, zoo slecht als z'is gewaedt."

De Jonkman houdt zijn toespraak en verzoekt een „preufjen"van zijn „ontsteecken zin" haar aan te mogen bieden.

„Ghi zult daer vinden in, van 't alder beste goud,En laecken drie of vier, wel dicht geamaroudt *),

Van Purper niet te min een deel volslage rocken,Gestickt, geboordt, gevoerdt met floursen en met Tocken t)

Naer eisch van uw geslagt §)."

„Helaas," zegt zij, „wat biedt ge mij juweelen aan!

„De steenen van miin lief siin duizend werve claerder!

Uw gommen ziin te doof, uw muscus heeft geen geur,Bi 'tgeen miin Brugom mi schonck voor een zoeten balsem.Neen, neen! 'k en hoor u niet! Uw woorden sun als alsem,

Uw wezen niet dan mist, uw adem niet dan pest,De reste niet dan list.

„Mijn Bruigom heeft,

„Met all te schoonen Ring, heeft hi mi trouw belooftEn recht geliick een Bruid een Croon gesteldt op 't hoofd,

Geopendt het thresoor van ziin verburgen schatten,Die noit hier oog of oor of hart heeft kunnen vatten."

De jongeling is voor goed afgeslagen. De vader Symphroniuswordt vergramd, doet Agnes voor zijn vierschaar sleepen engeeft haar in haar keur óf Christus af te zweeren en in dentempel van Vesta te gaan dienen, óf met geweld overgeleverdte worden aan de boosheid in een huis van ontucht.

„Niet anders als een hart, benauwd van allen kanten,Wanneer het werdt gejaagd en rondom is bezet,Hier mette honde-jagt, dáer mette gare-net,

En tusschen beiden in met vuerken en met speeren,Zich niet en weet waer heen te wenden of te keeren,

Maer niettemin, door nood gedwongen, zich beraedtTe loopen daer het meindt te vinden 't minste quaed —

Goudlaken, met smaragden bezet.;) Met fluweel en met. .. eene andere kostbare stof. §) Familie.


Zoo ziet men evelleens de zuivere vrindinneDes Heeren hier benaeuwt en recht als staen verzinne

Wáer langs, dat z' alderbest ontlopen zal de plaegVan d' Afgodinnen-dienst, en d' alderschoonste baeg *)

Van 't ongeraeckte lijf noch even wel bewaeren."

Eindelijk roept zij uit: „'Ken vier Minervam niet", en deEngel Gods, mijn wachter, bescherme mij! Nu geeft deAuteur, uit de kennis der plaatsgelegenheid, die hij per-soonlijk te Rome heeft opgedaan, en uit oude schrijvers,eene schets van het oord, waar men Agnes heenleidt: hetcircus agonalis, „wiens bogen rond-omme niet anders enplegen te siin als bordeelen". Maar niemant kan Agnesnaderen, door de kracht des lichts, dat van haar uitstraalt.Van tooverij beschuldigd, wil men haar doen verbranden.

„Dan alles te vergeefs; hoe hoog de voncken rizen,Hoe zich den brand verheft van d' aengesteecke vlam,Z'en kan verzengen niet vant alder reinste Lam

Een haertjen van haer hoofd, een nopjen van haer kleren.[Zi] beurdt haer handen op en doedt de vlammen keren

Door 'teicken van het Cruis, te rugge, gins en weer. —Doedt wel en leidt weer thuis de dienstmaegd van een Heer,

Die oock met zijn gebod verheersschen kan de vieren!"

roept de dichter uit. Maar de beulen besluiten - haar methet zwaard ter dood te brengen.

„Oh, zeidtze, God si lof! hier nae ist dat mi lust.Siit ghi dan, zalig uir, waerinne dat geblust

Mi werden zal den dorst, ten lesten eens gekomen?Waer is 't geslepe zwaerd? waer ist? ken zalt niet schromen.

Waer is die 't voeren zal? mi lust de hand te zien,Van hem, die mi de Croon des Hemel-riicks zal bien.

Dat hi hem vri vertoon! 'ken zal hem 't hoofd niet kerenZoo 'ck lestmaal heb gedaen, aen die met guide kleeren

Dat is met Venus beuit, en met Cupidoos roof,Mi stelen quam de ziel, en nemen wou tGeloof.

Maer deze niet alzoo. Dit is mijn rechte Vrijer,Die met zijn blancke zwaerd mijn ziel zal maecken blijer

Als of hi 't Roomsche Riick met Cmsars gulde stafJae zelfs daer me'e gelick, mi gansch de wereld gaf!.. .

Dus spreeckt de reine blom."

*) Bagge, kostlijk cierraad.


Schoon is de beschrijving harer vervoering naar de straf-plaats: even schoon haar aanspraak tot den scherprechter;daarna zegt zij:

„En ghi, miin Heer, miin God, en Bruigom daer en tusschenTer wijl den Rechter nu het leven uit zal blusschen,

Zoo maeckt de Croon bereidt voor miin onthalsde hoofd,Die ghi mi voor altijd gecierd hebt en belooft.

Ick geef met eene slag u hier twee offeranden —Miin ziel in uw gena'e, mijn maegdom in uw handen.

En dit ist leste woord, twelck uit haer lieve mondTer wereldt werdt gehoordt.

De dichter heeft voor deze geheele beschrijving veel ge-bruik gemaakt van de poëzie, door den H. Ambrosius endoor Prudentius aan dit onderwerp gewijd. Dus besluit hijzijn XVIe Gedicht:

„Het lichaem ziigt ter aerd. De Ziel vaerdt op om groetenHaer Bruigom voor den Throon; maer wel met zoeter kusVan honig en van melck dan was daer van g' haer flus,

Int afslaen van 't verzouck haers minnaers, hoorde rommen.Geluckige Princess'! versmaedster van de blommen,

Die hier 'tbetraende dal van Babylonen baerdt!Hoe wel hebt ghi 't ciraet der kle'eren nu gespaerdt!

Hoe wel ist nu geluckt, dat ghi hier zonder p'ruickenGegaen siit, om aldaer weer eeuwig te gebruicken

Tot ongemete troost een twederhande Croon —Geleliidt en geroost, die ghi, tot wederloon

Van 'trein geslachte lijf, ten dancke zult ontfangen:Met paerlen niet te min en lov'ren zoo behangen

Als d'hooge staet vereischt; doer me'e dat, nae uw naem *),Het onbevleckte Lam u heeft gemaeckt bequaem

Om, in geliicke schijn, met onbesmette ledenAl waer Het komt te gaen, Zijn sporen nae te treden;

En zingen nog daer toe een al te zoeten lied,Dat d' and'ren hooren wel, maer kunnen zingen niet

Als ghi, en die met u hier in dit aerdtsche levenOm Christus wil besneen en Maegden siin gebleven t)

Het XVIIe Gedicht is gewijd aan de begrafenis, de mar-teling der H. Emerentiana en eene verschijning van Agnes.Het XVIIIe en laatste vangt volgenderwijze aan:

*) Agnes: lam, in 't Latijn (agnus) rein in 't Grieksch.t) Apoc. XIV, 3, 4.


„[Tot] De Tempelen, die Gode gesticht siin, zoo buiten als binnen Romen, opden naem van St.-Agnes [behoort voor]eerst, aen de Nomentaensche weg, [die]over haer Graf, .... en [wel] in de plaets van den Tempel Bacchi, daer van nochopden dag van huiden zeeckere overblijfselen te zien siin; in zonderheid eenMarmere Tombe, die de inwoonders noemen: Sepulchrum Bacchi.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

„O Bacche Iacche Io! waer zuldi noch vervaerenMet u verdroogt gebeendt, 'twelck hier, geliick men zeidt,Bi 'tGraf van Christus Bruid van ouds begraven leit?

Verhuist! ghe'en siit de rust van zuleken plaets niet waerdig.Helaes! ten lijdt niet lang, of Caesar maeckt hem vaerdig

Uw wi!n-verzopen Romp, met al wat dat hi vindtOf rots *) of aschs van u, te stroije in de wind,

Te werpen in den dreck, te smacken inde goten:Uw graf te maecken leeg, uw Autaer te ontblooten

Van al 'tverdroncke tuig: end' in de plaets van dienDe afgepeuinde grond met meer gelucks te bien

Aen Christus, Godes Zoon, in d' eer van deze Maged."

Het stuk sluit met het herdenken der overvoering van debeenderen der H. Agnes van Rome naar Utrecht, door toe-doen van Otto, Koning van Italië, in het jaar 966. Welkebevoorrechting van ons land, gelijk de Schrijver aanteekent,door het gantsche Bisdom van Utrecht de oorzaak eenergeheel bizondere waardeering der nagedachtenis van de H.Agnes is geweest.

Aan de 200 4°-bladzijden, ter eere van St Agnes, warenreeds in 1621, nog twee andere dichterlijke quartijntjens vaneenigszins minderen omvang (ca 150 blz.) voorafgegaan: heteerste getiteld Hemelryck, Dat is Lof-sangh van 't Rijckeder Hemelen 'twelck eertijds beweeght heeft ADRIANUM Rechtervan Nicomedien tot het Gheloof ende Martyrie ons' HeerenIESU CHRISTI, Ende nu yder Godvreesend Mensch behoordtte beweghen tot een Godsaligh leven, [uitgegeven] Tot Delf,By Adryaen Claesz Vryenberch ,fin Salomons Tempel; hetandere Evangelische Schat, van CHRISTUS JESUS ondeckt, vanLAURENTIUSgepredickt, van HIPPOLYTUS verkregen, Ende nu vannieuws ider Christen mensch ten toone gestelt; omme vande be-driegelicke Riickdommen Mammonis te onderscheiden; Ende alswezende 'thoogste Goed, met kosten van alle Geschapen Dingen

*) Verteerds.


te betrachten. [uitgegeven] 't Hertogenbossche, By ,dan 7ansz.

Scheffer, inden Goeden Herder.Het eerste werk bestaat uit 26 Gedichten, in alexandrijnsche

voetmaat. Ziehier wat de dichter, in zijn „Portael" of voor-

reden, den „goedhartigen Leser" ten beste geeft omtrent

doel en aanleiding van dit stuk: „Alhoewel de voorsichtig-

heyt Gods ['t Rijcke der Hemelen] ooc voor zijn beste vrinden

verburgen houdt, — wesende oock onse gelegentheyt al hier

soodanich, dat gheen verstand verdraghen en kan [die] on-

sprekelicke klaerheyt, niet meer als een Vlerckmuys het

licht der Sonnen, — soo heeft het nochtans belieft de Goed

-heyt Gods in zijn H. Schriftuyren (de welcke desen aengaende

niet anders en sijn als een deel troostelijcke Brieven, ghe-

sonden aen het Ballingschap zijnder kinderen) ons voor te

houden sekere ghelijckenissen, door de welcke by ons men-

schelijcker wijse voor ooghen stelt de wellust van onse

eeuwighe salicheyd. De desen, na dien ick die, do o r an de r e

occasie by malkanderen vergadert sijnde, in Rijm

hadde ghestelt, om t'avond of morghen te verstrecken een

ghedeelte van een meerder Bouck, ende de selve onder

-tusschen tot een eerlijck vermaeck soo d'een als d'ander

eenvoudelick hadde vertoont, — heb ick mijn ten vers o u c k e

van vrinden, die daer smaeck in hadden gevonden,

laten bewegen, omme t'ontgaen de kosten ende moeyten

van copieeren, by provisie ende by manier van Extract de

selve te laten drucken."De stof van het werk is alzoo de martelie van den be-

keerden Nicomedischen rechter Adrianus, met de hem daarbij

toegeschreven overwegingen.De andere reeks gedichten, onder den titel van Evange-

lische Schat uitgegeven, moet dienen „tot waerschouwingende meerdere verzeeckerheyd vande Passagiers [op den weg

naer 't „uiterste Einde" — met andere woorden „'t Hemel-

rijck"], henluiden met dezen tweeden Lofzang te vergezel-schappen, op dat ze door den eersten begerig gemaeckt, iae

op Réis geslagen (dat is: getogen) siinde, naer een zoo ver

-maeckelicken uiterste Einde, wederom door dezen [Lofzang]

geleerdt mogen werden wáer voor zi hen onderwegen zullen

hebben te wachten."


Van de drie gevaren, die zij loopen, wordt hier echtervoor-eerst alleen maar op den Mammon of de gierigheid ge-wezen, en de geschiedenis der HH. Laurentius en Hippolytusdaarbij behandeld, om dat de eerste een kerkelijk schatbe-waarder geweest is, die, gekerkerd door de Heidenen, zijnenstokbewaarder Hippolytus tot het christen geloof bekeerd heeft.

Ter zake dezer hagiografiesch-homiletische zangen is Stal-paert met verscheidene lofdichten vereerd, onder welke een

in 't Latijn, en in 't Hollandsch, met den titel Guide Vlies,dat hem door zijn „besten Vrind" is opgedragen. Deze schijntwel een muzikus geweest te zijn, want Stalpaert richt hemhet volgende Rondeel toe:

Danck moet uw' Orgel hebbe'En Musa die 't zoo blies

Tot wasdom van miin Ebbe.Danck moet uw' Orgel hebbe':Want ['t] maeckt mijn Snuitig Webbe

Tot een Vergulde flies.Danck moet uw' Orgel hebbe'

En Musa die 't zoo blies.

Ongetwijfeld heeft Stalpaert zich als lezers in de eersteplaats de geloovigen der Delfsche Hippolytus-parochie voor-gesteld. Hij draagt het werk dan ook op: „Aen allen Christe-gelovigen, die onder de Parochien der HH. Laurentii ofteHippolyti, door 't geheel Christenriick gezeten, de voetstappenhaerder Patronen, in zonderheid, behoren nae te volgen."

De gunst, waarmede Stalpaerts werk over St Agnes doorzijne landgenoten werd aanvaard, mag den bosschen drukkerwel aanleiding gegeven hebben den auteur te verzoeken nogeen anderen arbeid bij hem in het licht te geven. Dit boekis getiteld: Roomschen Reys, t'zamenspraecks Bewijs tusschenPieter de Reyser ende Abacuk, sijnen broeder; 't draagt hetjaartal 1624 en is vercierd met een fraai frontispies, geflan-keerd door de H. Petrus en Paulus, en in welks lijst eeneafbeelding van de St-Pieterskerk is gevat, tegenover welkePieter de Reyser en zijn vriend Abacuk gezeten schijnen.Dit boekjen is grootendeels proza, in een geestigen, vloeyenden,stijl geschreven, daar waar de Auteur in zijn redetwist nietverkozen heeft de formulieren der Rechtbank te gebruiken.


Sinjeur Abacuk, zegt de Schrijver tot zijn vriend, SinjeurAbacuk, sijne broeder! Zie hier en herken de samenspraak,die wij niet lang geleden onderling gehad hebben op het stukvan mijn aanstaande Roomsche Reis. De Schrijver houdt zichdus of hij eene Reis naar Rome ging ondernemen. Men zaluit het volgend staaltjen zien, dat de tot heden schier geheelonbekende Stalpaert den „XIII Augusti, Anno 1624, uyt sijnTuyn-huysken", gelijk hij de Voorreden dateerde, zoo goedproza schreef als zijn beste tijdgenoten, en althands minderonhollandsch dan „Kornelis Tacitus" (anders gezegd P. Cz.Hooft) twintig jaar later „uit zijn Torentjen" op het Muiderslot.

*) „Abacuk. Godt groet u Pieter, mijn goede Mede -borgher!Wat is 't, dat ick u aldus sie toe-gherust op sijn reysens?Wat hebt ghy in de zin, of waer wildy heenen?

„Pieter. Ick houde my vast dagh aen dagh ghereedt, ommet de alder-eerste voorspoedighe windt over te schepen naHavre de grace, wesende een haven van Normandijen inVranckrijck.

„Abac. Wat hoor ick? Zijt ghy dan van meyninghe deseonse stadt, ende 't goede gheselschap, 't welck ghy daghelijcksmet groot ghenoeghen pleeght te hanteeren, alsoo te verlaten?

„Piet. Ja ick: maer niet dan voor een jaer of ander-half,ten alder-langhtsen.

„Abac. Wel, dat is lang genoegh voor soo korten reys.Of wildy verder?

„Piet. Ja ick: door Vranckrijck na Italien.„Abac. Na Italien? Voorwaer, 'k en ben niet weynigh hier

inne verwondert. Ja werwaerts ik my wende metter ghedachten,'k en kan niet bevroeden in alle mijne sinnen wat u tot desereys magh beweghe. Want hier toe en plaght hem niemandtschier te begeven, dan om eenige van dese vier oorsaken:Te weten, winning van koopmanschap, leeringe van konstenofte talen, curieuse besichtingh van landen ofte volcken, endeeyndelijck hanteeringhe van wapenen. Geenige van dese enkan ick in u bevinden; als zijnde vooreerst een Rentenier,sonder ommeslagh van negotien, daer-en -boven een man van

*) Men heeft hier den letterlijken inhoud der »Eerste Handelingh ".

222 JOANNES STALPAERT VAN DER WIELS.

letteren, nu al over lange jaren gekomen ten eynde uwerstudien. Hier toe ervaren inde bysonderste Landen, ende tereeren ghenoegh bespraeckt met de cierlijckste talen vanEuropa; ende eyndelijcken van uwe jeughd af goedgunstigherlief-hebber van de kunsten van Pallas, als van de oeffeninghenvan Bellona. Ten waer sake dat u van de voorgaende Reysen,'tzy in Vranckrijck, 't zy in Italien, wat liefs waer over-ghebleven, 'twelck u, noch wesende een Vrijer van uw'ambacht, 'k en weet niet met wat verborghe koorde, naehaer moght komen te trecken. Dan dit en kan ick niet welvermoeyen, ten aensien dat ghy al u leven eenen koelen

-troever, ende daer-en-boven nu een Lubecks-vrijer gewor-den zijt.

„Piet. Monseur Abacuk, uL. is een neerstigh ondersoeckerder saken; maer doet my middelertijdt ghedencken, endemetter daedt waerachtig vinden het spreeckwoort, 't welckick wijlen in Italien hebbe gheleert: Pik fa it Matto incasa sua, the it Savio in casa daltri, dat is: Meer weet eenSot in fijn eyghen huys, als een Wijsen in 't huys van eenander. Behalven dat ghy schijnende te willen argumenteerenà sufficienti partium enumeratione, ende ettelijcke partesnalatende, geen bundigh besluyt en kundt maken. Want bovende vier of vijf oorsaken van reysen, die ghy verhaelt hebt,kunnen der noch meerder aenghewesen worden. Ende omniet te seggen van den genen, die om oorlogh, dieren tijdt,pestilentie, ofte dierghelijcke plagen vertrecken, en hebdynoyt geweten dat wel somtijds de devotie aen iemandt eenwettighe oorsaeck geven kan om aen te nemen eenighereysen ?

„Abac. Ja ick, harde wel: maer niet dan by den genen,die door Pauselijcke superstitie verblindt, de Afgoderije ge-bruycken voor devotie: terwijlen dat sy-lieden, door middelvan goddeloose Beevaerden, verdragen de eere van denlevenden Godt, 't zy op doode rompen van S. Jacobben, ofBastianen, 't zy op houte blocken, van Loretten, of Monser-raten, 't zy op schaduwen en schimmen van S. Jorissen endeChristoffelen, ofte diergelijcke gespoken; die of noyt terwerelt gheweest en zijn, of immers nu tot asch vervallen,van ons niet meer en weten als andere ghemeene dooden:


ende in alle geval met groot onghelijck van de MajesteytGodts, by de Paepsghesinde Bee-vaerd-ganghers, wordenbesocht, ende aenbeden. Dan aldusdanighen grooten misgreep,en kan ick van uwe gheleertheyt ende uytstekende deughd-saemheydt niet vermoeyen.

„Piet. Ick dancke u seer van u goed gevoelen te my-waerts; 'tis onverdiendt. Doch met soodanighen beleeftheydt,die versaemt is met soo grooten injurie van mijn Moeder deheylighe Catholijcke Kercke, ende met soo leelijcken schennisvan de vrienden Godts en ben ick niet seer vermaeckt.'k Weet wel dat meester Jan Calvijn in deser manieren plaghte droelen met de Apostelen, Martelaren, ende andere lieveGodts Heyligen; maer laet my voorstaen, dat de Gerefor-meerde Kercke hare saken beter soude vervorderen, waer't dat sy haer van soodanighe petulantien wat beliefde tematighen; ten minsten by den ghenen, die noch niet t' eene-mael inghenomen en zijn van de nieuwigheydt haerder lee-ringh, ende noch niet gantschelijcken vergeten en hebben't gene datter geschreven staet van de vrienden Godts, „Dieu versmaet, versmaet my; die u- lieden raeckt, raeckt denappel mijnder ooghen," etc. *). Want men moet weten, ghe-lijckerwijs het geloof ende de deugden in de menschen alleyns-kens aennemen, dat eveneens het ongeloof ende de boosheytoock haren tijd moeten hebben om aen te groeyen: Nemoenim repente fit improbus: et successive fit motus. Eenengoeden man en wort niet al teffens de quaedste.

„Abac. Wel laet ons de questie nu laten varen; ende segtmy belieft het u, uyt vriendtschap, wat het voor een oorsakeis, die u, in dese rijpigheyd van jaren, is beweghende, totden aenvangh van een alsulcken verden, moeyelijcken, endekostelijcken reys?

„Piet. Neen Abacuk: uwe voorgaende manier van sprekenmaeckt my scrupuleus, ende geeft my een nadencken van ude mont wederom te doen openen tot meerder scheldingh,ende snoder laster als te voren. Doch op hope van beter.Indien ghy immers soo belust zijt om te weten 't voornemenvan mijn reys; Ick wil na Romen.

*) Luc. X, r6. Zacbar. II, 8.


„Abac. Na Romen? Ey lieve! seght my toch tot wateynde?

„Piet. Seer geerne: maer op conditie, dat ghy niet beschimpenof bescheiden en sult het gene ghy niet en verstaet. Ickga na Romen, *) om aldaer met eene nieuwe devotie denHeer te aenbidden: om aldaer de Graven van de heyligheApostelen Petrus ende Paulus te besoecken: om aldaer doorhun-lieder voorspraecke, meerder genade te verkrijgen; endeeyndelijck, om aldaer van den oppersten Dispensier derHemelscher thresooren, in dit aenstaende jaer van gratien,benevens andere sondaren ende penitenten, wat quijtschel-dinghs te verwerven van de menighvuldige ende wel-verdiende

boeten mijnder sonden. En dit zijn de redenen van mijne

voor-genomen reys; niet streckende, gelijck als 't meerendeelder huydendaegsche reysen, tot iet tijdelijcks: maer tot ieteeuwigs; danckende de voorsichtigheyt Godts over de occa-sien, so van mijn eensaem leven, als van andere gelegent-

heden, hier toe bequaem, die 't sijn Majesteyt my belieft

heeft te geven.„Abac. Wel: alle ding laet hem seggen. Maer meyndy dit

alles ter goeder trouwe, of segt ghy dit alleen by maniere

van tijd-kortinghe? Want hebbe ick u anders tot noch toe

niet onbekent versleten, so dunckt my dat ghy beter behoort

te weten; ende dat ghy in soo helderen licht des Euange-

liums, als ons door de ghenade Godes in dese Landen ende

tijden is verschenen, niet langer en behoort te blijven sitten

onder den tastelijcken duyster des Pausdoms, ofte om plat

uyt te seggen, 't gene ick gevoele, onder de verdoemelijcke

slippen van den Roomschen Antichrist.„Piet. Al sacht Abacuk, al sacht! Ick hadde anders van

u verwacht: maer ick sie wel, den Exter en kan sijn hup-

pelen niet laten: ende die met den duyvel gescheept is, die

moeter mee over. Ick hebbe u terstondt, terwijl ghy my

inportuneerde, vier motiven ghegheven van mijn Reys; welcke

is 't nu van dese vier, die u dunckt te verdienen aldus ont-

haeldt ende besmaeldt te worden?

„Abac. Vraeghdy dat? Alle vier ghelijck. En wat uytver-

*) Vier motiven van de Roomsche Reys, die in dit Tractaet worden gedisputeert.

JOANNES STALPAERT VAN DER WIELS. 225

kooren of suchtdragent kindt Godts en soude sich niet ont-

stellen, in vier soodanige grouwelijcke ende lasterlijcke poinc-

ten ! van de welcke het eerste den Almachtigen Godt berooft

van sijne ongemetentheyt; het tweede in-voert eene ghefor-

meerde Afgoderije; het derde, met onverdraghelijcke injurie

Christo onsen eenighen Middelaer noch andere middelaren

toevoeght, tot voorspraken onser saligheydt; ende eyndelijck

het vierde, van het seven-hoofdighe Beest, ende den waren

Antichrist, maeckt den oppersten Dispensier van de Schat-

kamer Christi, onder 't decksel van sijn beroemde ende be-

drieghelijcke Aflaten.„Piet. Soo, soo, als een man, gaet vry voort met u snorcken.

Maer weet, dat ick de spreeuwen niet en slacht, om my van

een weynigh gheruchts te vervaren. Roept vry noch luyder;

,opdat men u ende uwe leeringhe te beter magh kennen. Ditis toch van oudts het merck-teecken van alle ketterijen, haer

bij gebreck van redenen met spijtigheyden te behelpen. Endehier inne gheve ick my geeren gewonnen. Maer indien 't ubelieft b escheydelijck te handelen; ick make my sterck, utastelijcken te bewijsen, dat dese vier poincten, daer ghy sooluyde ende leelijck over roept, Catholijck, oprecht, welghe-voeligh, ende in de Kerck van de eerste vier-hondert jaren,min noch meer alsoo ghelooft, beoeffent ende beleeft zijngeweest.

„Abac. Daer wilde ick wel een bancketjen aen verhoorenvan tweemael vijf-en-twintigh guldens. Helas, mijn vriend,ick soude veel eer kunnen bewijsen dat swart wit ware, danghy dese vier poincten met Schrifturen ende Oudt-Vaderensult verdedighen. Och! oft Godt gave, dat uw' verwachtevoor-Winden noch een dagh dry ofte vier moght vertucken,om middelertijdt, hier van onderlinghe sprekende, u de waer-heydt aen te wijsen, ende u ongelijck te doen erkennen.Ende om tijdt te winnen, belieft het u, beginnen wy van't eerste."

Het boekjen is verdeeld in Handelinghen; achter ieder vanwelke een Redelijck Bescheydt in rijm gevonden wordt totoplossing der gerezen zwarigheden. Redelik Bescheid komtook voor als devies van Pieter de Reyser. De Handelinghenloopen achtervolgends, naar aanleiding van het reisplan, over

Verspr. Verh. I. 15


de Bedevaarten, over Petrus te Rome, de Reliquiën derHeiligen, Aanroeping der Heiligen, den Paus, de merkteekensvan den Antichrist, zijne voorloopers, den Aflaat. En datalles is met fijnheid en strenge logika in een levendigen stijlbehandeld. Het boekjen sluit „alzoo hier over-schoot eendeel ledighe bladeren", met een gebed, in proza en rijmmedegedeeld, „te spreken in tijden van Af-laet". Men mager vrij met G. Balemius (mede een door Witsen Geysbeekniet gekend poëet) van zeggen:

Amen: zegt: Dit moog zoo wezen!

Wilt dit Boek dan naerstig lezenEn wenscht voorspoed, vrede, peis,

Pieter met zijn . Roomsc/e Iteis.

Wenscht, dat Pieter wel moog varen;Wenscht, dat God hem wil bewaren;

Wenscht, dat Pieter eeuwigh leefDie den fijnen Broeder schreef.

Het leed niet lang of onze brave en ijverige Aartspriesternam in zijne gemeenten de behoefte waar aan eene reeks.goede geestelijke liederen, gezongen op de verschillende feest-dagen des jaars en bij andere gelegenheden. Hij was een.groot liefhebber van de muziek, en schijnt er ook een ge-lukkig beoefenaar van geweest te zijn. Niemant beter danhij-zelf kon dus in de bestaande behoefte voorzien. Daar be-stonden wel liederen, vóor dat hij handen aan het werk sloeg— want geen tijdperk onzer letterkunde is daaraan rijkergeweest dan de XVe en XVIe Eeuw, en van de talrijkeliederbundels waren nog exemplaren genoeg onder het volkverspreid: maar vele liederen waren verouderd van uitdrukking,,zij waren ook in den loop der jaren verminkt geworden, en.bij gebreke van behoorlijke noteering, waren de wijzen, met.de omwentelingen der XVIe Eeuw, of vergeten, of vervallengeraakt. Bovendien, al hadden eenige geliefkoosde Kerst-,.Paasch- en Maria-liedtjens de beroeringen overleefd, al warenzij schier onuitwischbaar in het gemoed des volks geprenten weêrklonken nog bij de viering der Hoogtijden — daar


bestond geen feestliederboek, dat op eenige volledigheid aan-spraak mocht maken. Stalpert had, behalve de algemeenebekende zangwijzen, die hij in muzieknoten had opgeschreven,nog menigte van schoone melodiën uit het zangrijk Italiëmedegebracht, en deze wilde hij mede dienstbaar maken aande glorie des Heeren en het welzijn zijner broeders, door ernederlandsche woorden op te zetten. Al arbeidende brachthij eene uitgebreide verzameling liederen bij-een, die eindelijkzijn aangegroeid tot een volledig Kerkelijk Jaar waarvan alde Hoogtijden en Heiligen-feesten hunne gezangen hadden.Het schijnt, dat die liederen eerst bij kleine gedeelten, mis-schien wel stuksgewijs, op losse blaadtjens ('t zij afgeschreven,'t zij gedrukt) in handen van de geloovigen gekomen zijn. Zijvonden een grooten bijval, en voor dat zij nog bij-een-gedrukten volledig uitgegeven zijn (hetwelk eerst na des schrijversdood plaats vond), werd de vrome Dichter er door zijnekunstbroeders in vaerzen voor gedankt.

Was Vondel, in het lofdicht op Sint-Agnes, zijne eigeneopenlijke bekeering, om den wille van Stalpert, vooruitge-loopen — een ander uitstekend Katholiek genie vlocht mededen waardigen zanger een dichtkrans. 't Was de boven reedsgenoemde Anna Roemers[dochter] Visscher *), eene vrouwe,uitmuntend in deugden, in kennis en talenten, de gevierdevriendin van Hooft, Cats, en Huygens, sints eenige jarengehuwd met Mr Dominicus Booth van Wesel. Steeds in aan-raking met de bloem der Nederlandsche geleerde waereld,was „Roemers oudste kind" met den genoemden aanzienlijkenDortenaar in 't huwelijk getreden: maar de „wijze Anna",gelijk Hooft haar noemde, had daarom de uitspraken derDortsche Synode niet als geloofsregel aanvaard; haar vaderbehoorde tot de Katholieke Kerk, al heeft hij haar, helaas,weinig eer aangedaan, en zij heeft haar zonen in den RoomschenGodsdienst, waaraan zij onwrikbaar getrouw bleef, opgevoed.Ziehier, hoe zij Stalpert huldigde, ter zake van eenige zijnerLof-sanghen van de Heyligen :

*) Roemer Visscher, de vriend en kunstgenoot van Spieghel.


Die te Romen of t'AtheenHadden vroomelijck ghestreen,En met seegen keerden weer,Sangmen vaersen tot haer eer,Die een vloeyende PoëetMet een ruyme mate meet —Want ter wereldt is gheen stofDie soo weynich cost als — lof.

Soomen iemant hooch verheftSelden men de waerheydt treft.

't Is een gheest, die hooghe vliechtAls by meesterlijeken hecht.

Maer ghy, o eerwaerde Man!Die de groote daden vanGoodes dapp're Helden singht,Daer de heldre waerheydt blinckt,Brenght al by dat ghy vermooght:Want hoe seer ghy haer verhooghtMet u deftich soet ghedicht(Dat mijn ziel van d' aerde licht),Noch al meer verdient de deughdVan die eeuwigh zijn verheucht.Wert van loven nimmer moe!Loof haer tot den Hemel toe!Daer g' alree tot danckbaerheydtVan hun-allen wert verbeydt.

De ijverige dichter bereikte zijn oogmerk, met de gezang-bundels door hem bewerkt, in zoo verre dat er zelfs velezijner schoone liederen in het volksleven zijn opgenomen, metstukken, uit andere pennen gevloeid, herhaaldelijk zijn saam -gevat, en wellicht honderd maal of meer herdrukt, zonderdat of drukker of verzamelaar of zanger geweten heeft vanwien de liederen afkomstig waren.

De bekende bundel 0. en N. Lofsangen bevat, vooral inzijn derde deeltjen (0. en N. Geest. Liedekens op de HeyligeDagen van het geheele Yaer), verscheidene stukjens van Stal

-paert. Mr J. C. W. Lejeune heeft in zijn Letterkundig Overzigten Proeven van de Nederl. Volkszangen een der schoonste

liederen van Stalpert medegedeeld, zonder te weten, wie erAuteur van was. Het is een lied, alwederom aan Sint-Agnesgewijd. Aan deze Maagd en Martelaresse, het voorwerp eenerbizondere vereering van den vromen dichter (gelijk boven aan-gemerkt is), werden op XXI Jan., in zijnen bundel Gulde-IaersFeestdaghen een drietal liederen gewijd. De Heer Lejeuneheeft het middelste (getiteld S. Agnes Bruyloft) overgenomen uit

de 0. en N. Lofsangen bovengenoemd. Het begint aldus:

„Hoe sie 'k 't aensicht dus blymoedighVan de reyne maegd Agniet?

Waernae gaat sy toch soo spoedighMidde door 't gemeen verdriet?Strooit roó Roos' en Lelij-blaen —Agnes sal te Bruyloft gaen." *)

*) Het is ook opgenomen in de Gedichten uit de Persch. Tijdperken der N.- enZ.-Ned. Letterkunde, verz. door J. A. Alb. Th. IIe Bundel.


De muziek voor deze drie liederen is niet naar bestaandemelodiën gevolgd, maar kon wel van Stalperts eigen handzijn.

Die Gulde-Iaers Feest-daghen en, naar het schijnt, ook 'tGuide-Icier ons Heeren .7esu Christi, waarvan het eerste meerbijzonder de H. Dagen, het laatste de Evangeliestoffen be-handelt, zijn (als ik boven aangaf) aldus geordend eerst uit-gekomen ná Stalperts dood, en hebben meer dan éenen drukbeleefd, ofschoon het kostbare bundels zijn van 12 à 1300bladz. vol muziek.

In het begin der Achttiende Eeuw begon men intusschende wijzen van vele liederen te vergeten. Men was echterzeer aan Stalperts schoone texten gehecht en zoo kwamiemant (op den titel de Eerw. Hr C. V. M. P. V. Sw. ge-noemd) er toe, „tot Geestelijk voordeel van den gemeeneman, namentlijk, van de Godvresende Land-luyden, de penop papier te stellen, en dese Gesangen so uit te drukken,en haer zulke stemme (wijzen) te accommoderen, die Jan enalle man bekent zijn; niet als willende de Kunst van mijnHeer J. Stalpert verbeteren, noch om mijn penne met eenander mans eer te vereeren, en also te meriteren uyt J.Stalperts doode mond te hooren: „Hos ego versiculos feci,tulit alter honores" (Ik heb deze dichtjens gemaakt, en eenander gaat er met de eer van heen) : Neen, maer als trag-tende hier door zijn Eer te meer aen de man te brengen,en mijn onwetentheit met zijn konst en wetenschap te sup-pleren." — 't Is maar jammer, dat deze welmeenende poging,ten gemeenen nutte en ter eere van den Delfschen Aarts-priester, over het geheel zoo bedroevend uitviel. De man,die zoo vele van Stalperts „zeer geleerde, stigtige, ende ver-makelijke liederen, uytmuntende door korte klarigheit, ofklare kortigheit" naar andere, meer bekende, wijzen verstelde,heeft daarmede aan de nagedachtenis des Dichters, en, watmeer zegt, aan de stichting der zangers, die met het God-verheerlijkend Kunstschoon niet in strijd behoort te zijn, eenslechten dienst gedaan. Hij heeft een bundel gegeven in tweedeelen, getiteld 't Ronde-,aars Liedeboek *), waarin de meeste

I) In 1754 verscheen „te Leyden bij Pieter de Does, in de 5 Vocalen" reeds

de Elfde Druk.


liederen van Stalpert op de jammerlijkste manier verwrongen,verminkt, aangelengd en vaak tot onzin-wordens toe ver-knutseld zijn. In de 0. en N. Lofsangen daarentegen, en inmenige Handschriftelijke kopie van de XVIIe en XVIIIe Eeuw,zijn enkele van Stalperts liederen bijna woordelijk getrouwaan de eerste uitgaven (van 1634 en 35), bewaard gebleven.Hier volgt geene reeks van proeven uit de beide oorspron-kelijke bundels van Stalpert; ik heb altijd nog hoop zijnschoonste stukjens, met en zonder de wijzen, in een bundeltjenter perse te leggen. Inmiddels heeft Dr van Vloten tot eenzekere hoogte mijn wensch ten dezen reeds vervuld, doorzijn bundeltjen, getiteld: Het Leven en de uitgelezen Dichtenvan Yoh. Stalpert van der Wiele (Schiedam, 1855). Eentweetal liederen, gekozen uit die, welke aan minder populaireHeiligen gewijd zijn, en die daarom nog niet zoo spoedigherdrukt zullen worden, vinde hier een plaatsjen:

SINTE ISIDORUS, Patroon vande Lant-bounvers.

Stem: Tobias tot sterven genegen.

„Door 't bidden giock noyt tijd verloren,"Sprak Isidoor, Gods uytverkoren,

WanneerSijn Heer

Hem hinder dede ,,aen sijn ghebeden.

Den goeden knecht had, om te leven,Hem in een bou-mans dienst begheven, —

Hy wrocht *)Maer socht

Den dienst der Kercken, „voor all' sijn wercken.

Waer over 't Heerschap, seer verbolghen,Gingh Isidorum eens vervolghen;

Maar vandHem 't land

Wel flucks gaen eerent) „ ,naer sijn begheeren.

Drie ploeghen sagh by even wackerGaen dryven over sijnen acker;

Daer vanDen man

Verbaest ghelaten „ wierd boven maten.

*) Werkte. t) Ploegen.


„Wie sie 'k daer?" riep hy, „vriend des Heeren!„Gaen ploeghen met soo witte kleeren 1

„Bid vry,„'k Zal dy *)

„O Isidore! „ niet meer verstoren."

Het waren Eng'len, wildy 't zinnen j),Die hem den tijt weer holpen winnen,

Tot merckDat Kerck,

Noch Mis, noch Metten „geen wercken letten.

Hier mee, leeft eeuwigh, Isidore!En doet ons volghen op uw' sporen!

't GhebedWindt met

De handen t'samen „ den Hemel. Amen 1

SINTE DOROTHEA.

Stem: Het viel een Hemels douwe, &c. of Verlost ons van den boosen.

„'t Moet reghenen of vriesen„Dat brenght de Winter mee,

„Wie soud't hier anders kiesen?"Sprack Sinte Dorothee,

Wanneer si) hingh ghetoghenVoor Christus aan de pley §):

„Nu moet men wat ghedoeghen,„Hiernamaels komt de Mey;

»De Mey van 't eeuwigh leven,„Daer ons een stagen Lent'

„Van sweten en van beven„Sal houden ongeschendt.

„De Lelieën en Roosen„Zijn in dat landt ghewoon

„Te blincken en te bloosen„Altijt al even schoon.

„Men siet daer, om end'omme,„'t Geboomt' met sijn ghewas,

.De Hoven met haer blommen„De velden met haer gras,

„Met vloeyende cristallen„Door-adert: en de lucht

„Vol Hemelsche geschallen„Van d' aldersoetste vlucht.

„Wie sou dan niet wat winters,„Wat haghels ofte sneeuws,

„Wat bancks, wat pleys, wat splinters,„Wat gapens, wat ghegeeuws,

„Ten lieven danck verdraghen,„Voor een soo lieven Lent',

Die sich te gheenen daghen„Verandert noch en endt.

„O Lent', o soete Somer,„Naer u verlangt mijn geest,

„Uw wensch maeckt my veel vromer.Als iemant, oyt gheweest

„In d' aldergrootste lusten»Des wereldts, hebben mach:

Want eeuwigh sal ick rusten.Voor benen harden dagh.

*) U. f) Wilt (gij) 't bedenken! §) Folterpaal.

232 JOANNES STALPAERT VAN DER WIEL E,

De Rechtsgriffier, die de woorden van Dorothea gehoord had,

Sprack: Wilt ghy soo vertrecken,„Schoon-kindt na d' open schoot,

„Uw's Bruygoms? daer de hoven„Haer vruchten alle maend

„Soo draghen als beloven,„Ghelijck den Christen waendt?

„Gheluck moet u gheschieden,„En voorspoed op de reys:

„Maar laet toch niet t' ontbieden *)„Van 't Hemelsche Palleys,

„Hoe daer al is geslaghen t)„Den oogst, op dat men magh

„Hier sien wat daer te dragben„De koude Winter plagh.

ja seyndt ons, is 't gheleghen,„Een proefjen drie of vier,

„Van dien gheblomden seghen."„En sij: 'k Salt doen, Griffier!"

En gingh daer mede henenNae 't bloedighe schavot:

Om hem te doen verleenenGenade voor de spot.

En op wonderdadige wijze deed God de belofte van Dorotheagestand; en de Griffier vergoot zijn bloed voor Christus.

O Dorothee, des HeerenGetrouwe Martelars §),

Laet ons u voorschrift leeren,Al wat hier suers of bards

Te dragben valt, te draghen,Gelijck men is ghewent

Des Winters, op 'tbehaghenVan d'Hemel-rijcksche Lent'!

Uit het meerendeel van Stalpaerts liederen blijkt naderde waarheid van hetgeen door een bevoegd beoordeelaar **)getuigd is, wegends zijne geleerdheid en grondige kennis derGrieksche en Latijnsche Auteuren. De vindingrij ke, de on-uitputtelijke Zanger, wiens liederen wellicht opklimmen toteen getal van twee-duizend, zoo niet méer, was toegerust meteen grondige kennis der H. Schriftuur en vertrouwd met denrijken boekenschat der eerwaardige Schrijvers van de eersteChristen eeuwen. Die geleerdheid geeft iets oorspronkelijksaan zijne wendingen in de liederen; hij vindt gelegenheideen verrassend verband te brengen tusschen verschillende

*) Aanzeggen. t) Geslaagd.) Voor Martelaarsche, d. i. Martelares. **) D, C. R. Hermans.


feiten en personen, hoezeer de aloude geest en gewoontender Kerkvaderen, bij verklaringen en verdedigingen, steedsden grond zijner betoogen uitmaken. Zijne liederen zijn dik-werf ongemeen aanschouwelijk van voorstelling, en, als hijzich overgeeft aan zijn gevoel, altoos warm, en volkomen vanvaersbouw. Dit laatste is niet altoos het geval met zijneandere dichtvruchten. Vooral wanneer hij kontrovèrs- liederenmaakt, noodzaken de loop van zijn betoog en de aanhalingenuit schrijvers, die hij doen moet, hem dikwijls de schoonheidvan het vaers hieraan op te offeren. Van de kontrovèrs-liederen heeft Stalpert nog een belangrijke verzameling voorde pers bereid (vermoedelijk pas ná zijn dood voor 't eerstverschenen), onder den titel van Extractum Catholicum tegenalle Gebreken van Verwarde harsenen *). De titel vertoonteen cierlijken apthekerspot, staande op de toonbank van eengoed voorzienen kruidenwinkel.

De Dichter dient zijn Extractum of theologischen likkepotin CLXX Doses toe. Ieder dier doses is een lied, gesteld „niet[op] de raerste, ofte curieuste, maer [op] de zoetste ende be-kendste Toonen ofte wijzen." Bijna alle argumenten, door deProtestanten den Katholieken tegengeworpen, worden er inopgenomen en bestreden. Doorgaands heeft, in de eerstekoepletten des lieds, Calvijn of een andere vijand der Kerkhet woord, en beantwoordt hem de Auteur in de volgende.Zijne argumentatie, hoe weinig, naar onze tegenwoordigemuzikale vorming ook voorbeschikt om gezongen te worden,is doorgaands geestig, satyriek, soms scherp, en platter vanuitdrukking dan het hedendaagsch fatsoen veroorloven zou;zij is altoos streng logiesch en steeds gestaafd met aanha-lingen uit oude schrijvers. I. Cassianus zegt, in een berijmdeVoorreden, dat het Extractum van Stalpert goede genezingenheeft te-weeg-gebracht.

„Proeft het eerst vrij met een kleintje,Jae al waert maer schier een greintje

Van gewichte vijff of ses

Op een puntje van een mes!En ghy sult met Godes segen

*) Tot Loven, bij Bernardinus Masius. Int groene Cruis. 5635.


Zeggen: zeker, dats te degenWel een goede MedecijnTegen alderhande pijn.

Och gepresen sy de winkelDie voor E@lman, die voor Kinkel,

Die voor alderley geslagtZulken pot te voorschijn bragt.

't Moet wel een expert AptekerWesen, die zoo starken beker

Tot een Algemeine boet *Mengde met zoo lieven zoet.

Nu, wy kunnent hem niet lonen:Dat dan God en Hemel kronen

't Welverdiende hoofd des MansMette groenste Lauwer Krans".

Slechts een te groot getal aanhalingen zoti volstaan omvoldoende de verschillende eigenschappen van den dichterin het licht te stellen. Ziehier eenige greepen t).

Over het Bijbellezen, door onbeschaafden:

Een Wever moet op 't touwEerst lang gezeten hebben,

Eer dat hij durven zouVergaáren aan een webbe.De Smid moet leeren smeden,

De Snijder n'advenant.Beschaamt, mids deze reden,

Dan vrij uw plomp verstand.

En zegt met goed bescheid,„Indien Gods woord zoo klaar is,

Weg Universiteit,Wiens onderhoud zoo zwaar is.Waartoe zoo voedt men Praters,

Daar 'tgeld ons komt zoo kort?Waarom vergaart men Paters

In 't Synodus van Dort.

Daar hoeft geen Predikant(Dat meer nog is) te wezen;

Is 't zaak dat ons verstandGenoeg is om te lezenDen temt der Prophecijen.

Laat dan tot kruit en loodDe kost voortaan gedijen

Van Preekstoel en Synood."

Over 't Vasten:

Van waar komt deze harde wet?De Apostlen hebben ze ons gezet.Beztcalkt de ziel dan van de spas?Dat zag je wel in 't Paradijs.

*) Beterschap.t) In deze en de volgende proeven van Stalpaerts dichttrant is (bij gebreke van

een exemplaar des oorspronkelijken) de nieuwe spelling gevolgd.


Beeldstormerij :

„Man Gods, uw ijver heeft gemist *),„Wanneer gij 't heilig Beeld te quist

.Doen brengen hebt, om dies wil dat„'k En weet niet wie het beeld aanbad.

„'t Is waar, dit was afgoderij :

„Maar daarentusschen weet, dat gij„Daarom gesteld waart op den stoel„Om hem te leeren 't recht gevoel;

„Te leeren, zeg ik, door Schriftuur,„En niet door hamer of door vuur„Het Boek der Leeken, 'tBeeldewerk,

„Te nemen weg uit Godes Kerk.

„Wie heeft nog ooit de Schrift verbrand,„Wanneer hij eenig misverstand„Daaruit zag rijzen? Och, men deé

„Alzulks nog nooit te geener ste@."

Aldus schreef over duizend jaarGregoorjus, tot een teeken klaar,Dat Christus' Tempel t' aller stond't Gebruik der Beelden dienstig vond.

Van de aanbidding des H. Sakraments:

Gij vraagt ons: waar geschreven staat,Dat wij 't aanbidden mogen:

Wij vragen weér op de eigen maatWaarme@ gij kunt betoogen

De last, die God gegeven had

Als Madian t) het Kind aanbadTer aarde neergebogen.

Waar was 't bevel, waar was 't gebodVan haar geschenken mede?

Gij, plompert, vraagt niet meer zoo zot,'t Zijn al te klare reden.

Want alwaar God gevonden werd,Eischt hij van ons met mond en hart

Te worden aangebeden.

Over de verklaring van 't boete-doen door bloot nadenken".

Papoutjes, gaat al zoetjensWaarom zoo streng gevast

In matigt teat an' boetjens,De zaak en lijdt geen last.

Vergeefs u dus te krenken:De Penitentie luidt

Toch enkel Nabedenken;

Zoo ons de Griek beduidt.

Ik laat den Griek beduiden,En u ook niet te min,

Eerzame fijne luiden,De texten naar uw zin,

Maar ik kan niet bevroeden,Of Penitentie moet

De gramschap Gods vergoedenMet straf van rouw en boet'.

*) Zendbrief van St-Gregorius, aan Serenus, Bisschop van Marseille, Greg. lib.7

.$egistri Indict. 2. Epist. rog.t) Matth. II, xi.


En tegen de ARGUMENTEN

Van Griek en van Latijn,Stel ik de PENITENTEN,

Zoo menig als er zijn.De Exemplen kunnen 'ttoonen

Van David, Job, Manass',Van Tyrus en Sidonen

Door zak, door haar, door asch.

Leest Joel aan zijn tweede,In 't Grieksch of in 't Hebreeuwsch,

Leest Jonas oude reden,Leest Lucas en Matteeus *)

Maar 't zijn de volle buikjens,De ketel en de pot;

De vaatjens, maatjens, kruikjens;'t Is Epicurus' schot

Hetwelk u heeft doen vinnen t)Dit ongehoord fatsoen

Van niet als door BEZINNEN

Boeteaardigheid te doen.

Priesterzending :

Wat zijn de reén, dat vader Robijn §)Noch Goris, noch Floris, vermogen te pre@ken? —

Om dat ze niet gezonden en zijnWant Banken en Classen en zijn niet dan leeken,

En niemant en geeftMeer als hij en heeft.

Celibaat der Priesters:

Hoe kan de Kerk het trouwenVerbieden een Prelaat?

Gelijk een Prins het brouwenVerbiedt een Magistraat.

Na de toegediende bittere medicijnen, zet de drukker den

zanger „in de resterende bladeren papiers, als in een Peper

-huysken" voor: vijf-en-twintig lieffelijcke ende aengename

Lofzangen", onder den naam van „Bygevougde Confijten"

— mede door Stalpert bereid. De tot volksliederen overgegane

*) Lucae X, 3; Matth. XI, 22.

t) Alom voor vinden.§) Zekere Predikant.


schoone zangen Sulamite, keert weder, Als Iola de onbera-den maagd, De Leeuwerk klimt omhoog, Gauwe miertjes,Hoe en werk je niet Leeuwerk (8), en andere, bij de oudenvan dagen, onder de Nederlandsche Katholieke Familie, nogzeer wel bekend, behooren hiertoe, en zoo mogen zij nu ge-legenheid vinden den naam van den vromen Stalpert, denbij hen onbekenden Auteur in zegening te gedenken. Alseene laatste proeve deelen wij nog mede:

JUTFAES.

De meulens moeten malen

Hetgeen men daar in stort:

Maar och, mijn zinnen dwalen

En doen mijn ziel te kort.

Houd op dan, malle meulen,

Uw spot met mij te speulen:

Uw meel en is toch niet

Als iêlheid en verdriet.

't Is snoodheid van bekoring,

Die mij de rust verslijt;

't Is krankheid van verstoring;

't Is ingebeelde spijt.

Houd op eens, etc.

't Zijn scrup'len van konsciëntie

(Voorwaar een groot gequijn!)

't Is boet' en penitentie,

Die mij verboden zijn.Houd op eens, etc.

't Zijn vliegen, muggen, motten;'t Zijn kleedren, linde of wol;

't Zijn vaten, kroezen, potten,

Die 't hoofd mij blazen vol.

Houd op eens, etc.

't Zijn noodeloze zorgen,

't Is anderlui bedrijf,

Daarom ik van den morgen

Tot op den avond kijf.

Houd op eens, etc.

't Is wind van murmuratie:

„Ai my! de déze staat

Veel dieper in de gratie

Als ik, van zijn Prelaat."

Houd op eens, etc.

Och ! wat al goê gedachten,

Wat rijkdom van gewin,

Doet in mijn ziel versmachten

De zucht van eigen zin!

Houd op eens, etc.

Bedaart u dan, mijn zinnen!

En tracht te malen Deugd:

Daardoor gij eens moogt winnen

De Hemelrijksche vreugd.

Houd op dan, etc.

Wie kan 't de meulen wijten?

De Meulenaar is dwaas.

Of laat dan dus te krijten,

Of komt mij te Jutfaes

Beschuldigen met rede:

Want dat is de eigen stede,

Daar 't malle-meulen-recht

Bepleit te worden plecht. *)

Gewis, Stalpert bracht zijn leer in uitvoering:

„'tls reden, dat de Christen nu verdoove

Het oude woord: Principium a Jove.

*) Dit moet op een vervallen rechtsbijzonderheid te Jutfaas slaan.


Jupijn is wind, en daarom moet, na dezen,

Van Jesus' naam al ons beginsel wezen :Principium a Jesu !

Al wat hij deed, werd door zijne brandende liefde totJesus, en door zijn onvermoeiden ijver voor de H. Kerk te-weeg-gebracht. Bij den aanvang zijner lofzangen en bij deopdracht „AEN DEN OPPERSTEN KONING CHRISTVS JESVS"

riep hij, in verrukking, David na:

»Rijst mijn zinnen! rijst mijn zang!

Rijst mijn zinnen! rijst mijn Psouter!Om te loven 't heilig Outer

Van mijn God uw leven lang!

Van den vroegen dageraadSpant uw snaren, klinke uw dichten,

Tot dat weêr de Zon verlichten

't Weder-rond des Aardbooms gaat."

God heeft hem kracht gegeven zijn arbeid voort te zettenen gunde hem dertig achter-een-volgende jaren, waarin hij zichonverpoosd aan de zaak des Heeren wijden mocht. Hij zaljuist zijn vijf-en-twintigjarig Priesterschap gevierd hebben, ge-steund door de eerbewijzingen van zijne Geestelijke Over-heid, bekleed met de waardigheid van Protonotaris van denH. Stoel en met de hoogste kerkelijke ambten in Nederland(na het Apostoliesch Vikariaat), omringd door zijne vriendenen kinderen in Christus, die hem vurig lief hadden — toenhij in den winter van 1630-1631 den laatsten adem uit-blies op den leeftijd van een-en-vijftig jaren.

Wij kunnen den vromen dichter, in den geest, naar zijnelaatste rustplaats vergezellen: want wij hebben bevonden,dat de waardige man in het vrouwen-choor der Oude Kerkte Delft begraven werd, en zijn zerk, er, gedeeltelijk althands,nog te zien is. De Noorder deur, in de Kerkstraat, binnen-tredende, vindt men ter rechter hand, voor de ingang van— het stovenhok, den eenvoudigen blaauwen steen, die hetnavolgende te lezen gaf:

Siet hier de plaets vanrust

Van die sijn levens lustWas deucht met vreucht te soecken


Het lichaem leydt hierdoot

De ziel in Abrhams schootSijn geest leeft in sijn

boecken.Posuit A. Rom.

VIR CLARISSIMUS

EXIMIUS

MR JOANNES STALPARDUS

NATUS

S. CIECILLE DIE 1579

OBIIT

IV CALEND. JAN.

ANNO SALUTIS 1630. *)

Aldus wordt het opschrift van den steen medegedeeld inhet aangehaalde boek. Thands heeft echter de zerk niet meerdan eene lengte van 3 voet en staan Stalpaerts naam vanonder en de eerste vaersregel van boven, onmiddelijk op denkant. Bij eene verschikking van den kerkvloer, zal men duswaarschijnlijk van Stalpaerts grafsteen, die wel de gewonelengte van 61 voet zal gehad hebben, het hoofd en de staarthebben afgenomen; zoo dat de datum van Sinte Caecilia,een naam die zich misschien ook niet in zijn element voeldeter hervormde kerk, verdwenen is. Op grond echter van degetuigenis der aangehaalde Verzameling van Gedenkstukken,dat de woorden „IV Cal. Jan." werklijk in een zerk gegriffeldzijn geweest, welke datum, beteekenend 29 December, ookom het gegraveerd portret van den dichter staat aangeteekenden opgegeven wordt in den Necrologus Eccl. Bat., vermeenik, dat Nicolaus Broedersen, vasthoudende aan den boven-genoemden 2In, zich vergist, en dat Stalpaert inderdaaddaags na Onnoozeler-Kinderendag dezer waereld overleden is.

En wie was het, die, in teêrheid eener eerbiedige liefde,den waardigen man de hulde bracht van het meêgedeeldegrafschrift? — Wie was het, die blijkends de onderteekening,Stalpaerts gedenksteen gelegd heeft?

*) Verzameling van Gedenkstukken in Nederland, 's Gray. 1777, D). I, bl. 27.


A. Rom., onder een goed vaers, in 1630 door eene katholiekeen nederlandsche pen geschreven, beteekent ANNA ROMERIA;de latijnsche naam van ANNA ROEMERS, Tesselschades edelezuster. Anna Roemers was het, wier christelijk en dichterlijkgemoed den Priester en Dichter Stalpaert van der Wiele„posuit" tumulum — eenen zerk en grafschrift wijdde. Zoois Stalpaerts gedachtenis onafscheidbaar aan die der voortreflijkezusters verbonden. Trouwens zijne vrienden en vijanden wareneenparig in de getuigenis wegends zijne uitstralende deugden.

Mr Simon van Leeuwen, een Protestantsch geschiedvorscher,schrijft van hem:

„Hy was een man van groote deugden en geleertheyt,spreekende menigerley talen *), die by buytens Lands, so inItaliën als in andere oorden vande Christen werelt, op sijnereyse geleert hadde, en was in sijn tijd de soet-vloeyenstePoëet, die Holland doen maal hadde; veele van sijne Boeken,meest die in Versen gemaakt zijn, gaan in druk uyt, dieonder de Roomsgesinde in een bysondere estime gehoudenwerden t)."

Zijne vrienden en verwanten, die zeer verlangden zijnebeeltenis te bezitten, bezorgden het door Joh. van Nes, eenDelfsch schilder en leerling van Miereveld, gemaakt portretter graveering. Met een Latijnsch omschrift en het volgendwelgemeend vaersjen werd het uitgegeven:

„Stalpard, die waerde man, op dese plaet gesneden,Vermaerd in Eer, en Deughd, en Christelijke seden;

Die in sijn leven was in Goddelijcke tucht §)

En Rechts-geleerdheyd meé een Doctor wel berucht;

Taelwetend', Constrijk, wijs, voorsightigh in sijn daden;

En voor zijn naeste-mensch een hulper wel beraden.

Hy heeft sijn naem, en beeld, gelaten op de Aerd',

En 't lichaem: Maer de ziel die word by God bewaerd.

Voor zijne Uitvaart had hij-zelf, als éen die hoop had inde Genade Gods, een lied vervaardigd, dat met deze woor-den besloten wordt:

*) Hij heeft ook in 't Latijn geschreven: o. a., op verzoek van den Ap. Vikarius,

zekere toelichtingen op een geschrift, te Rome verschenen van wege de PP. Jezuieten,

Batay. S. t. a. p. en Foppens, op den naam.

t) Batavia Illustrata, bl. 1173. Dit „werden" beteekent „worden".

§) Dit zal Theologie moeten beteekenen.


„Vaart dan wel! Adieu, beminden!

Tot dat wij malkandren vinden,

Daar de zwarte Dood ontbinden

Ons zal konnen nimmermeer.

Hiermeé sluit ik oog en monde.

Trekt gij op, en laat uw zonden

Zinken in de roode wonden

Van uw Heiland, van uw Heer!

Zoo zal ons beiden

Na 't hier verscheiden

Doen geven God

Al zulken lotAls naar zijn Woord

Aan elk behoort.

Amen !" *)

Ioannes Stalpaert van der Wiele was geboren op denFeestdag der H. Cecilia, de Patronesse der Zangers; hij stierfdaags na Onnoozeler-Kinderendag t), en waarlijk, zoo ver hetden mensch gegeven is het innerlijke naar het uiterlijke tebeoordeelen, zijne ziel was als eene van die kleinen, wienhet Rijk der Hemelen is toegezegd.

Het is niet meer geheel waar, wat Van Leeuwen zegt, datStalperts werken onder de „Roomsgesinde" „in byzondereestime" gehouden worden: althands niet met het bewustzijn,dat ze Stalperts zijn. Dr Hermans uit 's-Hertogenbosch strekthet ten roem het eerst de aandacht der Nederlanders opStalpert, na een eeuw vergetelheids, te hebben gevestigd §).Den Auteur van de tegenwoordige schets is het een zoete,eene streelende voldoening zich met fierheid een van die„Roomsgesinde" te mogen gevoelen, welke den naam vanStalpert in eere houden, en met een dankbaren traan in hetoog naar den man opzien, wien, voor Gods Throon, de be-boning van zijn arbeid op aarde niet ontgaan kan zijn.

Omstreeks het jaar i 58o kwamen er in Nederland tweeknappe mannen ter waereld: in 1 579 Ioannes Stalpaert vander Wiele; in 1581 Pieter Corneliszoon Hooft: Stalpaert deEdelman, en Hooft de burger zoon (9) : Stalpaert de nazaat

't Lat. Batavia Sacra, Deel II, bi. 229, en Extract. Cathol. bl. 628.

f) Foppen, Bibliotheca Belgica, doet hem sterven den dag voor Onnooz. K. en

geeft hem 49 levensjaren, hetwelk op x581 als zijn geboortejaar wijst.

§) Desch. .Mengelwerk v. Noord-Braband, Dt I, blz. 179 en 347•

Verspr. Verh. I. i6


en erve der Graven van Teisterbant en Chastillon — Hooftde zoon des revolutieburgemeesters (i o) : Stalpaert de vromeen geleerde Priester — Hooft, die de Hollandsche Tacitusgenoemd werd, en tot geen Christelijk Kerkgenootschap be-hoorde: Hooft, de gastvrije Drost van Muyden — Stalpaert,de liefderijke Begijnenvader te Delft: Stalpaert en Hooft,die gelijktijdig Italië bezocht hebben, en er beide eene ver

-hoogde poëtische gave meê van daan hebben gebracht:Stalpaert en Hooft, die gezamendlijk de Hollandsche lyriekvan het eerste derde der XVIIe Eeuw kunnen vertegen-woordigen. Mr Simon van Leeuwen zegt, dat Stalpaert voorden „soetvloeyensten Poeëet" van zijn tijd werd gehouden:wat mij aangaat, ik voeg er den Zanger van „Klaere, watheeft 'er uw hartjen verlept" bij, en zeg: Stalpaert en Hooftwaren de zoetvloeyendste poëeten van hun tijd, en zijn, metJan Jans Starter, als de scheppers onzer XVIIe-eeuwscheieder-poëzij te beschouwen.

(1852.)

St. Linus-dag.

AANTEEKENINGEN.

(i) „Anno 16oi hebben [intusschen) twee Vriesche Predikanten, J. Bogeyman en

Geldorp in duyts over-geset en in druck uytgegeven het tractaet von T. Beza Van't Ketterstrafen, leerende dat de straffe over de ketters oock de wereltlijcke overig-

heden toe-komt, ende datse oock aen den hals gestraft mogen worden: met een voor-

reden aen de Magistraet van Sneek, om de seive daer door te doen letten op de

Mennonieten of Doops-gesinden."On partijdigk Ckron aken, 1600-1658, (se Dr.) r698.

(2) „Omtrendt desen tijdt wasser een Predikant van de Aughsburghsche Confessietot Woerden, die, in sijn predicatien, tegens de Staten seer hevigh uitvoer, over't verwerpen en af-sweeren van den Koningh van Spanjen."

De Predt G. Brandt, Kort roerknel van de Reformatie, enz., 3n Dr., bl. 122.(3) Ten selfsten dage (2o Dec. 158x) quam 'er in den Hage, op den name van

den Prins van Oranjen, als wien nu de Hooge Overheyt was opgedragen, eenplaccaet uyt; verbiedende ... de exercitie der Pausselijcke Religie, en 't houden deropenbare en heymelijcke vergaderingen, op verbeurte van loo guldens.... Ditwas het eerste Placcaet dat in Hollandt, tegens de Papisten, is gepubliceert."

G. Brandt, t. a. p. bl. 522-523.

(4) Zoo werd b. v. Den Briel door de Watergeuzen opgeëischt IN NAAM DESKONINGS ; de Leidsche Akademie, ten loon voor de afweering van's Konings heir-macht en ter vorming van proedikanten, gesticht IN NAAM DES KONINGS; ja, hoeongelooflijk het schijne, de Unie van Utrecht gesloten IN NAAM DES KONINGS.

(5) Zijn levensgroot geschilderd portret (een kopstuk) berust bij den HeerePastoor der Klerezij te Delft.

(6) Adriaen was Ambachtsheer van Ruyven, Heer van Rosenburch, Raad enRentmeester generaal van zijn Keiz. Majesteit over Kennemerland en West-Fries-land, enz. enz. Zie de Chronijck van Gouthoeven, 5636, de ingev. bl. 82, en Eike-lenberg en Boomkamp Alkmaar en zone Gesck. II, bi. 545. Maria werd non enpriorin eener geestelijke stichting. Jacob was eerst Raadsheer in het Hof vanHolland, later Prokureur-generaal in den Grooten Raad te Mechelen. Frans enCornelis bekleedden een Rentmeesterschap over uitgestrekte Graaflijke domeinen(Van Leeuwen, t. a. p. Eikelenberg, bi. 137). Augustijn (de grootvader van onzenIoannes) was in maatschappelijke bedieningen te 's Gravenhage (De Riemer, DI. I,blz. 502). Anna huwde Mr. Willem Wz. van der Meer, Prokureur-Generaal van't Hof van Holland. Geertruyd huwde in tweede echt een Kortrijksch Edelman;Agatha deed mede een aanzienlijk huwelijk.


Ziehier nog een niet onbelangrijk uittreksel der Haagsche Archieven:Wy Schout, Burgemeesters, Schepene ende Regeerders der Steede Schravenhage

in Hollandt, Certificeere ende verklaare by desen, ten versoeke van den HeerPieter Piermans Heer van Fleckers i' ► , ons kennelik en waragtig te wesen, dat inde Parochie- of, Sint Jacobs-Kerk alhier, gelegen is een blouwe serk, daar opgebouwen zijn aght quartieren, waar af het eerste quartier is het wapen van Vander Wiele, alias Stalpert, het tweede De Jonge, het derde Arckel en het vierdeHeemskerk, invoege deselfde in margine deses staan Gefigureert, mede dat aande Zuydt Syde van 't Choor van deselve Kerk, in een Glas, gegeeven by HertoghAlbert van Beyeren, onder anderen het selfde wapen van Van der Wiele, is staande;dat het selfde wapen insgelijk gehouden staat aan de Noordside van 't Choorvan de selve Kerk, ende dat ook verscheide Blasoenen van de voorns.: Familje inde selve Kerk hangen, daar af eenige ook zijn gequartileert, met Snoekhert, Tey-linge, Hanneman, Ruygrock, Nobelaar. Wyders dat voorts 't wapen van Van derWiele, so alhier ter steede als ook in verscheiden durpen op Sluysen Bruggen enpublijcque werken in steen gehouven staat, ende want men gehouden is der waar

-heidt Getuigenis te geven daar toe versoght zijnne, so hebben wy, ten Oirconden,het zegel deser steede op 't Spatium gedaan drukken en desen by onsen Secretarisdoen onderteikenen, op den 19 August. 1659, ende was onderteekend: W. vexDER HOEVE.

Naar gedane Collatie is deze met de minute berustende ter Secretarievan Schravenhage accordeerende bevonden, desen 12 July 1677, bymy Secretaris der selve Steede. ANTONY D. VEER.

(7) In het jaar 1730 bestond dit venster nog: De Riemer, Beschrjv. van 's Ore-vesa-halte, I, bl. 254 en 283; zie ook bl. 281. Sedert zijn de stukken, die aan hagelen storm en aan den moedwil der, niet meer door het middeleeuwsch geloof be-toomde, straatjongens ontkomen zijn, met andere fragmenten in een der ramenachter het choor, schier onherkenbaar, verzameld.

(8) Den lezer, die dit lieve volksliedtjen niet kennen mocht, zij 't, in deze noot,welkom.

't .lo rers.00dtjen.

Hoe werk je niet, Leeuwerk! „Hoe zou 'k ellendig dierHoe komt dat niet en orgelt „Vermaken met mijn zangen

In deze tienen kerk „'t Gehoor van mijn CippierUw strotjen, dat zoo gorgelt? .Die mij hier houdt gevangen?Daar 't niemant hoort te velde, „En wilt u niet bedriegen;

Welaan dan, laat uw gunst „'k En acht noch brood noch zaad,Aan óns gehoor ook melden „Eer dat men mij laat vliegen

't Mirakel van uw kunst. jTe velde voor weldaad.

Toont dat gij dankbaar zijtVoortaan te blijven leven

Van 't brood dat gij verslijt,Van 't zaad dat wij uw geven;Van zoo veel klaver-zootjens,

Van zulken verschen nat,Van zoo veel groene lootjens

Als gij wel hebt gehad.

„Den aardboom was mijn vloer,„Den hemel mijn verwellef!

„Al 't groen gewas mijn voer,„Mijn tafelwaard God zellef,„Hoe zouden mij de kruimen

„Verheugen van uw prooi,„Nu ik den Hemel ruimen

„Moet voor een naauwe kooi?

*) Gehuwd met een achternicht van I. S. v. d. W.


„Mijn schepper had mij vrij

„Doen baren van geveugelt;„En uw geweld heeft mij

„De vrije vlucht beteugeld.

„Ik hippel en ik wemel,

„Mijn zang dijdt tot geschrei;

„Want kooi en is geen hemel,

„En 't zootjen is geen wei.

„Wilt gij dan met genucht„Mijn gorgeltjen doen quelen,

„Zendt mij weér na de lucht,

„En 't orgeltjen zal spelen,

„Voor Hem, die alle dingen

„Schiep met een enkel oog:

„Dies plagt ik niet te zingen

Dan als ik klim om hoog.

„Het zal u dunken nieu„Als ge u zult hooren nooden

„Door mijn adieu, dieu,dieu!„Te God, te God, te Gode.„En tusschen 't tierelieren

„Dieu, dien, weér telkemaal;„Om u te leeren vieren

„Uw Schepper met uw taal.

(9) 't Is een grove dwaling, bij onze romanschrijvers, schilderijmakers en leeraars

der letterkunde, dat zij Hooft als Edelgeboren voorstellen. Eerst toen hij omtrent

6o jaar was, bezorgde de broeder van zijn neef Joachim de Wicquefort hem eenadelbrief en de ridderketen van St. Michel. In den eersten brief, door Hooft aan

dat onderwerp gewijd (Van Vloten, N° 684), herinnert hij zijn neef, dat tusschenhen daaromtrent onlangs zekere redenen gevallen" zijn. In-gevolge een wenk, hemtoen door den even eens nieuw geridderden Wicquefort gegeven, zendt hij dezen,die zich te Parijs bevond, „de veirsen van den Heere Barleus in Latijn ende vanZuylekom (Const. Huygens) in Franchois op [zijnen] Henrik de Groote, oft zymisschien te passe quaemen, om [zijnen] ijver, in 't verbrejden der gloorye vandien koning, yetwes te doen gelden tot vordering van gunst in dat hof." Hij zegt

ook te hopen, dat de aanstelling niet alleen inhield, dat de „eere van Ridderschap"

hem-zelven was toegekend, maar „ook de waardigheid van edeldom [hem en zijnen]naakomelingen vergunt went.'/ In den tweeden brief bevestigt hij, dat hij wel eeniggeld voor de zaak over heeft, maar hij „[sa] propre vanité" niet te duur betalenwil.... zoon dix au douze cents francs". In den derden brief zegt hij, dat zijnneef hem werpt dans un abisme d'obligations". Reeds zijn drie exemplaren vanzijn „Henri Ie grand" in binders handen, et les adresseray a Mr. Abraham deWicquefort vostre frère, l'un pour trouver quelque place dans la bibliothequeRoyale; l'aultre pour Monseigneur le Chancelier de France; et la troisieme pourMonseigneur le surintendant des Finances de France."

(so) De wakkere Cornelis Pietersz, geraakte op het Burgemeesterskussen, na datin 1578, volgends Wagenaars naïeve uitdrukking, de Regeering in Amsterdam „opeene buitengewoone wyze ontslaagen" was.

MARIA

TESSELSCHADE ROEMERS.

„D'onnozele en geestige Tesselschade."JACOB VANDER BURGH.

„Komt, koele Tesselschae....treckt d'oude goetheyt aen."

CONSTANTIN HUYGENS.

„Tesseltjen is noch dat ouwde even jonge zoete-melxhart.PIETER Cz. HOOFT.

„Tots matrona mihi miraculum est."CASPAR BARLA US.

„Eusebia, nu t r e c k, op Godts bazuinen,

Met my, niet om den Jerichooschen muur,

Meat om de Stadt.. met.. zeven kruinen."VONDEL.

Aan Mevrouw REEKERS,

geb. ELIZA BARGE.

Vreemd aan de sfeer dier leeraars en poëeten,Die meenden zich te kwijten van een plicht,Als, bij wat lofs voor Tessels lief gezicht,

Zij voor een schoolsche blaaáwkous haar versleten, —

Vreemd aan die sfeer, haar geur althands vergeten,Geeft gij uw hart en arbeid aan 't gestichtDat, van den naam van Tesselschaá doorlicht,

Vooral de Vrouw in haar doet welkom heeten.

Sta, dies, mij toe, ofschoon ge van nabijErvaren hebt wat hulde en eer beteekent,

Dat u mijn band dit needrig offer wij.

Is 't ook den rijken gavenschat onwaard,Waar God u me@ begunstigd heeft, — aanvaard

liet van een vriend, die op uw goedheid rekent.

1879. J. A. A. Tx.

Mevrouw Reekers—Barge, toen voorzitster van de Algemeene Nederl. Vrouwen-Vereeniging „Tesselschade", de echtgenoote van Mr. F. J. M. A. Reekers, Lid

van de Eerste Kamer, vroeger Wethouder van Amsterdam en Lid van deTweede Kamer.

MARIA TESSELSCHADE ROEMERS.

I.

De Eeuw der Princen Maurits en Frederik Hendrik vanOranje wordt, door de noord-nederlandsche Geschiedschrijvers,te recht een „Gouden Eeuw" genoemd. Ook onze broedersvan het Zuiden mogen roem dragen op het zelfde tijdvak:

want in de eerste helft waren de onvolprezen Vorsten Albertusen Isabella de tijden strijdgenoten van Maurits; in detweede waren Rubbens en Van Dijck en Teniers de waardigemededingers, de meesters van Rembrandt, Van der Helst

en Jan Steen. Vondel, de grootste der nederlandsche dich-ters, was Andwerpenaar, wat de afkomst, Amsterdammer

wat de woonstede betrof. De onzuiverste, ja berispelijkstedaden leveren niet zelden de heerlijkste en roemrijkste ge-volgen op. Het bedrog van Jacob lei den grond tot den bloeivan een stam, waaruit de Messias zog geboren worden.Lykurgus' onmenschelijke wetten deden helden ontstaan alsLeonidas en de zijnen. Dat het pas gestichte Rome ter vrij

-plaats voor boeven gesteld werd en verder bevolkt door eensabijnschen maagdenroof, belett'e niet, dat er een der groot-ste volken uit voortkwam, die ooit op aarde geleefd hebben.

Toen de bevelhebber van het gallische leger den Rubiconovertrok, om tegen zijne lastgevers -zelven het zwaard te

voeren, besliste hij over de toekomst van Rome, en breidelde

250 MARIA TESSELSCHADE ROEMERS.

de regeeringloosheid, die het met den ondergang bedreigde.De ongeoorloofde omgang van Pepijn van Herstal met Alpaïsheeft dien Karel Martel het leven geschonken, aan wienskleinzoon, den grooten Christen Keizer, Europa hare tegen

-woordige beschaving verschuldigd is. Trouwens het Menschdomvindt met afschrik onder de middelen, waardoor het Verlostis en Zalig gemaakt, het gruwzaam verraad van den leerling,die zijn Meester overlevert. Deze voorbeelden toonen ge-noegzaam aan, dat, door de nimmer rustende goedheid Gods,uit het slechte en doemwaardige dikwerf het goede en heil-rijke geboren wordt. Maar daarmede zijn de stellers van delaakbare oorzaak niet gerechtvaardigd. God liet de zegenrijkewaterbron stroomen, ook toen Mozes, in hoogmoed en mis-trouwen, tegen Gods voorschrift aan, op de rots geslagenhad; maar daarmeé verviel niet de laakbaarheid van zijnedaad. Luid sprekende bewijzen voor de diepe domheid ofverregaande kwade trouw der genen, die zeggen, dat, alsmen zich verheugt in de gevolgen eener omwenteling, mendie omwenteling-zelve met hare drijfveêren behoort goed tekeuren! Al keurt men dus met mij den meineed af, waarbijmen den wettigen Vorst over Nederland vervallen verklaardevan zijn bewind en bezit, ten jare 1581 — men behoeft nietblind te zijn voor de nieuwe opluiking, de versche krachts-ontwikkeling, den grooten bloei, de roemrijke staatskunst,den voorspoed des handels van ons volk in de XVIle Eeuw.Vele groote mannen, die onzen roem in den vreemde, gelijkonze kracht van binnen, in die dagen bewerkt en bevestigdhebben, zouden mogelijk niet zijn opgestaan, ware Hollandeen Graafschap gebleven; althands onder de voortdurendehandhaving der monarchale en katholieke stellingen zoudenin Holland waarschijnlijk die nieuwe bestanddeelen des volksniet aan het licht zijn getreden, welke thands door deRevolutie waren opgeworpen en aangespoord tot vruchtbarewerkzaamheid, gelijk de vette slibbe der verwoestende over-stroomingen den landen vaak ten zegen wordt.

Ontzaginboezemend was die strijd van dat kleine maarkrachtige volk, op een onaanzienlijken driehoek aan een derkusten van Midden-Europa geworteld, tegen de eenmaalmachtigste Monarchij der waereld. Stout en grootsch waren

MARIA TESSELSCHADE ROEMERS. 251

de ondernemingen dier heldhaftige zeelieden en bedachtzamehandelaars aan de beide zijden der onmeetbare waereldzee.Geen vak van studie bleef door dat kleine volk van breed-geschouderde mannen onbeoefend; geene krijgs- of handels

-onderneming bood hun afschrikkende moeilijkheden aan;en, ik erken volgaarne, dat, ten spijt der treurige Godsdienst-dwaling, die zij in bescherming genomen en ten grondslaghunner gebrekkige kerkïnrichting gesteld hadden, vele hunner,en van de werkzaamste, door eene oprechte christen vroom-heid bezield en gesterkt werden. Onze katholieke vaderenverkeerden inmiddels in een zeer gedrukten toestand. Deaanzienlijkste geslachten, die hunne trouw aan het katholiekgeloof niet verzaakt hadden, werden geheel te -rug-gedrongenin de vergetelheid, en vonden eene wijkplaats buiten hunvaderland of te midden der mindere standen. Bedrijf en leering,die er eenigszins katholiek uitzag, werd doorgaands verboden.Derhalve heeft de XVIIe Eeuw, wat de openbare handelingenen publieke personen in Holland betreft, eene protestantschetint. Deze tint komt intusschen het meest uit in het openlijkkerk- en staatsleven der Noord-Nederlanders van die tijd.In het oorlogsleven van de tweede helft der Eeuw althandsis die tint minder duidelijk zichtbaar. En het kordate enopene charakter der Hollanders deed in het handels- ennijverheids-leven die tint schier geheel niet opmerken. Welziet men der beeldende kunst van die dagen aan, dat zijSint Lukas niet anders dan in naam tot beschermer hadbehouden, en dat de Gelukzalige Fiësole niets bij den Goddes Lichts met zijne beden in den Hemel voor de zaak derheilige kunst in Nederland vermocht had.

Der poézije in Nederland was de H. Geest Gods gunstiger.Hij daalde neder in onzen hoofddichter en werkte in eeneandere verhevene ziele genaden uit, waar ik mij in dezebladen meê wil bezighouden.

Een volk kan moedig, welvarend, rijk en aanzienlijk zijn,als het helden, wiskunstenaars, en zedelijke wijsgeeren heeft;maar zijn welstand klimt niet tot geluk, zijn aanzien niet totroem, zijne geschiedenis wordt geen vruchtbaar voedsel voorhet nageslacht, zoo'n volk is geen volk in den vollen zin deswoords, als het geen DICHTERS heeft. De Letteren zijn


voor een Volk wat de Kroon voor den Koning, de Trouw-ring voor de echtgenote, het Vaandel voor de legerbendenis. De Poëzij is voor het volk als de Benjamin des gezins,als de lieflijke Joannes onder het Twaalftal.

Zonder de Letteren sterven alle daden oogenblikkelijk wechen alle grootheid verzinkt gelijk een kei in het water en laatnaauwelijks eenige kringen ten teeken van de plaats.

De Letteren zijn het, die de daden in hare grootheid doenkennen, door ze te vertoonen in verband met het verledeneen in het licht van den roem; in de Letteren spreekt zichhet geestrijkste deel van het volkscharakter volkomenst envolledigst uit.

Geen wonder, dat onze Vaderen steeds prijs op de Letterengesteld hebben, en op hen die ze beoefenden.

De letterkundigen en dichters van de helft der XVIIe Eeuwwaren zich het aanzien niet onbewust, waarin zij bij hunnemedeburgers stonden. Zij waren ook onbekrompen genoegom elkander niet uit afgunst de eer te weigeren, waar zijaanspraak op hadden. Intusschen de menschelijke hartstochtliet ook toen niet na de dichters en letterkundigen somtijdsvan elkaár te verwijderen en te beletten, dat alom de huldegebracht werd, waar ieder aanspraak op had. Zoo haddenHooft en Cats bijv. weinig met elkander op; Cats en Vondelbewonderden elkander lange na niet; Westerbaen en Vondel,Huygens en Laurens Bake, even min, en Hooft en Voshebben Vondel dikwerf de welwillendheid onthouden, dieieder aan zijn gadeloos talent verschuldigd was.

Maar welke geleerde of dichter door zijne gildebroedersook miskend mocht worden — wie hunner, om deze of genereden, niet bemind of niet gehuldigd werd — daar was éenpersoon, waaraan ieders bewondering, ieders geestdrift, velervriendschappelijke verknochtheid en de liefde van meer danéen te beurt viel: die persoon, die geletterde, dat kind derPoëzij, was eene vrouw, eene Katholieke jonkvrouw, gade,moeder en weduwe: MARIA TESSELSCHADE ROEMER-VISSCHERS Dr.

Zoolang er een Holland en Hollandsch volk bestaat, datde stem had, die men Letteren heet, om zijn gevoel engevoelens uit te drukken, is er, behalve de Heiligen, nooit


eene vrouw geweest, zoo hoog, zoo dichterlijk, tot overdrijvenstoe zoo luide geprezen als de twee katholieke dochters vanden Amsterdamschen koopman Roemer Visscher: ANNA enMARIA TESSCHELSCHADE.

Die groote roem had zijne oorzaak. En deze dochterenRoemers kochten zich dat aanzien in het Hervormde Neder-land toch niet door opoffering van haren Godsdienst. Verrevan daar. In het stukjen over Stalpaert van der Wiele isreeds een woord van Anna Roemers en hare trouw aan deH. Kerk gezegd I). Wij voegen er nu bij, dat hare nog méergevierde zuster, in de sterkste beproevingen, even onwrikbaarbleek, en dat zij aan den sterrenhemel van het katholiekeNederland eervol schittert naast de vrome dichteressen, diehaar, ter XIVe, XVe en XVIe Eeuw waren voorgegaan.

Maar waarom spreken wij hier van het „katholieke" Neder-land? — Laten wij liever die afscheiding, waar geen leerstukbehandeld wordt, ter zijde stellen, en bewijzen de verdienstenniet te miskennen onzer andersdenkende broeders, maargaarne vereenigd te willen streven om dat gene uit te werkenwat ter eere en ten welzijn van het dierbaar Vaderlandstrekken kan. De Hollandsche boekenmakers van de vorigeen het begin dezer eeuw echter, die bijna alle Protestantwaren, deden steeds hun best de geschiedenis geheel protes-tantsch te behandelen, en te vergeten of te miskennen of afte snijden, wat er katholieks in voorkwam: maar als zij dedochters van Roemer Visscher hadden willen verbannen, danzouden zij, volgends hunne eigene opvatting en in hunneeigene oogen, het schoonste gedeelte onzer letterkundigegeschiedenis bitter verminkt hebben. Haar-beider beminne-lijke figuren zijn zoo diep geworteld in den toenmaligen grond,dat men, door het om-ver-werpen van dien beeldgroep, dengeheelen hof, waarvan zij het middenpunt waren, zoíi omge-woeld hebben, en dat de meeste omringende beelden daar-door van hunne beteekenis zouden beroofd zijn.

Gewis, het moet eene ongewone deugd en even schitterendeals minzame begaafdheid wezen, die den cijns des eerbiedsen der hoogst geklommen geestdrift weet af te dwingen,

z) Blz. 211 en 227.


hier van een deftigen Jacob Cats, dáar van een luchtigen enkluchtigen Breêro8; nu, van den Ridder Hooft en 's Princensekretaris Constantijn Huygens, dan, van den dichterlijkenglazenmaker Jan Vos; heden van latijnsprekende geleerdenals de ernstige Vossius en de lustige Barlus, morgen vanbevallige en begaafde vrouwen als de dochters van Hooft enzijne gade Heleonora Hellemans ; van den zeer „roomsch-gezinden" Vondel, en van den Predikant Geeraardt Brandt;van toonkunstenaars als Ban en Swelinck, van krijgs- en staats-mannen, van geneesheeren en magistraten, van taal- en zede-meesters, van Zeeuwen en Hollanders.

Moeten de Princen te Muyden onthaald worden, men kentgeen zoeter banket om hun voor te zetten dan den lieflijkenzang van Tesselschade, gepaard aan dien van hare brabantsch-fransche vriendin Francisca Duarte. Het leven op het slotte Muyden, waar de dichter en geschiedschrijver Hooft alsDrossaart zijn verblijf hield, was treurig en onvolledig als detegenwoordigheid van Tesselschade er aan ontbrak. En vooreene der plechtigste feestvieringen, door Amsterdam, in dehelft der XVIIe Eeuw, ter eere der Koningin Maria vanMedicis aangerecht, nam men alweêr zijne toevlucht tot depoetische veder en lieflijke zangstem van de nooit volprezenTesschelschade. Die de beroemdste dichten prozawerken derXVI[e Eeuw doorbladert zal alom de schaduw vinden vande edele gezusters; zal weinige bladen kunnen opslaan zonderhare namen te ontmoeten, steeds omgeven van een luister-rijken eerekrans. Die tot deze werken geen toegang heeft,kan onze voorstelling bevestigd vinden in de volgende boekenvan minder of meer letterkundige waarde, maar om hetzeerste bevoegd getuigenis ten deze te geven.

C. Pieter Corneliszoon Hooft geschetst met zone eigenewoorden of Redevoering over de brieven van denzelven, doorMr. Jacobus Scheltema, in zijn Geschied- en LetterkundigMengelwerk, Dl II, St. I.

2°. Anna en Maria Tesselschade, de dochters van RoemerVisscher, door den zelfde.

3°. Geschiedenis van het slot te JI'uiden, en Hoofts levenop hetzelve, door Jacobus Koning.

4°. De historiesch letterkundige werken van Mr. J. de


Vries, P. G. Witsen Geysbeek, Prof. M. Siegenbeek, Prof.P. N. van Kampen, Mr. J. van 's Gravenweert, Dr. F. A.Snellaert, Prof. W. J. A. Jonckbloet, J. W. Hofdijk, Dr. J.ten Brink, en anderen.

5 °. Gedichten van C. van Baerle, ,7 van der Burgh, J. vanHeemskerk, L. Reael, Anna en Maria Tesselschade Visscheren anderen (verzameld door D. Groebe).

6°. Gedichten van Anna Visscher en Maria TesselschadeVisscher, uitg. door den Heer De Bruyn, Theol. Kandidaat.

7°. Tesselschade Roemers en hare vrienden in 1632-1649,door Dr. J. van Vloten.

Al deze schrijvers zijn, op éen na, onkatholieken, en noch-tans eenstemmig in den lof van Anna en Tesselschade.

't Is zelfs te beklagen, dat de geestdrift van eenige hunnerzoo buitensporig geweest is, dat zij de figuur der arme Tes-selschade geheel versnijden en verminken naar hunne eigeneinbeeldingen, en zich niet ontzien dingen te verzinnen ofelkander na te schrijven, die niets historiesch aan zichhebben dan hunne misgeboorte uit de geesten van JacobusScheltema en Anonymus de Bruyn: ik noem deze beide drogeHeerent om dat de eerste, in zijn enthousiasme voor zijn„doode vrijster" (hij sloot zich, zegt men, soms uren langop met een levensgroot portret, dat hij, misschien te-recht,voor dat van Tesselschade hield), zoo véel over de familieRoemer Visscher gefantaizeerd heeft, en den anderen omdat hij de verdichter is van Tesselschades overgang tot deHervormde Kerk l). Niet ten onrechte beklaagde zich degoedhartige schoone, dat de „„armen der geleerde luyden”zich niet ontzagen haar voor „een ballon" te gebruiken, ommeê te kaatsen. Er was in dat verheffen van Tesselschadeook een goede hoeveelheid eigenliefde. Barleus en Huygenshadden de dwaasheid haar, die geen woord Latijn verstond,op vaerzen in die taal te trakteeren, die zij zeer te-rechtaanduidde als een vossenmaal voor den kraanvogel 2).

Tot het oprechte en redelijke huldebetoon is te rekenen,dat Potgieter, zeker een der beste kenners en talentrijkste

i) T. a. p., bl. 44, 45.

2) Van Vloten, Tesselschade .Roemers en hare oraenden, bl. 34.


voorstanders van de Republiek der XVIIe Eeuw, in eenjaarboekjen eene navonkeling van het licht dier dagen voorNeêrlands jufferschap in onze tijd willende doen uitschijnen,aan dat jaarboekjen den titel van Tesselschade gaf, en datde beoordeelaar in het beste letterkundige tijdschrift datNederland in 1838 bezat (de Gids), schreef: „Het was eengelukkige inval, om dit Jaarboekje den naam van Tesselschadete doen dragen, den naam van haar, die door schoon-heid en talenten boven de schoonen en talent-v oil e n uitblonk, die het voorwerp was van de zangenvan bijna al de Dichters van hare eeuw, en welk eenedichterlijke eeuw !" — Nu ik heb gezegd hoe hoog de voor

-treflijke vrouw, van wie wij spreken, bij de bevoegdsteen, zeker, in dit opzicht onpartijdigste beoordeelaars vanNederland staat aangeschreven, wil ik mijne lezers wat nadermet haar bekend maken.

II.

Als men de Kennemer Poort van het vriendelijk Alkmaeruittrad, en den Steéwegh hield, zoo dat men den buitencingelter weerszijde liggen liet, dan had men aldra aan de linkerhand een deftig en aangenaam huis en hof, uit welks hoogekruisramen men een ruim uitzicht genoot op den in 1607wangelegden Stadshout, de vest, de . cingel, en poort. Dathuis, met zijne geestig geschakeerde roode en witte steenen,droeg den, vooral ten jare 1639, zeer on-alkmaersch klin-kenden naam van Bel- Vedere I). Mij dunkt de Italiaan, diedit opschrift las, moet in Holland nagenoeg een indruk ont-vangen hebben, als mij gewierd, toen ik, in Lombardije, aanden oever van het verrukkelijk Lago Maggiore gastvrijheidgenoot in een ander huis en hof, dat den dáar even vreem-den naam droeg van Rust-lust. Daar in Lombardije was heteen dankbare Italjaan, die in Holland vele jaren van levens-geluk gevonden had, welke, met zijne hollandsche vrouw,naar zijn geboortegrond te-rug-gekeerd, het hollandsche op-schrift met gulden letteren ten toon stelde, in het gezicht

i) Schoon -Zicht.


der Borromaeische Eilanden. Hier te Alkmaer was de eigena-resse der woning eene Hollandsche naar geboorte, naar ver-wantschap, en naar gemoedsneiging; maar zij, ook zij, hadvele gelukkige dagen in Italiës lucht gesleten — althandsnaar den geest. Was zij nimmer inderdaad buiten de grenzenvan haar geliefd vaderland getreden — zij had Italië en hetOosten bezocht in gedachten, in verrukkende gevoelsbe-wegingen, aan de hand van een verheven leidsman, aan dehand van Tasso-zelven. Bel- Vedere te Alkmaer werd bewoonddoor Maria Tesselschade, met haar eenig overgebleven dochter;en de vertaling, die zij van Tassoos beroemde heldendichtin neêrduitsche vaersmaat maakte, behoorde tot de zoetstetroostmiddelen, die zij had, sedert de veel beschreide doodvan haren braven echtgenoot Allard Crombalch, die haar,schier te gelijk met haar oudste kind, ten jare 1634 ont-vallen was.

Tesselschades vader was die bekende Roemer geweest, deschrandere koopman en reeder, die, met zijn vriend HendrickLaurensz Spieghel, als letterkundigen, den overgang van hetrederijkers-leven op de dichterlijker tijd van Hooft en Vondelbewerkt had. Niets, in zijn leven en bedrijf, getuigt ons,dat zijn voorgeslacht zitting had bij de StiermarkenscheRidderschap en toch het wapen, dat Jacobus Scheltema ver-klaart op het portret van Anna Visscher gevonden te hebbenkomt met dat der Steyermarkensche Vischer treffend overeen I).'t Is een rechts geschuind schild, met palen in de beneden-helft, terwijl een dier met dikken staart in de bovenhelftlangs de snede loopt 2). Toen Roemer Visschers tweede

i) Mr. Jac. Scheltema verzekert dat hij het wapen, door hem aan het portret

van Roemer Visscher verbonden, heeft afgenomen van eene teekening „van Anna'sgelaat naar erne schilderij van Nic. van der Heck[e], Alkmaarsch schilder." Uit

het bijwerk viel werkelijk af te leiden, dat die schilderij Anna Visscher voorstelde.

Zie Scheltema, A. en M. Tesselschade, bl. 148. Het is volstrekt onaannemelijk, dat

Jan Stolker in Sibmacher dit wapen zou hebben opgespoord. Had hij zulk eene frauswillen plegen, dan zou hij eerder het wapen aan den vader gegeven hebben, wiens

portret hij naar Frans Hals gekopiëerd heeft.

2) Verg. Sibmacher, Desz H. ROm. Reichs Ern. u. Verm. Wappenbuch, Nurnb.íoo5; (bi. 48) „Das iibertheil am Schildt gelb, der Biber darinn an seiner farb; das

unter Feld schwartz, darin 3 weisser Wasserflüsz" (pals ondés). Auff den helm das

Mhnnlin halb schwartz and halb gelb getheilt, der Hut and federn schwartz, d'stulpvund knopst geib, die helmdeck schwartz and gelb," met Scheltema.

Verspr. Verb. I. 17


dochter, Maria, op den 25n Maart van het jaar 1594, geborenwerd, had Roemer Visscher haar den toenaam van Tesselschdgegeven, ter gedachtenis der schade, die, bij den storm vanKerstavond des jaars 1593, aan honderd-en-veertig zeilreêliggende schepen overkomen was i). Roemer Visscher be-woonde toen een groot huis met tuin en vijver aan deBuitencingel, „Londensche Cay", ter hoogte van onze Ro8-molensteeg. Later verhuisde hij naar de tegenwoordige Gel-dersche Kaai; niet ver van den Schreyerstoren. Tesselschadeheeft binnen Alkmaer gewoond, eerst in de Korenstraet 2),

later in Langestraet 3) ; men zegt in De blaeuwe Papegaey,tegenover de Pastoorssteeg; welke huis later door den PaterDominikaan Theodorus Hyacinthus tot eene katholieke kerkis ingericht.

Anna, wier echtgenoot reeds overleden moet zijn eer harebeide zonen nog ter school waren gelegd, heeft als weduweweder te Alkmaer gewoond 4) ; ook de eenige broeder van

i) Wie weet niet van de schaden, die, op de Kars-avondt van 't jaar 5 593,aan omtrent 140 scheepen, leggende in het Texel zeyiree, door een afgrijsselicke

storm, is geschiedt. Waar na den aartigen Roemer Visscher een van sen dochters,

omtrent die tijdt gebooren, met de woorden Texel-Scha heeft benaamt. Waar aan

hy, mijns oordeels, hoe wel het van sommige mugge-zifters al vry wat nauw is

gesift, heel wel heeft gedaan: want de kooplieden leeren, mit als se deese dochter

hooren noemen, twee dingen. Eerst: op het aardtsche goedt, dat niets meer dan

een windt-spel is, geen vertrouwen te zetten. Ten tweeden: niet meer te wagen

dan sy, zonder andre te verkorten, konnen verliezen." Dakobus Viverius (gezegd

Philologus Philiatros à Ganda), Wintersche Avonden, enz. 1665, bl. 324-325.Scheltema geeft eene uitg. v. 1615, bl. 230, op. In de uitgave van 1636 leest men

intusschen, op b1. 242, dat van de c• 140 schepen, die „reeds by Texel in 't Viie

op hare ankerent/ lagen, „al geladen met alderhande waren om Westwaert te

varen," „meer dan veertigh van hare anckers geslagen, vele verdroncken zijn met

haar Voick, en vele gestrant tot onschattelijcke schade"; waarbij Van Meeteren,

B. XVII, fol. ioi, aangehaald wordt. Die druk zegt ook, dat de naam van Texel-

schade beter is dan datmen de menschen (als ghebeurt) den name van onrede-

lijcke dieren geeft."

2) Hooft, Brieven, I, 376.

3) Aldaar II, z3; III, 103.

4) Zelfs schijnt uit een brief van Hooft van 5 April 1636, dat Anna in de

laatste jaren van haar huwelijk, nog met haren eegaá te Alkmaer verblijf heeft

gehouden. 27 Mei wordt er echter van den man niet gesproken door Hooft, W. 507.

In het jaar 4o ging zij-zelve hare zonen te Brussel bij de PP. Jezuïeten ter schole

leggen, en had dus toen zeer waarschijnlijk haar echtgenoot verloren. Ik vermoed,

dat Anna met haar gezin na den dood van Crombalch binnen Alkmaer is gaan

wonen, wellicht in het huis van Tesselschade, die eerst omtrent Mei van het jaar


heur gemaal, Johan van Wesel, heeft, na veel reizens, zichte Alkmaer neêrgezet en is aldaar, in 't jaar 165o ongehuwd ge-storven r). Ofschoon Anna, ter voltooying van de opvoedingharer zoons, omstreeks 1645 zich met der woon te Leydenheeft gevestigd.

Aan deze wijze en beminnelijke zuster heeft Tesselschadezeker een grooten steun en trouwen raad gehad in heurenjongeren weduwstaat. Het zal later blijken, dat zij, hoewelgeene openbare vijanden hebbende, dien steun en dien raad,tegenover al te gedienstige vrienden, wel eens heeft kunnenbehoeven.

Tesselschade sleet haren vrijen tijd op Belvedere voor-eerst met hare geliefkoosde dichtoefening 2), en verder met

36 Belvedere schijnt betrokken te hebben. Hoofts Brieven, W. 506 (V. Vloten,

583) Id. 507. (V. VI. 584: III, bi. 121). Verg. N°. 199 (V. VI. 232: II, bl. 13) en 696

(V. VI. 833: IV, bl. 75•)

i) Balen, Beschríjv. der Stad Dordrecht, blz. 1271. Licht is het deze Heer ,,Wesel",

van wien Hooft spreekt, Brieven ten jare 1639.

2) Tot eene proeve van haar vernuft strekke dit stukjen, hetwelk niet tot de

genen behoort, die Hooft wat „verstelt" had en „betuttelt naa zijnen zin" (Brieven'II, bl. 286).

ONDERSCHEYDT TUSSCHEN EEN WILDE, EN EEN TAMME ZANGHSTER.

Ter eeren van de Jonckorouwae Maria Pilt, uytnemende Zangtester.

[Op de] Wilde Zanghster [den vogel]. Een diertje, wiens gelaet

Prijst vry den Yachtegael In zelzaemheydt bestaet;

[Als by uw' menighmael Om dat het niet en heeft

Verlust, en schatert uit:] Als zangh, die maer een maent

„Een zingend veedertje In 't gantsche jaer en leeft.

en een gewieckt geluyt; Maer 't meeste wonder, dat

Wiens quinckelere zoet Zijn roem ooit heeft gehadt,

De oore luystre doet Is, dat zoo kieyne leden

Gaeuw, nae het tiereliertje Herbergen zulk een kracht

Der vlugge luchtigheyt van die luytruchtigheden.

van 't oolijk vrolijk diertje, [0p de] tamme Zangtester [de jonkvr.].

Wiens tjilpend schril geluyt Maer, wilde Zanghster, zwijgh

Gelijck een orgel fluyt, En nae uw' adem hijgh,

Veel losse toontjes speelt, Uw' tjukken heeft geen klem;En met éen tongh alleen Noch komt niet by den aard

als duyzent tongen queelt! van Rosemontjes stem,

Zijn hoogh' en laege zwier Die na een liever trant,Met lief elijck getier Doet luyst'ren het verstandt,

Van 't helle schelle zoetje, Met wisse maat, en snikjes,Vermeestert al 't gezang Die vriend'lijkheytjens sluyt

van 't zingend' springend' goetje. in vaster toone-strikjes.


de ontwikkeling en toepassing van al de verschillende talenten,

die haar vercierden. Ten huize haars vaders te Amsterdam,het „zaligh Roemers huis", zoo als Vondel het in 1621

noemt,

„Wiens vloer betreden wert, wiens drempel werdt gesletenVan Schilders, Kunstenaers, van Zangers, en Poëeten,"

en later op het Muyder-Slot, bij den geestigen en gastvrijenHooft, was zij in aanraking gekomen met verschillende man-nen van kunst en geleerdheid, en had uit dien omgang veelnuts getrokken ter vorming van haar charakter, en beschavingen verciering van haren geest. Hare moeder, Aefgen, Jacobsdrvan Campen was hervormd, haar vader, hoewel tot de KatholiekeKerk behoorende, van een luchtigen en kluchtigen gemoeds-

aard. Van éen innig en vruchtbaar samenleven op godsdienstiggebied kon er bij deze echte -lieden, — van wier verstand-houding ons geen treffender bewijs is overgebleven dan hunakkoord om de kinderen om en om roomsch en gereformeerdte maken, — dus wel geen spraak zijn. Deze omstandigheid,gevoegd bij eene zekere ruwheid en losheid in het spreken,die haren vader eigen was, werd wellicht oorzaak, dat wij,in de eerste helft van Tesselschades leven, als jonkvrouw enechtgenoot, meer het vrolijk vernuft, de schranderheid en dekloekheid der frissche hollandsche vrouw bij haar opmerken,

dan die fijnere gevoeligheid, dat tedere waas van den zielen-adel (als een lichte blos om de vrouwelijke koonen spelend),welke de vrucht zijn van eene meer godsdienstige opvoeding.

Wiens reden-stem vertaalt, Bekoort het grage oor,En waerdiger onthaalt, als 't maer een snikje rust.De geesjes van 't gehoor, 't Is zeldzamer geneught,En hipp'len doet de ziel Die staegh op nieuw verheugt;

van 't hertje tot het oor; Geen stemmigheyt zoo lustigh,Als zy, met grof gedreun Als deez' die zoomers is,

En dan met teer gekreun en 's winters even rustigh.Van minnelijke treeken,

Doet onderscheidelijk Oordeel (tot de jonkvrouw):verscheyde tongen spreeken. Een ieder oordeel nu,

Van Nachteyael en uw,Geen veelheit ons verveelt Wat een gelijkenisHoe veel haer keeltje queelt: Het ydel galmen by

Maar eenen versschen lust dit woorden zielen r) is.

i) Zielen voor bezielen.

MARIA TESSELSCHADE ROEMERS. 26I

Intusschen al schijnt er bij de kinderen Visscher niet veelgedaan te zijn om de ijdelheid neêr te zetten, om de vrijheidtot ingetogenheid af te stemmen, om, door zedenlust, dezinnenlust op te wegen, — wij zien toch uit alles, dat Tes-selschade, o.a. ook aan de hand harer tien jaar oudere zus-ter? als meisjen en jonge vrouw steeds een voorbeeld vanoprechte plichtsbetrachting is geweest. Daar is haar véelhulde gedaan — maar de schoonste hulde, de sprekendstevoor de nakomelingen, is zeker wel de naïef brutale opmerkingvan den amsterdamschen tooneeldichter, den losbandigen,maar niet gants verdorven Brederóo. Deze geestrijke kwantkon zich namelijk niet ontzeggen een zijner tooneelwerkenaan de geprezen en geliefde Tesselschade toe te wijden. Enwat zegt nu de gast, in zijne Toe-eygeninge P Zijne eerstewoorden zijn aardig:

„Wilt, Minnelijke Maegt, dit lieve Minne-Spel eens over-stralen met die blinckende Starren, die in de Hemel van uvoor-hooft staen en tintelen. En gebiedt de luyt-slagher vanu lieffelijcke mont mijn harde woorden wat te matigen enversachten, soo sal ick u mijn leven langh danck weten.Gelijck ick van herten doe, overmits het u belieft heeft ditselvige Spel met u waerdigheyt te vercieren, en de sit-stedemet U. Eerwaerde tegenwoordigheyt te vereerlijken, ons ver-leenende een soo aendachtigen en nechtigen gehoor, dat deberoerelijke redenen, door yemant beweghelijk uytgesproken,ter nyverer ziele innebraken, sulcks dat de weerslagh van dewint der droever woorden, ten blyen oogen met sulverepaerlen uytborsten .... Wederom, by wijlen" vervolgt hij,en hier zit de grofheid, „by wijlen men gel de de g r i 11 i g-heyt der boerteryen dat kostelycke en Koningh-lijcke Purper onder 't Lely -witte vel van u maeg-d e l ij c k e wangen." Zeker, dat was Koninklijk en ver-eerend purper — de blos die Tesselschades kaken betoog bijsommige tooneelen van Breéro6, zoowel als de tranen prin-celijke paerlen waren, die het geroerd gemoed haar „tenbiyen oogen" deed uitbarsten: maar om in dien schaamteblosover zekere boerterijen, voor zich -zelven, als auteur, eenpunt van glorie te vinden — daartoe was alleen een lichtmisvan slechte opvoeding als Brederoó in staat.


Vele jaren later kwamen Anna en Tesselschade uit Alkmaarover, om weder te Amsterdam eene tooneelvertooning bij tewonen. En voorwaar, bij die voorstelling hebben geene onge-paste boerterijen de schoone Tesselschá verlegen kunnenmaken. Men speelde voor het eerst den Gijsbreght vanAemstel. Het was de feestviering der opening van den nieuwenSchouwburg op de Keizersgracht te Amsterdam. En daar ditjuist viel omtrent de Kerstdagen, had Vondel gemeend nietbeter te kunnen doen, dan een onderwerp te kiezen, datpaste bij den Kersttijd. De vertooning, zegt de geschied-schrijver Brandt r) geschiedde „niet zonder tegenmorren vaneenigen, die 't zochten te weeren, en etlyke daaghen ophiel-den; om dat hy de Roomsche kerkzeden, naar eisch destydts daar in ten toon stelde." Maar ter „zitstede" van Annaen Tesselscha, in wier gezelschap zich waarschijnlijk Hooftmet zijn gezin en Prof. Barleus (Van Baerle) zullen bevondenhebben, zal zeker het zeggen van Brandt ten volle waar zijngemaakt, dat, „naa 't vertoonen de dichtkundige liefhebbersbekennen [moesten], dat ze groot genoegen schepten, en dathy 't in de kunst ver had gebraght."

Het lijdt geen twijfel, dat onder de zoetste voldoeningen,die Vondel van dit beroemd en nog altoos populaire stukgesmaakt heeft, de goedkeuring van Tesselschade heeft behoord.Het moet haar eene aangename verrassing zijn geweest, terkloosterkerk, ten slotte van het 3e Bedrijf, dat „Kersnach-jen" 2) te hooren aanheffen, waarmede zij de Muyder slot-gasten reeds in vroeger dagen gesticht en gestreeld had, enwaarbij Hooft had uitgeroepen:

„O lofrijk keeltjen, nae dat ghijAl' 's werelds stemmen waert verbij

Gestreeft, en zat der aerdsche dingen;Ontbrak er meer niet, dan parthij

Met 's hemels engelen te zingen." 3)

Zou zij, bij de voordracht in choor van het lied doorAemstels nonnetjens, niet aan die Engelen des Hemels gedachtig

i) Leven van Vondel, bl. 40 [Hoeksma, bl. 65].2) Zie den text met de muziek van Dirck Swelinck (t 1652) in onze O. en N.

.Kerstliederen, N. LXIX en XXI.3) Ten jare 1632. Zie Leendertz, Ged. van P. Cz. Hooft, I, bi. 335. [Stoett, I, 306].


en daarvoor Vondel, den dichter, dankbaar geweest zijn?In 't algemeen is ons eigenlijk weinig bekend van de tijd

wanneer en de omstandigheden waaronder Vondel met Tes-selschade in kennis is gekomen. De dichter behoorde onge-twijfeld tot de „Poeeten", waarvan hij-zelf getuigt, dat zijtoegang bij de familie Visscher hadden — want hij stelt inzijn gedicht „Het Lof der Zeevaert" voor, bij „Schreijers-hoeck'' het anker te laten vallen:

„Hier open lek mijn reys in 't zaligh Roemers huis."

Wij vinden hem ook met een uitvoerig dichtstuk op Tes-selschades bruiloft, Te gelijker tijd beoefenden beiden Tasso,en Vondels vertaling, door Oudaen ter sprake gebracht, isallerwaarschijnlijkst geene andere geweest, dan die van Tes-selschade, welke de maestro (in eene latere levensperiode)zal opgetoetst hebben 1); zeker is het ook, dat ConstantinHuygens, de vernuftige haagsche dichter, Secretaris en„Reeckenmeester" van den Prins, door Tesselschade eerstbetrekkelijk laat met Vondel in kennis is gebracht. Het blijktuit Huygens' dichterlijk briefjen van 4 Aug. 1633, dat eenverrassend licht werpt op de verhouding tusschen onzenhoofddichter en de schoonste vrouw van zijn tijd.

Constantin Huygens, die waarschijnlijk door Cats met AnnaVisscher in aanraking was gebracht 2) en alzoo ook Tesselschadeskennis gemaakt had, ofschoon, vreemd genoeg, de laatsteeerst in een later levenstijdperk en wel als weduwe den groot-sten roem genoot, had in de jaren 1621-1633 weinig werkvan de zusters gemaakt. Of het Dorothea van Dorp was, diehem voor Anna had afgestemd? Althands deze oude vrijsterhad het gewaagd Anna zeer belachelijk bij haren jongenvriend te maken 3); maar ook Tesselschades huwelijk hadHuygens, naar 't schijnt onopgemerkt laten voorbijgaan. Ein-delijk werd hij door een anderen Muyder vriend, JacobBrosterhuysen, oplettend gemaakt, dat Tesselschade en Fran-choyse Duarte zoo lieflijk op het Hooge Huys te „quincke-leeren" zaten van „aen gheen groen heyde", een bekendvolksliedtjen. Dit deed bij Huygens oude herinneringen her-

i) D. Warande, D. X. 2) Zie Portretten roan Vondel, b1. 54. )Hier Dl. IX, bl. i8].

g) Zij noemde haar een „ouwen crijng (breng ". D. War. VI, 485.


leven en den wensch ontstaan weêr eens met Tesselschadein aanraking te komen. Wat doet hij nu, met dat oogmerk?Geeft hij zijn wensch aan Hooft te kennen, op hoop, dat dezehem naar Muyden verzoeken zou ? Verre van daar. Tot zoo ietsgaf de voet van onverstoorbare hoflijkheid, waarop Hooft metzijn vrienden verkeerde, volstrekt geen aanleiding. Neen, inhet denkbeeld, dat Tesselschade nog te Muyden vertoeft,stuurt hij voor haar aan Hooft bovenbedoeld dichterlijkbriefjen, „In menigh jaer is my 't geluck niet gewerden vanhaer te sien," zegt hij en, zeker niet met het oogmerk omhaar onaangenaam te zijn, informeert hij, bij haar, naarVondels tegenwoordig leven en bedrijf:

„Slaet Vondelen noch vier en vat sijn vonck noch vonck?En stelt by noch wat vlams ter eewigheit te pronck?En voert by noch wat lichts ontrent Oranges waghenNu top-swaer van Laurier? of wil by 't niet meer wagenEn rekent liever t'huys sijn klare kool in d' aschDan dat de nijt van tijt sijn vierigheyt bebass'?

Geeft reden, Tesselschá, die d' eerste vriendschap knoopte.Daer ick den dichten duer versuereloos af hoopte:Waerom onthouwt men my het spel-werck my-alleen,Dat anderen verheugt en andere vertre@n?"

Dat „spel-werk" (speldewerk, borduurwerk) wordt hier meteen woordspeling op dicht-, of rijmwerk toegepast, als geortho-grafieerd opstel. Had Anna - Hóoft met Huygens doen kennismaken 1) — uit dit vaersjen blijkt, dat Tesselschade de eer-ste vriendschap tusschen Huygens en Vondel „geknoopt"heeft; en Huygens betuigt haar, dat hij zich gevleid had,dat de duur dier vriendschap niet „verzuren" zou. Nu, wijweten, dat Vondel, met de hem niet minder dan Tesseleigene goedhartigheid, den Haagschen Ridder reeds voorjaren zeer vriendelijk bezongen heeft, in zijn eerst onlangsdoor mijn vriend Mr A. D. de Vries Az. ontdekte en aan't licht gebrachte zoo lieflijke „Wellekomst" [binnen Amsterdam],gejaarmerkt 1625 of -26 2).

Wij weten ook, dat Huygens meermalen op lofdichtenvoor zijn werk bij Hooft, Van Baerle, Mostert, Reael en

i) Zie Gids, 1871, blz. 282. [Zie deze ui.gaaf, Dl. XIV, Verspr. Verh. V,bl. 2$4 en bl. 274, noot y.]

2) Zie Ned. Speet., 1879, N°. iq, blz. isz. [Unger's Vondel-uitg, Dl. 1626-29,geeft het vers op 1627; bl. 57.]


Vondel heeft aangedrongen r), maar dat Vondel dan somtijds„een quaedt oogh hadt ende in 2 oft 3 pooghingen geenrijm-lujm treffen" kon 2); maar dat over het geheel, Vondeldoor de „theeren" altijd met eene toeneiging behandeld werd 3),

die de edelaardige man bereid was den Heere Hooft nogzelfs ten goede te houden, na dat deze hem om een „on-noozel Ave Maria" zijn tafel ontzegd had 4). Hoe 't zij, opde vriendschappelijke gezindheid van Huygens ten opzichtevan Vondel valt niet te roemen, — de dichterlijke diplomaatmoet dus eene overwegende reden gehad hebben, nu hij eenvoorwendsel zocht, om met Tesselschade weder in betrekkingte komen, haar juist over Vondels doen en laten te onder-houden. Ongetwijfeld wilde hij Tesselschade aangenaam zijn:wat doet hij? Hij richt een berijmde vraag tot haar omtrentVondels tegenwoordigen kunstarbeid; hij spreekt met ver

-eering over Vondels „klare kool", met strengheid over de„nijt", die Vondels „vierigheyt" aanbast; hij doet uitkomen,dat hij gehoopt had met Vondel bevriend te blijven, en ergevoelig aan is, dat van het onderstelde nieuwe dichtwerkvan Vondel aan hem geen meédeeling is gedaan, zoo als aanzoo vele anderen, waarvan een deel er meê in zijn schik is,maar een ander deel het verwerpt. Als men het vaersjenonbevangen leest, van den eersten tot den laatsten regel, kanhet niets anders beteekenen. 't Is waar, dat wij uit Huygens'briefwisseling met Hooft weten, dat de Hagenaar eigenlijk

i) O.a. voor zijne Otia (April, 1625): zie Hoofts Brieven, II, bl. 454, I, bí.449,238; daarna voor zijn Dagh-9rerc4, [Hoofts Brieven] III, 307. Huygens, de ijdele

man, was zoo begeerig naar zulk lofdicht, dat hij Hooft er zelfs om vervolgde, toen

deze in rouw zat over zijne eerste vrouw en twee zijner kinderen. „Gelieve," roeptHooft eindelijk wanhopig uit, „hierinne te verschoonen my, die gaerne een tydigergeboorte sonde ter werelt brengen om den lof te zingen [van de dochter die UEd.staet om uit te geven], zoo mijn ramp en onbequaemheidt van aerdt daer toe geengespan en maekten tegens mijne genegenheit." 3 Nov. 1624. Brieven, I, bl. 247.Dit alles neemt echter niet wech, dat Huygens voorwendt zijn eigen werk zeer laagte stellen, waarvan hij „qualick één regel sonder berouw [kan] uytschrijven". HooftsBrieven, I, bl. 261. Hoe lief en oprecht!

2) Hooft, Brieven, III, 707.

3) Zie dit ten overvloede aangetoond, in strijd met de welmeenende maar bottevoorstellingen van Jacobus Koning, Jacobus Scheltema, en anderen, door Ds. H.Prins de Jong, D. War., IX, bl. 245-276, bi. 3o1-318-

4) Geeraardt Brandt, Leven van Vondel, bl. 48. [Hoeksma, bl. 77.1


niet het minste belang in dat alles stelde. Hij noemt hetzelf een „opgeraepte vraegh"; maar dat doet niets tot dezaak: voor ons is van belang middagklaar in te zien: datTesselschade in een levendig en sympathiek verkeer metVondel stond ten jare 1633; daar Huygens haar anders ditbriefjen niet geschreven zoí hebben.

Bij de ontvangst, door bemiddeling van Hooft, schrijftTesselschade terstond aan Vondel, en deelt hem de vraagvan Huygens meê. Zij schrijft ook aan Hooft om een op-heldering van Huygens' dichtjen, en meldt hem, dat zij ookaan Huygens geschreven heeft. „My is lief," andw+oordtHooft, „dat U.E. den swakken Huighens met een tooghjeninkts gelaeft hebt. Wat by meent met het topswaer vanlaurier, en kan ik niet anders vatten, dan [van] 's Prinssentriomfwaegen" r).

't Is jammer, dat wij den brief van Tesselschade aanHuygens niet kennen. Daaruit zoil ons blijken, of Vondelmisschien door háre bemiddeling aan Huygens uitgesprokenwensch voldaan had; want het schoone gedicht, dat hij, tengevolge van dezen, schreef, adresseerde hij aan haar, namelijkaan de „Eerbare Joffrouw Krombalck, huisvrouw van denheer Alard Krombalck tot Alkmaer" 2). Het kan echter ookzijn, dat Vondel slechts een afschrift aan Tesselschade zond:want een tweede autografiesch exempl. van 't gedicht werdin Dec. 1878 te Parijs verkocht in de kollektie Laurent Veydt.

Het gedicht van Vondel vangt aldus aan 3) :

VREDEWENSCH.

AEN

CONSTANTIJN HUIGENS,

Ridder, Heer van Zuilichem.

O Ridder, die den noit verwonnen held

Gestadigh volght in 't bloedigh oorlooghsveld,

En saeght hem kort, in 't oude worstelperck,

Versengen mijn' geboortstroom, voor Rhijnberck;

i1 Brieven, II, bl. 331.

2) Zie Catal. der Vondel-Tentpo%ast. 1879, bl. 22, N'. 223.

3) H.S. op het Stads-archief.


Wat portghe my dat ick den leen ophits,

Die, al te heet, op 't sorgelijcke spitsSich selven waeght in veldslagh en voor vest

En sleept den roof in sijn doorluchtigh nest?

't Is veylighst dat ghy den Nassauer stuyt

Op synen toght: dus stel uw guide luyt

En streel den held dat het gemoed bedaerEn vre verkies voor oorloogh en gevaer.

De vre, een schat by velen onbekendt!

Die overtreft triomfen sonder end.

D' olijf behaeght my boven den laurier.

Huygens schreef aan Hooft, hem zijn vaersjen voor Tessel-schade ter bezorging zendende: „ick soeck [Joffrou Crombalch,die ick altoos neffens UE. in hooghe achtinge blijve houden]aen de spraeck te brengen, met een opgeraepte vraegh,diens voldoeningh my min waerd is dan haer antwoord."')Het is gelukkig, dat de goede Vondel geen kennis gekregenheeft van de rol, die de Ridder Huygens de goedheid hadhem wel te willen laten spelen; dan toch ware onze letter-kunde zeer vermoedelijk niet met het fraaye gedicht ver-rijkt, waarvan ik hierboven den aanhef mededeelde. Men maghet er ook stellig voor houden, dat de hoflijke Hooft, wienhet ook niet aan hart ontbrak, aan Tesselschade geene inzagevan Huygens' uitlegging gegeven zal hebben: want dan zouzij-althands zeker Vondel hebben weêrhouden deze „opgeraeptevraegh" zoo boven verdienste te beloonen. Tevens blijkt uiteen en ander, dat de vriendschap, waarin Vondel met Tes-selschade stond, ook voor Hooft geen geheim was, al ver_mijdt hij steeds met de schoone vriendin over Vondel tespreken.

Deze kleine korrespondentie, waartoe Van Lennep en VanVloten de elementen in handen hadden, maar die heden voorhet eerst in haar verband wordt erkend, levert eene nieuwebijdrage tot beoordeeling van den aard der betrekking tus-schen Vondel en eenerzijds Tesselschade, andererzijds Huygensen Hooft.

Reeds in dat tijdperk schijnt in Tesselschades gemoed-stemming de vroomheid krachtig veld te winnen, die bij ge-

s) V. Vloten, Tess. Roemers e. A. vr., bl. 8.

268 MARIA TESSELSCIIADE ROEMERS.

legenheid van Vondels overgang tot haar geloof zulke sterkgeteekende lijnen aannam; want na dat inderdaad Huygensin het heraanknopen der betrekking met de schoone vrouwgeslaagd is, vindt hij al spoedig (reeds in het zelfde jaar1633) aanleiding haar nadrukkelijk te berispen wegends hetaanraden tot het „geestelick leven", dat zij zich op de per-soon van eene harer jonge vriendinnen, eene Juffer Van Veen,dochter van Mr Pieter, rechtsgeleerde, schilder (ook dichter?)en Advokaat van den Haag, onderstaan had.

De beroemde Otto Vaenius, leermeester van Rubens, waseen in Andwerpen gevestigde spruit uit oud -ridderlijk geslacht,dat o.a. te Leiden belangrijke ambten bekleed heeft; hij had,onder meerderen, tot broeder den genoemden Pieter, die den22n Nov. 161 I in de St-Jacobskerk als peet stond over zijnedochter Catharina I). Met die familie Van Veen doet zichwe@r het ingewikkelde vraagstuk voor, dat in het tijdperk1570-1630 zoo moeilijk is op te lossen, hoe het toch metde belijdenis van sommige lieden stond. Uit de bizonderheid, datPieter van Veen peetoom over zijn katholiek gedoopt nichtjenwas, valt af te leiden, dat hij den zelfden godsdienst beleed;maar al hebben de rekeningen van 's-Gravenhage uitgewezen,dat Hooft hem verkeerdelijk als „Pensionaris" van die plaatsbetitelt, zijn advokaatschap brengt ons niet verder. Hij wasbezoldigd Advocaet van den Haag 2) en er wordt zelfs gegist,dat Laurentius van Veen, die voor rekening van den Haagvoor prxdikant studeerde, zijn kleinzoon was 3). Hoe zit datdus in elkaar? Den Haag zal toch geen Katholiek tot advo-kaat hebben gehad? En is hij Hervormd geworden, dan zouTesselschades bloote raad aan zijne dochter gegeven, niet zoolicht waereldkundig geworden zijn. Uit de registers derGroote kerk van 's-Gravenhage blijkt, dat hij, die in 156ogeboren werd 4), den 4n Dec. 1629 aldaar begraven is. Vreemdis dan echter de uitdrukking van Huygens: „een' Dochtervan Mr. Pieter van Veen, vermaert oock vande Schilder

-kunst" : men zou niet denken, dat men hier met het kindvan een overledene te doen had.

i) Kramm, De Levens en +verken (V), bl. x684, 82.2) Navorseker (1862), XII, bi. 244, 245. 3) Aid. 4) Kramm, i. v.


Ik spaar mijn lezers het sonnet, waarin Huygens betoogt,dat Tesselschades vriendin geen non moet worden; de slot-regel bevat eene der platste dubbelzinnigheden, die ooit inonze taal geschreven zijn r). Huygens noemt deze Juffer vanVeen Tesselschades speelnoot; dit zal eene woordspeling zijn:vermoedelijk maakten zij samen muziek. Door speelnotenverstaat men anders de bijstandstertjens eener bruid. Vondelheeft Apollonia van Veen in een fraai gedicht geprezen, als„geestige teekenster en sanggodin" 2). Als déze 't vriendin

-netjen van Tesselschade was, en zij heeft den gegeven raadgevolgd, — dan zal haar het talent van zangeres en vanminiatuur-schilderes misschien nog van pas zijn gekomen.

Vondel zinspeelt ook op haar naam:.De milde Apollo jaegde noyt

Soo schoone bloemen in de lent,

Als ghy, op suyver parckement

En hagelwitte bladen stroyt.

Al wat ghe treckt, 't zy mensch of dier,Dat heeft een goddelijcken swier."

Jammer, dat de genealogie dier Veenen ons nog niet veelmeer is dan een gesloten boek. Wij kennen dan ook denkring niet, waarin zij zich bewogen en voor als nog blijft devraag onopgelost, of Huygens, toen hij zijn eerste strafdichtaan Tesselschade richtte, dit deed onder de ' oogen derbetrokken persoon, ja of neen. Voor beiden maakte hij ergeen geheim van; dit blijkt uit den openbaren druk.

De meeste gedichten van Huygens dragen het kenmerkgemaakt te zijn met het doel er een grooter of kleiner publiekmeê te vermaken of te stichten.

Reeds in 1630 was Huygens bezig geweest met het ver-talen van eenige gedichten van Dr John Donne 3), beroemdzegt Huygens, om „sijn gadeloos vernuft ende noch onver-

i) Horen-bloemen, 1658, bl. 623.2) V. Lennep, III, z89. [Unger, DI. 1630-36, bl. izr.]

3) Geb. te Londen in '573; hij werd opgevoed in de katholieke leer, die hij later

verzaakte. Hij doorreisde een deel van Europa en maakte zich in zijn land bekenddoor lustige gedichten en satyres. t 1631. Deze poëet was ook kontroversist, predikeren stichtelijk auteur. Zijn bekendste werk is eerre kontrovers-verhandeling, getiteldPseudo-martyr, 1613, in 4°. Ter belooning maakte Jacobus I hem Deken van St Paulsen hofkapelaan. Verg. een brief v. Huygens v. 17 Aug. 1630, bij Hooft, Br., II,bI. 59. Walton, zijn levensbeschrijver, zegt, dat hij stierf met de woorden op de lip-pen: „Thy kingdom come, thy will be done." Chambers, Book of days, I, 397.


gelijckelicker welsprekentheit" x). Hooft betoonde zich met dat„Engelsch ooft in Hollantsch sujker gezult", wel wat inge-nomen 2). Ook Barlus bewonderde Donnes dichtwerk zeer:„Als ik den Droom lees, of de Vereering raak ik buitenmijzelven, en de Dry-Dubble Geck heeft mij bijna tot eenvierden gemaakt 3). Behalve hen wenschte Huygens nog datzijn werk ter beoordeeling aan Baeck 4), Reael 5) en Vondelzoel worden voorgelegd. Het schijnt dat Tesselschade Huygensom die vertaling gevraagd had 6). Toen het werk op reisnaar Alkmaar was, en aan de amsterdamsche vrienden getoondwerd, voegde Vondel er een hekelvaersjen bij , voor zijnevriendin, waarvan het gezond verstand haar zeker zeer zalgetroffen hebben. Zie het hier:

OP DE DIEPZINNIGE PUNTDICHTEN VAN DEN ENGELSCHEN POET JOHN DONNE;

VERTAELT DOOR C. HUIGENS.

De Britsche DONN',

Die duistre zon,Schijnt niet voor ieders oogen,

Seit Huigens, ongeloogen.

Die taelgeleerde Haegenaer,

Die watertant naer kavejaer 7),

Naer snoftobak en smooken,

Die raeuwe herssens kooken.

Maer dit is ongemeene kost:'t Is een banketje voor den Drost,

En voor „ons kameraetje,

Het zoete Tesselschaedtje".

0 lieve nymfje Tesselschaé,

Verstaeje 't niet, zoo slaet 'er nae,

Of laet het u bedieden 8):

Want dit zijn hooger lieden (liederen)Dan 't Hooge-Liedt van Salomon,

Dat geen vernuft ooit vaeten konDan hooghgeleerde Smouten 9)

Van langer handt gezouten.Maer waerom of mijn oordeel laekt

Hetgeen mijn saus, mijn Mostaert zo) smaekt,

Die zich niet kan verzadenMet zulleke saladen !

Nu, mannen, eet u zelve moe;Gebruikt 'er eek II) en peper toe:

Want wy dees lekkernyenU geenzins en benyen. 12)

Onmiskenbaar is in dit geestig vaersjen een lichte graadvan geraaktheid over den gemeenzamen voet, waarop Huygens

x) Hooft, Br. II, bi. 58. 2) AId. bl. 67. 3) Van Vloten, Tess., bi. 68.

4) Zwager van Hooft, vriend van Vondel.5) Laurens Reael, Oud- Generaal in 0.-I. „De dwingeland van 't Oost, de geestige

Reael". 6) Zie koeplet zo der Opdracht.7) Een russische lekkernij van tranige donkergroene vischhom. Vondel wil

zeggen naar vreemde snufjens.8) Uitleggen, gelijk D, Pauw Barlmus' latijnsche stukjens en Barlmus -zelf die

van Huygens soms voor haar deed.9) Smout, geruchtmakend praedikant uit die tijd.zo) Daniël Mostart, sekretaris van Amsterdam, latinist, die Vondel niet onge-

negen was. ii) Azijn.za) Poezy, uitg. van Brandt en Vollenhove, II, 246. [V. Lennep, 111,208; Unger,

Dl. 1630-36, bl. 140.]


zich, zoo kort na de hernieuwde kennismaking, weêr met het„zoete kameraetje Tesselschaê" gezet had. Ik heb zelfs som-tijds getwijfeld, of Vondel het wel ooit aan zijne vriendinhad meegedeeld.

Alleraardigst bespot hij de pedanterie der geleerde Heeren,hij, die van de heerschende smaak voor het vergezochte, eeneaankondiging der toekomstige „précieuses", door zijne onaf-hankelijker vorming meer vrij was gebleven. Hooft en Huygenswaren, in hunne vernuftige zetten, dikwijls kernachtig totonverstaanbaarheid toe, hoewel Hooft zelf getuigt I), dat hijer (althands op het gebied der „uitspraeck") kent, „die deduisterheit voor de Duitsheit verkooren, om te beter geestente schijnen"; en Barlus, die wel het meeste werk vanTesselschade maakte, had de dwaasheid haar meestal hetwoord toe te richten in latijnsche vaerzen, die zij niet ver-stond. Het meest te betreuren is nog wel, dat die gemaakt..heid ook Tesselschade in haar letterkundige proeven dikwijlshet eenvoudige vermijden deed. Ware zij meer uitsluitendonder Vondels leiding geweest, wij zouden waarschijnlijkeene groote dichteres méer bezeten hebben. Of zij met Vondelmeeging in zijne veroordeeling van Donne is ons niet bekend.

Toen de vrienden niets van haar hoorden na de opzendingvan Huygens' werk, vernamen zij weinig later met schrik,dat haar eenig dochtertjen en haar geliefde man AllartCrombalch haar bijna ter gelijker tijd door de dood ontval-len waren.

In zonderheid als weduwe, gelijk ik boven reeds aangaf,maakte Tesselschade grooten opgang. Tot hare vurigsteaanbidders behoorde Barlus, en de schoolverwaandheid,waar ik zoo even op wees, gaat zeker al ver, als zij, gelijkhier het geval was, de geleerdheid in spijt van het gezondverstand laat handelen, waar men het grootste belang heeft,om niet geleerd, maar beminnelijk te schijnen. Barlus, eenman van meer dan vijftig jaren, weduwnaar met zeven kin-deren, was, als ik zeide, smoorlijk verliefd op de schoonealkmaersche weduwe. Eene reeks van beurtelings zoetsappige,hoogdravende, onkiesche, doch somtijds ook zeer lieflijke

z) Brieven, I, bl. 203.


uitboezemingen heeft de bedaagde minnaar aan de beroemdevrouw gewijd; gelukkig, met betrekking tot de harer on-waardige, dat zij geen Latijn verstond!

Ook Huygens, weduwnaar geworden zijnde, was meer dangevoelig voor de bekoorlijkheden van Tesselschade. De beidedichters plaagden elkaár weérkeerig, en beweerden ieder, datde weêrpartij de meeste kans tot slagen had. Intusschenhadden zij een hart, van twee pijlen doorboord, tot tinne -beeld aangenomen van hetgeen zij de Tesselsche vriendschapnoemden r). Maar beiden beklaagden zich over Tesselskoelheid 2).

„Huygens was geweldig verliefd op Tesselschade," zegtBilderdijk, „en alleen zijn afkeer van de Roomsche Kerk,waar zij zeer aan gehecht was, verhinderde hem haarhand stellig te vragen, schoon zijn geheele gedrag omtrenthaar. ... dit een ieder in het oog deed stralen. Hier vaneen aantal plaatsen in de Latijnsche verzen van Van Baerle,die zelf even zoo door haar ingenomen was. Om één eenigblijk bij te brengen, zie hier het volgende 't geen ik naauw-keurig overzette:

Na Barkus Latin.„'t Uitmuntendst vrouwelijn zeilt Amstels haven binnen;Zy 't werk der Hemelgodn en de afgunst der Godinnen!Zy lacht den Dichtrenrei, zy smeelt haer vrienden toe,Zet broeders zelfs in roer, als met een tooverroe'.Het Hof benijdt de School, de School de Hovelingen,Om kille kuischheids gunst, om naar heur lonk te dingen.Ach, Huygens! 't is vergeefs. Die kuische kent geen min;Het schuim van Alkmaars vloed smoort Pafos schuimgodin 3).Zy spinn', graveer', en maal', en zing', en smelte in beden,En speel' de Duitsche Lier, naar onze of vreemde zeden:Zy kent geen minnaarszucht, geen kus van louter vuur,Of wat den balsem stort in 's minnaars hart-kwetsuur ;Ze is Gode- alleen gewijd, en ademt, teedre moeder,Voor 't Kind dat, aan haar schoot, geen vader heeft of hoeder;Of, Huygens, ze is aan u! Uw dicht behaalt dien prijs;'t Is heilig als haar hart, en warsch van moordgekrijsch.U leest ze, en, Constantijn, uw heilge en arbeidsdagen,Met d indruk eens gemoeds, den Hemel opgedragen.

Gy wint het, Ridder, ja!"

r) Van Vloten, t. a. p. bl. 22.

2) Huygens in zijne opdracht van Donne: Komt, koele Tesselschae.'3) Venus.


Huygens had Tesselschade namelijk zijn Dagh-werck enBijbelstoffe ter lezing gegeven, en meer smaak dan in VanBaerles minnepraat, al werd die ook door de plagerijen vanHooft aangedrongen, vond Tesselschade in sommige schooneplaatsen dezer gedichten.

Intusschen, zij was daarom het gezellig leven en der vreugdeniet afgestorven. Had zij eenmaal op een roemer voorMevrouw Hooft het devies Altus vroo I) gegraveerd, deslag des afstervens van man en kind, hoe zwaar hij ze hadneergedrukt, had haar toch de vrolijkheid niet voor altijdbenomen. In tegendeel: het ongeluk, dat haar nader tot Godgebracht had, deed haar in het gebed eene rust en vredeen opgeruimdheid en helderheid vinden voor oog en hart,gelijk zij mogelijk nimmer in het bruisend vuur der onbe-dachtzame jeugd gekend had.

In deze stemming moet de oude, en, naar het mij toe-schijnt, sinds de uitvoering van den Gijsbreght weer levendigerontwaakte vriendschap met Vondel het hare hebben bijge-dragen tot Tesselschades geluk in dat tijdperk van haar leven.Zij was nu vijf-en-veertig jaren; maar, gelijk zij jong reedsgeheel volvormd en ouder dan haar leeftijd had geschenen,zoo was zij lang op het zelfde punt van middelbaren ouder-dom blijven staan, en het schijnt, dat zij, tot op de koortse,die in hare laatste levensjaren haar gekweld heeft, altoos denfrisschen blos en lieven lach had behouden, „dien zij," naarde uitdrukking van Hooft, „Mingods moeder had ontdraeghen";nog altoos staken haar bruine oogen helder en sprekend af bijhet blonde haar, en de bevalligheid van gang en houding als

„Op het eêlste van haer daeghen",

bleef haar eigen.Boven heb ik gemeld, dat men gehoopt had de Koningin-

Moeder van Frankrijk op den zang van Tesselschaá te kunnenonthalen; eene ongesteldheid van de „Vorstinne", niet derFranschen, maar „der overvliegende geesten ", gelijk Hooftonze dichteresse noemde, belett'e dit echter 2).

1) 163.3, Hoofts Brieven, II, 330.2) Zie het briefjen aan Barloeus, bij Van Vloten, bl. 33•

Verspr. Verh. I. IS

274 MARIA TESSELSCI-IADE ROEMERS.

Maar met den Meye van het volgende jaar, zijnde het jaar1639, was zij volkomen hersteld, en opgewekt en bekoorlijkals vroeger.

Een kostelijke schat voerde de beurtman uit Amsterdamnaar Alkmaer over in den morgen van den i9' dier Bloei-maand. De schipper kende wel dien krachtigen mansbouwvan middelbare lengte, die bruin-zwarte haren en kleene baardmet knevels, die gelaatskleur, tuigend van inspanning desgeestes, dat open voorhoofd boven arendsoogen welvend,welker vuur men, het eens gevoeld hebbende, nooit weêr ver-gat. Zijn vriendlijke gemeenzaamheid, schoon nu of dan doorafgetrokkenheid vervangen, de geestigheid van enkle uitvallen,de kracht en eenvoudigheid, die in zijn geheele voorkomen,naast het vernuft en diep gevoel, lagen uitgedrukt, kenmerktenonmisbaar den grootsten onder de beroemde Amsterdammersvan zijn tijd: JOOST VAN DEN VONDEL.

„Je gaat toch tot Alkmaer, sinjeur Vondel ?" vroeg deschipper.

Vondel knikte van ja.,,Zoo! dan ga je zeker de deur van je ouwe kennis, juf-

vrouw Crombalchs, niet voorbij ".Vondel voelde, ten spijt van zijn leeftijd, de lichte ver-

legenheid die passen kon bij zijn nog onvergrijsd uitzicht engoed gemoed. „Zeker niet, zeker niet!" stemde hij toe.

„Nu, dan kun-je nog eens opsnijen met mekaar .... Jelulkunt er, geloof ik, allebei wat mee -- wat blief je? of ikheb het mis".

— „Een schrandere vrouw," zeide Vondel.„'t Is wel ongelukkig," zet de schipper, „dat ze zoo achter

mêkander haar dochtertjen en haar man verloren heeft!"— „Ja!" zeide Vondel, half mijmerend.„Nu," sprak de schipper; „ze is nog jong genoeg, om nag

een reis een deuntjen te trouwen? wat zegtgij, sinjeur Vondel ?"— „Te oud is zij er zeker niet voor," was het andwoord.„Weet-je wat ik geloof," ging de spraakzame schipper met

de kalme gemeenzaamheid voort, die deze pijpjensrookenderoerpenhouders in hun bloeitijd onderscheidde: „ik hou het


er voor, dat Professer Van Baerle, weet je.... Van Baerle,van het illustre school.. .. op d'achterburgwal l). ... datdie, om zoo te zeggen, weet je, wel zoo wat kwiksigheid tot'er heeft opgevat."

Vondel vroeg eenigszins ontstemd: ,,Zoo? — en waar zie jedat án?"

— „O, hij is een heel aardig Heer, weet je? Altijd heelbest te spreken .... En dat 'i dan zoo wel eens zei: Jongens,schipper, ik ga naar een vrouwtjen dat meer verstand in haarpink heeft, dan jij en ik in ons heele hoofd. Zoo, Professer,zet ik dan; en wie is dat? Dat moest jij wel weten, schipper,zet hij dan.... het wonder van Alkmaer ! .... En dan smeethij er dámeê, in zijn eigen, zoo'n woord of wat Latijn onderdeur. Wel zoo, Professer, zei ik dan: maar de wijsste bennenniet altijd de mooiste. Mooi, man, zeid' 'i dan, en hij keekpuur zwart; mooi? en dan wierd 'i nog wel eens zoo roodals 'i anders is. Dat verzeker ik je, dat ze mooi is. . . . Welzoo, Professer, zei ik dan; en gaat er dat dan maar zoo oplos? Hoe meen je dat? vroeg hij dan. Wel of je er na toegaat, zet ik dan. 0 zoo, zet 'i dan zoo; ik docht of je somsmeende, dat er een vrijaadje, of het een of het ander, voorde mooye weduwe in 't vet was.... En dat zet hij dan netals of hij meende, dat ik zeggen zoil: `God bewaart je, Pro-fesser!' Maar daar paste ik wel op. En ik had gelijk ook.Want als 'i weêr naar de stad voer, dan was hij altijd ingedachten. En dan schudde 'i zoo raar met zijn hoofd. Nouwillen ze wel zeggen, weet je, dat de Professer bij buyen ... .als 'i het in zijn kop krijgt, dat 'i 'em dan verbeeldt, datzijn beenen van strooi, of van glas, of, wat weet ik 'et, vanvriesche botter bennen 2), weet je?.... Maar dat is nie'waar, hoor je.... Dat weet die geleerde knaap wel beter;en anders zoíl ik 'em dámeê met de haak maar eens tegenzijn scheenen slaan .... om 'em er heelendal van te gene-zen.. . . Maar, bij het weêuwtjen, .... daar loopen zijn scheenengeen gevaar, hoor-je... . Ik geloof, dat dat wel gaat....Maar ás 'i dan zoo oolijk zit te kijken, weet je, en met zen

i) Van Baerle woonde schuins over het Atheneum, bij 't Odmanhuis.2) Wagenaar, Amsterdam, D III, bl. 228.


hoofd te draayen, dan zeg ik, om hem te plagen, Professer,maken de studentjens het zoo bont? En dan kijkt 'i me metoogen 6n — hae ! En als het dan weêr op de aardige weêuwneêr kan komen, dan is 'i in zijn schik."

„Maar Vondel", zegt Brandt') zijn levensbeschrijver, „waseen groot zwyger, stil en zwaargeestig van aardt, doch diep-denkende," zoo „dat hy, in 't gezelschap der menschen [soms]bijna spraakloos was, en zelden geluidt sloeg;" en dit hadook plaats, nu die schipper aldus op zijn praatstoel zat.

De dichter had een pakettjen onder den arm. Het „goêndag, schipper !" was bij de aankomst te Alkmaer nooit metruimer ademhaling geroepen. De dichter spoedde zich destad door, ter Kennemer Poort.

„Daar wordt geklopt," zeide Tesselschade tot haar doch-tertjen; „wie mag dat zijn ?" Maria Crombalchs, de jonge,

trok even het raam open en zag het venster uit; toen —het hoofdtjen weêr naar binnen. „Een Heer, in het zwart,moeder! een deftige Heer !" — „Zot mijn Heer Barlus daaralwéder zijn!" sprak Tesselschade half voor zich-zelve enhalf te onvrede. Zij kon niet nalaten behagen te scheppenin Van Baerles beschaafden en soms leerrijken omgang;maar zonder dat zij er zich recht rekenschap van gaf, waszijne zinnelijkheid haar toch zeer tegen de borst. Uit vriend-schap zocht zij hem soms heuschelijk aan 2) om haar tekomen bezoeken; maar ik onderstel toch, dat zij liever brief-wisseling met hem hield, dan van aangezicht tot aangezichtmet hem te verkeeren. Dit meen ik te mogen afleiden uitde bizonderheid, door Van Baerle-zelf (in 't Latijn) aanHooft geschreven, dat, toen hij haar eens eene aardigheid uitde natuurlijke historie verhaalde, die naar eene min betamelijkescherts smaakte, zij zich met haren stoel vrij ver van hemverwijderde 3).

Evenwel danken wij Van Baerle-zelven eene aardige be-schrijving van Tesselschades huis en hof, die wij, door demeesterhand van Bilderdijk vertaald, hier gedeeltelijk opnemen,

x) B1. 83, 84. [Hoeksma, bl. 1321.2) Als in haar briefjen bij Van Vloten, bl. 35-36.3) Longius sedem a me removit." Eilist. p. 849, aangeb. bij Van Vloten, b1.25.


OP TESSELSCHADES HUIS EN TUIN.

Kunstenzetel, wijsheidsdrempel,

Phoebus haardsteê, Pallas' tempel,Heiligdom vol achtbaarheid,En paleis vol majesteit,

Dat in luister Vorstenhoven,Koningszalen, kunt verdoven,

En de rijkste bloem omvat,Bet van geesten letterschat!

Neem mijn tederst hartegroetjen!En gij, kunstig, zinrijk goedtjen,

Bo@ltjen voor geen goud gekocht,Maar door Tessels hand gewrocht!

Tessel, schepster van die schoonheid,Die haar zinlijk 1) huis ten toon spreidt,

Daar haar ziel zich in onthaalt;En haar geest te rug uit straalt!

'k Mocht aan Tessels schilderyenMijn betooverde oogen wijen;

Psyche zag ik in de luchtOp haar bonte vlindervlucht;

'k Zag de Muyder torentransen,Havenmond, en waterschansen,

Waar de nooitgelijkbre HooftZich het stadsgewoel ontrooft.

'k Zag tapijten, die zij weefde,Waar het schoonst gebloemt' in leefde.

'k Zag haar Dichten, Godenval,Die geen tijd verknagen zal.

'k Zag haar Tassoos stoute tonenIn haar duitsche maat verschonen,

En Itaaljes minnelustHeiligen aan Hollands kust.

'k Zag de logge ganzenpennenIn haar hand het oog ontrennen

Op den doolhof van 't papierIn gestrikten Letterzwier.

'k Zag het broze glas der bekerenHaar der Eeuwigheid verzekeren

Door het oogverbijstrend schriftVan haar diamanten stift.

'k Zag haar hand de cyther grijpen,'t Trillend koper kunstig nijpen;

En der Zanggodinnen rijHupplen op haar melody.

'k Zag gehorent' en koralenIn festoen en kransen pralen,

En haar hand een krijgstrofeeStichten van den roof der zee,

En op 't keurigste verbondenWat verdeelde stranden zonden.

'k Zag ook u, o Zefyrs bruid!"

En met deze wending op Flora, komt de dichter tot dentuin en gaat over in eene viering van Tesselschades deugdenen gaven, en het genot haars gezelschaps.

Maar terwijl wij hiermede bezig zijn, heeft de Heer in hetteffens „needrig en deftig" zwart gewaad, gelegenheid gehadom binnen te komen. Maria, de jonge, heeft hem opengedaanen, hem herkennend, verzocht zich bij hare moeder op devoorkamer te begeven.

Tesselschade zit bij het venster, dat met een uitgebouwdenbloemdrager voorzien en rijk gestoffeerd is met vriendelijkepotten. Zij zit te schrijven. Het papier is wel niet met eenmeesterstuk van pennekunst, gelijk zij er wist te trekken,verciert, maar draagt toch kenmerken van zorg. Wat drogensbehoevende, wordt het in het midden der tafel geschoven.De deur gaat open.

„Vondel !" roept Tesselschade uit.

i) Aardig.


De dichter heeft den breedgeranden hoed afgenomen ennadert haar, met eene lichte verhooging van het „blankbleek"zijns gelaats.

„Op zoo welkom bezoek was ik niet voorbereid !" sprakde schoone weduw met blijde gulhartigheid.

„Altijd de heusche Tesselschade! riep de dichter, die hareuitgestoken rechter in zijne beide handen gevat hield. „Hoegaat het thands met den welstand van u en de uwen?"

— „O nu veel beter, Heer Vondelen !" was het andwoord.„Ik heb anders, van den winter, veel gesukkeld."

— „Dat ik u niet aanzie," sprak Vondel; „gij blijft jong;maar zit het ook nog."

— „Wel," zeide Tesselschade, „ik vermeen, dat ik op diteene punt niet ver achter u sta.... Ik ben van het jaar

94...."— „Dat weet ik goed," andwoordde de dichter, en had

er wel bij willen voegen: `ik zofl des noods al de datumsvan uw leven wel kunnen me@deelen ;' maar hij zeide: „enik, van 89...."

Intusschen had zij zich neêrgezet : Tesselschade op hareplaats bij het venster; Vondel vóor de tafel.

„Alle bet oud genoeg, om rijke herinneringen te hebben,"zeide Tesselschade.

„Wij hebben menig een mij verkwikkelijk uur te Muydensamen gesleten !" sprak Vondel. „Maar dat is voorbij ...

Tesselschade zag hem aan.„Ja," zeide Vondel, „ik heb op het hooge huis mijn meeste

voetstappen al liggen. ..Tesselschade was te weinig eene gewone vrouwe, om

daarop te andwoorden 'hee, waarom ?' Zij wist maar al tegoed, dat haar vernuftige, gulle en over 't algemeen urbanevriend de Drost niet best over-een-stemde met den vurigen,krachtigen, adelaarsgeest van den bijtenden hekeldichter,stouten lierzanger en ernstigen tooneel-poëet Vondel. VoorVondel was de kunst levensadem; voor Hooft schier nooitmeer dan liefhebberij, wier eigenaardig taalgeknutsel zichzelfs niet ongelijk werd in zijn zeer schoon en prijslijk werkder Nederlandsche Historiën.

„De Drost heeft toch zoo veel goeds," zeide zij.


„In gantsch Neêrland," andwoordde Vondel," „ken ik nie-mant, die machtig is slechts éen blad te schrijven, gelijk deDrost het heele werk zijner Historiën uitvoert.... I)"

--- „En hij acht u hoog," vervolgde Tesselschade. „DeDrost is voorzichtig; maar toch — wat uw doen en latenin de letteren betreft, wat staats- en kerkbelangen aangaat,hij past een latijnsch vaers op u toe, dat uitkomt op deduitsche regels:

„Het geen daer alle man om swjchtTe temmen — is manhaftheits plight."

Vondel : „Ik weet het —in een brief aan Baeck; a) Baeck heefthem mij laten zien; maar dat is negen jaar geleden, en eris sedert veel gebeurd...."

Vondel zag Tesselschade, beteekenend aan. Zij sloeg voorzijn hecht, helder oog de hare neder. 't Was Tesselschadezeker niet onbekend, hoe het Hoofts geringe sympathie voorVondel, bij bestendige waardeering van den dichter, weinigbevorderlijk was geweest, dat men in den Gysbreght vanAemstel eene vrij sterke „waggeling" op het stuk van 'tprotestantsch geloof bespeurd had 3).

„En er zal eerlang nog meer gebeuren," zeide Vondel.„Wensch mij geluk, Tesselschade! Ik hoop, door Gods ge-nadigheid, binnen een niet al te lang tijdverloop in denschoot der H. Kerk te worden opgenomen...."

Tesselschade hoorde nog het verwijl eener sekonde toe, omte vernemen of zij wél hoorde; zij verbleekte, hare oogenvulden zich met tranen, hare handen grepen bevend die vanVondel. „Tesselschade, oude goede vriendin!" zeidehij, en voegdeer met halve doch geenszins weeke stem bij: „zult gij wat voormij bidden? — Ei, wil bizonder uwe heilige Patronesse, deMoeder Gods, met mij aanroepen, dat langs deze guldendeure 4), waardoor het Heil in de waereld is gekomen, ookde Geest Gods uitstrale over mijn hoofd, en Jesus' troostin Maria mij aanblikk'." s)

i) Brandt, Vondels leren, bl. 79. [ Hoeksma, bl. z26]. 2) Hoofts Brieven, I1, bl. 24.3) Brandt, bl. 45. [Hoeksma, bi. 711.4) Janua cmli, domus aurea. ,5) Vondels Maegddebriecen, A 3, v'.

28C MARIA TESSELSCHADE ROEMERS.

Beiden waren opgerezen. Terwijl Tesselschade met harerechter hand die van Vondel nog steeds vasthield, bedektezij met de linker zich de oogen, en stond gebogenes hoofd.

Fluisterend, zoo als haar gants ongewoon was, zeide zij,terwijl ze Vondels hand met een lichten laatsten druk los-liet: „Ik ben het niet waard, Vondel."

— „Niet waard!" zeide deze:

„Ontbrak er meer nog dan partijMet 's Hemels Engelen te zingen ?"

vroeg hij. „Wat zijn we wel gesticht geweest, door uw zang!"— „Ik heb mij te veel aan iedelheden vergaapt," zeide

Tesselschade.„Foei," sprak Vondel, wees nu beter dan een Gommersche

katechizeermeester. Wat meent gij — dat ik van uwe God-vruchtigheid niet gehoord heb, en niet weet, hoe gij devrouwelijke Sweelinck van Alkmaer zijt, als gij onder denH. Dienst het orgel speelt I)."

Tesselschade had zich reeds weder vermand. „Maar ik zal betermijn plicht gaan doen," zeide zij. „Nu God mij die weldaaddoet, van ons uwen te-rug-keer te verleenen! ... Edele man !"ging zij in verhoogde geestdrift voort. „Wat moet dat eenspoorslag zijn! Gij, die niets te hopen hebt, veel verliezenkunt, bij uwe aansluiting! 0 vriend! wat zult gij nog giftigeaddersteken te verduren hebben .... Niet van de achtens-waardigen," zeide Tesselschade, ,,maar. ..

— „Welnu," zeide Vondel kalm, zijner kracht zich bewust :

„de vrienden zullen mij helpen. Ik ben al vast eene schutsebij u komen zoeken," sprak hij vriendelijk.

— „Wat ik doen of geven kan — met al mijn hart," washet andwoord op den zelfden toon.

Hierop haalde Vondel zijn pakjen voor den dag, maaktehet touwtjen los, en bood den inhoud, een deel geschrifts,aan de vriendinne.

Met de snelheid van aandoeningsverwisseling eens kinds,

i) Barlus, Poen:zta, 1655 (bl. 432) : j+ Tesselam cymbalum in temple pulsantentte canentem.


nam Tesselschade, aangenaam verrast, het quarto-boekjenaan, en sloeg den titel op. De blankte van het papier ver

-hoogde met haar weêrschijn den allerliefsten glimlach vanwelgevallen, waarmede zij las:

,,Elektra van Sophocles."

toen wees zij met haren blanken spitsen voorvinger op hetmotto —

„Sols Sophocleo tua carmina digna cothurno."

en reikte Vondel de plaats over, ter vertaling. „Dat verstaatgij immers wel !" zeide de dichter, en liet er terstond op volgen:

„Uw dichten zijn de broos van Solokies slechts waardig."

Zij sloeg den titel om — het genoegen was ten top; hetheimelijk voorgevoel was waarheid: eene zeer bescheidenetoe-eigening aan háar:

„Aen de wijze en vernuftige IoffrouweMARIA TESSELSCHA ROEMERS,

Weduwe van walen Heer Alard Krombalck.

Wijze en vernuftige Ioffrouw,

„Gelijck een vryer met overlegh en oordeel zijn hart enliefde zet op een jonge vryster" (Tesselschades glimlachbewees, dat zij tot zoo ver met de lezing in stilte gevorderdwas, „die, om haere natuurlijcke schoonheid, aengebore beval

-ligheid, en voegelijck cieraed, bekoorlijck is; eveneens kreeghick een' treck tot deze Princes Elektra, of liever Electa, eenuitgeleze dochter, uit dien naemhaftigen Koning en gezongenveldoverste Agamemnon geboren"; hier werd Tesselschadeslezing bijna onhoorbaar, zij vervolgde de opdracht, waargesproken wordt van Mr. Joan Victorijn, een katholiek rechts

-geleerde, die Vondele vroeger van dienst was bij 't vertalen,en van den hooggeleerden jongeling „Isaak Vossius, een loosevos, en wacker vernuft, om het griecksche wild, hoe diep enduister het oock verborgen zy, op te snuffelen." Vervolgends


komt Vondel op den inhoud des treurspels. „Men hoort hierklaere vertellingen, gewightige beraedslaegingen, gezondegezoute leeringen, en goude spreucken. Dit vervat inzonder-heid het geen den sterflijcken menschen ten allerhooghstenoirbaer is, namelijck, dat Gods uitgestelde straf eindelijckschelmen en booswichten rechtvaerdighlijck achterhaelt; welkleerstuck het zout en een van de zenuwen der godvruchtig-heid streckt." Bij het woord Godvruchtigheid zuchtte Tessel-schá naauw hoorbaar. Zij las, zij las, tot dat ze op de volgendebladzij we@r zachter voortging, maar blijkbaar toch welge-vallig nasprak:

„Yet van d'eene tael in d'ander door eenen engen hals tegieten, gaet zonder plengen niet te werck: een zaeck dieghij, wijze en vernuftige Joffrou, maghtig zijt te oordeelen,door ondervinding in 't vertaelen van uwen TuscaenschenTasso, zoo menighmael ghy voor Jerusalem, met zijnen dapperenBuljon, dien Christen oorlogh voert; waerover wy, met anderenvast verlangende, eens hopen te vieren, zoo dra uwe handhet Heiligh Graf, met d' yverige pen gelijck Godefroy metden gewijden zwaerde, hebbe bemaghtight."

„Ik zal die weerbarstige stad bemachtigen", zeide Tessel-schade, de hand op het hart leggende. Zij ging voort:

„Uwe bezigheid ondertusschen by poozen wat uitgespannenzijnde, om de snede van vernuft en zinnen, door het al testadigh blocken, op een zelve werck niet te verstompen,verquickt en zegent zoentijds den Hollandschen Parnas meteenen lieflijcken en aengenamen dauw van aertige spitsvondig-heden en geestige bloemen, en druckt uwe schrandere ge-dachten, in verscheide taelen, gelukkighlijck uit, en koomtzelve op welgestelde toonen van leckere poesy al zoetelijck enzachtelijck aen, gelijck het luisterende hart naer den kittelendengalm van luiten en fluiten; waarom wij onze Elektra, vooruwe voeten, als aen eene der hemelsche Zanggodinnen, op-offeren, en wenschen te blijven,

Wijze en vernuftige Joffrouw,t' Amsterdam, 1639, Uw E. allerminste dienaar,den ign van May. J. V[ANDEN] Vondel.

Terwijl Tesselschade aan het lezen was, had Vondel al


eens een blik door de kamer geslagen, en zag, naast den hoogenop twee rood marmeren kolommen rustenden schoorsteen,een geteekend portret hangen, waarin hij zonder moeite deglimmende tronie van Van Baerle herkende; hij verheeldezich echter niet, dat het ter weërgaa strekte aan eenegenerzijds hangende beeltenis van Hooft. Hier een oogenblikop indenkend, liet hij zijn oog onwillekeurig over de tafelweiden, en las boven den door Tesselschade bij zijn inkomenverlaten brief:

„Mijn Heer Barlxus !"

Al had hij geen recht hierdoor onthutst te wezen, Vondelkreeg een lichten schok bij dat andwoord op zijne onwille-

keurige vrijpostigheid. Tesselschade scheen dit niet te bemerken.„Ik dank u, vriend," zeide zij, „en ik neem uw hulde, hoe

onverdiend ook, met hart en ziel aan. Ik weet in oprechtheidniet, waardoor aangelokt, de schranderste geesten van Hollandmij zoo goedwillig tot hunne gunstelinge maken."

— „Waardoor ?" andwoordde Vondel, „dat kunt gij vaneen bevoegden kant vernemen:

,Waardoor de hand van Roemers kind

In roemers scum cuique 1) print,Waardoor de Schad van Tessel leeftEn boven alle vrouwen zweeft. .

— „Dat zijn vaerzen van mijn Heer Barlxus, over DeZiel," zeide zij, een weinig kleurende; „hij bewijst mij veelvriendschap ..."

— „Gelukkig, van wien deze welkom is !" sprak Vondel,

en zag naar Baerles portret.„Dat heeft hij mij geschonken, met eenige regelen dichts 2),"

zeide Tesselschá.„En de Professor weet zich altijd met zoo veel gemak van

de sprake der mantuaansche zwaan 3) te bedienen," zeideVondel; „wat zeker zijnen lieflijkheden geen geur te minder

moet bijzetten. . ."— „Ja ?" zeide Tesselschade al lachende, „dit kan ik nu

z) Elk het zijne. 2) Door Bilderdijk uit het Latijn vertaald. 3) Virgilius.


juist niet zeggen, dat mij zoo bizonder bevalt. Soms denkik wel, de Heeren moesten een weinigjen meer schoenennaar voeten geven, en met domme lieden wat dommelijkerpraten ... dikwijls moet ik anders vreemde hulp inroepen."

— „Maar wat ons van vriendenhand gewordt, spreektdáardoor reeds eene tale, die men verstaat," andwoordde dedichter.

„Toch lijdt het soms wel wat toelichtens," vervolgde deschoone weduw: „ik was juist bezig Mijn Heer Barlus tebedanken voor het nieuwe groote latijnsche boek dat hij mijgezonden heeft, op de blijde intocht der Koninginne te Amster-dam.. ." Vondel veinsde luchten zin, maar kon niet nalateneen tweeden blik op den brief te werpen. Tesselschade beseftemet die gaáloze gevoeligheid, die beminde vrouwen, en haarbizonder, kenmerkte, dat Vondel nieuwsgierig was naar dienbrief; en hij was het: nieuwsgieriger dan naar het belang-rijkste der duizenden boeken, die hem ooit voor 't eerst inhanden kwamen. „Dit schreef ik hem," zeide Tesselschaá, ennam den brief op I) :

„Beeter spaede als nimmermeer koem ik UE. bedanckenvoor het Koninklijck boek, my van UE. toegezonden, en,dat hoewel ick het Latijn niet wel en kan begrijpen,

De schaduw sie ik nu met een veel schoonder daghEn een gesonder oogh, dan ik het leven sagh,

van weege mijne gesontheyt.„Nu koem ick versoecken op UE. mildadige, beleefde

geleertheyt, doch als stout op den lichten adel van mijn leer-sughtigen geest, dat UE. believe die moyte te neemen vanhet gedicht van onsen standvastigen Vastaert 2 ) [op de doodzijner weêrhelft] my in proza over te setten of wat te beduyen,opdat ickt daernaer in rijm mag verkeeren; al souwd' hetniet veel deugen; in magnis — 3). Ick derf my onderwinden,indien ghy den grond leght, het mal 4) daerop te setten; het

i) Van Vloten, bl. 33.2) Constantin Huygens.3) In magnis voluisse sat est. In het groote is de wil genoeg. 4) Vorm.


begint Coelum receptum sidus immenso sinu Aeternitatis.Het licht van dees ster I) behaeght mij, voor sooveel als ickdoor de donckere wolk van mijn onervaerenheit kan zien. Ickheb een heel festoen van vrught en bladeren van sijn handt,en ben daerop als by de Vos en Kraen te gast."

Tesselschade wilde zeggen, dat het haar met de latijnscheschotels, die de vrienden haar voorzetteden, ging als der kraandie bij den vos van geen platte schaal, en den vos, die bijde kraan uit geen enge flesch kon eten.

„Dit heeft haer tot in 't hart verdroten en gespeten,Doch heeft zy 't ongemerckt voor suycker opgegeten,"

sprak zij, met de vaerzen uit Vondels Warande, 2), terwijlzij het afgelezen blad neêrlei.

„Maar zal de geleerde en gelukkige briefontvanger dat nietals een steek onder water opnemen? en tevens zich verwon-deren, dat gij hem de verklaring van zin Latijn niet vraagt ?"vroeg Vondel glimlachend.

„Vreest gij dat ?" was de schalke weêrvraag. Ik behoefdeBarkeus de vertaling der vaerzen uit de Blijde Intocht vanMaria de Medicis niet te vergen; want ik heb gehoord, datzich alreê een meesterhand geleend heeft, om ze over tezetten. .

Vondels oogen namen in glinstering toe, bij dit met heuscheblijheid uitgesproken kompliment: „Gij zijt te goed," sprakhij dankbaar. „Ben ik de eere waard, dat Tesselschaa. eenexemplaar van het vertaalde boek 3) van mij aanneemt? —Maar gij weet:

„'t Vertaelde scheelt zoo veel van 't onvertaelde dichtAls lijf en schaduwen ...." 4)

— „Zoudt ge er mij waarlijk een willen geven ?" zeideTesselschade. „Ongemeen zal het mijne veplichting aan Heer

i) Hooft en Huygens noemden Susanna van Baerle eene sterre, stella.2) N° VII.3) Te gelijk met het latijnsche verschenen. De vaerzen staan ook in Vondels Poëzy,

Dl I, blz. 162.

4) Huygens, in zijn opdracht van Donne aan Tesselschade.


Caspar van Baerle verhoogen, ..." voegde zij er half ondeugendbij; en het was misschien de laatste reize, dat ze in hetrecht der schoonheid een oogenblik vermaak schepte. De goedeVondel durfde dit zerpzoete woord niet geheel in zijn eigenvoordeel uitleggen, en eene wending zoekende, zeide hij:„Gij hebt zelf toch ook, ofschoon ge niet bij de feestentegenwoordig waart, iets gemaakt op de mediceesche Vorstin ?"

— „Een kleinigheidtjen," zeide Tesselschaa; „een italiaanschvaersjen, ... het geboorteland der Koningin indachtig. Doetgij nog veel aan 't Italiaansch ? .. .

— „Gij weet, dat ik maar hier en daar een greep uit denTasso vertaald heb," andwoordde Vondel; „maar ik hooptoch wel, dat uw vaerzen mij geen vossenmaal zullen zijn.Mag ik ze eens zien?. .

— „Van harte gaarne," zeide Tesselschade. „Ze zijnop een heel groot vel gedrukt — eene beleefdheid van deHeeren Blaeu. . ." en ze kreeg een in 4n gevouwen blad uithaar lessenaar.

„Het zinspeelt ook op Berecynthia „la madre delli Dei"net als het vaers van Mijn Heer Barlus, dat gij vertaald hebt:

„Als eertijds Berecynth, zoo wijd befaemt door 't baerenVan zoo veel Goden, reed door Phrygiaenschen steen ..." 1)

Vondel werd aangenaam gestemd, om dat Tesselschadezijne dichtregels opzeide, maar hoe klom zijne vreugde totgeestdrift, toen Tesselschade met een stralend gezicht, wetendedat zij hem verraste, hem een fraayen plano-druk voorlei,waarop twee ruim gedrukte strofen voorkwamen: de eeneonderteekend T E S S E L S C H A, de ander I. V. VONDEL. DeHeerere Blaeu hadden hiervoor uitgekozen de vaerzen, waarmeêVondel Amstels Stedemaagd de Koningin had laten toesprekenbij de vertooning in het Rokin, waar de vercierde koggevan Amsterdam de sloep te gemoet voer, die Maria de Medicisen vele aanzienlijken droeg. De Koningin kwam uit de Grim,„Zy, die als Keizerin de kroon draeght van Europe" uit deOssesluis. Daar had de laatste de eerste aldus gehuldigd:

i) Zie B{/de Inkomst, enz. 1639. bl. 31.


Met welck een offerhand zal ick den hemel dancken,Dat my bezoecken komt de grootste Koningin,

Die bey de Weerelden beschaduwt met haer rancken,En my een Voorspraeck streckte en trouwe Noodvriendin

By Vader en by Zoon, in hare heerschappye.Weest overwellekom, gezegende MARYE. 1)

En Vondel, de goeden groothartige, bloosde van vol-doening, toen hij zich met Tesselschade op dit drukkers

-gedenkteeken in zulk een naauw verband zag gebracht.De dichteres nam het blad in handen en noodigde haren

vriend te zamen het stukjen te lezen:

IN HONORE DELLA CHRISTIANISSIMA REGINA,

dat ik aldus vertaal:

Ter eerevan de allerchristeljkste Koningin

MARIA VAN MEDICIS,bij hare blijde inkomste ter stede van Amsterdam.

Als eens, voor het volk, in de frygische strekenDe zalige moeder der Goon trok voorbij,

Zoo ging thands door Holland, bij 't huldegroetspreken,Doorluchte Maria. Doorluchtre dan zij,

Naar grootere goden uw vaderen bleken,Zoo zegent ge onze eeuw met een Godhedenrij.

Neem, hooge Vorstin, onze needrige hulde:Zoo deed steeds de Hemel, die 't harte vervulde."

Zij waren allengskens wat nader bij elkaár geschoven enterwijl Tesselschaá met den blanken vinger de woorden aan-duidde, naar gelang zij ze uitsprak, en met haar blik Vondelomtrent de juistheid der uitdrukking ondervroeg, gevoeldeze aan de zijde van den edelen en reinen dichter niets vanhetgeen haar van Barlus had doen afschuiven.

Vondel was gelukkiger dan hij 't zich bekende. Tochwenschte hij zich nog éene vrucht van dit bezoek. Hij hadde hoop, dat het nimmer tot een huwelijk tusschen Huygensen Tesselschade komen zot ; al was het denkbeeld den Ridder

i) Zie Blyde Inkomst, bi. 53. Van den (zeldz.) piano-druk der vereenigde stuk-ken bezit ik een exempl. [Nu in het Vondel-Museum].


niet vreemd, Huygens zoil Beene katholieke vrouw nemen:

maar Tesselschade — stond zij vast genoeg in het geloof,

om zich door den voortdurenden omgang met begaafde protes-

tantsche vrienden niet langzamerhand van hare plichten te

doen aftrekken en, aldus, berooven van de hoogere middelen

tot standhouden? Men had er, in hare jónkheid, de schoone

nimmer zoo dadelijk meê lastig gevallen, maar in 1622 had

Huygens toch al aan het adres der gezusters eene gezochte

schimpscheut losgelaten op den „glazen vinger en 't vervloekendegedreig van Rome", en later had hij, gelijk we boven zagen,

Tesselschade bestraft, over den raad aan Juffr. Van Veen

gegeven:

„Ghy voert uw speelnoot mis, Lijdt, dat men u weerom trekk'En wuiv' en wenck' en roep', stae, Tesselscha, waer heen !"

En al had Vondel geweten, dat Barleus aan Huygens ge-

schreven had: „gij weet, dat ik voor die vrouw veel achting

en vereering koester, maar er is iets dat mij mishaagt, welks

teeken een 1- is" I), Vondel zou niet-te-min overtuigd zijn

geweest, dat de minzieke Professor, die voor jaren den domi-

neesmantel aan den wand had gehangen, over dat bezwaar

lichtelijk zou heenstappen. Hij putt'e zich uit in het zoeken

eener form, om Tesselschade op het punt eener hertrouw met

Van Baerle te polsen: de gedachte was hem ondraaglijk

dat Tesselschade ooit aan de borst van dien verwaanden en

lustigen ex-predikant rusten zou, en worden misschien eene

halve renegaat. Hij kende immers het vaersjen, door Anna

onder een Zinnepoj' des vaders geschreven 2) :

„Soeckt ghy bemint te zijn? — bemint: want d' eene minEn voorbewezen jonst brenght noodtlijck d' ander in."

En dat Barkeus beminde, stond boven allen twijfel. — Het

toeval diende Vondel.Maria, de dochter, kwam binnen. Het was of er een nieuwe

zonneschijn opging over Tesselschades hart. Zij ontving het

kind in hare armen en sprak er in moederlijke teêrheid van

r) Van Vloten, bl. 2r. 2) 2e Schock, n°. XX.


tot den vriend. Zij kuste en streelde hare dochter met aan-doening.

„Dat is nu voor 't vervolg mijn levenstaak," zeide zij, „ditkind met Gods hulp groot te brengen."

— „Bij uitsluiting? vraagde Vondel. Gij hebt het in uwhand meér gelukkigen te maken — dan deze eene: hoorPhcebus-van-Baerle slechts," voegde hij er met een lichtenglimlach bij.

„Dat nooit !" zeide Tesselschade zeer ernstig en met nadruk.(Het dochtertjen huppelde inmiddels de kamer weêr uit).De blik, dien zijne vriendin op Vondel vestigde, moet al zeerzoet en sprekend geweest zijn. Des dichters borst verbreeddezich, hij haalde adem als in den morgen van een eerstenlentedag. „Nu heb ik nog éen onbescheiden verzoek te doen,"zeide hij. „Spreek, vriend !" was het heusche wederwoord.„Of gij, als 't zoo ver is, mijne belijdenis des geloofs enaanneming met uw bijzijn zult willen verheerlijken ?" — „Ikzal er gaarne, heel gaarne tegenwoordig zijn," andwoorddeTesselschade. „Gij zult er de eerste persoon wezen," sprakde verrukte dichter. Tesselschade liet dezen uitroep niet opge-gemerkt; maar Vondels hand vattende, zag zij hem nogmaalsveelbeteekend aan: „Ik moet u, mijn vriend, eene vertrouwe-

lijke bekentenis doen. Gij hebt mijn Adelaert niet gekend...niet genoeg, ... niet zoo veel als hij 't verdiende. Ik ben heelgelukkig met hem geweest; maar steeds kwelt mij de gedachte,dat ik mijne Moeder, de H. Kerk, mijne troosteres in veellijden, mijne hulp en steun, bedroefd heb door dit huwelijk.0, het was een onwaardige handel, een zielenverkoop, dienik heb aangegaan, toen ik, op verlangen van mijn goedenmaar dwalenden man, heb toegegeven, dat de helft der kinderenhervormd, slechts de wederhelft katholiek zouden zijn...Ik heb kunnen goedvinden, dat eene mijner dochters leerenzoil eene vervloekte afgoderij te zien in mijne en der anderehoogtijd en zielenbruiloft. Dáar vriend, daar moet ik voorboeten, en daarom" (en dit zeide zij, terwijl ze haar gelaatmet haren neusdoek bedekte) „moet het overige van mijnleven der afzondering en der voorbereiding van mijn dooddoor het gebed gewijd zijn."

Een wolk ging over 's dichters gelaat; hij sloeg de oogenVerspr. Verb. I. 19


neder en vroeg, de hand naar Tesselschade uitstekende; „Isdat uw onherroepelijk besluit ?"

De schoone vrouw nam zijne hand, zij verbleekte lichtelijk,terwijl opwellende tranen haar oogleden rooskleurig tintten;fluisterend andwoordde zij: „Een heilig besluit !"

„Nieuwe, treffelijke Eusebia !" borst Vondel uit: »Gods-en kinderliefde: Ik bewonder u... helaas!" En hij over-dekte hare hand met zijne kussen en zijne tranen.

III.

Omtrent het jaar 164o schijnt Tesselschades hart al meeren meer tot het bovenaardsche te zijn opgetrokken geworden,en ofschoon zij niets van hare blijgeestigheid verloor, werdzij al minder en minder wat Barlus gehoopt had in haar tevinden. „Zij verstaat alles, behalve minnekozen," plach hijte zeggen, en aan Huygens beklaagde hij zich, dat zij de„droge dichters droog vereert 1)". Van dit tijdvak zal ver-moedelijk dagteekenen haar gedicht Maria Magdalena aande voeten van _7esus.

Ontoyt of toyt ghy u, Maria Magdalene,

Als ghy uw hayr ontvlecht, verwerpt de luyster-steenen,

Verbreeckt het Perlen-snoer, versmaet het schijnbaer goet,

En keurt voor vuyl en vals, al wat dat voordeel doet

Om deez' uw malsse jeucht het Eeuwich te beletten,

En op een stronekel-steen uw toeverlaet te setten?

Godtvruchte Vrouw, ghy haeckt vast nae een stalen muyr,

Die niet beswijcken kan door tijt oft droevig uyr;

En van het laegh begint te slaen u krulde rancken

Root om een vaster voet, en wilt den Heylandt dancken,

Die u heft uyt het slijck. Een innerlijck verstant

Verstaet (al spreeckt ghij niet als met het ingewant)

Die Paerlen van uw oogh (ten toon op root scharlaecken),

Die carmosijne smet der sonden suyver maecken.

Dies spiegelt u, mijn ziel', veracht het vals cieraet,

Of hecht het aen een zuyl van Hemelrijcke Raedt,

Welck u altijdts in 't oogh sal tot berouw verwerken;

Soo kan de ydelheydt u tot vergevingh strecken

Van dat u oyt behaecht heeft weerelt, eer of staet;

Schept moedt uyt deses schets beduydelijck gelaet.

i) Van Vloten, bl. 37. Op bl. 38 zal Tesselschades schrijffout te verbeteren zijn:

„Hetwelek den schotel weet met sijne veer te raecken."


O Sonden-wanhoop-weerster!

Stilswijgend' deugden-eerster!

Stilswijgende verkrijgstertMeer dan bespraeckte swijgster!

Ghy toont bewijs, dat Goa belooft der sonden soen,Aen yder, die soo doet, maer niet die 't evoude doen. r)

Met deze verheffing van Tesselschade in een hooger gees-telijk leven, gaat Vondels volkomen overgang tot het Katho-licisme samen. Do. Brandt zegt: „Zeeker Rechtsgeleerde vangoeden geloove, die langen tydt gemeenzaam met hem verkeerde,plagh te verhaalen, dat Vondel [omstreeks dezen tijd] zynoogh hadt geworpen op een welgegoede weduw van deRoomsche gezintheit, en anders geen kans ziende om haarte behaagen, by zichzelven begost 't overleggen, of by haarmet geen goedt gemoedt in dat stuk zou konnen volgen."Men heeft niet veel scherpzinnigheid noodig, om onder ditkoude verhaal den polsslag van het sympathiesch leven teherkennen, waarin de zielen van Vondel en Tesselschadeelkander ontmoetten. De met Vondel bevriende „rechts

-geleerde", hier bedoeld, zal wel niemant anders zijn dan deeerzame, vlijtige, goedhartige Latinist en StadssekretarisDaniel Mostert, door Brandt meermalen met zijne hoedanig-heid van rechtsgeleerde in het licht gesteld. Brandt spreektvan deze verhoudingen, toen zij sints 40 jaar tot het ver-ledene behoorden. Dat hij dus Tesselschade aanduidt gelijkhier geschiedt, behoeft ons van hem, die haar nooit gekendheeft, niet te verwonderen. En wat zijn oordeel over Vondelten dezen aanzien betreft, hij is rechtvaardig genoeg om te„bekennen", dat de dichter „niet geveinsdelyk, maar in goedenernst het Pausdom heeft aangehangen, de regels en ceremoniendes zelven stip onderhouden, en buiten opspraak, naar deleere van de Roomsche Kerke [heeft] geleeft: haar met zynepen en kunst dikmaals ten dienste staande, en a 1 t y d t y ve-rende om ook anderen te trekken." 2)

Ofschoon dus Vondels bezoek bij Tesselschade in mijnvorige hoofdstuk niet door het geschiedboek vermeld wordt,meen ik aan iets meer dan eene toevalligheid de klimmende

r) Verseh. Nederd. Gedichten, 2e deel (1653), bI. 237.2) Brandt; Joost v. Vondel's Leven, bI. 45, 46. [Hoeksma, bl. 7s, 72]


over-een-stemming in Godsdienstijver en liefde tot de H. Kerkbij Vondel en de „Zanggodinne", wie hij zijne Elektra wijdde,te mogen toeschrijven. Een ander feit wettigt, dunkt mij,ten volle mijne opvatting. In het jaar 1641 verscheen namelijkeen nieuw meesterstuk van Vondel — het treurspel Peeter enPauwels. De dichter had de gewoonte zijne voortbrengselenvan eenigen omvang toe te wijden aan eenig persoon, dieom de behandelde stoffe of om het oogenblik des bewerkensdaarop aanspraak scheen te hebben. Doorgaands waren ditin de staats- of lettergeschiedenis bekende figuren. Omtrentde tijd zijner bekeering nu wijdde hij een treurspel aan HugoDe Groot, de eenige beroemde geleerde, die recht vriend-schappelijk was ten opzichte van den edelen dichter; maarDe Groot heide ook over tot het Katholicisme. Zijne Gebroedersdroeg hij op aan den rechtschapen Geeraert Vossius, wiensgeleerdheid hij bizonder hoogschatte, en wiens „leerling" hijzich teekent. „Scribis aeternitati," gij schr jft voor de Eeuwig-heid, voegde de onpartijdige hoogleeraar I) den katholiekendichter toe. Zijn ,'osefih in Egypten wijdde hij aan Victorijn,platter-Jan Vechters, een der weinige katholieke geleerdenvan het toenmalig Amsterdam. Elektra legde hij neder aande voeten van Tesselschaede, of, gelijk Hooft, bij vernuftigenletterkeer, haar noemde, Sac/lie Sedeles; en zijne tragoedievan Sint Ursula, de Maeghden, aan het Rome van het Noorden,zijne geboortestad Keulen. En wien offerde hij zijn Peter enPauwels? AEN EUSEBIA.

Vondels overgang — in hare voorbereiding of voltrekking— trok veler blikken en maakte, onder de aanzienlijkstegeletterden, meer wrevel gaande, dan zij openbaar bekennenwilden. Ongetwijfeld hebben zij elkander afgevraagd — „Wiemag die Eusebia toch zijn ?" Wien mag dat treurspel gewijdwezen, hetwelk, volgends Brandt, „minder genoegen gaf, om-dat het te Roomsch was in veeler oogen"? Wij, die onsherinneren, dat in het jaar qo Barlus van Tesselschá getuigde

„Ze is Gode alleen gewijd en ademt, teedre moeder,Voor 't kind, dat, aan haar schoot, geen vader heeft of hoeder,"

z) Dat deze vriend van De Groot het Katholicisme niet kwalijk gezind was,zie men in den Katdoliek, Dl XIX (r85i), bl. 76.


voor ons die bedenken, dat Eusebia bij de Grieken de Gods-vrucht, maar ook de Piëteit, de allegorische Godin derliefde ook van ouders voor hunne kinderen was, voor onsdie het gesprek aannemen, tusschen haar en Vondel gevoerd,wij aarzelen niet, alleen Tesselschade te houden voor deEusebia, die Vondel, in vaerzen, welke gloeyen en stralen vanheiligheid der Godsvrucht en het edelste vuur der verknocht-heid tusschen dichter en muze, toesprak. Men oordeele:

„EusZBIA, nu treck, op Godts bazuinen,Met my, niet om den Ierichooschen muur,

Maer om de Stadt, die, met haer zeven kruinen,De donders tarte, en terghde al 't blixemvuur.

Nu leer met my zachtzinnigh oorelogen,En Rome zelf bestormen op zijn kracht,

Niet met gewelt van schildpadt, ram en bogen,Waer me het fel al 't aertrijck t'onderbraght,

Maer met gebeèn, en tranen, en twee tongen,En wonderhe@n, en afgepynight bloet.

Wat Caesar dwongk heeft Christus dus gedwongen:De doornekroon beschaemt den lauwerhoet.

Omhels dan dit paer helden, echte VadersDer Roomsche Bruit en Godtverloofde maeght,

Die, op het bloet van hun doorluchtige aders,Meer moedts dan op Anchises' afkomst draeght.

Die afkomst r) quam den gryzen stroom oproeien,En plante daer, door 't zwaert, vervloeckte Goan.

De Apostelschap, beknelt in ijsre boeyen,Verhief'er 't Kruis, gezegent in Godts Zoon.

Ghy kust en leest de blaen die eeuwigh leven;De lelien met roozen overstroit;

Spierwit satijn met martelinckt beschreven,En bloedkorael op sneeuw, dat niet ontdoit.

Daer ziet men druck bet padt tot blijschap banen,Daer puft de stanck des kerckers 't weeligh hof.

Daer kiest uw lust geen perlen voor die tranen.Daer veeght men kroon en scepter uit, als stof.

Terwijl de jeught, met ydelheén geladen,Den oogenblick des levens wulpsch verquist,

Leert d'aendacht hier de tyranny versmaden,En d' ydelheên, noch ydeler dan mist.

Zy leert 'er naer Godts strenge Ridders aerden,Die 't hemelpadt op purper niet betreén,

Maer op de punt van spijckers, sne van zwaerden,Gekloncken en geknarst door vleesch en been.

Wat is ons vleesch, dat toch in 't graf moet rotten?

i) 1Eneas, eerste bevolker van de romeinsche streken.


Wat is het lijf, vermast van snoode pracht?Der wormen spijze, en voetsel voor de motten;

En hindernis van 'tgeen Godt dierbaerst acht:Dat 's 't Wezen, uit zijn aengezicht gesneden,

De hemelsche en in klay gevange Ziel;Die haeckt te spoén, met wyde en wisse schreden,

Naer 't zaligh honck, waer op haer liefde viel.Geen Labyrinth der weerelt kan verwarren

Haer opzet, zoo zy volgt den marteldraet,En 't licht der beide in boet vergulde starren,

Waer voor het kroost van Tyndar r) onder gaet.De Tiber komt ten Apennijn afbruizen,

En schijnt verheugt, daer by hun graven schuurt;Geviert van zoo veel Keizerlijcke Huizen,

En Koningen, wier eere als Christus' duurt.Hoe dus? ick raeck geen aerde: myne veder

Verruckt den geest naer d'Apostolische asch.EUSEBIA, laet los! ghy treckt my neder,

Die reede al uit den damp der weerelt was,En liet u, na mijn afscheit, hier geen beterGeheughnis, dan Sint Pauwels en Sint Peter."

Wat zegt men daarvan? — Wat van de klimming, die eringetreden is, tusschen de opdracht der Elektra op iq Mei 1639en die van de Peter en Pauwels, in den zomervan 1641. — In dietwee jaar is er wat gebeurd. De hoffelijke vereerder vanschoonheid en kunst, die zijne blikken naar de „wijze en ver-nuftige Joffrouwe" behoedzaam opsloeg, is een belijder ge-worden, de zielsverwant, de meester eener geliefde leerling,die hij het recht heeft aan zijne zijde naar Rome te voerenen wier onwederstaanbare schoonheid hij wel zijne diep gevoeldehulde brengt, maar in den vorm van een zoet verwijt: ,,ghytreckt my neder."

Want neen, niemant anders dan Tesselschade is VondelsEusebia; zij-alleen is de „zanggodinne" gebleven, die hemniet slechts bij de toewijding van Elektra, maar bij al de dicht-werken bezield heeft, die hij tot aan het oogenblik van haardood vervaardigde. En die dood-zelve slaat den verhevendichter drie jaar lang met sprakeloosheid.

En zij — Eusebia — zij geeft hem gehoor; onwillekeurigis de afleiding, waarover hij zich met de aanhankelijkheideens Ridders beklaagt. Eusebia wil niets liever dan met hem

r) Het sterrebeeld van Kastor en Pollux.


„meê trecken", als hij er haar toe oproept: dit stuk is niet vaneen afgewezen of koel beandwoorden vriend; het is van éendie heerscht in het hart, welks rustig bezit hem gelukkigmaakt. Van hem klinkt het niet, als uit Huygens' mond:„Kom, koele Tesselscha !" Barleus, met den snellen blik eensminnaars, kwam op het spoor van den geheimzinnigen band,die Vondel en zone Tessela vereenigde. Wat overmoed —

van dien j--geloovigen poëet, die geen ciceroniesch Latijnschreef, wiens zwaar bearbeide Virgilius in neérduitsch prozadaar staan zou „zonder leven, zonder mergh, en de lendengebrooken I)" !

Welke de inhoud van den zwaarmoedigen brief geweest is,door Van Baerle over Vondels openlijke handhaving van zijnrecht op het hart van Eusebia aan Tesselschá geschreven, isniet bekend, maar heur andwoord heeft de Heer Van Vlotenons medegedeeld 2).

„Mijnheer! — Naer dat ick in het diepste memoryhol van

Tessela gekomen was, om de Alkmaersche Eusebia haer

oordeel af te eyschen, soo heeftse geantwoort, in lughtighe zin:

„Wat wonder is 't — een glas geslepen naer de Kunst,Doerluchticht met de gunst

Van mijn poëeten gloor en naerstig onderzoeken

Der Griexsche tooverboecken, —Dat dat vergroven kan, en brengen aen den dagh

Hetgeen daer scherp in lagh;

Als door een kloecken bril geslepen en gevreeen

Om blinden ogh te geven.

Doch soo daer ijts an die doorluchte schijn ontbreeckt,

Dan ist dat sij te klaer mijn hooft-orakels spreeckt."

Vraagt men mij, wat ik hieruit versta? — Dit: „inderdaad,

mijn goede vriend Van Baerle, Eusebia, de Alkmaarsche

sybille, ben ikzelve, en denk niet te wijken van de eigenschap,

die mij dezen naam deed toekennen. Het opschrift, dat ik op

den door u bedoelden roemer gesteld heb en dat ik ontleende

aan de inlichtingen en meêdeelingen mijner dichterlijke met

het Grieksch vertrouwde vrienden, heeft deze meening, tot

i) Lezen van Vondel, bl. 52. [Hoeksma, bl. 83, 84.] De Virgilius was opge-

dragen aan Huygens. „Gy hebt Vondels Virgilius geleezen, of ten minste gezien,"

zeide de Professor, minachtend, aan den Hagenaar.

2) BI. 38.


grof wordens toe, laten blijken — om blinden oog te geven;verdient het opschrift eene aanmerking, dan zots het zijndat Eusebia er te klaar voor haar gevoelens in uitkomt."Kan de roemer ook een geschenk van Eusebia aan Vondelgeweest zijn, in erkenning der opdracht van Peter en Pauwels?Ook Hooft bewees zij gelijke oplettendheid, in dank voor deaanbieding zijner Ned. Historien. 1)

Tesselschades gelatenheid werd in het jaar 1642 nog op eeneharde proef gesteld, door het verlies van een harer schooneoogen (het linker). Toen zij te Amsterdam voorbij een smids-winkel ging, werd het haar door eene uitspattende vonk voor-taan onbruikbaar gemaakt. Huygens schreef op dit ongeval eenonbeleefd vierregelig rijmtjen a), Van Baerle een sentimenteeldichtstuk, waar echter lieve trekken in voorkomen: van tweemoetende kiezen schreef Tesselschade ronduit aan Van Baerle 3) :

„Myn Heer! — De geleerde pleyster", alwederom eenlatijnsch gedicht, „over myn oogh is goedt, en soet, en saght,en troostelyck, en goddelyck 4), maar 't schynt of daar eenherder en strenger Heer wil seggen: 't is altyt niet te doenmet oly inde wondt.

Het nerpend heyl 5) van ons hoogh Hofwijckse Poeet,Behaeght my echter nogh, het sy dan koudt oft heet:

Zijn reeden wel gegrondt,Hoe welse schier een graw is,

Is smaecklyck in myn mondt,Om datse nimmer lauw is.

Blek sin ovaerom."

Intusschen, toen Huygens de „welgegrondheid" zijner redenenbij Tesselschade op eene ernstige proef begon te stellen, leed hijbitter schipbreuk. Hij had het er bepaald op gezet haar gere-formeerd te maken; hij schreef aan Barlus, dat hij haarmet strengheid behandelen zoil 6), „zonder schade of gevaartrouwens voor onze oude vriendschap, zoo zij slechts gevoelt, datik dit doe om in eene ernstige zaak van geen verzuim beschuldigdte worden, hetgeen mij tot schande en haar tot schade zouverstrekken. Gij moet," gaat hij voort tot Van Baerle, ,,waar-

r) Brieven, IV, bl. 7g. 2) Verg. Van Vloten, bl. 4r, 42.3) Faksimilee bij Mr. Jac. Scheltema, bl. 21o.

4) Namelijk in de grieksch-latijnsche beteekenis des woords.5) Bijtend heel[middel]. 6) Van Vloten, bi. 43 en volg.


toe ik u ten zeerste aanspoor, het zelfde doen uit de bronneneener zuiverder godsdienstleer, en haar, die afdoolt van denweg der waarheid, door de liefde der deugd-zelve te -rug-brengen; ik zal met hekelend en bijtend dicht blijven aan-dringen, en daar zij zich tot dus verre niet boos-maakt, hebbenwij alle hoop niets onmogelijks ondernomen te hebben. Ziehier dus weder eenige nieuwe beten van hollandsche eek, diegij haar, zoo 't u goeddunkt, moogt overmaken:

„Sy neem' het soo sij wil, mijn' Weduw', 't sij voor baffenVoor baffen als lck spreeck, voor quetsen als ik sale,Of my voor herten-beul, voor argher als Duc d'Alv;

Barbee, wijser vriend, ick wil, ick moetse straffen.

Soo lang haer' siecken mont, soo voddigen, soo laffenZoo vuylen spijse smaeckt, soo langti sy 't Roomsche CalfBehippelt of bestuypt I), en eert het heel of half,

En heeft mijn vriendschap niet als Gal en Eeck te schaffen.

Gesonde Gal en Eeck, die rotte wonden kuyst.Den oorboor o) moet van 't hooft in 't hart door d'ooren booren.

Sy neem' het soo sy wil; ik sny wel in een' puyst,Daer 't leven locht vereischt en onder dreight te smooren.

Het vleyen is een' gunst van doodelick gerief:Iek spaer de roede niet, ik heb het kint te lief. 3)

„Dat is een bitter woord, zult gij zeggen, maar bitterderis het, mijn vriend, om die aller liefde en deelneming waardigeTessela, in het gezicht van verstandige vrienden, die haaralle kunnen bijspringen, die schipbreuk des geloofs te zienlijden. Wat gij dus doet; doe dat haastelijk, bij tijd en ontijd,en wees mij, die op mijne wijze werkzaam ben, behulpzaam.— — — Het gedichtjen op 's Heeren Avondmaal, dat ikhier bijvoeg, en dat ik onlangs, pas van den Heiligen Dischopgestaan, ontboezemde, kan ook tot Tessels dienst strekken;daar ik namelijk weet, dat zij door de majesteit der oudeKerk getroffen is, tracht ik er haar tot dezer oudsten en oor

-spronkelijken eenvoud in te-rug te brengen."Ik geloof, dat mijne lezers, in ons klein bestek, geene

mededeeling zullen vragen van al de uitgegeven minder of

z) Er om heen danst of voor buigt. 2) Het nut.3) Korentil., bi. 652. [Worp, III, 180.]


meer hatelijke vaersjens, door Huygens tegen Tesselschadeen hare Kerk gericht. Wel moeten wij, bij het zien dier aan-vallen, met Van Baerle Tesselschades lankmoedigheid prijzen,dat zij zulke gispingen en hekelingen wilde doorstaan, en,om den wille der bedoeling, hem die ze zich veroorloofdehare vriendschap niet onttrok. Intusschen Van Baerle getuigdevan Huygens' bekeeringsijverl): „'t Is den doove gepreekt;zij verdedigt zich met haren eenvoud; en h a a r gel o o f i ide Kerk staat onwrikbaar als op eene rots." Eenander maal schreef hij aan Huygens 2): „Zij stelt, dat er maarweinig bepalingen voor het geloof noodig, en die der RoomscheKerk naar de wijze en wet der oudheid zijn, en dat de overigenbuiten de zorg en het onderzoek van een vrouwenleek liggen.De verklaring van De Groot," vervolgt van Baerle, „komthaar in hare dwaling zeer te stade."

Dat Tesselschade krachtig in haar geloof was, dat zij nietuit traagheid des geestes en weekheid des harten zich alenger en enger bij de katholieke eenheid aansloot en behagenvond in die daden en voorwerpen van devotie, welke de dichtervan het, soms toch vrij flaauw daarheen beuzelende, Hofwijckzich onderstond „poppe-goet" te noemen, blijkt uit den kordatentoon, dien zij tegen hem voerde. Hij (Huygens), zinspelendeop haren overgang uit wat men thands noemen zoû liberalerbegrippen tot de leer der H. Kerk, riep uit:

„Is Tessel op het pad na Roomen van Geneven?Is d' afgelockte ziel in 't poppe-goet verwart?Heeft menschen-mijmeringh bekropen 't hooge hart?

Heeft Papen-duyster-licht Gods licht er uyt gedreven?

Is haer wel-wetenheit in 't donker uyt gewreven?Is, in haer dampigh oogh, de witte reden swart,Het rechte spoor te slecht 3), het sachte jock te hard?

Is Roemers Roomens kind? o Roemer, die dit leven,

Dit slijck gewisselt hebt voor 't eeuwighe besitVan 't eewighe besien, wat toenaem geeft ghy dit,

Dit schip- en goetsverlies 4), eer 'tanckere of ontlade?

Sy zoeckt u; maer een mal, een stal-licht leidt haer misHaer naald is 't Noorden quijt; zy zeilt maer by de gis.

0 min als Tesselscha, o meer als Tessels schade!"

i) Van Vloten, bl. 46. 2) T. a. p., hl. 45. 3) Eenvoudig.4) Zinspeling op de Tesselsche schade. [Worp, III, 169].


Gold de spreuk niet — „het ware-alleen is schoon" — menzoek dit vernuftig en aandoenlijk klinkdicht, den naam van voor-treflijk niet mogen onthouden. Jammer, dat de geestige engemoedelijke Huygens geen betere zaak verdedigde. Tessel-schades andwoord luidde aldus:

r C.laes r) seyde tegen T.rijn 2): wat doeje we@r te misBy dit brodroncken volck, de schatters van de visch? 3)Trijn zey: mijn lieve man, zij hebben 't rechte NoortVan Sinte-Pieters schip; daar raekt niet buyten boort.Zy hebben 't roer en stuur; u volk geilt by de gis;Ick hoor de waerheyt, Claes; en ghij hoort altijt mis." 4)

Een paar jaar schijnt men haar vervolgends met vredegelaten te hebben. 't Is opmerkelijk, dat gedurende het heetstevan den strijd, tusschen haar en Huygens gevoerd (tevenshet tijdperk van Vondels terug-keer tot de Moederkerk) haaromgang met de familie Hooft eenigszins schijnt afgebrokengeweest te zijn. Bij de brieven, door den Drost aan haargeschreven, die elkander soms vrij snel opvolgden, vindenwij er geen tusschen den 8n Mei 1640 en Ian Januari 1643.Ook op andere tijden vinden wij somtijds eene vrij langeschorsing in de briefwisseling; maar de laatste en eerstvol-gende brieven sluiten zich altoos in een toon van hartelijk

-heid bij elkander aan; en dat is thands het geval niet meer.De brief van Mei 40 is nog hartelijk en geestig, maar deeerstvolgende, van drie jaar later, is niet vrij van stijfheid,hoewel hij ten andwoord strekt op een vriendelijk schrijvenvan Tesselschade. Daar is aan den anderen kant eengodsdienstige ernst in, dien men vroeger bij Hooft nietwaarnam. Dat trouwens Hooft ook wel eens met Tessel-schade over het punt van den Godsdienst keef, getuigt VanBaerle S): „De Drost is gewoon hare roomsche etterbuilenmet een scherp mes te snijden en met bijtend zout in tewrij ven."

Het schijnt mij toe, dat de opdracht aan Eusebia ook aanHooft niet gesmaakt heeft. Wellicht is het onderwerp doorhen behandeld bij haar verblijf te Muyden in Oogstmaand

i) C.onstantijn. 2) T.esselscha. 3) Om 's Pausen visschersambt.4) Versch. Ged., II, bl. 30. s) Van Vloten, bl. 49.


van 1641 I); althands Hooft geeft te kennen, dat Barlusweinig kans meer heeft bij Tesselschade. Inmiddels stichtteVondel het hart zijner vriendin met zijne Brieven der H.Maegden Martelaressen (1642), die Tesselschades verhevenPatrones, Maria, worden toegeheiligd met zoo schoon eengedicht, als er ooit haar ter eere in het Nederlandsch geschrevenwas.

Met den in Januari van 1643 moet Vondel ook aan Hooftdat verwijtend briefjen geschreven hebben, waarin hij zegt,dat hem, om een onnoozel Ave Maria, des Drossaarts „geusetafel" verboden is, en waarin hij betuigt nog somtijds eenAve Maria voor Hooft te zullen lezen: „opdat hy stervezoo devoot Catholyk, als hy zich toont devoot Polityk 2)."

Ongetwijfeld was het zeer voorzichtig, om niet te zeggenpolitiek, dat men den roomsch-geworden vriend aan zijn lotoverliet.

Vondel heeft niet-te-min later gedaan wat hij mocht, omde veete te slissen. 3)

Intusschen draagt de koele brief aan Tesselschá de dag-teekening van 13 Jan. 1643; uit de jicht, waarmede Hooft

gekweld werd 4), staat me zijn stroeve toon niet volkomente verklaren. Zijn schrijven van 5 Mei daaraanvolgende isweder vriendschappelijker. Tesselschade (zoo schijnt het mijtoe uit de verdere brieven van Hooft), hoewel met hare trouw-hartige goedheid steeds vriendschap aan den Drost betoonende,is echter minder „met heeler harte" aan hem gehecht danvroeger s). In Juni i644 had Van Baerle echter weêr aaneen „koninklijk festijn" bij den Drost aangezeten, tusschenhaar en eene rotterdamsche weduwe, „haar in alles ongelijk" 6).Op eene fruitschaal voor Hooft had zij gegraveerd Mai senzanot mense festanti &een feestlijke tafels zonder ons — slaandeop een druiventros); en toegepast op Tesselschade-zelve, druktedit Hoofts overtuiging bij vernieuwing uit: zonder haar geenvrolijke disch. De baatzuchtige Van Baerle was ook van dit

i) Brieven, IV, bl. 32, 33. 2) Lenen van Vondel, bl. 48. [Hoeksma, bí. 77.)3) Zie Hoofts Brieven (IV), N' 938. 4) Brieven (IV), N' 838.5) Hoofts Brieven (III), N° 937 en (IV), N° 881.6) Brieven, N°. 88x, en Van Vloten, bl. 46.


gevoelen, mids hij Tesselschade slechts verrukking, geenernstig me@doogen te wijden had. In September schreef hijaan een zijner haagsche vrienden: „Ook Tesselschá is hier[te Muyden] met haar dochter en dienstmeid, maar ziek; zijlijdt aan de derdendaagsche koorts, en niet zij alleen, maar ookhaar dochter en meid. De Drostin zou dergelijke onpasselijkegasten kunnen missen I)."

Wil dit zeggen, dat Helionora Hellemans op dergelijke gastenniet gesteld was? of dat Barkeus-zelf dien overlast zoo hoogaansloeg? Uit een brief, dien wij hieronder meêdeelen, blijktdat Mijnheer de Drost althands niet in hartlijke verzorgingzijner vriendin te-kort-schoot. Was dit Mevrouw Hooft minderaangenaam, en is het daaraan toe te schrijven, dat Tessel-schade zich al spoedig naar Amsterdam liet overvoeren tenhuize harer nicht Van Buyl 2) ? Wie zal het ons zeggen?Hier „lag zij op een rustbed te zuchten en stenen," meldtVan Baerle; „zij lijdt aan nieren en keel; de goede God mogehaar bijstaan!" voegt hij er aan toe 3).

In November daarop was zij weder hersteld naar Alkmaargekeerd. Omstreeks deze tijd moet de strijd over den Gods-dienst we@r begonnen zijn, als blijkt uit den onderstaandenbrief, door haar aan Van Baerle gezonden. De daarin genoemdeneef Sammer schijnt Tesselschade nog al vele beleefdhedenbewezen te hebben; hij verleende zijne waardschap, toen VanBaerle Tesselschade bezoeken kwam, en geleidde haar laterover Amsterdam naar Muiden te gast. „Haar eeuwige leids-man," noemde hem Van Baerle aan Huygens, „niet zoo zeerde draak als wel de wachter van het Gulden Vlies, die zorgenmoet dat niet de een of andere Jason of AmsterdamscheArgonaut haar wechkape 4)." Tesselschade schreef dan hetvolgende:

„Mijnheer! — Mijn neef Sammer verwacht UE., doch metde moeyten van wachten 5). Het gedicht [in andwoord opden nieuwen aanval] is gemaeck(t), doch op tweederley manier;

i) Van Vloten, bl. 46.a) Jufvr. Voscuyl, geb. van Buyl, woonde op den N. Z. Voorburgwal over de

Kolk. Verg. Gids, 1879, bl. 324. Tesselschade schijnt op de Kolk-zelve gewoond

te hebben. Zie Ned. Spectator, 2869, Aug.3) Van Vloten, bi. 49. 4) Id. bl. 56. 5) Ge zijt niet op een dag bepaald.


het sal u komst verbeyden, om geboeren of gewraeckt tewerden. Ick dacht dat die quaestie al lang doot was,

Want soo door „Godts genaed" de keur niet aen ons staet,Soo is 't vergeefs gepreeckt: doet goet en laet het quaet."

Dit was de leer der Gereformeerden en derhalve ook vanHuygens: dat men niet machtig was tusschen goed en kwaadte kiezen; maar bepaaldelijk voorbestemd ter zaligheid of tenverderve. Daarom zeide Tesselschade dit, en liet er op volgen:

„die tot ereeken bequaem is [als Huygens of Barlus], dievat dat wel;

Maer bij 't geloovich volk, wat raet te maecken jock't Geen waerheyt is verklaert bij Testament van Hoc?

En soo veelfee en neenMijn hooft en lijdt het niet te brengen overeen."

Ik heb gedacht, of er hier ook, bij Tesselschade, reedssprake kon zijn van het dusgenoemde Grotius' Testament,door Vondel in 1645 uitgegeven, inde zinnebeeldige ,,Vrede

-stadt, by Gerusthart de Witt", waaruit Vondel afleidde, datDe Groot volmondig de waarheid van het Katholicismeerkend had. Bij Barlxus moest het aanhalen van De Grooteenig gewicht hebben, want de eerste was, zijn leven lang,een halve Arminiaan geweest. Het briefjen gaat aldus voort:

„Een ieder Kerck-kint kent sijn vader, soo het seyt, maerdat sijn vaeder en moeder kent [gelijk de Katholieken] enis er niet qualijck aen; want een moeder en kan geen bas-taert maecken, nae de gemeene wet. Hier wach(t) ick u oordeelaf, ten waer wij beter te swijgen hooren.

„Groet mijnheer Hooft en al de vrinden van u huys I).Gelieft mijn vrouw Hooft [het behoud van] haer man vanmijnentweege te voorseeckeren voor een tijd: want de koortsvan haer beminde, naer mijn wedervaeren van man en vaeder,is moeyelijck, maer niet dootelijck. En seght, dat al het bitter[der geneesdranken], dat ick van sijn hand heb inghenoemenop Muyden, my nu vergolden is met een volkomen gesond-heyt, die ick hem van herten oock toewens, en blijf

UE. beyder Vrindinne."

i) D. I. familieleden.


Indien onze gissing omtrent de gemoedsstemming vanMevrouw Hooft ten opzichte van Tesselschade juist is, moet

men zeggen, dat de schoone weduwe zich met veel takt

daar-tegenover handhaafde. De laatste alinea van dit briefjenis dan een meesterstreek. Er is van alles in, wat Tessel-schade als eene schrandere, oprechte en toch handige vrouw,

met een gepast gevoel van eigenwaarde, kan kenmerken.Wat haar vraag wegends dat vaderen moederschap be-

treft, Huygens beandwoordde die met een vrij ruw puntdicht,dat in zijne Korenbloemen is opgenomen. De strijd ging voort.Tesselschade schreef een nieuw puntdicht, dat Barlus geestigen scherp e) noemt. 't Is ons niet bewaard gebleven; maarallerwaarschijnlijkst heeft Tesselschade er in uitgedrukt, hoesoms staatsbelang of staatsbetrekking een groote steun onzerGodsdienstdwaling is; en hoe zij Huygens, om den wille van

zijn ambt als Sekretaris van den Prins, sparen wilde. „Tessel-

schade is niet geheel zonder gal," schreef Barlus, „wat gijook van dien twist zonder gal roemen moogt" 2). Wij vindendan ook een op zijn standpunt aardig en waardig klinkdicht,door Huygens haar toegericht, en dat dus in andwoord zalgediend hebben op Tessels verbloemde beschuldiging 3) :

Mijn' Tong en was noyt veil, mijn' Penne noyt verkocht;

Mijn' handen noyt in strick van Gout of Diamanten;

Mijn' vryheid noyt verlooft, om met fluweele wanten

De waerheid aen te gaen, en anders dan ick docht.

Ia, Tong, en Pen, en hand, en vryheid zijn verknocht

Aen 't Vorstelick bevel dat onse Vryheid plantten

En tegen 't spaensch geweldt zijn weer-gewelt dorst kanten,

En Sabels (lijdt noch eens mijn rondheit!) vuyl gedrocht.

Maer 't wereldsche gesagh en gaet niet aen de wortel

Van 't heilighe Gewiss'. 'Ten is geen strijdigh' eer —

Een' eeuwigh' God t' ontsien, en een' bescheiden' Heer,

Die lijden kan en moet wat uyt de waerheid bortel'.

Dus eisch ik U streng recht; geen' gunste, geen' gena',

Beroemde, maer, eilaes! beRoomde Tesselscha.

Men ziet hieruit ten overvloede, hoe zeer Huygens zich

illuzies geschapen had, toen hij drie jaar 4) vroeger de roos

r) Van Vloten, bi. 5o. 2) Id. bl. 5o. 3) Koren-bl., bl. 671. [Worp, IV, 23.1

4) Het HS. draagt namelijk het jaartal 1642, verg. echter Hoofts Brief van

13 Jan. 1643, waarin ook nog van die roos gesproken wordt (IV, bl. 75).


in Tessels aangezicht op geestige wijs verklaarde door eeneonderstelde beschaming der onverbeterlijke papiste:

„Een ongeveinsde vrient heeft suchtende bewesenSijn mededoogend leet in haer verstuyckt gemoet:En 't heeft haer hert geroerd, en al dat schaemte doet

In eerbar' aderen is in haer wang gerezen."

„Gij hebt met Tessela een harden strijd begonnen," schreefBarkeus; „ik heb u aan den gang gebracht; moge een hulp-vaardige Godheid u weêr van elkander brengen. Zij heefteen wakkeren tegenstander en gij geen onwaardige Camillegekregen. Gij trekt tegen gantsch Babel te velde, en dringtin al zijne schuilhoeken door. Zoo ik Tessel wel ken, zal zijniet andwoorden; zij houdt van weinige woorden."

Maar Tesselschade liep moedig op het vuur in, en gingeenige dagen in het gezin van Huygens binnen 's-Gravenhagedoorbrengen. Barleus beklaagde 't zeer, dat hij, volgendsHuygens' uitnoodiging, haar derwaards niet had kunnen ver

-gezellen, en schertsende werd aan Tesselschade van Hooftswege een brief vertoond van de hooger genoemde rotter

-damsche weduwe, waarin deze laatste blijk gaf van bizondermet Barlxus ingenomen te zijn. Laat Tesselschade dus „toe-tasten," eer 't te laat is, schreef Hooft, want zij ziet nu, gek-scheerde hij, „dat de H. Barlxus van die waaren is, die tergreepe weg gaan I)." Maar Tesselschade tastte niet toe. Dewaereld gewaagde intusschen van haren strijd met de beideprotestantsche weduwnaars. „Thands hebben wij hier met deJezuïeten te doen," schreef Barlxus, „misschien om dater van niets dan Tessel gesproken wordt," vervolgde hijlachende; „zoo trekt de bijl de steel na zich, en mengt zichBitus in Bacchius' zaken 2)." Tesselschade was wel in vriend-schap tot Huygens weérgekeerd, „maar niet door hem bekeerd,"zeide Van Baerle 3), met een gevoel van genoegdoening:

i) Brieven, IV, bl. 164.2) Van Vloten, bi. 5a. Het Latijnsche spreekwoord Bitus contra Bacchium

wordt gebezigd van twee moedige strijders, die voor elkander niet willen wijken."Prof. H. J. Allard, Fondel's Ged. op de Soc. van Jesus (1868), bi. 23. Deze studieis een der zoodanigen, waarvan onbedreven Vondelverguizers, als de HeerenJorissen, Banck, Loffelt en dergelijken, in hunne vooringenomenheid, meenen geenkennis te moeten nemen. 3) Id. bi. 52.


want vroeger had Huygens tegen hém triomf geroepen, omdat Tesselschade niet, zoo als Barlus gevreesd en gedreigdhad, de stekelige vruchten van des Hagenaars „rouwe hersens",als Vondel het noemde, kwalijk had opgenomen.

Wat er prxcies van die Jezuïetenzaak is, blijkt niet; wel,dat Barlus Tesselschade verdacht door een of „anderenPriester of Mispaap aangedreven te worden" met hem in hetstrijdperk te gaan r). In 't geheel is de wijze van strijdvoerenvan Van Baerle met Tesselschade voor ons, die op eenafstand de zaak kunnen overzien, veel minder stuitend dandie van Huygens. Is de Professor wat week en zoetsappig, —de hoveling is bij al zijn scherpte, die somtijds tot degrootste onhoflijkheid overslaat, een fat; en het is alleenTesselschades al te groote goedhartigheid, die Huygens zijnedwaze aanmatiging ten goede heeft kunnen houden. Als mendaar den toon en houding van Hooft bij vergelijkt, zal menden Drost, den burger zoon, den lof niet kunnen weigerenvan in kieschheid ver boven den princelijken Sekretaris uitte steken. Wat zegt men van de praetensie, neergelegd inhetgeen hij een „aengedoopt Maetschap tusschen" hem enTesselschade noemt: 2)

Wel voeld' ick van der jeught, daer was een dieper gront

Die my aen Tesselscha oorspronckelick verbont:

Wel tuyghde my mijn hert, daer was wat meer als sterrenDat hem in Tesselschaes dee twijnen en verwerren:

C. H. hanght TesselsCHa allom, in, aen, en na,En sonder C. en HA. bestaet geen' TesselsCHa.

Hij zegt, dat het niet alleen de oogen (de „sterren") zijn,die zijn hart in die van Tesselschade verstrikten en ver-warden; maar dat TesselsCHa zonder C. en H. (dat is zonderC.onstantin H.uygens) niet denkbaar is.

Dit is evenwel nog niets bij de sommatie, door hem bijTesselschá ingebracht, na dat hij al zoo dikwijls zijn hoofdhad gestooten. 't Was in 't voorjaar van 1645 3). Reeds vroegerhad hij haar toegebeten ten opzichte van „'s Heeren Avond

-mael" :

r) Hoofts Brieven, IV, bi. 375•2) Koren-bloemen, bl. 66e. [Worp, III, 168.1 3) Van Vloten, bi. 43.

Verspr. Verh. I. 20

3o6 MARIA TESSELSCHADE ROEMERS.

„Wie u 't mirakel, Heer, of aenschrijv' of ontschrijv',Houd ick voor even boos van opset en van snater." 1)

Toen liet hij haar zijn stukjens „ten haren dienste" nogmaar door Barlus' bemiddeling geworden. Maar met deaanbieding van zijn klinkdichten op de „Heilighe Daghen"richt hij haar 5 bladzijden alexandrijnen toe en zegt haastmet zoo veel woorden: `Kom, treed maar tot het Kalvinismeover, en wij worden een paar. Vindt gij in Gods Woord,wat uw Kerk u leert, 'k wil met u meê, met u in hetVagevuur';

„'k Wil met u in dat Vier,'k Wil koken neffens u, tot dat wy gaer gebrouwen,Als afgebluste Calck, in koeler lucht verkouwen,En dienen stichtelick ten bouw van 't heilig werckVan Scherpenheuvels kluys en van Lorrettos Kerck.Of gaen uw' oogen op, en voelt gy onderwegenUw aengestoken Hert ter rechter zy bewegen,Als of Hy ongesien naer Emaus met ons quaemDie gaerne is tusschen twee vergaert in sijnen naem?Gebeurden U 't geluck, gebeurden my 't vermaeckenVan uw' mismaecktigheid door my te sien vermaecken(Vermaeckelicke reis, die ick soo geeren sagh'!)Wat maeckten ick van U een' niewen Heil'gen daghMaer ons gety verloopt, 't gety van onse jaeren,Wij moeten flux van Land, soo gy meent mé te vaeren.Ey, meent het! Siet, ick meen 't. Hier is mijn her en hand;Komt, Tessel! uyt de Mis en uyt het misverstand." 2)

Geen twijfel of voor deze „declaratie" heeft Huygens blijkgegeven de tusschenkomst van mede-minnaar Van Baerle tekunnen missen.

Vondel gaf intusschen zijn Eeuwgety der Heilige Stede enzijne Altaer-geheimenissen uit, tot groote ergernis van Hooft,Westerbaen en andere ongeloovige poëeten, die het den onver-moeiden kampvechter niet konden vergeven, dat hij ze kwamwakker schudden, waar zij te rusten of te schransen lagen ophet mollig grasbed of eiderdons hunner Heerenhuizen en -hoven.Vondel, zich in de Mariaas behagende, schreef in 1646zijne Maria Stuart. Tesselschade had twee nieuwe dicht

-stukjens aan Maria Magdalena gewijd. Waarom die bizondere

i) Koren-bl., bl. 311. [Worp, III, 181.] 2) Koren-bi,, bl. 310. [Worp, IV, 34.]


vereering der boetende? Kon de arme Tesselschade de

fout van het geloofs-arrangement, in zake de Aanneming harerkinderen, nog niet vergeten ? 1)

Als ghy Maria smelt in tranen,En wast de voeten van den Heer,'t En is geen raedtzel, maer een leer,Die uw door Godes heil'gen GeestIs ingestort, die 't al geneest

En stiert, op 's Hemels rechte banen.

Ghy zijt een zinne-beeld der deughden,Dat met een levendigh geschrift,Veel meer als pen of stale stift,Beduyt liefd'rijke sonden boet',Gesticht met Jesus' heylig bloet,

Die bron van heil en 's Hemels vreugden.

De Heilandt Jesus op'sijn voetenLeest, uyt uw letter traen crystal,„De liefd' vergeeft de sonden al."Hoe meerder liefd' boe meer gewin;Vergiffenis zoo groot als min 2);

Zoo kan de ziel haer sonden boeten.

0 Magdalene, beeld vol stralen,Van vier en water, liefde en boet'!Verkrijgster van het hoogste Boet!0 zielen! volgt haer deugd gewis;Toont liefde, soeckt vergiffenis;

Lieft Jesus: ghy sult niet verdwalen.

Het Vuur en Water suivren bei:Dat 's liefd', en rouwigh sond beschrei:Dat liefd' was in een trane vloedt,Dat siertze met het hoogste goedt.

Het vlammigh vuur, in liefd'-ootmoet, 3)Maeckt tranevloed der sonden boet'.Dit was in Magdaleen alleen:Och, was in ons het oock gemeen!

In een brief van den In September 1646 schrijft Hooft:„Tesseltjen quijnde gister. Wie weet," zegt hij plaagziek tot

Barkus, „oft het om UE. was ?" Maar „zy is deeze bedroefde

i) Persch. Nederd. Ged. (1653). 2) Liefde.3) In den oodmoed der liefde. Vroeger sprak men uit — oodmbed.

308 MARIA TESSELSCHADE ROEMERS,

bedorvene wereldt [reeds] half gestorven". In dezen zomer zatook Vondel in ziekenzorg, en schrijft aan de gezusters Hinlopen,op wier hofstede, even buiten Naerden, hij zich vaak gingverademen:

„Maer och, de damp van eene koorts,Die 't naeste bloet gelijck een toortsZoo vierigh blaeckt, benijde myDat schoon gezicht en zomertij." 1)

In December schrijft Barlus aan Huygens: „Tesselschadeleeft enkel in heilige betrachtingen." 2)

In het begin van het volgende jaar had „Neef Sammer"Van Baerle nog eens te logeeren gevraagd; maar de ziekelijketoestand van Hooft gedoogde het afzijn van Van Baerle(die ook geneeskundige was) niet lichtelijk. Tesselschadeschreef nog eenige vaerzen, waaraan zij zeide zich „schiervertilt te hebben, om dat het [haar] werk niet en was kerckente stoffen en schoon te maken 3)". Waarschijnlijk had mendus als bewijsgrond tegen haar geloof de bekende beschul-digingen laten gelden wegends de zonden en nalatighedenvan sommige kinderen der Kerk.

Ik laat mij voorstaan, dat Vondel omtrent deze tijd zijneEusebia nog al eens bezocht zal hebben. Wat ik, bij eenevroegere gelegenheid 4), zeide, sta men mij toe te herzeggen:Zij hadden veel samen te spreken: want werd Tesselschadegehinderd om haar trouw aan de Kerk — de vervolging,waaraan Vondel blootstond, werd op veel grooter schaalgedreven. Wegends zijn treurspel Maria Stuart werd hij ineene boete beslagen, en Hooft rekende een toeleg op zijnleven niet onmogelijk, toen Vondel zich aan het onvergeeflijkvergrijp had schuldig gemaakt het Altaer geheimenis te be-zingen. In de Voor-reden van het thands zeldzaam gewordeneTweede Deel zijner Poëzy 5) wordt hij grovelijk mishandeld.Het feit is bekend uit Brandts Leven, die er schande van

i) Pofzy, DI. II, bl. 128. 2) Van Vloten, b]. 57.3) Van Vloten, bl. 58.4) Tijd, 1V.-H. Courant van 29, 21 en 22 Jan. 1853.5) Schiedam, 1649, maar gedrukt te Rotterdam bij Joannes Naeranus, drukker

ook der Gedichten van Brandt.


spreekt, en daarmee eene boetedaad volbrengt: want hij waszelfde schrijver dier Voor-reden. Vondel wordt daarin genoemdeen „mensch, die niet als Roome, Roome! roept, die uitgodtsdienstigheidt niet naar 't autaar gaat, maar kruipt; die(altoos) yvert om de afgedwaalde leeden der Roomsche Kerkin de schoot van haar lieve Moeder te leiden; die schrijft,en wrijft, en zweet, en draaft, dagh en nacht, om al sijnvrienden te bekeeren, die meedoogen met hem hebben; diemoedtwillig bedriegt, en in de toomeloosheit van sijn ongebondepen, de goude vrijheit misbruikt, die Hollandt voor vriendenen vyanden bevochten heeft" (t). Al was nu de kloeke Vondelde man juist niet, die, om zijne Kerkleer, het „meédoogen"behoefde, neen, zoft hebben kunnen uitstaan van vriend ofvreemd — ik stel mij toch voor, dat het oogenblikken vanschaars genoten kalm geluk moeten geweest zijn, die Pala-medes-Vondel I) en Eusebia-Tesselschade omtrent den jare164o en later in elkaars geestrijk gezelschap doorgebrachthebben. Ik verbeeld mij, dat Tesselschade bij den onakade-mischen Vondel ook van tijd tot tijd recht goed zal uitgerustzijn van den latijnschen woordenvloed, waarmede zij doorde Patriciërs in het Gemeenebest der Letteren bij voortduringoverstelpt werd.

Den 24 Mei 1647 stierf Hooft. De volgende vaerzen zijndoor Tesselschade onder zijne beeltenis geschreven:

[Aan de rij der Dichters.]Siet hier u heerlijck hooft! Dit is de schets in 't kleen

Van al u groote leen!Geen duistre profecy en heeft hy voorgenomen

In 't licht te laten komen;Maer doet u meenich eeuw' de Son te rugge gaen

Door sijn histori-blaen.Dit is u hooftman, siet, dit is hy die bedreven

Op blinde klippen is, om andre licht te geven;

D' onsterflijcke poëet, doorwatert in de vloet 2)Van steyle tweelingstop, die duysent echoos voet.

„Sendt my eens," schrijft zij nog aan Van Baerle, „het sonnet

i) Hij teekende zich wel P. V. K., Palamedes van Keulen.

2) De hengstebron of Hippokreen.


[door] my gemaeckt op St Stevens dagh, dat ick noyt anders ge-schreven heb als in klad; en dat is verloren. Ick heb hetbeloofdt te geven aen de nieuwe Musin Alida Bruno, die soetedichjes dicht; ghy sult my vrintschap doen." I)

Die Alida Bruno had een broeder, die taalmeester was, eneenigen tijd bij Huygens gewoond heeft, om diens zonenonderwijs te geven 2). Hij blijkt, uit de van hem bekendegedichten, eenigszins een rare snaak geweest te zijn, die zijngeld zoo min als zijn zeden goed bewaren kon 3), en laterals konrektor te Alkmaer gefungeerd heeft. Omtrent Tessel-schades laatsten levenstijd doet hij aan zijn voormaligenpatroon Huygens eenige mededeelingen, die wij hier, volgends

de vertaling van den Heer Van Vloten, opnemen, liever dan

de feiten in een meer vercierd verhaal uitvoeriger te be-schrijven:

„Maria Krombalchs, dat schrandere meisjen, Tessels dochter

en eenig kind, en daarbij naar hare moeder Tessel aardende, is,

in den bloei der jeugd, onder de omhelzingen harer moeder

en harer moei Anna, heden, in eene hevige koorts overleden;een sterfgeval, dat mijner zuster vele tranen en mij velezuchten gekost heeft, zoo dat het mijne ziel heeft geschokt,

en ik naauw mij -zelven meester ben." Die brief draagt de

dagteekening van 31 Augustus, 1647.Den 4n Feb. van het volgende jaar schreef de zelfde Henrick

Bruno aan Huygens: „Ik moet u de groete overbrengen vanTesselschade, onze heldin, die, hoewel steeds door koorts

gekweld, haar ziekte en leed, door haar standvastig dulden,

verwint. Ik ben gisteren bij haar geweest,..... en heb haar

i) De onderteekening luidt: TESSELA.

Soo ghy myn acht,

Al wont ghy my Negenen.

Als aanleiding tot deze woordspeling, verdicht ik het volgende quatrain:Aen Tesselscha.

Barium sietmen u met godeneer bejegenen,

Als by op Pindus' top u stelt in 't Musen-choor;

Niet enckel Acht by u, men siet by wil u Negenen.

Ay, sachte sedeles, leent hem een willigh oor.

CONSTANTER.

2) Van Vloten, bl. 55.

3) Zie den Herstelden Apollosharp, 5663, b, bl. 83 en volg., en verg. Portretten

van Vondel, bl. 219. [Deze uitgaaf Dl. XI, bl. 281.]


mijne Tranen vertolkt bij de dood van onzen, ja vroegeronzen, Van Baerle." Barlus was, namelijk, den 14n Jan. over-leden. „Zij hield", zoo vervolgt de paedagoog, „hare aandachtzoo op mijne nietige vaerzen gespannen, dat zij de koortstoen of niet voelde, of niet kreeg." Hoe 't zij — Tesselschadewerd weêr zoo veel beter, dat ze, als eene hulde aan harenzwakken, doch door den dood, in hare gedachte, heradeldenvriend Barlus een klinkdicht voor den poëet Boëtius vanElslandt kon schrijven, waarin zij, onder anderen, zegt, datdeze met het „geurig pit" van Baerle gevoed is, en datBaerles „klaerheit" niet is uitgedoofd. Baerle, zegt zij,

„ .... heeft hem wel gequetenNa dat hy was van Hooft, zijn vrindt en zin berooft;

Zoo vrindtlijk was zijn aart, zoo trouw zijn vrindtlijkheeden,Dat s' hem met zoet gewelt van hier verhuizen deeden.

Is hy verhoogt van plaats, wat dient' er dan geweent?Verbetert zijn geluk, met oogen uit te weenen?De wijsheit wil dat niet; het Amsterdams Athenen

Dat neem u voor hem aan, als zuyg'ling wel gespeent." 1)

Men ziet: Tesselschade troost zich nog al licht, dat Baerleliever zijn „vrindtlijkheden" aan den dooden Hooft dan aande levende Alkmaersche weduwe gaat bewijzen.

Vondel bezong de dood van Van Baerle ook; maar, zoo

't mogelijk is, in nog kouder taal dan Tesselschade. Nimmerhad hij iets gemaakt, waarbij hij blijkbaar minder door hetvoorwerp van zijn dicht was bezield geweest dan in ditgelegenheidsvaers:

„Nu daelt de gansche HelikonIn rouwe en schreit een HengstebronVan tranen op Apolloos zoon.Apollo treet zijn lauwerkroonMet voeten, en verteert en smiltTot water. Och, wie paeit, wie stiltDen vader, die zoo root beschreitZijn goude stralen nederleitOm dien herboren Claudiaen?'Enz.

De laatste regels zijn:

i) Zie [D. Groebe] Gedichten v. C. aan Baerle, etc. I, bl. r6r.


„Hier sluimert Baerle neffens Hooft :Geen zerk hun' glans noch vrientschap dooft."

En ook Tesselschade werd door hare laatste ziekte zachtjensten grave geleid. Een weinig bekend dichter van die tijd r)schreef, op de wijze van haar lievelingslied het „Kersnachjen",eenige Zuchten tot God in een brandende koorts, die zij metwelgevallen gehoord kan hebben.

„Mijn Huis, het maakzel dijner handen,

Staat, Heer, gereed, om af te branden,De vlam smeult boven in het dak:

't En zy Gy 't wilt te hulpe komenMet geestelijke waterstroomen;

Der menschen bystand is te zwak.

Doch of het, Heer, dijn wil niet ware,Dit Huis voor nederval te sparen,

Mijn will' gelijk dijn wille zy!,k Beveel het alles in uw' handen;

En bidd', na 't tijdelijke branden,

Maak het van eeuwig branden vry."

Bizonderheden van het sterfbed onzer vriendinne zijn nietbekend. Dat zij zich in haar laatste levensjaren nog drukmet de bewerking van Tassoos ,Yerusalem verlost heeft bezig-gehouden, van welke Vondel een volledig afschrift schijntgemaakt te hebben, heeft Jan Vos ons geboekt 2). De eenigevaerzen, die ons van hare vertaling van Tasso bewaard zijngebleven, zijn die, welke zij, onder het „uytschrijven", aanVan Baerle toezond; vaerzen, waarin wij den afdruk van haareigen gemoed in haar latere levensjaren herkennen:

„Wye ist — daer ghy, o Godt, met duysent beecken bloedichHet aardrijk liet besproeyt — die niet ten minste souw

Om sulcken wrang gedacht uytstorten, gans weemoedich,Maer twee fonteinen van een bitter klachtendauw ?

Ghy, mijn bevrozen herdt, waerom, door d' ooge heenen,En druppelt ghy niet af heel tot een tranen-vloet?

Ghy, mijn verherde hert, breeckt en wilt u ontsteenen,Waert, dat ghy altijt weent soo ghy 't nu niet en doet." 3)

1)1. Schrijver, in de Yersch. Ned. Ged., II. Verg. mijne Ged. uit de Versch.Tijdp., II, bl. 443•

2) 411e de Gedichten, 1726, II, bl. 33 8 , 340 , 342. Verg. D. Warande, X, bl. 366,519-20.

3) Van Vloten, Tessetsch. -Roemers enz., bI. 36.

MARIA TESSELSCHADE ROEMERS. 3i3

Op Zondag, den Zon Juni 1:649, is zij te Amsterdam ont-slapen; den 24n werd zij begraven in de Oude Kerk, en, alsaanzienlijke vrouw, „2 uyren beluyt met de groote clock".Dat jaar heeft Vondels vruchtbare pen geene bekende vaerzenopgeleverd. „In de drie volgende jaaren gaf [hij] niet daneenige korte dichten uit," zegt Brandt. Behalve eenig ver-taalwerk, was het eerste stuk van omvang, waarmede hijweêr te voorschijn kwam — zijn Lucifer, dat onsterflijk meester-dicht.

Huygens bracht eene schoone en diep gevoelde hulde aanhare nagedachtenis:

„Dit 's Tesselschades Graf:Laet niemant sich vermeten

Haer onwaerdeerlickheit in woorden uyt te meten:Al watmen van de Son derft seggen, gaet haer af. 1)

Hoe dats' om 't leven quamVerhael ik even noode.

Wat dunckt u, moeders? 't was haer dochter, die haer doodde;En die sy 't leven gaf, was die haer 't leven nam.

Maer 't kint had weinigh schulds:De Moeder sagh het sterven,

En stierf — om dat sy 't haer geliet 2) te konnen derven:Soo berste Tesselscha van wat te veel gedulds.

Tesselschade teekende zich wel met de zinspreuk Eick sinwaerom; in Roemer Visschers Zinnepoppen komt deze zin-spreuk voor 3); er is een plaatjen aan verbonden, voorstellendeeen kat, die het smeer van den kandelaar likt. Anna schreefer onder:

„Niemandt doet wat om sunst; 't heeft altijdt sijn waerom,Al lijckt het somtijdts aers; want yder gaet vermom."

Voor mom gaan is zich maskeeren.Dat Tesselschade met haar devies evenwel somtijds iets

anders bedoeld heeft dan deze algemeene aanklacht van hetmenschelijk egoïsme, blijkt bijv. uit het briefjen, dat JacobusScheltema in plaatdruk van haar meêdeelt, en waar zij tot

x) Gaet haer af: verliest T.; m. a. w. wordt aan Tesselscha ontleend.2) Den schijn aannam. 3) x678, bI. 71.


Barlus zegt: dat een strenger Heer, GOD namelijk, methet ongeluk, aan haar oog overkomen, wel een ernstigerdoel zal gehad hebben, dan haar vleyende pleisters van zoet-sappige vrienden te bezorgen ... ELK ZIJN WAAROM; hetwaarom van God den Heer is een gants ander dan dat vanons, menschen. Elk [geval heeft] zin waarom; niets geschiedtvan Gods wege dan met hoogere inzichten. Neen, Tessel-schade was zelve te goed, te vroom en te oprecht, dan datzij, voor alles had kunnen bedoelen te zeggen: wacht u voorde menschen, want hun doel ligt steeds buiten hun daad;of wel: ik heb mijn bizonder waarom — vraag mij niet.

Men kan veilig zeggen, dat, in een land waar gezond oordeelen degelijkheid vrouwendienst verhinderen tot vergoding overte slaan, nimmer eene vrouw zoo gehuldigd is als Tesselschade,en daarbij zoo goed, vroom en beminnelijk is gebleven. Alseen klein staaltjen deel ik ten slotte nog iets meê uit eenreeks aardige puntdichten, door Huygens op een profielportretvan Jacob van Brosterhuysen gemaakt:

Quam de Paus in gout en syEn 't scharlaken volck daerby,En thien Coningen in LyEn te loef een Prins twee, dry,Quam'er alle, rijck en bly;Brosterhuysen, stil en vryStond gelijck sijn schildery,Met sijn aensicht over zy,En saghs' allegaer verby.

Siet om. — „Wat isser?" — Iek. — „Wie ?" — Vander Burgh van Leiden 1).— „Dat mocht my noch verleiden,

En door mijn schilderyDoen laechen over zy:

Maer quam al 's werelts moy, en all' de blinde bollenDie naer den wellust hollen,

En waer ick dat ick schijn, en moght ick dat ick wou','K kroop in dees olyverw, en liet my daer bestollen,

Eer ick my wenden sou."— Of Tesselscha verscheen? — Ay, dat 's te teeren zeer;'K voel dat ick met panneel en verwen staen en keer:

En sagh [eens] of sy „jae" sey?0 treedt my daer niet weer,

'K waer de eerste die 't haer nae sey." 2)

i) Groote geestige vriend van Brosterhuysen. 2) Koren-bl., t. a. p., bl. 628-29.[Worp, II, 297.]

MARIA TESSELSCHADE RO EMERS. 315

Men hoeft niet te vragen, of Huygens wist, hoe allen over haardachten, en of hij, ten deze, ook zijn eigen hart raadpleegde.Maar hij heeft gelijk:

Laet niemant zich vermetenHaer onwaerdeerlickheit in woorden uyt te meten.

Heffen wij liever den treurzang aan van Vondel, eenerandere, even katholieke, Maria ter eere; waarvoor wij gelukkigniet meer als de dichter in ban of boete geslagen worden,maar waartoe, in tegendeel, een onkath oliek letterkundige,de Heer Van Vloten, met even loflijke als zeldzame waar-heidsliefde, ons in de mogelijkheid heeft gesteld, — door hetéerst te bewijzen, hoe standvastig Tesselschade bleef in hetgeloof.

Zang.„Ontfang ons klaghte en lijckgebeden,

0 Roomsche Roos, noch versch gesnedenVan uwen steel, hoe knap 1)

Verliest gy geur en sap!

Hoe ras verwelcken en verflenssen

Uw bladers! Sterfelijcke menschen,

Het schoonste, dat gy ziet...Wat is het schoonste? Niet.

Een buy ontkleet die bloemVan al haer pracht en roem.

Een nevel, och! voor ons te duister,Berooft die zon van al haer' luister,

Benijt ons droef gezichtDat hartverquickend licht.

Die flonckrende oogen zijn geloken,'t Aenminnige gezicht gebroken!

O gaven van 't geluk,Hoe smelt gy wegh in druck!

't Is al vergeefs wat wy vermaenen 2);

Vergeefs gestort een' dauw van tranen;De lentetijdt komt weêr —

Dees telge nimmermeer.

Toezang.Triomfe volght het lijdenVan hun, die WETTIG strijden.

Men wisselt wijsselijck

_5853 • Het aertsche om 't eeuwigh Rijck."1879•

i) Dra.2) Ophalen.

3I6 NAREDEN.

NAREDEN.

Het is hier misschien de plaats en het oogenblik om iets te zeggen van eengrief, die men in vriendelijke bewoordingen tegen den auteur heeft laten gelden,sedert zich ook bij hem de behoefte geopenbaard heeft, in zijne tafereelen, vanzoogenaamde i) realistische verwen gebruik te maken: „men kan waarheid en ver-dichting niet meer onderscheiden ". Vroeger, toen het historiesch-romantischegenrein den trant van Sir Walter Scott aan het woord was, wist men, wat men aanzoo'n boek had: het was een romantische plant, hier en daar besproeid door eenhistoriesch regenbuitjen. De verdichting was dermate schering en inslag, dat dehistorische personaadjes, de Koningen en staatslieden, de echte kinderen der ge-schiedenis, zich overal te-huis•gevoelden, behalve in den kring der gestalten, doorden romandichter geschapen. Men voelde, dat de personaadjes van geheel ver

-schillende stof waren; doch sedert de nieuwere kunst er op uit is niet alleen zoo veelmogelijk het bloed der verdichte personaadjes te assimileeren aan dat der historische,maar zelfs de levensgeesten uit werklijk geleefd hebbende menschen, zonder eenigemogelijkheid van verdamping, over te hevelen in boetseersels van roode aarde,door den schrijver met grooten eerbied voor de natuur en oneindige inspanningzijner opmerkingsgave gebouwd, — zoo dat ieder-een uitroept: aldus was mijnbroeder, mijne nicht, mijn knecht; sedert die manier van doen de kunst hoelanger hoe meer beheerscht, wordt het steeds moeilijker voor de liefhebbers nate gaan wat nu waa,• gebeurd en wat verdichting is.

Wel beschouwd, is bij een goed historiesch kunststuk het onderscheid van hetwaar gebeurde en het andere slechts hierin gelegen, dat het laatste in zijn onder

-deelen van de zelfde stof is als het eerste, maar dat het verband verdicht is; bijhet eerste is ook het verband uit de natuur genomen. Het eerste is, zoo doende,speciaal, het tweede algemeen; het eerste individu, het tweede type.

Maar men is er op gesteld, een kunststuk ook als leerboek te gebruiken, en danniet alleen om er algemeenheden, maar ook om er bizonderheden uit te leeren; endaarom wenscht men te weten: wat al of niet materieel waar is, in de voorstelling.

Om aan dezen loflijken kennisdorst te gemoet te komen, zal ik even aangeven,wat, gelijk men het noemt, histuriesch is in mijne verhalen ; wat verdicht: ofschoonik niet mag nalaten mij te vleyen, dat in den hoogeren zin alles op den naamvan historiesch aanspraak mag maken.

i) De Heeren filozofen begrijpen, waarom ik hier het woord zoogeoaanade bezig.Abeilard en Duns Scott zouden raar opkijken, als zij onze dillettautjens het woord,zonder blozen noch verbleeken, in de tegenwoordige beteekenishoordengebruiken.

NAREDEN. 3177

In de Ckronijcken van Berkele is de stof verdicht. De 4e noot handhaaft hethistoriesch gedeelte. De afstamming der Van Berkels uit Cilley is overlevering.

Het historische van GYeertruide van Oosten vindt men in Rosweydes verhaal;hierboven bl. 64-69.

Van den Organist van den Don is, behoudends het Uit 'S lands alg. geschiedenisbekende, niets historiesch dan zijn grafschrift,

De liefdesgeschiedenis in Dirck Direxen Dommer is verdicht; men kent namelijkden naam niet der maagd, die, op de verhaalde wijze, den zoon van Bommerhet leven redd'e.

In Isabella is alles historiesch.De wandeling van Stalpaert in de S'. Jacobskerk is verdicht: het overige is

historiesch.In Tesselsckade is alles historiesch, behalve Vondels bezoek. De stoffeerende

vaerzen en brieven zijn alle letterlijk uit de bronnen ontleend; met uitzonderingvan het vaersjen, dat ik in de noot op bl. 309 Huygens in den mond leg.

En nu alweêr tot nader, den Lezer heil !

A. TH.

Opdracht van „De Organist van den Dom." (Zie bl. 94).

Aan Mevrouwe Wed. den Heer A. M. HENDRICHS, geb. MOORMAN.

Vergeef mij, Mevrouw, dat ik den moed heb U deze studie op te dragen. Ikgevoel wel, dat de toewijding bijna den naam van hulde niet verdient, en dat hier(bij eene gunstige opname) de verplichtingen van hem, die de hulde brengt, erslechts door vergroot worden; maar ik wilde toch zoo gaarne een form vindenvoor de Erkenning van het goede, door U gedaan, en waarvan ik getuige hebmogen zijn; ik achtte mij de gelegenheid zoo wenschelijk, om U een blijk te gevenvan mijn levendigen eerbied en hoogschatting. Aanvaard het patronaat over mijnblinden kunstenaar met de goedheid, die U kenmerkt; opdat zijn gebreken ver

-schooning vinden bij een kunstsmaak, die het recht heeft streng te zijn.

[1848.] De Schr.

Opdracht van De Chronijken van Berkele." (Zie bl. 2).

A MADEMOISELLE JULIE VAN BERKEL.

Chère cousine,

Comme je traite un sujet de chevalerie et de bon air, vous me permettrez derester fldéle à notre habitude et de faire parler francais à notre correspondance.Que la dédicace de ce petit travail vous soit un de ces résumés de pensées et desentiments, comme it n'est pas inutile d'en faire de temps en temps: it n'y a, ceme semble, rien d'humiliant pour la fleur de l'amitié, qu'on 1'arrose parfois d'uneeau fraiche.

318 OPDRACHT.

Si mon sujet ne vous intéressera pas autant qu'il me 1'a fait, it a néanmoinsquelque droit à votre curiosité. Je ne Connais pas au juste Ie rapport généalogiquedes armoiries d'azur, aux trois étoiles d'or, avec l'écu qui m'est plus cher et plusproche: l'écartelage de ce célèbre blason avec le mouton d'or dans le chomp desinople; mais je connais d'autant mieux votre affinité de caractére aver les noblesSires et Dames, dont je relève les faicts et ges (es.

Souvenez-vous, en parcourant ces pages, lesquels je voudrais avoir pu faireécrire par le secrétaire Péro 1) sur une feuille de beau velin du XIIIme siècle, decelui qui sera toujours

Votre trés-affectionné cousin,Amsterdam, ce 6 Déc. r869. JOSEPH A. ALBERDINGR: THIJM.

i) [Zie bl. 4.]

AANVULLING.

BI. 269, Noot r, bij te voegen: [Worp. II, 22.]

· lfd vn nzn ppt t nvld n tbrdd, zndr drdr n n nlj vrtlln dr ftn t vrvlln n dr r rhd, d Thj bn lt...

Documents

Transcript of · lfd vn nzn ppt t nvld n tbrdd, zndr drdr n n nlj vrtlln dr ftn t vrvlln n dr r rhd, d Thj bn lt...