GE S C II IE DEN 18

DLIt

U E D E U IJ -K E U 8IN

N E D ERTJAND,

1)00K

Dr. G. D. J. SCHOTEL.

AM ST ER DAM,

J. O LOMAN JE.

1862.

IN'H 0

Blz.HOOFDSTUK I. DE MYSTERIËN . 1.

ii II. DICHTGENOOTSCHAPPEN. OPKOMST

DER REDERIJKERS ..... 26.

u III, DE REDERIJKKAMERS ......56.

n IV. VRIJE EN ONVRIJE KAMERS, BLA-

ZOENEN, ZINSPREUKEN. . . . 68.

rr V. HET BESTUUR DER KAMERS . . . 82.

!i VI. VERGADERINGEN DER REDERIJB.ERS . 104.

// VII. OEFENINGEN DER REDERIJKERS . . 121.

t' VIII. DE REDERIJKERS OP KERKELIJKE EN

BURGERLIJKE FEESTEN. . 151.

a

IX. HET LANDJUWEEL OF DE INTREDE . 193.

X. HET LANDJUWEEL TE GEND IN 1539. 209.

II XI. DE BOOM DER SCHRIFTUUR . . 222.

ci XII. HET LANDJUWEEL TE ROTTERDAM IN

1561. . . . . . . . . 234.

jk- I ti II 0 U D.

13íz.HOOFDSTUK XIII. ZIET LANDJUWEEL TE ANTWERPEN IN

1561. . . . . . . . . 238.

u XIV. DE REFEREINFEESTEN TE DELFT EN

TE BEENVLIET 1580, 1581. . . 259.

ii XV. DE KAMERS BEVORDEREN NUTTIGE IN-

RIGTINGEN ....... 272.

HOOFDSTUK 1.

DE MYSTERI N.

De Tooneelpoëzij, die eenmaal zulk een grooten invloedop de zeden en gewoonten der Grieken en Romeinen uit-oefende , welker overblijfsels nog door de beschaafde wereld,als uit éénen mond, onnavolgbaar worden genoemd; deTooneelpoëzij was met het grieksche en romeinsche rijkvervallen, en eindelijk geen schaduw meer van hetgeen zij

eenmaal was. Het ontbrak aan Aeschylussen, Sophoclessen,Euripidessen, Aristophanessen; geen Plautus, geen Terentius ,ja zelfs geen Seneca vond waardige navolgers meer; 1 maaraan schouwburgen en tooneelspelers ontbrak het niet. Meerdan 3000 dansers en danseressen en even zoovele muzi-kanten waren , onder Konstantijn de Groote , aan het tooneelte Rome verbonden en ook te Konstantinopel wemelde hetvan dienaars en dienaressen van Melpomene en Thalia.

! Anderen noemt Quinctilianus Inst. Orator. Lib. X, 1. 98.(Edit. C. G. Zumptius. Lipsiae 1831. Verg. Nisard, Etudes de

rnoeurs et de critique sur les Poëtes Latins, T. i. p. 138.

1

Men ontmoette ze , kennelijk aan kleederpracht en weelde-rigen tooi, op alle openbare plaatsen; Justinianus verhief

zelfs eene Theodora, die voor de Julias en Messalinas

van weleer niet behoefde te wijken, tot zijne gade, endeelde met haar, de tooneelspeelster, den keizerlijken troon.De geschiedenis meldt niet welke stukken ten tooneele wer-den gevoerd; doch gewis zullen de dramas van GregoriusNazianzenus , Appollinaris, Ezecbiél en dergelijken, aan het

leven des Heeren, der Heiligen, Martelaren en der geschie-

denis van oud-Israël ontleend, niet in de beide dartelewereldsteden zijn vertoond geworden. Vervloekt door dekerkvergaderingen, voor eerloos verklaard door de keizers,

veracht door het volk, dat op straffe des doods werd ver-boden de schouwburgen te bezoeken, verdwenen de too-

neelspelers allengskens uit het romeinsche en grieksche rijk,en lang reeds was de herinnering aan tooneel en tooneel-

poëzij bij het volk verloren , en kenden ze slechts eenige

geleerden uit de schriften der Ouden, die in handschriftonder kloosterstof begraven , door hen waren opgedolven,toen een nieuw tijdperk voor het drama aanbrak. 1

Hier en daar begonnen de kruisvaarders en be.levaartgan-

1 Verg. Le Pour et Contre des Spectacles, par M. L'Abbé M***

Anvers 1823.Augustinus noemde de schouwburgen „theatra pestilentiae", ende

spelers „publicae turpitudinis professores." Over de vraag, of de

keten van dramatische kunstvoortbrengselen van de Grieken en Ro-

meinen tot op onzen tijd al dan niet is afgebroken: A Jubinal,

Mystères inédits du Quinzièrne Siècle, T. I. Préf. p. V. suiv. verg.

Jonckbloet, Geschied. der Midden nederl. Dichtkunst, D. III. St. 11.

bl. 506. „Après 443 nous ne trouvons plus aucune mention des

théatres que sous Charlemagne. Le Pour etc. p. 12.

3

fiers , uit het H. Land, St. Jago de Compostella, Rome enandere gewijde plaatsen wedergekeerd , in pelgrimsgewaad,met veelkleurige schelpen en beelden behangen, met stafen rozenkrans in de hand, op hoogten, kerkhoven, en voorde kerken te Parijs het van alle zijden toegestroomde volkhun wedervaren, met tusschen gevlochten episoden uit hetleven der Heiligen , te verhalen.

„ Chez nos de*vots aïeux (zong Boileau) 1 le théttre abhorre ,„Fut long4emps dans la France un plaisir ignoré,„De pélerins, dit on, une troupe grossière ,„En public á Paris y monta la première;„Et, sottement zélée en sa simplicité ,„Joua les Saints, la Vierge et Dien par piéte."

Deze verhalen gaven aanleiding tot het zamenstellen vanmysteriën (mysteres) , die sedert de elfde eeuw de hoobekerkelijke feesten, en, na het jaar 1316, de processiën opH. Sacramentsdag opluisterden. Zij werden, na de dienst,

in kerken en op kerkhoven, vervolgens op markten en voorschepenshuizen, door stomme , of door handelende en stommepersonen, gespeeld , en maakten diepen indruk op hetvolk , dat vooral , sedert de Pausen aan het bijwonen er vanaflaten verbonden , overal, gelijk onder Augustus te Rome,om brood en schouwspelen begon te vragen. Aan ditverlangen werd ruimschoots voldaan. Elk kerkelijk feest

had zijn eigene mysteriën. Gedurende den advent vertoondemen het spel der Ontvangenis en der Geboorte van Ma-

1 L'Art Poétique Chant III. Oeuvres Paris, t. II, p. 230.Verg. Suard, Mélanges de Littérature, t. IV. p. 10. suiv. L'AbbéJacquin et Duisberg, Diction. d'Antiquités Chrét. Paris 1848. o. h. w.mystère.

l*

4

ria en van den Zaligmaker, der Besnijdenis , der drie Koningen,van den bethlehemschen Kindermoord, der Vlucht naarEgypte en dat van den Twaalfjarigen Jezus in den tempel. Ge-durende de Vasten vertoonde men Jezus in het hofke en voorden regterstoel van Cajaphas en Pilatus , de Verloocheningvan Petrus , Judas' verraad , de Kruisdraging, Kruisiging;later de Verrijzenis, Upstanding, Hemelvaart en de Uitstor-ting van den H. Geest ; bij andere gelegenheden het spelvan den Verloren zoon, der Wijze en dwaze maagden, vanden armen Lazarus, van de Opwekking van Lazarus, vanAdam en Eva in het paradijs, van den Zondvloed, van de

Verduldigheid van Job, Abraham's offerhinde, Jacob'sdroom, van Jozeph, en Salomon's eerste regt. Ook wer-den de spelen van St. Gommaer, St. Christoffel, St. Jo-ris , St. Michiel, van Monseigneur St. Petrus en Paulus,St. Martijn, van de Heilige Hostie, St. Dorothea, St. Su-zanna, St. Barbara, St. Lucia en vele anderen vertoond.Vooral is de fiansche literatuur rijk aan diergelijke mys--teriën, die deels nog onuitgegeven in bibliotheken bewaardworden , deels door Jubinal en andere geleerden zijn in hetlicht gegeven. 1 Uit Frankrijk verspreidden zich de mys-

! Jubinal t. a. p. Z. Monmerqud et Michel, Thé âtre Francais numoyen-age. Paris 1839. 0 le Roy , Etudes sur les Mystères. Paris

1837. Dictionnaire Bibliogr. historiq. et critiq. t. 11I. o. h. w.

Mystère. De titels van sommige zijn: „Le très excellent et saint

Mystère the vieil Testament; le Nystère de la sainte larme, commeelle fut apportée d 1'abbaye de la Vendosme ; le Nystère de le ven

-geance de Notre Seigneur; le Mystère de la Destruction de Jerusa-

lem; le Mystère de Monseigneur St. Pierre et Paul ; le Nystère de

bien Advisé et mal Advisé; le Nystère de la Sainte Hostie; le Mys-

tère de la mort de l'Aveugle et du Boiteux; le Mystère de Mon-

seigueur St. Martin, le Mystère d'une fille, laquelle se voulait

5

teriën over de geheele beschaafde wereld : geen kerk zooafgelegen, geen kapel zoo klein, waarin ze niet werden ge -

speeld. In Italië en Spanje vooral geschiedde zulks met bui-tengewone pracht en luister. De chronijken dier volken zijn

vol van beschrijvingen der kerkelijke en burgerlijke feesten,die zij opluisterden , en van de onverminderde goedkeuring,

waarmede zij werden aanschouwd. Nog in het laatst derXVIIe eeuw verdrongen zich de Italianen , gelijk in 1304, op debrug alla Caraja te Florence, rondom het tooneel, waarophemel, hel en vagevuur werden voorgesteld, en was deoude liefde der Spanjaarden voor hunne Auto da fé's en Sa-cramentales (zoo noemde men die spelen) niet uitgebluscht.Geen Lopezen of Calderons hadden ze kunnen verdringen;

ja nog is, gelijk in Brazilië, het mysterie op sommige plaat-sen aldaar de geliefdkoosde uitspanning van 't volk. I InEngeland ergerde zich de beschaafde klasse niet, wanneer

ze God, den Vader, uit den Hemel lange redevoeringen hoordeuitspreken; Adam en Eva, in den staat der natuur in lietparadijs van den verboden boom zag eten , en na eerre

lange zamenspraak over hunne naaktheid, zich met vijge-bladen bekleeden, of wel St. Dionysius zag martelen,onthoofden , opstaan en met zijn hoofd onder den arm overhet tooneel wandelen. Reeds in 1110 voerde men er mys-teriën op, en onafgebroken bleef men ze vertoonen, totdat

Elizabeth den bisschoppen er het schrijven van verbood,

wijl ze misbruikt werden, om het volk tegen zijne overhe-

abandoner a péché pour nourir son père et sa mère á leur extremepauvreté; le IMMystere de l'Institution des frères prêcheurs."

1 A Travers l'Amérique du sud par F. Dabbadie (Paris 1855)p. 15, 16.

6

heden en leeraars op te hitsen, zoo als in een mysterie te Had-dington, waar een schoolmeester zelfs eene kat doopte.

Veel belangrijks vindt men nopens de oude engelsche mys-teriën bij Warton, 1 Percy, 2 Crack, 3 Malone, -4 en d'Is-raeli 5 aangeteekend, en nopens de duitsche getuigt Asch-bach : 6 „ Wir haben eine ziemliche Anzahl von Nach-richten uber solche mitteralterliche Stücke, die von Geist-

lichen gescrieben den Volke seinen Katechismus auf eineheitere Weisse auffrischten." De grenzen van ons bestek ende rijkdom van het onderwerp gedogen echter niet dat wijook maar eene luchtige schets van dezen tak der duitscheliteratuur naar Gervinus 7 en Mone 8 ontwerpen, en' wijwillen ons uit de menigte die er, tusschen de XIIe enXVIIIe eeuw, (men speelde toen nog het mysterie vanSt. Ursula voor den Keurvorst te Bonn) geschreven engespeeld zijn, 9 slechts bij één , om den lezer met den

i History of the English poëtry, Lond. 1824. In de Revue deParis 1841. Nov. pag. 1. wordt melding gemaakt van , Ludus co-

ventriae", 1/ gros volume de 400 h 500 pages, renfermant quelquesspecimens des mysteres, qu'on représentait aux célèbres foires decette ville." 1i. J. 0. Iiallewell 1'dditeur y a joint d'utiles notes.

2 Reliques of ancient Eugl. poëtry. Lond. 1794.3 Sketches of the Ilistory of literature and learning.

4 An historical account of the English Stage, in Chalmers uit

-gave van Shakepeare. T. 1. p. 43.5 Curiosities of Literature, T. i. p. 396.6 Algem. Kirchen lexikon , T. III. S. 912.7 Geschichte des poëtischen-National Literatur der Deutsehen.

Leipz. 1846.

S Mone, die geistliche Schauspiele des Mittelalters.

9 Een mysterie uit de XIIe eeuw vindt men bij Fez, Thesaur.

7

geest en strekking er van bekend te maken , bepalen. Wijbedoelen het onlangs door Ludwich Bechstein uitgegevenmysterie, getiteld : Das grosse thüringische Mysterium oderdas geistliche Spiel von den zehn Jungfrauen. 1

Den 24sten April 1322, veertien dagen voor Paschen ,stroomde eene menigte volks uit de omstreken naar Eise-nach, om aflaat te verdienen en een lang te - voren aange-kondigd mysterie of geestelijk drama bij te wonen, dat desavonds van dien dag in de Wildbaan, tusschen de St. Georgeof hocfdkerk en liet klooster der barrevoeter monniken,door de Dominikanen en hunne leetlingen zoude gegevenworden. Het zou eene oratorisch-declamatorische voor

-stelling , door kerkmuzijk begeleid zijn en niets zou ge-spaard worden om op de zinnen te werken en vooral het

gevoel te treffen; de landheer Frederik de Blijmoedige ,Landgraaf van Thuringen en Markgraaf van Meissen , zouzelf tegenwoordig wezen. Op den bepaalden tijd was deuitgestrekte Wildlaan door eene opeengedrongene scharevervuld, en zag men het mysterie der Wijze en DwazeMaagden opvoeren. Jezus Christus, de Maagd - Maria,Maagden, Engelen eel Duivelen waren cie hoofdpersonen.De eerste was in een prachtig misgèwaad , de overigen wa-ren in oostersok-byzanitijnsche kleederen gehuld.

Tot den zang werd de latijnsche , tot de declamatie delandtaal gebezigd. Eerst verschenen Christus, Maria eneen heirleger van Engelen.

Anecd. T. II. P. I11. p. 181. In de Rekeningen van Jan vanBlois , heer van Gouda, vind ik deze post:

„ Te Grose in Behem eihen man, die minera here een spel toendevan den heylighen drie Coninghen 19 beemsche gr."

1 Halle 1855.

8

Christus roept: ,,Gij mijne getuigen.... !"Maria en de Engelen antwoorden: ,, De Heere, Heere

spreekt !"

Christus vervolgt: ,, En mijne knechten, die ik uitver-

koren heb, omdat gij het weet en Mij gelooft, en ver-

staat, dat ik zelf het ben. Vóór Mij is geen God gfor-

meerd, en na Mij zal er geen zijn. ik, Ik ben de Heer, en

er is geen Heiland buiten Mij."

waarop Maria en de Engelen hervatten: Gij zijt mijne

getuigen spreekt de Heere, Heere, en Ik ben God."

Na deze Inleiding treden de tien Maagden aan beidezijden van het tooneel op, zingende: ,, De koningrijken

der wereld zijn geworden onzes Heeren en van zijnen

Christus, en hij zal als Koning heerschen in alle eeuwigheid!"

Amen! zingt hierop het Engelenkoor. Gedurende het ge-

zangder Engelen en Maagden, is het volk zaâmgevloeid,

en terwijl het met verbazing de hemelsche verschijning aan-staart, zingen het eenige Engelen toe: ,,Zwijgt goede lieden en

laat u den lieven Zoon van God, Jezus Christus, Jezus Chris-tus, - 0 hoe zoet is het Zijnen naam te noemen -verkondigen ," waarop het antwoord: ,, Een zeker rnenschbereidde een groot Avondmaal, en hij noodigde er velen." -Nu verschijnt Christus met uitgestrekte armen, zingende:

5) L-tot de genoodigden, ziet mijn maaltijd is bereid.

Komt tot de bruiloft, alzoo spreekt de Heere, Heere! " -

en geeft vervolgens eenen Engel last fine dienaars uit tenoodigen. Zij moeten niet vertragen en zich bereiden ;eeuwig loon en eeuwig leven wachten hen!

Nu verschijnende Maagden, die twee Engelen, onder het zin-gen van: ,, laat uwe lendenen omgord zijn en uwe kaarsenbrandende ," nadern. Een hunner noodigt ze, in den naam

9

van den heinelschen God, hunnen Sehepper, die haar meerbemint dan een vader zijn kind, ter bruiloft en wekt zeop, zich door goede werken, kuischheid en reinheid, voorde komst des Bruidegoms te bereiden. Nadat de Engelenzich verwijderd hebben, heffen de wijze en vervolgens dedwaze Maagden eenen beurtzang aan. De eerste zingen inkoor: ,, Wij willen ons beteremi, want beter is het dat rneiitot u zegge: komt herwaarts, dan dat gij vernederd wordtdoor den Vorst, (lien uwe oogen gezien hebben ," waaropeene hare zusteren aanraadt zich in de dagen der jeugdvoor de bruiloft te bereiden; een raad die door vier goed.gekeurd, maar door vijf verworpen wordt. Deze laatsteazich herinnerende dat er geschreven staat: „God wil dendood des zondaars niet, maar dat hij zich bekeere cit

leve ," en vertrouwende op de groote barmhartigheid Gods,besluiten, op raad van eene harer gezellinnen, haar jeogdig leven vrolijk door te brengen; tijdig genoeg zouden zijzich bereiden.

,,Lasst uns (zingt de eene) den Ba ll und die Spielsteine freud

Herholen, vergessend all unser Leideii .

Lasst uns von diesen alten Betschwesterri scheiden."

wWir freueu uns (heft eene andere aan) noch dreissig Jahr,Dann lassen wir scheeren unser Haar .

EJnd begeben uns in ein Kloster.

«Telt will noch warten bis OsternIISO hab' ich mich besonnen,«Dan will jolt werden zur Nonnen.

Hat Gott der Herr uns sein Reich beschert,

r, So weiss ich, dass es uns Sanet Peter nicht wehrt."

10

M Schweige nun eine gute Weile !"

roept haar een Engel toe, waarop zij jubelende naar eeneandere plaats vertrekken, en eene der wijze Maagden, dieop het tooneel zijn gebleven , zingt: „ Zalig zijt gij, wan-neer u de menschen haten , en wanneer zij u afscheiden ensmaden en uwen naam als kwaad verwerpen, om des Zoonsdes menschen wil," en hare zusteren vertroost, haar wij

-zende op het loon dat haar wacht.

w Was uns immer geschah and geschehen mag,^i Wird uns gut gethan vom Frone,

Mit dery hundertfältigen Lohne."

Het volgende tooneel stelt de dwaze Maagden, sluime-rende aan een maaltijd gezeten voor. Een harer ontwaaktplotseling, en roept waarschuwende:

„ Ontwaak, gij die slaapt en sta op uit de dooden enChristus zal over u lichten ," en heft daarop eenen klaag

-zang aan , waarin zij zich zelve en hare gezellinnen be-schuldigt, en ze opwekt nog te waken en zich te berei-den. Eene der laatste stelt voor naar de wijze Maagdente gaan en olie te vragen. Alle gaan derwaarts en eenezegt: „ Geeft ons van uwen olie, wijl onze lampen zijn uit

-gegaan." Het antwoord is:

Nicht also! Denn für uns and euch,N Reicht es nicht hin -- doch eileed geht

a lijn zu den Krämern — kaufet für euch selbst!"

Terwijl zij bij de kooplieden, die haar afwijzen, rond-

11

gaan , verschijnt Christus, zingende: „ Ziet de Bruidegomkomt, gaat uit Hem te gemoet."

u Seht (valt een Engel in) hier kommt der wahre Bräutigam,# Wer da will zu der Wirthschaft kommenN Dem ist noth , dass er sei bereit,* Es sei ihm heb, es sei ihm leid.* Denn mussig harren wir seiner nicht mehr;* Es ist euch viel gesagt schon eh'r* Ihr sollt bereit sein zu aller Fristn Weil es nicht Gottes Neigung ist«Pass er jemanden thue kond

ry Wann der Tod kommt , odor zu welcher Stund P"

De Wijze heffen gezamentlijk aan: „De koningrijken de-zer wereld" enz. en eene vervolgt:

N Wir haben der Welt Ehre« Verschmaht durch die Gotteslchre.# Der Hoffarth and Unwissenheity Entsagten wir um der Ewigkeit,# Und alles was in der Welt noch ist,

Verliessen wir um den 1-Ierrn Jesum Christ,,f^ An den wir glauben

TJnd hangen mit unsern Augen,N TJnd den wir von Herzen minnen

Mit allen unseren Sinnen.

Nu gaan zij den Heer te gemoet, die haar toezingt:

„ Komt, mijne Uitverkorene! Ik ben in mijnen hof ge-

komen , o mijne Zuster, o lieve Bruid! Omdat ik u ten

allen tijde bereid heb gevonden, wil ik u eeuwig le-ven, eeuwig leven schenken; zelve u uit dit land van

lijden en droefheid naar de gewesten der eeuwige zalig-

12

heid, die u mijn Vader bereid heeft, voeren," en zichtot - Maria wendende, zegt hij: ,, Maria, mijne lieve Moe-der , Ik beveel U deze Jonkvrouwen aan, neem ze tot Uen vergoed haar al haar lijden." Maria noodigt ze nu uitom tot haar te komen en ruste bij haar te vinden; heetze met minzame woorden welkom en kroont ze met eere-kroonen , waarop zij in koor aanheffen : Heilig, heilig,heilig, is onze God, de Heer der heirscharen. De ganscheaarde is van zijne heerlijkheid vol." Dit loflied wordt dooreenen koorzang der Engelen vervangen, waarna de uitver-korene Maagden op nieuw loven en prijzen. Dit tooneel isinderdaad treffend. Niet minder het volgende, dat de brlui-loftszaal voorstelt. Christus zit met zijne vriendinnen aan delimaaltijd ; de dwaze Maagden naderen, smeekende om toe-gelaten te mogen worden , doch zij worden afgewezen. „ Gaatweg van Mij, Ik heb u nooit gekend ," zegt de Heer. Nuwerpen zij zich op de knieën en roepen de voorspraak vanMaria in. Deze heeft medelijden met haar, knielt voor ha-ren Zoon en zegt:

ri Herr erbarme dich, erbarme dich!.v Erbarme dich deines Volkes,t, Das deinen Namen trbgt !

Eia Lieber Sohn mein,

^ Gedenke heute an die arme Mutter dein,H Und an die mannichfaltige Noth,

«Die ich litt durch deinen bittern TodN Herre Sohn, da ich dein genass'Da hatte ich weder Haus noch Palas,„ Und aller Armuth Pein

„ Litt ich um die Güte dein.

n ich hatte mit dir Mühe, das ist wahr ,

o Mehr dean dreiunddreissig Jahr' ,

13

# Sieh, liebes Kind, das lohne nun mirN Und erbarme dich über diese Armen hier !"

Zij bidt haren Zoon te vergeefs; Hij hoort haar niet.

ti Mutter, (zegt Hij) gedenke an das Wort# Das sick findet geschrieben dort:f► Himmel and Erde sollen eh vergehn,

Eli' meine Wort' in Bruchen sollten stehnUnd alles himmlische Heer darnach

'. Einen Sunder zu retten nicht vermag.

Nu treden Lucifer en Beëlzebub met Duivelen en ver -doemden op. Christus geeft de Maagden aan hen over.

Nog eens poogt Maria haren zoon te vermurwen.

m 0 (roept zij) lass dich über sie erbarmen !n Du bist ihr Vater, sie sind deine Kind'

n Trauter Sohn, du viel Guter« Erhöre nun deine Mutter!

Wenn ich jemals liebend um dick litte,N So gewáhre mir diese eine Bitte,

Und lass diese jämmerliche SchaarSonder Urtheil zu deiner Hochzeit dar."

Ook thans smeekt de Moeder haren Zoon te vergeefs.

Zacht spreekt hij tot haar:

„ Schweiget liebe Frau Mutter mein!Diese Rede von each, die kaan nicht sein.

14

Nu worden ketenen aangebragt, de dwaze en verdoemdeMaagden er in gesloten, en terwijl zij jammeren en wee-klagen, in weerwil van berouw en droefheid, naar denafgrond gesleept.

Diep was de indruk, dien deze dramatische voorstelling opden Markgraaf maakte. Zigtbaar ontsteld riep hij uit:

„ Was ist deun der christen gloube oder was ist vnsereHoffnunge; hilfft daz nicht, daz Gottis Mutter, die Junck-frau Maria vnd alle Heyligen Gottis vor vns biten, worezu dienen wir innen , oder warumb sollen wir sic ehren ,sollen wir nicht Gnade durch ihre Vorbitte erwerben !" Se..dert viel hij in diepe mijmeringen, waarop eene beroertevolgde. Lam en sprakeloos leefde hij nog drie en een halfjaar, waarna hij op den Wartburg stierf en in de St. Janskapel in de St. Katharina kerk te .Eisenach begraven werd.

Zijn zoon wenschte gaarne te weten, waar de ziel zijnsvaders was, en raadpleegde eenen meester in de zwartekunst, die hem zeide dat hij in het vagevuur onder dengrond van den achtersten toren van den Wartburg lag.

Wij mogen ons thans noch met de letterkundige geschie-denis, noch met de dichterlijke schoonheden van dit mys-

terie onledig houden, noch het uit een taalkundig oog -punt — wij deelden slechts fragmenten der vertaling van

Bechstein achter den oorspronkelijken tekst gedrukt mede --beschouwen ; maar moeten alleen nog den lezer opmerkzaammaken op het onverhoord blijven der bede van Maria totharen Zoon gerigt. Dit bare geen verwondering. De Domi-nikanen, die met hunne kweekelingen liet spel uitvoerden,hielden vast aan de Ieer van Augustinus , dat de zondaaralleen door Gods genade het verderf kan ontrukt worden,

en noch aan- noch voorbidding der Heiligen nutten. Van

15

een tegenovergesteld gevdelen waren , hunne bestendige te-genstrevers de Franciskanen, die „an der auf der semipe-

lagianischen Lehre beruhenden Ansicht von der unbeflecktenEmpfangniss , von Marienanbetung and vom Ablass eisernfesthielten.

Zoo werd dan aan den voet van den Wartburg, die Lu-ther, ook een leerling van Augustinus, tweehonderd jaarlater, tot verblijf zou verstrekken, reeds in de XIVe eeuwde groote waarheid gepredikt: dat noch biecht, noch laatsteoliesel, noch zielmissen, ja zelfs geen voorspraak van Maria,maar alleen de genade Gods den zondaar van het verderfkan behouden.

Onze vaderlandsche letterkunde is arm aan mysteriën. Inde noordelijke gewesten is slechts één handschrift op dekoninklijke bibliotheek te 's Hage aanwezig, dat door Dr.Julius Zacher in Haupt's Zeitschrift fur Deutsches Alter-thum (T. II. S. 302. ff.) uitgegeven en door Dr. Jonckbloetin zijne Geschiedenis der Middennederl. dichtk. (D. III.St. II. bl. 519 volgg.) beschreven is, en toch blijkt hetzoouit grafelijke als stedelijke rekeningen, kerkelijke en we-reldlijke chronijken, dat ze ook hier werden opgevoerd, datmen ook hier

„het volck sagh met hoopen„ naer het kerci-spul loopes„ of met devotie staen„ by het processie gaen.

Te Utrecht was men er aan gewoon op Driekonirigendagin den Dom Herodes en zijne daden en in de St. Jacobs-kerk, op verschillende tijden hi?belsche geschiedenissen te

16

vertoonen. ! Te 's Hage schonk de Gravin van Holland

in 1400 ,,die gesellen, die in die paesehheilige daghe ons

Heren verrisenisse in der kercke hadde gespield 2 gelr.guld." 2 Te Arnhem speelden de gezellen in 1452 voorhet raadhuis het „ spel van Onzer Lieve Vrouwe." s In1498 werd in de kerk te Delft een „ spel van de drie Co-

ninghen" opgevoerd, dat in eene oude chronijk dus wordt.

beschreven: „ Upten sondach nae dertienen dach nader Ves -

peren te drie uren, soe worde hier gespeelt een spul van

de priesters, die tot verscheyden doeren der kercken tepairde inne quamen rijden, elcx mit zyn gheselscap ver-

gaderende in 't midden der kercken ; ende upten groetenorgel waren engelen, singende Gloria in excelsis, endebenede lagen die Barders en speelden; ende dair quameen sterre scietende van after wt die kercke nae thoechoutair toe, ende bleef dair staen, wysende die drie co-ninghen den nieuwen gheboren coninck , twelck ghemaectwas mit levendig lie persoenen upten hoghen outair, dairdese coninghen eensdeels sprekende ende eensdeels singhendehaer offerhanden deden; ende dair was alsoe veel Volex inde kercken beneden ende boven , datter nye soe veel volexin der kercke gesien en was." 4 Te Amsterdam zag Von-

del nog in zijne jeugd voor het stadhuis de geschiedenis

van David en Goliath spelen. J Te Dordrecht werden zoo

in de Groote- als in de Augustijnen kerk schier op elk feest

1 Burman, Utrechtsche Jaarboeken, D. I. bl. 221.2 Van Wijn, Histor. Avondst. D. I. bl. 355.3 Van Hasselt, Chronijk van Arnhem, bl. 29.4 Bleiswijck, Beschrijv. v. Delft. Jonckbloet, t. a. p. bl. 513, 514.5 Voorbericht van Salinoneus.

17

mysteriën vertoond. In Thesauriersrekeningen wordt reedsin de XIVe eeuw van de spelen van Su2anna, van de Maag-den; later van die van Goliath, van den Rij ckaert , vanden Verloren sone, van St. Ursula en Judas melding ge

-maakt. Ook te Alkmaar, Hoorn, Amersfoort, Gouda, Rot-terdam , Harderwijk, Deventer werden diergelijke mysteriënin de kerken en op de markten gespeeld; j a er was geen

dorp, dat zijn „ spul" niet had, en waar men niet „ als uit deeene in de andere kerk" liep. In de zuidelijke gewesten bleef,gelijk in de meeste R. C. landen, het mysterie tot den te-genwoordigen tijd in zwang. Willems meldt, 1 dat hijin zijne jeugd te Lier niet alleen zulke mysteriën zag ver

-toonen, maar dat hij zelf medespeelde. „ De Caecilianender Hoofdkerk (St. Gomarus) , schreef hij, bij wie ik dage-lijks zóng of op het orgel speelde, voornemens zynde eenigestukken te vertoonen ten behoeve der kerk, bragten myhet eerst op de planken, en zoo verbeeldde ik eens denEngel Gabriël bij de boodschap aan Maria in het stuk „ deGeboorte en eerste Jongheyd Jesu Christi." In Joseph ende Machabeën was ik slechts figurant. Mij heugt nog datonze hoofdman , de heer van den Brande, kerkmeester vanSt. Gummarus, een zeer godvruchtig man, ieder avond,eer nog het tooneeldoek opging, ons op het theater deednederknielen en de Litanie van Onze Lieve Vrouw voorlas,opdat de vertooning goed mogt afloopen. Het was wonderom te zien, hoe daar al die personen door elkander ophunne knieën zaten, en hoe Sint Joseph en 0. L. Vrouw(nota bene eene L. Vrouw met een baard) , Herodes, dedrie koningen, de joodsche schriftgeleerden, de engelen en

i Belgisch Museum 1844. D. III. bl. 289.

18

de zwarte duivels op elke aanroeping antwoordden: Bidvoor ons ! Bid voor ons! Het zal mij nooit uit het geheu-

gen gaan !" — Aan Willems danken wij ook de uitgave van

het oudste en welligt eenige mysterie van vroegeren tijd,dat in de zuidelijke Nederlanden is bewaard gebleven. sHet voert tot titel: „ De eerste bliscap van Marie ," is

2084 verzen lang, begint met den val des mensehd.oms en

eindigt met de geboorte des Meeren. De spelers zijn deels

historische, deels allegorische personen, zoo als de Nijd, de

Barmhartigheid, de Geregtigheid, de Waarheid en het In-

nig gebed. Vooral is dit spel merkwaardig, wijl het onsbelangrijke berigten nopens het tooneel mededeelt, die

van elders aangevuld, 2 hierop neerkomen. Het bestondmeestal uit drie gaanderijen: de bovenste verbeelde den hemel

met reijen van Engelen, die hunne kringen openden, wan-neer God zich wilde vertoonen , of spreken. Het midden-vak vertoonde de aarde, beplant roet allerlei boomen , waartusschen men eenige openstaande huizen zag. Slet onderste

stelde de hel voor in de gedaante van een draak of slang

met een wijd opgesperden balg, die vlammen braakte en

waar de duivels uit en in liepen. Soms had het tooneel

vier of vijf afdeelin gen. Altijd echter verbeeldde de bo-

venste den Hemel met God, in de gestalte van een eerwaar

-dig grijzaard niet een sneeuwwitten baard, onder met gou-

den en zilveren sterren bezaaide wolken, tusschen of ach -

t Gent 1845. Verg. Mone, Uebersicht der Niederl. Volks-Literatur. S. 356.

2 Serrure, Geschied. der Nederl. en Fransche Letterk. bl. 312,

313. Strutt, Mauners and Customs of the English. T. III. p. 130.D'Israëli, t. i. p. Lamé Fleury, Ilistoire des moeurs et Coutumes

des Francais, p. 225.

19

ter eene schare van Engelen gezeten , en de onderste dehel als een vuurbrakenden slangen-kop of een diepen,donkeren kelder. De tweede afdeeling vertoonde de ver-blijfplaats der Profeten, Apostelen en Heiligen, de derdehet vagevuur, of het Parad ijs , of een landschap, waarinde gebeurtenis plaats greep, terwijl men boven elke afdee-ling met groote letters las: Dit is de hemel; Dit is hetParadijs; Dit is de poorte der Helle." Nopens de pracht enkunstige zamenstelling dezer tooneelen , die echter nimmerveranderd werden, bestaat menige overlevering in de oude

chronijken. Inzonderheid wordt dat van de kerk van St.Felix te Florence , waarop Karel VIII Maria Boodsehap zagspelen, als een mechanisch kunststuk geroemd. De koning

was zóó met het spel ingenomen, (lat hij er de herhalingvan verzocht. 1 Doorgaans duurde het spel één dag;doch ook wel eens drie, vier, ja meerdere dagen, schoonhet des morgens begon en (les avonds eindigde. Zoo werd

er tot de uitvoering van het spel Monseigneur St. Martindrie, en tot dat der Vengeance de Jesus Christ vier dagen(matin et soir) vereischt. 2 Zoo lang het snel duurde,

bleef het tooneel of de schavaute staan, waarna het in de

kerk of, zoo het aan de stad behoorde, (stads spoel) in een

der stedelijke gebouwen bewaard werd. De onkosten , aande vertooning verbonden , droeg de stad, en niet alleen

gaf zij geld voor het „ wthalen van 't spul", het „ opslaen

van 't schavaute", maar zij betaalde ook de rekeningen van

den kleermaker, schilder en van anderen, wier hulp noodig

I Nardi, Hist. Flor. t. i. p. 25. Histoire de la Bastille, t. i. p.

325. Lamé Fleury t. a. p. p. 221, 222.2 Diction. Bibliogr. Hist. et Crit. t. a. p.

20

was geweest. Zoo voldeed de stad Alkmaar den 8 Oct. 1495 devolgende rekening van den schilder Jacob Mol: „Inden eerstenghemaeckt voor de clercken een hel; noch ghemaeckt tweepaer duyvels cleeren , noch ghemaeckt een schilt voor dechristelycke ridders. Noch heb ick teicken dat sy speeldende duyvels geschildert, ende noch sommighe pylon endeandere snuistery." 1 Zoo betaalde de stad Dordrecht dekosten voor „ het toemaken der kinderen tot engelen en d uy-velen ," den timmerman en vergulder voor het repareren envergulden van kruisen, 'baarden, lansen enz.

De vertooning geschiedde in of vóór de kerken, op demarkt en voor het raadhuis, en immer gaven de steden aande geestelijken geld „ voor hare moeyten." In de Thesau-riers rekeningen van Dordrecht ontmoet men een menigtediergelijke posten ; te Arnhem gaf de regering in 1399„ aen die ghesellen, die te vastelavont speelden, dat spelop ter marckt, V1 L. 12 S." 2 Men had echter in hetlaatst der XIVe eeuw reeds rondreizende gezellen, die opkerkelijke feestdagen , op sloten, kasteelen en aan de hovender Vorsten speelden, zoo als op vastenavond 1399 te's Hage „ in die sale" voor den Graaf en de Gravin vanHolland. 3

Het aantal spelers was verschillend. Men had stukken,waarin van 100 tot 150 personen optraden. In het Mysteriedes Freres prêcheurs verschenen 56, in dat van Monseig-neur St. Pierre et St. Paul 100, in een spel, bij gelegenheidvan het huwelijk van Mahaut I van Brabant, 141 krijgsknecli-ten. Op de titels der oudste stukken wordt het gegil spe-

1 Wagenaar , Beschrijv. van Amst. D. VIII, bl. 734.Van Hasselt, t. a. p. bl. 4.

3 Van Wijn, t. a. p.

21

Iers vermeld, b. v. ,, Le Mystre de Job mis en rimesfrançoises et par personnaeges 40." - ,, La patience deJob represente par 49 personnaeges" Soms zonder titel

un jeu de huict de neuf personnaeges." De spelers wa-ren in den aanvang alleen geestelijken, priesters, mon

-nikken, kosters, koorknapen en scholieren: later namenook gilden en leeken deel aan het spel. Zoo stelden te Ches-ter in de pinksterweek de lakenkoopers de Schepping, dedoodgravers den Zondvloed, de baardschrappers Abraham,Melchisedek en Loth, de bakkers het H. Avondmaal, dehontwerkers de Opstanding, de kleêrmakers de Hemelvaartvoor. Soms was het spel niet zonder gevaar. Dikwerfvloog het tooneel in brand, als er te hard in de hel werdgestookt, en kwamen engelen en duivelen ellendig in devlammen om. Nicolle Neufchatel, pastoor van St. Vic-tory, die in het spel van de passie,. door Jean Michel,bisschop van Angers, vervaardigd, als God de Vader (Dienun Sire) aan het kruis hing, zou werkelijk er aan bezwe-ken zijn, indien men zich niet gehaast had hem af te ne-men, en den volgenden dag was hij nog z66 zwak, dateen ander priester zijne rol moest vervullen, terwijl hij zelfmet toejuiching de Opstanding speelde. 2 Een ander pries-ter, Mr. Jean de Nicey , pastoor van Mitranges, ver-vulde de rol van Judas zoo natuurlijk, dat hij ongetwijfeld,zonder tijdige hulp het lot van den verrader had moetenondergaan.

D'Israëli, t. a. p. T. I. p. 302.La Chronique de Metz ms. composé par le curd de St. Eu-

chaire. Verg. Mr. de Beauchamps, Recherches sur les Thtatres deFrance, depuis l'année 1161. Paris 1735.

In een m. s. leest men: ,, Dans les fêtes qu'on donna a ce sujet

22

De geestdrift der spelers was soms zóó groot, dat zijwerkelijk meenden te zijn die zij voorstelden en wondenontvingen en toebragten.

Niet alleen op kerkelijke, maar ook op burgerlijke fees-ten, werden de mysteriën vertoond. Geen geboortedag,geen huwelijksfeest, geen blijde inkomst van een koning,graaf of hertog, die er niet door opgeluisterd werd. Deengelsche, fransche en vlaamsche chronijken zijn vol vande beschrijvingen er van. Vooral muntte die uit, welkebij den plegtigen intogt van Karel VI (1380) en van Isabeauvan Beijeren (1389) te Parijs werden gegeven. Toen de

regent, Hertog van Bedford, na den slag bij Verneuil, diehoofdstad binnentrok , speelde de parijsche jeugd voor hetChatelet , „ sans parler ni gesticuler, , comme se fussent

collées contre un .mur." 1 Van deze stomme spelen (dra -

mes muets) wordt meermalen in de oude chronijken mel-

ding gemaakt. Zoo leest men o. a. in de Excellente Chro-

nyck van Vlaenderen , dat, toen Hertog Philips van Bour-

gondië in den jare 1488, in Brugge, nadat deze stad tegen hem

was opgestaan en genade had ontvangen , z**n intogt deed,

Johannes de Dooper hem op een wagen, die als een woes-

tijn was toegemaakt en waarop geschreven stond : „ Ego vox

clamantis in deserto, parate viarn Domino" hem te gemoet

reed. Voor de poort zat Job naakt op een mesthoop, door

zijne huisvrouw en vrienden omringd. Boven die groep las

à Paris 1'on vit la première représentation des MMMystères dont 1'His-toire fait mention."

! B1. 107 volg. Kops, Schets eener Geschied. der Rederij-

kers, bl. 228. N. C. Lambrechtsen van Ritthem, Beknopte Ge-schiedenis van de Mttiddelb. Rhetorijkkamer. Het Bioemken Jesse in

Verhand. v. d. Maats. v. Nederl. Letterk. D. III. St. I. bl. 153.

C).3

men: Dominus dedit, Dominus abstulit, sicut Domino pla-cuit factum est." Beteekenende de eerste voorstelling datde Hertog kwam en elk zich had voor te bereiden; detweede de droevige omstandigheid der stad, die alleenhaar vertrouwen op den Vorst stelde. Op pleinen, bruggen,en hoeken van straten werden verschillende bijbelsche geschie-deiiissen door levende personen voorgesteld, en onder deze deOfferhande van Abraham, de Historie der koningin Esther,de Profeten met rollen in de hand, waarop spreuken in hetlatijn waren geschreven ; de Geboorte en Opstanding en Ver-heerlijking van den Zaligmaker. Ook zag men ergens denboom van Jesse. Uit een te bedde liggend personaadje sprooteen groote boom, op welks takken in het wit gekleede kin-deren met kroontjes op het hoofd zaten. Midden in denboom zat de H. Maagd, boven wier hoofd men las: „ Pitsdye roede van Yesse." „Al deze vertooningen ," voegt dechronijk er bij, „ waren op de omstandigheden, waarinzich de stad bevond, en op den Hertog toepasselijk." Desavonds werden er vreugdevuren ontstoken en esbattementspe.len vertoond. Op eenige kerkelijke feestdagen, en vooral opPalmzondag en H. Sacramentsdag, volgden zulke groepen opwagens of sleden de processiën door de stad. Zulk eenwagenspoel had men o. a. te Dordrecht. Het stelde voorhet Paradijs, de Arlie Noachs , Abraham's Offerhinde , Da-vid en Goliath, God in 't hofken, de Berg van Calvariën ,een Kruisdrager, Judas' Verraad, de Duivelen met hunnenKapitein Lucifer, de Profeten, Apostelen, Heiligen, Jasonen het Guide Vlies, de Destructie van Troje en Jeruzalem,het paard Volbeyert , het Rad van Avonture, speelluidenen sotten, en werd gevolgd door een onafzienbare me-nigte priesters, monnikken, de gilden met hunne blasoenen

24

en vanen, en een stroom van volk, barrevoets, in een lin-

nen hemd, op den grond kruipende, op de borsten slaandeen alle teekenen van devotie gevende. De stad zorgde datdit „ spul" steeds in orde was. Zoo leest men in Thesau-

riers rekeningen 1495: „ Waert zaecke dat zy enich nyeu

spul gemaeckt willen hebben, oft dat men enich spul van

ouderdom vergnieuwen moste , oft nyeuwe naeden daertoe

hebben mosten, oft van laken vernyeuwen moste, dat sal

die stede voors. selver becostigen buten die spoelmeisters

cost." Ontbraken er groepen, dan werden zij elders ge-

leend ,,It. (lezen wij in de rekening van 1506) „noch bet.

Abraham. Jacopsz die dekens van den voetboeche scuttersvan oncosten, die zy v'leit hadden and' draeck, die zy lye-ten comen van Breda, om dien te besigen op ten groten

omeganex dach, alsoe die stede draeck gebroken was, enmen ghenen and' voor dien omeganck maken en mochte, met

and' oncosten 1 pond gr." De wagens werden: door deCellebroêrs en Minnebroêrs getrokken en op elk stond eendevies of een spreuk, ook wel wat de groep, dien zij be-

vatte , voorstelde.Zoo begonnen de Mineuren of Minnebroêrs te Aude-

naerde in 1409 op H. Sacramentsdag „ter eeren ende ter

bliscap van dat helegher kercken ende van den nieuwenPaus" processiën te houden, en trokken zelve de wagensmet personagiën , die rollen met zinspelende spreuken iïihunne handen hielden , voort, waarvoor zij, behalve de scha-deloosstelling van kosten een „ presentwijn van 8 stoopen"

ontvingen.

1 D. J. van der Meer•sch , Kronijk van de Rederijkkamer vanAudenaerde in Belgisch Museum. D. VI. St. IV. bl. 383.

25

Tot de beroemdste spelen behoorden het antwerpscheen de Gouden molen van Parijs te Lier. „ Deze was, volgensvan Lom, 1 een buitengewone groote wagen, waarop

verbeeld was de hemelsche Vader, in de gedaante van eenoud man, beduidende de eeuwigheid, alsmede 0. L. Vrou-we, zittende op eenen schoonen troon. Wat lager stondende twaalf Apostelen, de vier groote Leeraers van de H.Kerk, een Paus, een Cardinael, een Lebaet, een Bisschop,een Kanunnik, een Pastoor, een Diaken, Subdiaken, Koster,een Keizer in 't volle harnas, de Koning van Frankrijk, eenBaenderheer, een Schout, een Drossaerd en nob vele an-dere personagiën, het wereldlyk en geestelyk bestier ver

-beeldende."Ook dit spel stond onder het toezigt van een spoelmees-

ter, later onder dat der Ongeleerden , die sommige groepenvoorstelden of wel barrevoets en in lijnwaad de processievolgden. 2

! Beschrijv. v. Lier.It. den geselscappe geheeten d' Ongeleerden (te Lier) tgene dat

hun de Heeren consenteerden, om dies wille dat sy aengenomen hadden tot haren laste te vieren tstalleken van Bethlehem, de DrieConinghen, ende den Molen van Parijs, nietten toebehoorten endedie in de processie te houden gaende, een pont 10 st.groot. Willems'Kronijk der Kamers van Rhetorica te Lier, in Belg. Mus. 1844. St.III. bl. 297.

2

HOOFDSTUK II.

DICHTGENOOTSCHAPPEN. OPKOMST DER REDERIJKERS.

Terwijl de pelgrims voor de kerken en op heuvelachtige

plaatsen het volk, door hunne roerende voorstellingen van

den jammerlijken toestand der Christenheid in Palestina, en

hunne beschrijving der Heilige plaatsen boeiden, zwierven

troubadours en trouveres, menestrels en jongleurs, of hoe

deze zangers mogten heeten, van hof tot hof en van kas-

teel naar kasteel, en bezongen voor koningen, baronnen

en ridders, de heldendaden der dapperen, die het H. graf

aan de magi der Saracenen poogden te ontrukken, gelijkde Rhapsodisten die van Achilles en Hector voor de muren

van Troje ,of hieven, door vielle of cithole begeleid, minnezan-

gen aan, die de harten vertederden, gelijk hunne helden-zangen de gemoederen ontvlamden. Ook bij de burgers

en geestelijken begon zich de smaak voor poëzv te ontwik-kelen , en allengskens vormden zich vereenigingen, die aan

hare beoefening waren gewijd. Of de verhalen en drama-

tische voorstellingen der kruisvaarders daar aanleiding toe

27

gaven, dan of er altijd, sedert te Rome, ten tijde vanMartialis, de Schola Poëtarum, of gelijk anderen beweren,sedert de Academie door Karel de Groote werd gesticht,diergelijke zamenkonisten zijn gehouden, laten wij anti ge

-leerden ter beslissing over. Wij echter kunnen dendraad, die deze, aan de oudste dichtgenootschappen inFrankrijk verbonden, niet ontdekken. Een der eerste,zoo al niet de eerste broederschap was de Confrérie de Puynotre Dame 2, die op bepaalde tijden , onder voorzittingvan , een prins, bijeenkwam om gedichten ter eere van harepatrones 3 de H. Maagd , te vervaardigen , voor te dragenen te bekroonen. Uit Rou"aan, waar zij reeds in de XIIeeuw bestond, breidde zij zich welhaast over liet noorde

-lijke Frankrijk en de Staten van den hertog van Bourgondiëuit, en vestigde zich vooral te Amiens, Valenciennes enDoornik. In de laatste stad nam zij in de XVe eeuw dennaam van „ Pay d'escole de rhetorique" aan en hield als

1 Over de Compagnies Littéraires en France avant le XVII sièclevindt men een artikel van M. Le Roux de Lincy in Revue de Pa-ris. Janv. 1841.

2 Pui, podium, amphiteater. De Reiffenberg, Extraits d'une Chro-nique de Flandre inédite p. 3. 4, in Bulletins de l'Académie Royalede Bruxelles, t. XII. no. 5. L'. Hirer de 1363. -- La Fête de

l'Arbalète et du Prince d'Amour h Tournay en ]435. t. a. p. no. 4.u I1 y a dans la Bibliothéque du chapitre de Tournay un registreen ms. dans lequel soot crits plusieurs poemes de diverser personnes ,qui étoient de la Congregation on Confrérie appellee l'Escole deRhetorique de Tournay, qui s'assembloient tous les premiers Mardisdu mois. Its exhiboient lours vers pour un adjuge. Bibl. ms. deSanderus."

3 v Une association moitié poetique, moitie religieuse, une con-frérie de rimeurs." De Reiffenberg.

2*

28

zoodanig in Mei 1477 hare eerste vergadering. Wij dankenaan Hennebert 1 de uitgave van eenige harer gedichten,en nog bestaat er een bundel van een veertigtal zoogenaamdemirakels uit de eerste helft der XIV e eeuw, waarin nietsdan wonderen door de H. Maagd gewrocht , (volgens One-syme le Roy het Repertorium der aloude* Broederschap vanNótre Dame du Puy te Valenciennes) 2 bezongen worden.In Provence, vooral te Pierrefeu en te Romans, had mende beroemde Cours d'Amour ; ,5 te Toulouse sedert den aan

-vang der XIV eeuw, de „ Academie des Yeux Floraux ,"die in 1356 den naam van „ Collège de Rhetorique" aan-nam, en een eereprijs (la joya, het juweel) uitloofde ; teParijs de „ confrérie de In Passion ," wier leden in een dervertrekken van een door twee duitsche edellieden, ten be-hoeve der pelgrims en vreemdelingen gesticht gebouw , bui-ten de poort van St. Denis mysteriën vertoonden, terwijl.de „ Confrèrie des clercs de in basoche," zich op het ver-

1 Mr. F. Hennebert, Ritmes et refrains tournésiens. Moos 1837.8°.Etudes sur les mystères et sur divers manuscrits de Gerson.

Paris 1857. 42. Verg. C. A. Serrure, Geschiedenis der Nederl. enFransche Letterk. bl 276.

s Massieu, Histoire de la Poësie Francoise (Paris 1741) P. 133.li On y proposoit den Tensons on Jeuz parks, qui étoient des ques-tions galantes que les Poëtes se faisoient en vers, et 1'on y jugeoitles différends qui s'élevoient entre les Amans. Les juges rendoientdes Arrêts dont it n'étoit pas permis d'appeller, que 1'on nom-moit les Arrêís d'Amours : nous en avons encore no Recueil fait parMartial d'Avergne, avec un ample Commentaire." Beauchamps,t. a. p. Van Wijn, Hist. Avondst. bl. 350 en aangehaalde schrij.vers.

a Villaret, Histoire de France, t. VIII. p. 139-144. 1'Abbé Jac-quin et Duisberg. t. a. p.

29

vaardigen van moraliteiten (moralités) toelegden. Deze moaraliteiten waren geenszins voorstellingen eener gebeurtenis ,om, volgens de regels der Ouden, bij de aanschouwersschrik of medelijden te verwekken; maar dramatische voor

-stellingen of gesprekken door zinnebeeldige personen. Zijhadden veel overeenkomst met de mysteriën. „ Quant auxMysteres et Moralités , (zijn de woorden van Beauchamps) 1

qui ne différoient proprement, autant que je puis le com-prendre , qu'en ce que les premiers représentoient des His-toires Saintes et que les autres personifioient les vertus etles vices et choses semblables." Zoo schreef ook Huyde_toper: 2 ,,. Terwijl de mysteriën uit bijbelsche personen be-stonden , bestonden de moraliteiten uit verzinnelijkte. Zijvoeren de deugden en ondeugden op. als personen, die elkin zijn karakter optreedt , en hebben een moreele of zede -

lijke strekking." Zoo worden in de Moralité La condemp-nation du Banquet, Gourmandise , Passe-temps , Bonne-Cornpanie en Je Bois-a-Vous door het Banquet ter maaltijd e-noodigd. Terwijl zij aanzitten en zich te goed doen aanspijs en drank, treden onverwacht Pleuresie, Apoplexie,Paralysie, Esquinancie en andere ongenoodigde gasten bin-nen en vermengen zich onder de overige. De toepassingis ligt te maken. In de Moralité de la Maladie de laChrètienté, wordt, volgens den titel, aangetoond: „ plu

-sieurs abut advenus au monde par la poison de peche etl'hypocrisie des Herétiques ," en in de „ Moralité de Mun-dus , Caro et Daemonia „ les durs assaults et tentations qu'ilsforst au chévalier chrétien , et comme par conseil de sonbon esprit avec in grace de Dieu les vaincra et la fin aura

T. a. p.2 Aan van der Schelling.

30

le royaume de Paradis." Men „ moraliseerde" bijbelsche ge-schiedenissen, (Moralite de la Vendition de Joseph, fils

de Jacob; Moralité et Figure sur la Passion de Nostre Seig-

neur Jesus-Christ , par personnaiges bien devotes) , gelijke-nissen (Moralité du fils perdu; du mauvais riche et du la-dre ; des vierges saiges et folles) ; levensgeschiedenissen van

Apostelen, Martelaren, Heiligen (Moralité de MonsegneurSt. Pierre, St. Martin, St. Christophore, St. Denis , St.Susanne) ; ja, het was de geest dier tijden, of het strookteof niet, op alles zedelijke toepassingen te maken, zelfsvervaardigde men, zoo in Frankrijk als in de Nederlan-

den, gemoraliseerde kaats-, schaak- en kaartspelen. 1 Zoo

rijk de onde fransche literatuur is in moraliteiten , zoo arm

is de onze. Slechts een enkele is in hare oorspronkelijke

gedaante tot ons gekomen; van sommige zijn nog de ver

-minkte overblijfsels in de geestelijke spelen, die in de XVIe en

XVIIe eeuw hier en daar zoo in ons vaderland als in België

werden opgevoerd, zigtbaar. Tot de oorspronkelijke be-

hooren twee spelen, die onze opmerkzaamheid allezins ver-

dienen. Het eene voert tot titel: „ Den Spyeghel der sa

-licheyt van elckerlyc, hoe dat elekerlyc mensche Wert ghe-

daecht gode rekeninghe te doen; 2 het andere: ,, Homu-

1 Dict. Bibliogr. Historiq. et critiq. t. 1II. p 376, 77. Van Wijn,

t. a. p. bi. 357. Huydecoper, Proeve van Taal- en Dichtk. passim.

a Voor mij ligt een uitgaaf in 240 met houtsneden, z. jaartal

Boven het begin van het spel staat: u Hier beghint een schoonboecxken ghemaeckt in den maniere van Benen specie ofte esbamente

op elekerlijc mensche. Ende in den eersten spreeckt God almach-

tich aldus...." Achter aan ii Gheprent T antwerpen buyten dyecamer poorte in den gulden eenhoren by mi Willem Vorsterman."

31

lus. Een schoone Comedie , daer in begrepen Wert, hoe

in den tyt des doots den menschen alle geschapen dinghenverlaten, dan alleene die deucht die blijft." door Petrusvan Diest. 1 Beide hebben dezelfde zedelijke strekking.In „ Den Spyeghel" begint het spel met een alleenspraakvan God , die van zijnen troon (de bovenste verdieping vanhet tooneel) op het menschdom nederziende, ontdekt hoediep het gevallen is. Hem had het vergeten; het aardschegoed tot zijnen God verkoren, zich aan hoovaardij, gierig

-heid, nijd en de zeven hoofdzonden overgegeven, terwijlde zeven deugden van het aardrijk geweken waren; „ Eic-

kerlijc" leefde zonder zorgen; hoe meer Hij hem spaarde,

hoe goddeloozer hij werd; daarom wilde hij hem oproepen

om rekenschap af te leggen.

„ Want (zegt Hij) liet Ic dye werelt dus langhe staen,

„In desen leuen , in deser tempeesten ,

„ Tvolc souden werden argher dan beesten,

Ende souden noch deen den anderen eten."

Op zijn bevel verschijnt de Dood, dien Hij dus toespreekt:

„ Gaet hene tot elckerlijc ghereet

„Ende segt hem van mijnen tweghen saen

„Dat hi een peigrimagie moet gaen,

„Die niemant ter werelt en mach verbi,

„ Ende dat hi rekeninghe come doen mi,

„ Sonder vertrec dats mijn ghebot."

De Dood is bereid Hem te gehoorzamen.

1 Voor ons ligt een exemplaar gedrukt bij Otto Barentsz Smient

te Amsterdam, 1651, 120 met dezen titel: i# Een comedia ofte spel

32

„Het wert ghedaen (is zijn antwoord) almachtich God,„Ick wil ter werelt gaen regneren ,

„Oeck sal ie rasschelijc sonder cesseren„Tot elckerlije gaen...."

Hierop daalt hij neder op aarde (de tweede verdieping)waar hij Elckerlijc ontmoet en hem het bevel van zijner:Zender mededeelt.

„Brengt (zegt hij) u ghescriften ende u pampieren„Met u ende ouersietste bedachtich,„ Want ghi moet voer God almachtich„Rekenninghe doen des seker sijt„Ende hoe ghi bestaet hebt uwen tijt...."

Doch Elckerlijc „ is nu al qualic versien rekeninghe tedoen" en biedt hem duizend ponden, zoo hij zijn leven magbehouden, 't geen de Dood weigert.

,,Elckerlijc dat en mach niet wesen,„Ick en aensie goet schat noch haue.„Paeus, hertoghe , coninc noch graue„En spare ie niet nae Gods ghedien ,„ Waer ie roet schatte te verleeden ,„ Iek creghe wel alderwerelt goot."

Elckerlijc vraagt nu nog twaalf jaren levens „ om zijnghescrift te exponeren en te oversien ," en toen hem ook

van Homnlus , daer in betoont werdt, wat loon dat de Sondegheeft, namelyck de Doot, ende hoe den Mensch van alle creatue_ren verlaten werdt, alleene sijne deucht staet hem daer by. Seerghenoechlyck ende kortswylich voor allen Menschen, ende seer nut_telyck om te weten." Mone t. a. p. bl. 357 zag niet den eerstendruk, maar de Nijmeegsche van 1556.

e. r

deze gunst was afgeslagen, of hij mogt wederkeeren na ge-dane rekening? „ Neen ghi nemmermeer" antwoordt Dood,die hem echter, op zijn verzoek toestaat, om zich door eenieder, die met hem de reis mogt willen ondernemen, te;laten vergezellen; doch hij moest zich haasten zulk eensgezel te zoeken, want nog heden zou hij sterven.

In het derde bedrijf zoekt Elckerlijc naar een reismak-ker. Gheselscap is de eerste dien hij ontmoet.

„Elckerlijc goeden dach (roept deze hem toe)

„Moet u God gheuen ende ghesonde!

„Hoe siedi dus deerlic doet mi orconde,„Hebdi yet sonderlings dat v let?

.Jae ick Gheselscap" is het antwoord.

„ Achermen (herneemt zijn vriend) hoe Sidi dus outset!

„Lieue Elekerlije ontdectmi mijnen moet,„ Ic bliue v bi tot in die doot ,„ Op goet gheselscap ende trou ghesworen ,

en straks

„Elckerlijc en syt niet versaecht

„ Ick gae met v al waert in die helle.,'

Toen echter Elekerlije hem verhaalde, dat hij een bezoek

van den Dood gehad, en . deze hem opgeroepen had, om

voor „ den hoochsten coninc almachtich" rekenschap te ko-

men doen, begon Gheselscap te wijfelen:

„Ic soude (zei hij) van deser gheruchte verscieten

„ Mer doch willen wi dbeste doen,,Ende ons beraden."

34

Elckerlijc herinnert hem zijne zoo even afgelegde belofte„ om mede te gaan tot in der hellen doot ," waarop Ghe-selschap vraagt :

„...... of wi die vaert begonsten,„ Wanneer souden wij weder comen na desen ?"

maar op het antwoord: „ Daer en is geen wederkeeren,"roept hij uit: „ So en wil ick er niet wesen."

Waert te drincken een goet ghelaghe,Iek ghinc met v totters daghe

,,Oft waert ter kermissen buten der stede,„ Oft daer die schone vrouwen waren.

Te vergeefs herinnert hem Elckerlijc „ de trouw, die zijelkanderen over menig jaar beloofd hadden."

„Trou hier, trou daer,„ Iek en wilder niet aen, daer mede gesloten,

zegt Gheselscap en vertrekt.

Nu roept Eelckerlijc zijne beide bloedverwanten. Maghe

en Neue ijlen naar hem toe.

„Ja Bonder verlaet (zegt de een)

,,Wi zijn tuwen besten wat ghi bestaet,

„ Al woudi yemant doot slaera ;

„Wi helpen v daer toe." —„ Wat het moet alsoe staen (de ander)

Salment maechscap te recht orboren.

Toen echter Elckerlijc ook dezen zijn verzoek had mede-

gedeeld, zei Neve:

35

Way schillet niet meer,

„ Voorwaer ick hebbe een ander ghepeyst,"

en Maghe:

„ Iek valle op mijn achter hielen."

Zij nam echter „ wtstel dach ende raet en haar ghenachtetot open tijde."

Neve wenschte: „dat God hem mogt bewaren; doch op„ 't platte gheseyt hij wilde niet mede."

0ec heb ie (voegde hij er bij) wtstaende te rekenen watDaer ben ic noch qualic op versien,

„ Dus bliue ic hier."

Hierop wendt zich Elckerlij c tot Tgoet, verhaalt ook hemdat hij een groote pelgrimagie moet ondernemen , en „ dathem 't swaerste gelach is, rekeninghe te moeten doen voorden oversten Heere," en bidt hem, zijn „wtvercoren goet ,"„ mitsdien dat hij in kintschen tijden groot verblijden in(hem) had gehad ," „ sonder cesseren met hem te gad;want hij mocht hem licht voor Gode pureren." Tgoet wei

-gert hem deze gunst.

Neen Elckerlijc (zijn zijne woorden) ic mocht v letten daer,Ic en volgde niemant tot snicker reisen,

„Ende al ghinghe ie mede wilt peisen,„ So soudi mijns te wors hebben grotelic .„Bi redenen ie salt v segghen blotelijc ,„Ic heb zeer v pampier verweert,„Van al v sinnen hedi verteert„Aen mi dat mach v leet zijn,

36

„Want v rekeninghe sal onghereet zijn

Voer God almachtich mits tuinen stouwen.

Hierop barst Elekerlyc in jaminerklagten uit

„ Och wien sal ict dan claghen

„ Mede te gaen in desen groten last.

„Eerst had ie op mijn gheselscap ghehast ,

„ Die seydt mi schoen toe menichfout,

„Mer achter na sloech hi mi meihout

„ Daervandic dattet al was bédroch,„Doen ghinc ie tot mince maghen noch,

„Die seyndet mi toe claer als ghelas,

„Ten eynde vandic als ghedwas,

„Doen wert ie dencken op mijn goet

„Daer ie aen legde minera moet.

„ Dat en gaf mi troest noch raet,

„Dan dattet goet in verdoemenis staet ,

Dies ie mi seluen wel mach bespueven.

„ Tfy Elckerlij c v mach wel gruwen,

„Hoe deerlie mach ie v versmaden,

„theere God wie sal mi nv beraden,

„Daer ie noch bi werde verhuecht.

Niemant bat dan mijn duecht,

„Mier lazen si is so teer van leden,

„Ic meen si niet connen en sou van der steden.

„Och en sal ie haer nyet toe dorren s1 reken ,

„ Wil ick ? Neen ick. lek sal nochtans

„Tvare alst mach, ie nioeter henen.

„ Waer sidi mijn Deucht? --

;, Iek ligghe hier al verdwenen (antwoor lt. zij)

,,Te bedde vererepelt ende al outset,

„ lek en kan gheroeren niet een let

„So hebdi mi geuoecbt met uwen nzisda Ien ,

„ Wat is v ghelieuen ?"

37

Ook haar deelt Elckerlijc zijnen treurigen toestand medeen bidt haar hem te vergezellen. Zij wil nel; maar zij kanniet, want zij is krank, en dat wel door zijne schuld!

Haddi mi volcomelijc gheuocht (zegt ze)le sou v rekeninghe, die nu onreyn is,Ghesuuert hebben des v siel in weyn is.

„Siet v ghescrifte ende uwe wercken,,,Hoe dat si hier legghen."

Evenwel zij heeft medelijden met hem y en zal hem harezuster Kennisse wedeg even en als deze (zegt zij) :

„ . ... v gheseyt heeft sonder letten,„ Daer ghi v suueren sult van smetten,

Dan sal ie gesont werden en comers v bij„Ende gaen ter rekeningen als duecht snit di.

Nu treedt Kennisse op en vergezelt hem naar Biechte,die „in 't huus der salicheden" woont. Deze geeft hemeen „ iuweelken rene, dat penitencie heet." Op raad vanKeni isse doet Elckerlijc nu penitentie , en ontvangt uit hare

handen „'t cleet van berouwenissen ," zonder helwelk hij Godeniet kan behagen. Deugd, die intusschen „gans ende ge

-sont op die beene" is gekomen , en Kennisse beloven nu niet

van hein te scheiden; edoch vier personen van „ groter

macht" moeten hem ook vergezellen. Deze zijn: „ Vroed

-schap ," „ Kracht ," „ Schoonheid" en de „ Vijf Sinnen," die

alle hem echter in zijn uiterste verlaten, terwijl Deugd hemgetrouw blijft.

38

„Iek en sal (zegt zij) v nemmermeer beswijken„ Om leuen , om sternen of om gheen torment.

Ook Kennisse zal hem niet eer verlaten, voor dat hijzijn leven eindigt , en in gezelschap van beide neemt hijnu rustig de pelgrimstaf op om rekenschap te gaan afleggen.Nabij de plaats zijner bestemming hoort hij der „ engelengeschal" en een engel hein toeroepen:

„Coemt wtuercoren bruyt„ Die siele neem ick den lichaem wt ,„ Hier boven ende hoort dat suete gheluyt„Der engelen mits uwe goede virtuyt,„ Haer rekeninghe is puer ende reyne.„ Nu voer ie se in des hemels pleyne,,Daer wi alle moeten ghemeene„ln comen groot ende cleene. "

Nopens Romulus schrijft Snellaert: 1 „ Deze is een DonJuan en ongetwijfeld het stoutste stuk uit die tijden datwij bezitten; ja dat thans nog den hem eens toegekendenbijval, alsmede de eer eener latijnsche vertaling, die er vangemaakt werd, verregtvaardigt." 2 Hij is uit het beginder XVI° eeuw en ongetwijfeld eene latere omwerking vanden Spyegel. Romulus (hierop komt het stuk neer) beveeltzijne vrouw een gastmaal aan te regten.

Latet koocken ende aenrichten (roept hij haar toe) op 't alder beste„Desen avont soo wil ick hebben gaste."

1 Ilomulus Petri Diesthemii. Comoedia inprimis lepida et pia inrem christiani hominis adprime faciens. Antverpiae quondam inpublico Civitatum Brabanticorum conventu vulgariter acts, palmam-

que adepta. Coloniae 1536. in 120 .

a Schets eener Geschied. der Nederl. Letterk. bl. 75.

39

Deze zoekt hem van dat voornemen af te brengen, ver-wijt hem zijne losbandige levenswijs en wijst hem op den

Jongsten dag. Doch Homulus spot met hare vermaningen,die dag is nog verre" (zegt hij) en gebiedt haar zijn bevel

te volbrengen, waarop hij naar zijne vrienden gaat en zichin hun gezelschap en dat eerier ligtekooi Melesina, aanbrasserij en dronkenschap overgeeft. Terwijl hij zich in wel

-lust baadt, klopt een Heremiet bij hem aan, en wordt inde zaal, waar hij zich met zijne vrienden bevindt, toege-laten. Zoodra Melesina hem ziet, roept zij:

„Siet, siet, wat komt daer een gast,

„ Hy siet als heeft hy veertich daghen ghevast."

doch hij wendt zich naar Homulus en spreekt hem dus aan:

„Och Homule voor waer gheloovet my,„ Een sorghelijck leven mercke ik aen dy.„ God den Heere ghy niet en hout voor ooghen,„ Van den Duyvel bistu in stricken getoogen.„ Och van waer komt een soo woesten leven,„Ende wie sal men de schuit daer van gheven„Anders dan der ouderen sijn P„ In der j eught leerera sy drincken wijn,„Doorsnede kleederen moet hy draghen,

„Kostelycke hemden met guide kraghen,„ Sijn rock moet zijn van Enghelsche laken,

„ Sijn schoenen vernieut dickmaels ende vaecken,

„Eenen silveren deghen hebben vey,„Eenen zijden Gordelken oock daer by,

„Eengin eyghen Maecht, die hem moet draghen,

„Dat soonken moet van niemant zyn gheslaghen,„Die Roede is te veel aen hem ghespaert,» In alle sijnen wille hy opghetoghen waert,

40

,, Sonder alle Godsvruchte ende goede tucht,

„ Daerom brenght de Boom nu alsulcke vrucht.

„Alsoo gaet het oock met armen ende rijeken,

„Die haer kinderen jonck niet met roeden strycken......

Hier valt Homulus hem in de rede en zegt „ dat hij zijnprediken gansch gering acht;" „ bespot en belacht hem uitbij monde" en laat hem de deur uitwerpen. Terwijl dezetreurig zijn weg vervolgt, verschijnt de Duivel en spreekthem dus aan:

„Du oude hont lact af dijn bellen,

„Iek wou datstu aen der galghen waerst met dijn ghesellen.„De hagel slae dy in dijn leergin,

„Du volst mijn kinderen geern van my keerera."

„ Swyght Duyvel (is het antwoord) gaet hen dyner straten,

„Denckt niet dat ick dy Homulum wil laten.

Godt is soo barmhertigh ende goet ,„ IIy werdt baldt in de handt nemen de Roedt,„Ende Homulum met eener kranckheyt visiteren.

„ Opdat by hem van sijn sondig leven mach bekeren"

Hierop knielt hij neder , bidt, neigt en gaat heen.Het tweede tooneel ' verplaatst ons in den Hemel, waar

God op zijn troon gezeten , de volgende alleenspraak houdt:„In het begin schiep Ik het menschelijk geslacht naar

mijn goddelijk beeld en plaatste het in het Paradijs, maarhet heeft zich van snij gekeerd en goed en kwaad wenschente weten; daardoor is het in grooten nood gekomen , enheeft - het den eeuwigen dood verdiend. Toen heeft Mij mijnebarmhertigheid bewogen en Ik heb de menschen aangeno-men, en opdat zij het leven mogten hebben Mij zelven inden dood begeven. Nu zie Ik neder van mijnen hoogsten

41

troon op den mensch en merk hoe hij niet anders dan inwellust begeert te leven en nergens anders aan denkt danom een grooter hans te worden. Ik zie dat hij , hoe Ikmeer goedigheid laat merken, zich des te meer aan dezonde overgeeft, en van jaar tot jaar boozer wordt; daar-om wil Ik hem nu verschrikken , of Ik hem door krankheiduit de strikken der zonden kan verlossen." Zoo spreekt hijen beveelt zijnen Engel:

„ Ghy Enghel gaet heen, geeft Homulo eenen steeck,„ Makes niet te grof, dat 't herte niet en breeck,

Schiet hem eenmael met de pestilentie,„Maer ick en geef niet de doodelijcke sententie.„Ick en wil niet dat de sondaren in sonden sterve,„Liever heb ick dat by mijn rijcke verwerve.

„Doet by boete, penitentie in desen leven,

„ Sij n sonden wil ick hem gheerne vergheven."

De Engel volbrengt het goddelijk bevel, en geeft Honmu-lus zulk een stoot, dat deze uitroept:

„ Och jammer over jammer groot ,„ Van waar komt my desen harden stoot.

„Een sweer heb ick Baer aen mijn zijde,

„Daer aen ick groote smerte lijde.„Mijn hooft doet my soo wee ende seer,„ Suleke pijn heb ick gehad noyt meer.„Die stoot heeft my geraeckt het herte.„ 0 wee! hoe lijde ick nu soo groote smerte."

Na het uiten dezer klagt, verzoekt hij Hans, zijn ge-zelle, naar den Doctor te ijlen. Deze komt, voelt hem

42

de pols en raadt hem om een priester te zenden. Op dezenoogenblik treedt de Heremiet binnen en spreekt hem dus aan:

„ 0 Homulus had ghedaen mijnen raet,„Soo soudet met dy niet zijn soo quaet,„Keert noch. al weder tot Gode den Heeren,„ Soo sal hy sich oock tot dy keeren.„Roept hem uyt gronde dijas herten aen,„ Wy vinden doch klaerlyck geschreven staen:„Indien sich de sondaer tot hem keer,b Geen sonden wil hy ghedencken meer."

Homulus dankt hem voor zijnen raad; belooft hem zich te

beteren, en voelt terstond verlichting zijner smarte. Spoe-dig echter is hij zijne belofte vergeten en besluit zich opnieuw aan de zonde over te geven.

„0 Melusina (zegt hij) de schoonste mijn,

„Nu willen wy eerst recht vrolijck sijn.„Ick segghe voorwaer Bonder alle schertse,„ Van groote vreuchde springht my mijn hertse.

Wy willen eenmael omme springhen,

,,Ende laeten die Paepen de Vesper singhen."

Op nieuw verplaatst ons de dichter in den Hemel, waarGod van zijnen troon aan de menschenkinderen zijn besluitmededeelt, om Homulus rekenschap te laten afleggen, op-dat hij niet erger wonde dan een beest, en den Dood beveelthem te laten sterven.. Deze komt tot Homelus op denoogenblik dat hij sierlijk gekleed op het punt is een feest

-maal bij te wonen ; zegt hem wie hij is, en dat hij ster-ven moet. Vreeselijk ontsteld roept deze uit:

„0 verschrickelijcke Doot, bistu Boo nae by my!,, Iek heb my noch niet bereydt tot dy.

43

„ 0 Doodt laet my noch een tijdt lanck leven,„ Gout, silver, ende wat ghy wilt ick sal u gbeven."

Doch even als tot Elckerlijc zegt de Dood tot Homulus:

,, Homule, hier helpt niet schreyen ofte kermen,lek wil my over u niet bermen.

„ Gout , silver noch eertsche goet,„ Mach niet vermorwen mijn rechtveerdige moet.„Iek verschoone niet den Paeus, noch den Keyser , Majestaet ,„'Daerom is op eertsche goet geen toeverlaet.» 0 Homule 1 waer ick te betalen met eertsche schat,„Ick hadde de Werelt tot eyghen gehadt."

Hierop vraagt Homulus , of hij, nadat hij rekenschapheeft gedaan, weder mag keeren, en toen de Dood zulks ont-kennend had beantwoord, of hij niemand mede mogt nemen?

» Ja, (is het antwoord) waerder yemandt die des woude aenvanghen,„Maer niemant heeft daer na seer_ verlangen."

Op zijn verzoek om nog éénen dag levens, ten einde zijnrekening wel te overzien , antwoordt de Dood dat hij nogdezen nacht moet sterven; doch voegt er bij:

„Noch wil ick gaen een kleyne wijl,,,Maer iek wil weder komen met grooter yl,m Daer en tusschen maeckt klaer alle dijn saecken,„ Ghy kont u noch wel een genadigen Richter maken."

Te vergeefs wendt zich nu Homulus tot zijne makkers,zijne huisvrouw, zijn rijkdom; niemand wil hem vergezel-

44

len. Ondertussehen is zijn uur geslagen; de Dood is daaren wil dat hij hem volge.

„ 0 Doodt (roept Homullls nu uit) du wilst my doen gheunalt,

Och dy overvalste my vele te bald,

„ Och verschoont doch huyden dat leven mijn,

,,Tot dat ick mijn sondeu tegen Godt beweyn."

Waarom, herneemt de Dood, hebt gij dat niet vroeger

gedaan? 'T is nu te laat; wilt ge niet gaan, zoo zullen wiju leiden. Waar zijt gij Zonde? nader! Zie of deze uw die-naar niet is.

„Langkt hier den strick, helpt trecken hin,

Her uyt der Hellen ghy die daer zijt in,

„Bewaert den wech ende de straten gaer even,

„Moyses die komt en sal 't oordeel geven."

Nu treedt Moyses op, en vraagt:

» Wie isset die daer ghebonden steedt?„Aen hem mercke ick groot klaghen ende leedt.

De Zonde antwoordt en beschuldigt Romulus, waarop

Mozes hem ondervraagt en veroordeelt. Nu grijpt de Duivel

hem aan en is op het punt hem weg te voeren, toen hij

uitriep:

» 0 barmhertighe Heere Jesus Christ,

„ Want ghy der sondaren verlosser bist,

„ Comt nay te hulpe, erbermt u mijn,

Verlost my uyt deler grooter pijn."

45

De Heremiet, die juist de sterfkamer binnentreedt , her-kent de stem van Homulus, en besluit, schoon hij dentijdelijken dood moet sterven, zijne ziel te redden.

„Het is verlooren (zoo spreekt hij hem toe) dat ghy langhe wilt beyden ,

„ Ghy vindt niemant, die dy wil gheleyden,

„Daerom moet ghy tot dyner deuchden gaen ,

„ Sonder twijfel salse dy bystaen."

Zijne Deugd was krank en kon hem niet helpen; doch

bewogen door zijne tranen , wijst zij hem op hare zuster Be-

kentenisse, die hem troost en naar den Biechtvader brengt.

Deze voert hem tot Christus, dien Homulus nu om ontfer-

ming smeekt.

„0 Christe, stortet in my dijn Goddelijcke ghenade,

„Versmadet my niet dat ick kome te spade,

„Ghesellen, vrienden ende goet hebben my verlaten,

„Bedruckt, verslaghen ben ick boven maten.

„ 0 Jesu ! al mijnen troost sette ick aen dy,„ In dyne bewaringhe bevele ick my.

„Aensiet mijn bitter weenen ende karmen,

„Met dynen Vader versoenet my armen.

De aanvang van het volgende tooneel verplaatst ons we-

derom in den Hemel, waar Jezus zijn Vader smeekt, dat

Homulus „ den grooten nood, dien Hij leed, mogt genie-

ten." Zijn Vader staat zulks toe.

„ Ghy (zegt hij) bent de Werelt en Morgen steeren,

„Doet wat ghy wilt, ick hoor dy geeren."

Bekentenisse wenscht hem nu geluk; zegt

46

M Homule, nu sal dy noch werden goet raedt,

ii Wie Christus te vriende heeft en komt niet te spaet,"

en geeft hem het „ kleet der salicheyt ," 't blinckende kleedtder penitentie" De Deugd, die thans hersteld en gereedis hem te vergezellen, raadt hem, dat hij zich ook doorVerstand, Sterkheid, Schoonheid en Vijf Sinnen moet latenbegeleiden. Zij zijn daartoe bereid , waarna de Deugd en deVijf Sinnen hem aansporen naar den Priester te gaan enhet li schaam des Heeren te ontvangen.

Homulus volgt hun raad.

«lek gae tot den Priester (zegt hij) met ootmoedicheyt,

« Ende troosten my op Gods barmharticheyt.

b Jae Homule (hervat hierop Vijf Sinnen) dat is seer wel ghedaen ,

N Godt latet dy tot eenen goede eynde vergaen,

H Godt heeft gheboden den Priesters te eeren,

* Die aenhouden met vermanen ende leeren.

k Ende wat die binden ende ontbinden op eerden,«Dat sal in den Hemel ghebonden weerden.►► O Priesterlijcke staet aller eeren weert,N Welek ons dat loutere Gods woort leert;n Maer die dat niet leeren ende in ontucht leven,j► En sal men alsuleke eere niet gheven.

»'T is waer (valt Bekentenisse in) de Priesters zijn aller eeren weert,N Die daer doen wat God van hun begeert.

«Als Christus aen 't cruyce voor ons sterf den doot,

«Doe en vereocht by niet de ghenade voor aertse goet,

- Ghelijck sy nu ghebruycken allerley financy, so men siet voor ooghen,►► Ende hebben daer me alle goeden tot hen ghetogeu ,

H Verkoopen de Prebenden ende Gods Sacramenten,.► Niet anders dan Hoenderen , Gansen ende Eenden.- Sy hebben eenen eedt gheswooren kuys te leven,w Met aller ondeucht zijnse omgheheven."

47

Gelijk de geschiedenis van Elckerlijc eindigt die van Ho-mulus, Sterkte, Schoonheid, Verstand en Vijf Sinnen ver-laten hem, Bekentenisse en Deucht bleven hem bij en toenhij was gestorven

«(Was) zyn reeckeninghe bevonden klaer,Dy vyant (mogt) niet tellen een haer.

Behalve de moraliteiten, vervaardigde men, op het voet-spoor der Confrèrie de in basoche, nog een ander soortvan spelen, onder den naam van mirakelen (miracles) be-kend. Zij waren tooneelmatige voorstellingen van de le-

genden der Heiligen, of der zoogenoemde contes dvots,gelijk ,, le Jus de St. Nicholai van Jean Bedeau of Bodelvan Atrecht, de Theophile van Ruteboeuf, ï le Miraclede Barlaam et Josephat, de St. Christophore, de Mon-seigneur St. Martin, de St. Ursule. Sommige bevatten eeneafschuwelijke mengeling van het heilige en verhevene,van de diepste geheimen der godsdienst met de triviaalsteen belagchelijkste voorvallen. b. v. Le Jeu de la mere d'unPape, qui tant s'enorguelli pour son fils Pape et ses deuxautres fils Cardinaux, queue se reputa greigneur que N.

Cy commence un miracle de N. D.; du roy Thierryqui sa mere fest entendant, que Osane, sa femme, avait

en III chiens, et clie avait en III fils, dont ii la con-

dempna a mort; et ceux qui la durent pugnier la mirenten mer; et depuis trouva le roy ses enfants et sa femme."

Cy commence un miracle de N. B. de in flue d'un roy,qui se parti d'avec son père, pour ce qu'illa vouloit espouser, et laissa l'habit de femme; et 5e maintient comme

Serrure t. a. p. bl. 275-277.

48

chevalier, fu sodoier de l'empereur de Constantinoble etdepuis to sa femme. 1

Een derde letterkundige vereeniging, wier leden zich„ Enfants sans souci" en bij voorkeur „ mauvais garcons"noemden, hielden, onder voorzitting van een prins der zot-ten, hunne bijeenkomsten in het Hótel Clugny en legdenzich toe op het zamen stellen en spelen van sotternien(sotises) en kluchten (farces). 2 Sommige waren geestig ,puntig, hekelden de geestelijkheid, den adel en het hof, an-dere even grof en plat als scherp en dartel, en werden,gelijk later de spelen. der Gelosi , onder Hendrik III, door

het Parlement en de Geestelijkheid verboden. Eenigegelijk „Le Jeu de Robin et de Marote," waarin de zamen-spraak met zang wordt afgewisseld en dat reeds de kiemder latere pastorellen bevat; Le Jeu du Prince des Sotset de Mere Sotte ," de Soties á huist Personnaiges (Sotglorieux, Sot corrompu , Sot trampeur , Sot ignorant et Sottekille) van Pierre G ringoire" ; La Farce de Munyer, de quile Diable emporta l'ame à l'enfer ," „ Pattelin ," en welligtandere hebben hunnen tijd overleefd; vele zijn in later tijdomgewerkt en in Frankrijk en (overgezet) in Nederland op-gevoerd.

De bloei der dicht- en zangkunst onder de Hertogen vanBrabant en de Graven van Vlaanderen in de zuidelijkeNederlanden , stelt het buiten alle twijfel, of ook ddr wa-ren reeds vroeg vereenigingen , waarin beide werden be-

Etudes sur les mystères et sar divers manuscrits de Gerson.p. 42. Serrure t. a. p.

1' Histoire de la Poesie Francoise, p. 336. Bibliothèque du Théa-tre Francais. t. i. p. 90. Lamé Fleury 1. c. p. 233. 234.

a Le Pour et Contre des Spectacles, p. 33, 34.

49

oefend , en de overlevering , dat er te Diest , Aalst en el-ders, in den aanvang der XIVe eeuw, rederijkers bestonden,is waarschijnlijk uit de aanwezigheid van dichtgenootschap

-pen in die plaatsen gesproten. Reeds in de XIle eeuw zouer een te Nieuwpoort bestaan hebben , dat zich op hetvervaardigen van gedichten ter eere der H. Maagd toeleg-de. 1 Vermoedelijk had ook ddr, gelijk later in de meestesteden van Fransch-Vlaanderen, de Confirérie de Notre Damedu Puy wortel geslagen. Mogelijk behoorden de Penseekenvan Brugge , voor zij den naam van Heilige Geestkameraannamen, ook tot dit Genootschap.

Sommigen vermoeden dat de gezellen, die hunne theaters

te Gend bij de inkomst van Philips de Schoone (1301)opsloegen, toen Margaretha, echtgenoot van Lodewijk de

Crecy, voor de eerste maal Vlaanderen bezocht, (1329) es-

battementen gaven; de „ opeters van Prinsen en Prinses-

sen ," die Mathilde van Portugal te Veurne of te Mons om

-ringden en andere gezellen en „ ghesellekines", van welke

in de hertogelijke en grafelijke rekeningen melding wordt

gemaakt, leden van de eene of andere confrérie waren.

Tij ineenen echter zulks te moeten betwijfelen, en houden

ze met hen, „ die een dicht zongen van Mevrouwe doet van

Holland te ' Hag e (1382) ;" „ de herauden, menesti els ,

pypers, trumpers, jugleurs, die met vreemde beesten speel-

den, zeggers, vinders, tumelaers, gocllelaers , ghesellen vary

den appertisen (tour d'adresse)" , die wij aan de hoven en op

de kasteelen ontmoeten, slechts voor rondreizende kunstenaars,

Z. Explication de dein; anciennes gravures, provenant de la

Societe de P,hétorique i Nicuport, par P. 0. le Clunse. Bruges

1845. Messager des sciences historiq. 1850. p. 121.

3

50

zoo als men die overal op kerkelijke en burgerlijke fees-ten, markten en kermissen vond om hunne mysteriën ,mirakelen, sotterniën en abel spelen te vertoonen.

Hoffmann von Fallersleben heeft een tiental dezer spelendoor of voor deze gezellen vervaardigd in het licht gege-ven. ! Tot de abelspelen 2 behooren: Esmoreit, seonincs sone

van Cicilien ; de Hertog van Brunswyck en Lancelot vanDenemarken. Jonckbloet danken wij een zeer uitvoerig

verslag en beoordeeling dezer stukken, 3 terwijl Serrure

en Snellaert 5 alleen een schets van Esmoreit hebben ge-geven. „ Merkbaer," schrijft de laatste, „ heeft de kunst

werking en belang in dit stuk weten te brengen, evenzeerook in den Hertog van Brunswyck en Lancelot van De-nemarken. In dezen ziet men de getrouwheid op de afzich-telykste vernederingen zegevieren, gene is het verhael van diengeheimzinnigen band , waer verliefden zoo gaern aen ge-boven. De stofe is van eigen vinding, doch de helden ont-leenen hunne namen aan personen, die in de romans dierdagen voorkomen. Lancelot was een der voornaamste rid-ders der Tafelronde , enl in den franschen roman van Bau-duin de Sebourc 5 treft men de namen van Esmeres , en

Horae Belgicae. Breslau 1838. T. VI.

Serrure meent dat het woord abel van habile komt, en acht,

liet één dier woorden , welke bij het overgaan in onze taal van be-teelsenis zijn veranderd. T. a. p. bl. 255.

3 T.a.p. bi. 55.

-4 T. a. p, bl. 268. Zijn vader, hoogleeraar Serrure, heeft eenei aiosche overzetting van Esmoreit gegeven , (Le Jeu d'Esmorée , fiis

du roi de Sicile, drame ffiamand du XIII siècle) in Messager des

sciences et des arts 1855. p. 6-60.

v Le Roman de Bauduin de Sebourc IIIe roy de Jhérusalem;

51

van Gloriant (de naam van den Hertog van Brunswyck)aan. Opmerking verdient het dat een regel, welke doorde Franschen in hunne oudste mysteriën en mirake-len in acht werd genomen, ook door onzen dichterzorgvuldig is gevolgd; namelijk dat de personaadjes al-tijd hunne rede eindigen met een onpaar rijm, waaropde optredende spreker het slotvers uitbrengt. Stellig werddit gedaan om aan de spelers gemakkelijk hunnen rol tedoen onthouden. 1 Ook de sotternien: Lippyn, die Bus-kenbiaser, die Hexe, Drie daghe here, die Truwante enRubban zijn oorspronkelijk. Zij loopen over de huiselijkeonheilen en vertoonen ons de zeden als ten uiterste bedor-ven. Een onbevooroordeeld lezer vindt er evenwel eengroote kennis van het menschelijk hart in, gevoegd bij eeneonbedwongene verbeelding en gave van voorstelling; eenbewijs dat men toen in onze letterkunde niet meer bij deeerste dramatische proeve was.

Onder de door Hoffmann von Fallersieben uitgegevenestukken, behoort ook het zinnebeeldig spel van den Winteren Zomer., eene voor het tooneel bewerkte navolging van

poème du XIV siècle, publié pour la première fois d'après lee

manuscrits de la Bibliothèque Royale. Valenciennes 1841.

B. v.Meester.ende u dochter sal sijn si wijf

ende kerstenheit sal si onfaen.

De Coniuc.Meester, nu doet mi versae7t,1

,,Wanneer so was dat kint yheboren?

Meester.» Te nacht, her coninck, als ghi mocht horen.

Esmoreit V. 72 volgg.

Snellaert en Serrure, t a. p.

eenen twist tusschen de Lente en den Winter in het mid-den der IXe eeuw, door den Vlaming Milo, monnik inde abdij van St. Amand te Elnon bij Atrecht, — dezelfdedie het leven van St. Amand schreef -- opgesteld. Voorzoover wij uit de titels kunnen opmaken (de stukken zelvezijn, ten minste in hunnen oorspronkelijken vorm, niet meervoorhanden) hebben ook de oudste Rederijkers , of (gelijk menze in de XVe eeuw noemde) PRhetorijkers , Rhetrosynen, dievan Rhetorica, de gesellen van Retorique, in hunne esbat-tement spelen historische onderwerpen behandeld. Zij ont-leenden echter hunne helden meest uit de gewijde en oudegeschiedenis, (spel van de Destructie van Jerusalem, van

Susanna, van den Verloren Soon, van de Dwaze Maagden ,van de Hoofdzonden , van de Destructie van Troye, vanAlexander en van Jason en slechts enkele (het spel van Pal-inorijn) uit de riddertijden. Hunne esbattementen of kluch-ten zullen ook weinig van de sotternien hunner voorgan-gers verschild hebben.

Even vruchteloos bleven de pogingen van lateren als vanvroegeren tijd, om met zekerheid den oorsprong dezer Re-derijkers op te geven. Wat ook Lindanus, Grammaye,Sanderus , Eoxhorn , Pars , Smids, Alkemade, van derSchelling , Bidloo, Huydecoper, , Kops, Ypey, van Wijn,Serna Santander, van Duyze , 1,Villems, Popeliers, Snellaert ,van der Meersch , Serrure , Cornelissen, Ertborn, Blom-macit , Gerard, ten dien aanzien gegist hebben, nog in-mee blijft het slechts bij het oude:

w Die van Rhetorica syn van al de tijden af berent geweest,

Zoo als men in oude boecken en 's lants historyen leest."

Wel wordt er niet meer getwist of zij al of niet de opvol-

53

pers der bataafsche barden of der grieksche rhetoren Zijn; 1

of hun naam van griekschen of latijnschen oorsprong is; 2

doch nog altijd blijft het onzeker aan wie zij dien naamhebben ontleend. De schrijver van de voorrede der,, Reden

-rycker Stichtighe Zaamenkomst te Schiedam (1603)" beweert,op het voetspoor van Casteleyn, 3 ,,dat de loffelycke endekonstighe Poësis 't onrecht van vele rhetorica genoemdis ," dat door Boxhorn 4 en Kops 5 wordt bevestigd. Pope-liers 6 daarentegen schreef: „ Rederycke-kunst of kunst vanRhetorycke signifie dans l'ancien langue des Flamands unescience, ayant pour but ]e progrés de la raison et se pre-nait aussi pour tout ce qui pouvait charmer l'esprit." Hetis echter niet te ontkennen, dat de Rederijk-kunst , in dewerken der XVIe eeuw , in de beteekenis van dichtkunstvoorkomt, en dat onze oude dichters, zelfs Maerlant, rhe-toren werden genoemd, ofschoon er plaatsen bij onze oudeRederijkers voorkomen , die ons doen gissen , dat zij onderRhetorika nog iets anders verstonden. Zoo leest men van

poësye ende rhethorica ;" doch op dezelfde bladzijde ko-men beide wederom als woorden van dezelfde beteekenisVoor.

Sommigen willen dat de Rederijkers reeds in den aan-

1 Snellaert, t. a. p.

Q Bleiswijck, Beschrijv. v. Delft, d. II. bl. 639. Bidloo , Pan-poëtic., bl. 326.

3 Voor. v. d. Tweespraecke van de Nederl. Letterk. Kops, Schetseener Geschied. d. Rederijkers, bl. 217. Bidloo , t. a. p.

4 Const van Rhetoriken in alle soorten van dichten en al dat deCoast van Poesyen competeert ende aenkleeft. Gent 1555.

5 Ned. Hist bl. 171.6 T. a. p. bl. 217.

7 Vergel. Motley, Opkomst der Nederl. Republiek, d. I. bl. 101.

yang der We eeuw bestonden, en beroepen zich op deCatharinisten te Aalst, die, blijkens hun kenspreuk, hetchronogram aMor VInCit, reeds in 1107 aanwezig wa-ren. 1 Volgens Bidloo en Kops 2 waren er hij de kamers teLeyden authentieke stukken, waaruit bleek, dat zij reedsvoor 1200 bekend waren. De Carsonniers te Duinkerken be-weerden uit oude bescheiden te kunnen aantoonen, dat de

vlaamsche kamers en inzonderheid die van hunne stad

ouder waren dan diergelijke vereenigingen in Frankrijk;

Grammaye en anderen dat de Christus -oogen, onder dekenspreuk: Christus oogen doersien 't al, te Diest, reedsin 1302 bestonden. 4 Doch al deze beweeringen zijrzonder grond. Het was in den geest dier tijden datniet slechts elk volk, elke stad, maar elk geslacht , elkebroederschap zijn begin in de oudste tijden zocht. Menstelde er eene eer in van de oudste volken van den aard-bodem, van de grieksche en romeinsche helden, Jason,Hector, Achilles, Ulysses, Alexander, Romulus, ja van

Noach of een zijner zonen af te stammen. Voeg hierbij dataan de oudste kamers bijzondere voorregten waren verbon-den; dat zij het regt van voorrang hij opentlijke wedstrj-

1 Précis de iHistoire des Chambres de Rhdtorique. Bruxelles 1844.Messager des Sciences historiques 1850. p. 421.

Ms. Recherches ilistoriques concernaut les chambres de Rheto-riquc, établies dans les Pays-Bas par G. J. Gerard, t. 11. p. 193.Su'eiiaert, t. a. p. bi. 147.

T. a. P. bi. 217.M. dc Swaen, Opdragt van Andronikus, Treurspel. Duinkerken

1706.Grammaye, Antiq. Brab. (Loy. 1708) p. 67. V. d. Meersch,

Kronijk der Rederijkers te AudenaerIe, in Belgisch Museum, d. Vi.bi. 377.

55

den, dat van nieuwe kamers te mogen stichten en reedsbestaande te bevestigen hadden. Hebben ook onze naspo-ringen tot geen beslissende uitkomsten geleid; wij meenenechter grond te hebben om te beweeren, dat niet zoo zeerde rondreizeiide gezellen als wel de burgers der steden, zoogeestelijken als wereldlijken, zich tot broederschappen heb-ben vereenigd, en eerst in het midden der XIVC eeuw, wel-ligt in navolging der Academie des Jeux Floraux, sedert1356 ,, College de Rh&orique ," zich IRhetoryckers noemden,of, gelijk Boxhorn wil ,, zich van anderen met dien onheu

-schen? naam lieten begroeten." 1 Opmerkelijk is het ook,dat in de grafelijke en stedelijke rekeningen vroeger van

ghesellen ," ghesellekyns ," ghesellen van des esbatte

-meute ," ,, die van het esbattement spel ," maai' sedert dientijd van ,,retrosyns ," ,, rlietorykers ," ,, die van rhetorica"wordt melding gemaakt.

Onder de bourgondische regering, die door ondervindinggeleerd, er belang in stelde, alle soorten van gilden enbroederschappen aan wetten te onderwerpen en onder hetopzigt van stedelijke of geestelijke overheden te stellenbekwamen zij hunne wettelijke regelmatige inrigting.

T. a. p.

HOOFDSTUK III.

DE REDRRIJKKAMERS.

Algemeen (de bewijzen der Catharinisten te Aalst, derChristus-oogen te Diest en der Carsonniers te Duinkerkenvoor hunnen ouderdom zijn niet *geldig) werden de Alphaen Omega, Spiritus ubi vult spirat, te Iperen, de Fonteinof H. Drievuldigheid, Als 't past, bi appetite, te Gend, deBarbaristen te Kortrijk, het Boeck, Om beters wille , teBrussel, de Violieren, Wt jonsten versaemt, te Antwer-pen , het Roselaer, Minne ist fondament, te Leuven , deHeilige Geest, Myn werek is hemellick, te Brugge, voorde oudste kamers in het uitgebreide bourgondische rijkgehouden. Aan die van Iperen gaf men echter, ofschoondie van Gend en Brugge hein haar betwistte, den voor-rang. 1 Zij noemde zich op hare kaart, de oudste kamer

I De la Serra Santander, Mém. hist. de la Bibliothéq. Bite deBourgogne, p. 182, 168.

57

iii Vlaanderen, en genoot overal de voorregten aan dieii

rang verbonden. Het Boeck te Brussel en het Roselaer

te Leuven voerden denzelfden strijd in Brabant, terwijl

't Vreugde-dal , Wij vaten geneucht, te Breda , voorgaf al-

leen voor de eerstgemelde in ouderdom te moeten wijken. 1

Niet langer waren deze de eenigste kamers. Spoedig zamen ze in de meeste steden en dorpen van Vlaande-ren , Brabant, Henegouwen en Artois oprigten. Zelfs had-den , in het laatst der XVe eeuw, de voornaamste steden er

meer dan eene; Aalst, Antwerpen, Kortrijk, Lier en Loodrie, Gend en Leuven vier, Audenaerde en Veurne vijf,Belle, Brussel, Dendermonde, Iperen, Leuven zes kamers.Het juiste getal der kamers, die er toen reeds bestonden , is

niet te bepalen. Vele wisten zelve het jaar harer stichtingniet; de namen van andere zijn niet tot ons gekomen, terwijlsommige eerst later naam en zinspreuk ontvingen. Wij ont-moetten, behalve de bovengemelde, op landjuwelen, haag

-spelen, referein- en schuttersfeesten: St. Barbara , Vindt vit m

veritas, en St. Catharina, Arnor vincit omnia, te Aalst; deGoudsblom, Groeyend in deuchde en 't Lelvken van Cal-variën, In liefde groeyende, te Antwerpen; de kamer te Anus;Pax vobis, (Joh. XX: 19) de Schole van den Heiligen Geest,de Kersouwe of Madelieve, Jonst souct Const, de Schole vanS. Adriaan en S. Mauritius , te Audenaerde ; de Vier melcteelen .,Broederlycke liefde en eene andere met de zinspreuk: God ont-commer elex harte , te Axel; de Spaderyckers, Gelsendersen de kamer Jongh van sinne te Belle; de Bloeyende Wyn-gaertranck, Niet sonder God, te Berchem; de Drie Santin-

I De la Serra Santander, p. 167, 68. Van Goor, Besehrijv. v. Breda.

58

nen , Die lydt verwint, te Brugge; de Coorenbloem , Jeuchtsticht vreucht, 't Marien cranske, Minnelyck accoort , deVeltbloemen , de Lelie, de Olijftak te Brussel; 't MindekenJesus, Doynse om een beter, te Deinze ; de Roos, Leeuwrik

en Distelvink te Dendermonde; de Christus -oogen, Christus

oogera doorsient al, te Diest; de H. Geest te Dixinuiden; dekamers te Douai en te Duinkerken; de Heilige Geest, Ubivult spirat, de Boomloose mande, Maria t eeren, St. Bar-

bara en Jesus met de Balsembloem, te Gend; 't Cauwoerdeken ,Sclh wt qua woorden, te Herenthals; de kamer te Hesdin ; de

H. Transfiguratie (Hulstbloem) , Reyn Minne , te Hulst; deRosieren , de Lichtbeladen, de Vreugdenaers, de Moeren, deGetroue Herten te Iperen; de Kruisbroeders, Minnelyck vanHerten deur Cruus onses Heerera en de Anthonisten of Ton-teinisten te Kortrijk; het Kersouken, de Lelyblom en de Pieter-

celie wortel te Leuven; de Groeyende boom, 't Dor wordtgroeyende, liet Jenetten bloemken , Wt jonsten versaemt, te

Lier; de Royaerts , Ic verrycke de Royaerts, de Fontein en de

kamer, Van sinneli jonck al in't groen, te Loo; de Peoene, In

principio Brat verbum, te Mechelen; St. Barbara, Wy hoppen

bruers , te Meeren ; de kamer te Neuve Lglise , de kamer te

Nieuwkerk; de Roosekrans, Van Vroescepe dinne, te Nieuw

-poort; de Witte Waterroosen, Al vloeyend.e groevende , te

Ninove; de kamers te Nivelle , Peteo hem, St. Quentin;

de Distelbloem , Van 't oude nieuw, te Sluis, de kamers

te Turnhout, Valenchienncs , Veurne; Jan Baptiste voor het

kruis, Onruste in genoechte te Wynoxberben. Hoe aanzienlijk,

het getal kamers onder de regering van Philips de Goede , Karel

de Stoute, Maximiliaan en Philips de Schoone ook was, isam

het echter onder Karel V en Philips II nog aanmerkelijk

toe, ja nog in de XVIIC en XVIIIe eeuw werden er hier

59

er daar gesticht. Ook van deze zijn op verre na de namenen het jaar der stichting niet tot ons gekomen. Enkelebestonden slechts zeer kort; andere lieten jaren lang nietsvan zich hooren, verschenén eensklaps wederom op het eenof ander feest, om naar het juweel te dingen, of schrevenzelve eene kaart uit; eenige bleven tot op dezen tijd toevoortleven en dingen nog in letterkundige kampstrijdennaar den prijs. Behalve de genoemde vinden wij meldinggemaakt van St. Anna te Aalst; het Aerschot of Tarwen-bloeisel , Door Jonst en Min, en de \Vij ngaertranck , Eo

-mentum amoris, te Aerschot; de kamer te Alveringhemonder de zinspreuk: Schamel in de bors ; de Olijftak, On-geachte en de Papgulden te Antwerpen; 't Heyligh groytfelle, tTyt vreugd en j olyt, te Arendonck ; de Barbarissen,Nosce te ipsum, te Assclie; de kamers te Atrecht en te Bas-sevelde , de laatste onder de zinspreuk: Versaemt doorliefde; die onder de zinspreuk : Nieuw vloeyende te Belle-gem; de Christus oogen, Christus oogen onderdaen, te Be-veren ; de Veltbloem te Bilsen; de kamer te Borch-loon; de Wijngaerd te Brussel; liet Knaepgilde te Caes-ter; de Vereende kunstminnende te Cassel; de kamer on-der de zinspreuk: Wij leven door victorie te Castre; deCluysenaers sonder tappen te Cl uysen ; de kamer te Co-mene ; die onder de zinspreuk: Hout' em in liefde, teCruyshauthem; de Lelybloem, Reyn bloeme, te Diest; deLelybloem, Reyn bloeme, en nog een ongenoemde te Dix-muiden; de Pensé-bloem , Penser it fault, te Edinghe ofAdinghe; de kamer onder de zinspreuk: Eikels worden

boomen te Eecloo; het H. Kruis, Verblijders in het kruisof Ontsluiters van vreugd te Eecke; de Fonteinisten kunst

-broeders, Schrael in de bors , te Eggewaerts capelle;, cie

60

bode roos, Onnoozelgezinde, te Elversele; de Tijdver-wachters te Flétre ; de Thaboristen, Barakspelers , Cresca-mini vetera renovando, de Motionisten, te St. Geertsber-gen ; de kamer te Gemblours; de Brembloem , Al metden tyd, te Gheel; de kamer onder de zinspreuk: God ismyn hulpe te Halle, en die onder de zinspreuk: Vroielykoveral , te Havelbeke ; de Roode roosen, Hitte verkoelt, teHasselt (Limburg); St. Catharina, te Hasselt (Vlaanderen);de kamer onder de zinspreuk: Obedientig in 't werck, teHasebroeck ; het Lyden Christi, Torcular calcavi solus engde Pertsetreders Fonteinisten te Houtseote ; het Eglentier-ken, Caritas, te Hoogstraten; de kamer Hitte werkt ingeur vloeyende te Houthem; de Twistberegters te Hout -kerke; de kamer onder de zinspreuk: Geen milder in 'tvloeien te Isenberg ; de Rymkonst minnende jonckheydt teSt. Jans-Kapelle; de kamer te Kamerijk; de Berkeboorn ,Ses al in therte, te Kaperijk; de kamer te Kassel ; de Ho-velingen , Den Geest swiert in den hof, te Kortrijk; dekamers te Lean en te Lebbeke; de Fontein, Altoos doende,te Lyffynghe; het H. Sacrament , Lichtdragers door liefdeeendrachtig vloyende , te Leysele; de kamer te Leupeghem;de Pensé en de Meluite te Leuven ; de kamer onder dezinspreuk : Vreedzamig reizen te Lichtervelde; de Wijnpere: ,'t Geschiedt uit liefde, te Lokeren; St. Lazarus te Magda-lena-Capelle ; de kamer te Maaseik; de Lischbloem, Minneverwint , te Mechelen ; de H. Driëenheid , te Meenen; deWereltcloot, Hoe ick labuere, met pynen duere, te Meesen ;de kamer onder de zinspreuk: Sonder veel gheloov ens , teMol; die onder de zinspreuk: Door Christus vijf wonden,leeft men lichtgelaen van zonde, te Moorseele, die onder dezinspreuk: Al even vraey, te Mourbeecke; die te Namen;

61

het Boonbloemken te Neckespoel ; Rhetorica (e Neder-brackle; de Goudsbloem , Behouden simpel van sinnen, te

St. Nicolaas; de Violieren te Nieuwenhove; de Vlasbloem,Peist op 't Sterven, te Nieuwkerk (land van Waas) ; de ka-mers te Oost Rosebeecke en Ostende; 0. L. V. van denH. Scapulier, Zalig geteekende , te Pollinchoven; de Langh-oirs Victorinnen te Poperinge; het H. Sacrament, Minnaersder ware spyse, te Ramscapelle; de Troostverwachters enLichtdragers te Roesbrugge ; de karper onder de zinspreuk:Laus Deo te Ronsse; die onder de zinspreuk: Seeghb aervan herten en Kunstliefde vreest geen nyd, te Rousselare;de Geroffel, Wat schagit dat groeit, te Rupelmonde ; dieonder de zinspreuk: Daer liefde bloeit, eendragt groeit, teSotteghem; Ons Heren hemelvaart , Troostverwachters, teStavele; de Ontsluiters van vreugde en Onrust en genoech-

ten te Steenvoorde; de Vereensaemde broeders te Steene ;de Distelbloem , Scherp om grypen, te Stekene; 0. L. V. vanHalsebergh, Van kleendaedig bescheet, te Strazeele; dekamer onder de zinspreuk: Liefde overwint alles te Sweve-ghem; de Wijnoaerdranck, Oodmoedig versoend, te Tern-sche; de Wilde Roos, Gebloyt in 't wilde, en de kameronder de zinspreuk: Snoeit eer 't bloeit, te Thielt; deFontein, Fons gratiae, vitae et rnisericordiae, ende Koren-

bloem te Thienen; de kamer onder de zinspreuk: Flos

fi umentarius te Tirlernont ; die onder de zinspreuk: Vol

arbeyd en geest te Thorout; de kamer te Toiigeren; deOlijftak te St. Truyen, de Heybloem te Turnhout; de Gouds-

bloem, Niet sonder Godt in liefde groeyende, te Vilvoor-

den ; de kamer onder de zinspreuk: Ziet het groeyt onbe-

sproeyt te Wacken; de kamer te Waelem; de Koornbloemn ,Jong zonder erg, te Waesmunster; de kamers te Waeten en

62

Wervick ; de Lavenderbloem te Westerhey; St. Barbara,Door liefde vereenigt , te Westoutre; de kamer onder dezinspreuk: Eendragtigheid houd stand, te St. Winoxbergenen die onder de zinspreuk: Overwinnaers door Eendrach-

tigheyt te Walveringhem; de Narcissusbloein te Zevenhui

-zen; de kamer onder de zinspreuk: d' Oeffeninghe leert teZomerghem; de Lelykens uit den Dale, Joust voer konst,te Zout-Leeuwen. Waarschijnlijk zijn er onder deze ka-mers, die reeds voor de XVe eeuw bloeiden. Er bestonden

er nog veel meer; doch ons ontbraken de rioodibe beschei-den om zulks met naauwkeurigheid te kunnen opgeven.

Hoe liet zij; België mot te rept zeggen:

„ Al was Rhetorica eertiits seer verheuen

„In Griecken, Italien ende Vrankkriick mede„ Godt danck sy is oock commen beneuen

„ Ons Belgische Landouwen. 1

Doch ook de noordelijke gewesten van het magtige ge-bied der bourgondisehe vorsten kon in dien zang stemmen;

want, behalve welligt menige kamer, wier naam en stich-

tingsjaar zijn verloren gegaan, of ' wier leden nog in de

stedelijke rekeningen als „ ghesellen van den esbatemente",„sproockspreeckers" , of onder andere namen voorkomen, 2

bestond reeds in 1430 het Bloemken Jesse, s In Minne

Z. Prologhe van den Boomgaert der Belgischen Poëteriien seer

playsant om lesen. Ghemaeckt by Jan van der Kiele, t Hantwerpen

1581.Meerman op de Groot's Vergel. d. Ge;neeneb. d. II. b]. 401.

Tres. rek. v. Dordrecht, passim.

Oudhed. en Gesticht. van Zeeland, d. I. lil. 184. 's Gravezande ,

Tweede Eeuwget. der Middelb. Vrijheid, bi. 482.

63

groeyende; in 1433 de Akerboom, Aensiet liefde te Vlaar-dingen; in 1434 de kamer te Nieuwkerk onder de zin-spreuk: Blij van zinnen; 1 in 1437 de Goudsbloem, Wtjonsten begrepen, te Gouda; terwijl de Hoifbloemkens , Vol-brengt liefde, te Lier, de Rapenbloem, Wy rapen geneugt,te Delft; de Drie korenbloemkens , In minnen versaemt, teRoemerswael; de Fontein, Reyn geneucht, te Dordrecht ; deVreugdebloem , Liefde m aekt eendracht, te Bergen-op-Zoom,en de Byenkorf met het bloeijende Eglentier omvlochten,Door ijver en liefde bloeijende , te Amsterdam, in de tweedehelft dier eeuw voorkomen. Indien de lijsten der kamers,

die bij de intreden te Brussel, Brugge , Sluis , Kortrijk,Lier, Audenaerde en elders tegenwoordig waren , nog be-stonden, wij zouden er waarschijnlijk den naam van menigehollandsche kamer op ontmoeten. Alleen weten wij, datzich de middelburgsche kamer waarschijnlijk bij de pleg-tige intrede van Philips de Goede in 1440 in het op-roerige Brugge bevond, 2 en dat, in 1496, onder de 12kamers die aan de intrede te Antwerpen deel namen, ookdie van Gouda, Roemerswael, Bergen-op-Zoom en Amster-dam genoemd worden, 3 en de eerste er drie prijzen be-haalde. Even als in het zuiden nam het getal der kamers ,in den loop der XVC XVIC en in den aanvang der XVIIeeeuw, vooral in Holland en Zeeland aanmerkelijk toe. In

! Van Wijn, t. a. p. 364. Ypey, Gesch. d. Nederl. tale, I. 364._1r. M. C. Lambrechts en van Ritthenn , t. a. p. noemt Nieuwer-kerk.

2 M. C. Lambrechtsen van Ritthem, t. a. p. bl. 137.

3 Kops, t. a. p. bl. 234. Van Miens, Historie der Nederl. Vor-

sten, d. I. hl. 274. Die Excell. Chronyck van Vlaenderen , bl. 282.T. vanLom, t. a. p. bl. 214.

'34

Noord-Brabant had men te Bergen-op-Zoom, de JongeVreugde bloem, Liefde maeckt eendracht; 't Vreughde dal,VTy vaten geneucht, de Berkerijs, de Oranje bloem, Uyt

rechten liefde, te Breda; de Vlasbloem , In schoonheit bloei-jende , te Helmond; de Vierighen doorn of Moses Bosch, Inviericheit groeijende , St. Catharina, Wilt trou oirboren, deJonge laurieren, Jeucht maeckt vreucht, te 's Hertogenbosch;te Zevenbergen een kamer, wier naam niet vermeldt wordt.In Holland vond men er in alle steden en in de voornaamstedorpen; te Alkmaar 't Groen lauwerier, , In jeught groei-jende; te Amsterdam de Egelantier onder de doornen, Inliefde bloeijende, de Witte Lavender, SVt levender joust,het Vijgeboomken, Het blij vergaren; te Benthuizen deHuislookbloem, Liever verhuizen; te Bergschehoek, de Wil-lige bloem , Door liefde. bewilligt ; te Berkel de Berkenboom;te Beverwijck de Witte lelt', Wy wijcken tooren; te Bleis-wijk de dubbele geele Hofbloem, Wijckt ontrouw, te Briellede Vreughdebloem ; te Delft de Rapenbloem, Wij rapengeneucht; te Dordrecht de Fontein, Reyn geneugt ; teEnkhuizen de Accolyen; te Geervliet de Dorre boom,'t Jolyt van den dorren; te Goeree het Nagelbloemken ;

te Gouda de Goudsbloem, Wt jonsten begrepen, de Bal-sembloem, In liefde bloeyende; te Gorinchem het Segel-bloemken, Vernieut uyt liefde; te 's Hage de Korenbloem,Met geneuchten , de Groene Laurierspruit, Jeugd neemtaan en de Batavier; te 's Gravezande de Geele violetten,Sonder bedroefde herten; te Haarlem de Pellicaen of Speel

-coornen, Trou moet blycken, de Witte Angieren, In liefdegetrouw, de Wijngaertrancken, Liefde boven al; te Haas-trecht 't Gelisbloemkeu , Uyt liefde versocht en de Balsem

-bloem, Vromelyck strijt altfijt of In vrede vruchtbaer; te

55

Hazerswoude de Haselieren, Aensiet Gods tracht en deMeibloem, Met liefde volbragt; te Hondsholredijk de Lau-rierspruit, Bedyckt in vreden ; te Hoogeveen de Veen-

bloem; te Hoorn (buiten Delft) de Hoornbloem, Nooithooger verreesen; te Hoorn (in Noord-Holland) de Roodeangieren, Wilt hooren 't woort; te Kapelle aan denIJssel de Barnetelbloem; te Katwijk aan den Rijn deKorenairen, Liefd moet blijcken en de Koornspruit, Inliefde vurig; te Katwijk aan Zee de Kempenbloem. , In liefdeaccoort en het Ackerbloemken, Aensiet liefde; te Ketelde Zonnebloem, Noyt meerder vreucht en de Zonnebloem

-spruit , 't Schiet na Gods woort; te Leyden de Witte acco-leijen, Liefd is 't fondament, de Orangie lely, In liefd

groevende , en de Palmboom, In liefd wereken de ; teLeyderdorp de Patientiebloem , Liefd blyft sonder endt;te Leydsendam de Olijftak, Liefd brengt vree; te Lierde Hofbloemkens, Volbrengt liefde; te Loosduinen deOrangiespruit, Door duin' bevrijd; te Maasland de Olijf

-bloem, 't Spruit uit liefde; te Maassluis de Mostertbloem;te Monster de Blauwe wijngaertranck , Smaeckt druyfssoetheit; te Naaldwijk de Jerichoosroos, 't Schiet uyt liefdenen de Cederboom , Uyt liefde geleen; te Nieuwerkerke dekamer onder de zinspreuk : Blij van sinnen, en de H. Geest,Goetwillich in therte; te Nieuwpoort 't Wilde heibloemken,Ghebloeit in 't wilde; te Noordwijk de Lely onder denDoorn, Wt liefd 't bestaen; te Nootdorp de Damastbloem,Liefde verwint; te Oestgeest de Ogentroostbloem, Oegstgeest-vreugd ; te Ooltgenspla at de Polderbloemen; te Over-schie de Negen roo roseknoppen, 't Schiet uyt vreught; tePoeldijk de Tarwebloem, Duor liefde bloeijend; te Pijnak-ker de Pijnappelboom, Uit liefde gepijnt; - te Rijnsburg de

Roode angieren , 't Woordt is crachtich; te Rotterdam de

Blauwe accoleijen, Met minnen versaemt; te Rijswijk de

Willige rijsen, Wy rysen geneucht en de Anemybloem ;

te Sassenheim de Boterbloem; te Scheveningen de Made-

lieven , Laet vaeren droefheit; te Schiedam de Roode roo-sen, Aensiet de joncheyt, de Vijgeboom, 't Soet verga-

ren; te Schipluiden de Rozemarijn , 's Woordts kracht;

te Schoonhoven de Pense-bloem, Wy peynsen deucht; te

Stompwijk de Africaan; te Vlaardingen de Akerboom,

Aensiet liefde , de Lindenboom, Konst wy soecken; te

Voorburg Jesus oogen, Niets voorburgen; te Voorschoten

de Witte violen, Met liefd' eendrachtig; te Waddinxveen

de Kandelaarsbloemen, Altijd vreed; te Warmond het Roode

mateliefken, In liefd 't verwarmt; te WTassenaar de Witte

roosen, In liefde wast; te Wateringe de Geele meirbloe m,

Door 't water leven; te Woerden de kauwoerden; te Zand-

voort de Wilde appelboom, Aensiet de kintsheit; te Zeg-

waard de Seghbloem, Secht waerheit, te Zevenhuizen de

Narcissusbloem; te Zoetermeer de Witte meirbloem , Met

soeticheit meer; te Zwartewaal, de Nardusbloem en on-

genoemde kamers te Charlois, Haamstede, Heenvliet, te

Middelharnas en te Rijp.

Ook in Zeeland hadden alle steden en de meeste dorpen

kamers, doch niet aller namen zijn tot ons gekomen. Al-

leen vonden wij vermeld: de Oranjebloem , Niet sonder

vrucht en. de Zonnebloem, Stomp van verstande, te Arne-muide ; de Nardusbloem, Met gantser herten, te Goes ; hetBloemken Jesse, In minne groeijende, te Middelburg; deBlauwe accoleyen, In minnen groyende, te Nieuwel kerk ; deWitte lelyen, In reynder jonsten, en de Blaue accoleijen te

Veere; de Blau accoleijen, De Geest ondersoeckt het al, en

67

het Reyn accoleykcn te Vlissingen; de Drie korenairen,Christus is 's meusch. voetsel, te Vossemeer; de Distelbioem,en de Laurieren te Zierikzee. Ook waren er kamers teDomburg, Oosterlanci, Tholen, Brouwershaven, Kortgene.

In Vriesland is mij slechts ééne kamer, die onder deziuspreuk: Och mocht het rijsen, te Leeuwarden voorgeko-men. In die provinciën, welke later onder de heerschappijvan het bourgondische en oostenrijksche huis zijn gekomen,werden slechts op enkele plaatsen kamers gesticht, zoo alste Arnhem, IJyt rechte liefde, te Utrecht de Violetten enhet Rosemarijn bloeniken (de jongste kamer in deze ge-westen), te Amersfoort de kamer onder de zinspreuk: Uit't wilt bloeijende. In Overijssel en Drenthe werd er, voorzoo ver mij bekend is, slechts eene te ilasselt gevonden. 1Volgens sommigen telde men in de eerste helft der XVIIeeeuw bij de 200 kamers in de zuidelijke en noordelijke ge-westen.

Mengeiwerk der Kamer van Rethoriea, genaamd: de Gouds-bloemen. p. 11. Lijsten der kamers vindt men in de aangehaalde

schriften van Kops, Ertborn, Serna Santander, in den Schatkamer

van Smids, Te Katwyksche oudheden van Pars en in den Navor-

scher, d. VI, bi 65 volgg.

Mengeiwerk. bl. 7.

HOOFDSTUK IV.

VRIJE EN ONVRIJE KAMERS. BLAZOENEN. ZINSPREUKEN.

De Confrérie of Broederschap der Rederijkers behoordevoor de hervorming niet slechts tot de Gilden, maar werdin het algemeen voor het hoofd aller Gilden gehouden.Die de schoone kunsten en fraaije letteren beoefenden ofonder hare voorstanders en beschermers wenschten gerang-schikt te worden , schreven hunne namen op de rollen derbroeders , tusschen die der Aerschots, Chimays , Gaverens,Hornes , Arembergen , Egmonds , Ursels , Lalaings, Lannoys ,Merodes , Montmorencys, van Stralens, van Berchems, Evander Doesen , in één woord tusschen die der eersten enedelsten van het land. 1 Vorsten achtten het niet benedenhunne waardigheid leden der kamers te worden en harevergaderingen bij te wonen. Hertog Jan van Brabant en

! V. Ertborn , Geschiedk. Aanteek. aengaende de St. Lucasgildepassim, Gerard. passim. Nederl. Spectator, II. 43. Kops, t. a. p.222. Wagenaar, Amsterd. VIII. 728.

69

Philips de Schoone waren broeders van het Boeck te Brus-sel. Zoo groot was zelfs, de goede affectie ende ghenegent-heit totter weerdigher conste van der Rhetorycke", van denlaatste, dat hij een gouden ring met een prachtigen diamanttot eersten prijs op eene intrede dier kamer uitloofde,en in 1492 afgevaardigden van alle kamers naar Mechelenriep, „ om die kunst te eeren , weerdeghen ende vermeer-deren, ooc in goeden state ende politie te stellene endeonderhouden." Het gevolg dezer bijeenkomst was, dat ereene Hoofdkamer te Gend (Jesus met de Balsembloem) werdgesticht, waarvan hij, gelijk later Willem I van de Violie-ren te Antwerpen, het lidmaatschap aanvaardde, 3 Pausenen Bisschoppen, Vorsten en Edelen, Magistraatspersonenen aanzienlijke burgers ijverden met elkander om de kamersmet gunstbewijzen van allerlei aard te overladen. Zoo wa-

ren die van Aalst, de Barbaristen te Kortrijk en de H

Geest-broeders te St. Geertsbergen, rijk met pauselijke , bis-schoppelijke en hertogelijke aflaten en voorregten bedeeld;

hadden de meeste vrijdommen van bier- en wijnaccijns ofandere stedelijke imposten `^ en genoten, huishuur of gelde-

Willems, Verhand. over de Nederd. Taal en Letterk. , d. I.

st. IV. bl. 194.2 De prijs werd behaald door Jan van Dale , wiens co`mpositiën

in het laatst der XVIe eeuw nog in groote achting waren. VanWijn, t. a. p. bl. 364. Willems, t. a. p. bl. 206.

3 Belg. N useum, d. VI. st. IV. bl. 403.4 Sanderus, Verheerlijkt Vlaenderen, d. If. bl. 65. Waesbergen,

Gerardi- `lontium, t. II. p. 35. Kops, t. a. p. bl. 222. Edelen enEdelvrouwen. werden leden van de kamer de H. Geest te St. Geertsber-gen, orn deel aan de aflaten te hebben. « Pour y participer (schrijftGerard) des personnes d°s deug sexes et des Reguliers s'y étoient

70

lijke toelagen, zelfs vrije visscherij en jagt. Sommige ka-mers ontvingen hare stichtings-brieven uit handen harer

vorsten en heeren. Zoo gaf Karel de Stoute ze aan deFonteine, Philips de Schoone aan Jezus met de Balzem-bloem te Gend, Maximiliaan aan het Kindeke Jesus teDeinze, Karel V aan de kamers te Namen en IRubrouck ,de bisschop van Kamerijk aan de Catharinisten en Barba-eisten te Aalst; Anthonie van- Lalaing aan het Eglentierkente Hoogstraten; de heer van Pamele aan de Kersauwierente Audenaerde, Jan II, heer van Ongnies aan de nieuwekamer te Watten; Frederik Hendrik aan het Vreugdedalte Breda. 1 Verre de meeste ontvingen echter haar ti octrooien authorisatie" van de regering der steden en dorpen.Om echter als „ geoctroyeerde en geauthoriseerde Gilden-earners, in plaetse daer sy ontboden werden om te spe-len , schole van rhetorycke te mogen houden, voor kerkenen schepenshuizen te mogen spelen en prijzen uit te han

-gen ," was het niet voldoende dat zij van de regeringoctrooi verkregen ; zij moesten daarenboven door eenehoofdkamer (Chambre maitresse) gedoopt en vrijverklaardworden. Zoo lang zulks niet was geschied , heetten zijonvrije kamers, en konden op geen der voorregten, die devrije genoten, aanspraak maken. Beide , en octrooi vairhet plaatselijk bestuur en de doopbrief van eene hoofd-later van eene vrije-kamer, waren noodig. Soms werden

fait escrire." De Kersauwieren te Audenaerde ontvingen de vrijevischvangst van den Baron Gaspaerd van der Heyden. Belg. Mus.1843, bl. 250.

1 Messager des Sciences historiq. 1850, p.441, 447. Hermand,Notice historiq. sur Watten, in Mem. de la Société des Autiq. deis Mer. t. IV. p. 847.

71

de onvrije kamers op de kaart uitgenoodigd om zich te latendoopen. Zoo lezen wij op eene kaart der Blaauwe Accolijente Vlissingen : „ onvey zynde en brenghende beschiet vande Magistraet kan haere vrijheydt hier genieten." 1

Er komen echter kamers voor, die reeds vele jaren totden kampstrijd der vrije kamers genoodigd waren, prijzenbehaald , en zelve referein-feesten gehouden hadden, voorzij de „ wettelicke ordonnantie , van de regering ontvin-;en. 2 Zelfs werden enkele kamers in het geheel niet doorliet stedelijk bestuur bevestigd. 3 Andere ontvingen daar entegen baren doopbrief van eene hoofd- of vrije kamer eerstlang nadat ze het stedelijk octrooi hadden verkregen, zooals de Fonteinisten, Barbaristen en Kruisbroeders te Kort -rijk, de II. Geest te Nieuwkerk, 4 hetgeen een onzer he-dendaagsche schrijvers deed veronderstellen dat het genoeg

was tot eene vrije en gepreviligeerde stad te behooren ,wier schependom haar onophoudelijk begunstigde, om onderde vrije kamers op te treden.

De souveraine hoofdkamer, aan welke alle in de neder-duitsche sprekende landschappen van het bourgondische

gebied aanwezige kamers onderworpen waren, was Jezusmet de Balzenlbloem, die door den vijftienjarigen Philipsde Schoone op de mechelsche bijeenkomst tot dien rang

1 Vlissings Redens-Lust-Hof, Beplant met seer schoone en be-quame oeffeningen enz. Vlissingen 1642.

B. v. Pax vobis te Audenaerde. V. d. Meersch, Kronijk derKamer van Rethorica te Audenaerde, in Belg. Mus. d. VI. st. IV.bi. 401.

3 B. v. (Ie Fontein te Dort, de Balsembloem te Gouda. Men-gelwerk enz.

4 A. Snellaert , de Kamers van Rhetorica te Kortrijk bl. II. San-deni Flandh-ia Illustr. t. II, p. 560.

72

was verheven, ,,met volle magt om binnen alle zijne landenende steden te ordonneren ende makene nieuwe cameren ,broedersoepen ofte gheselscepen van rethorycken, ende datom allen den ghenen, die 't versoecken sullen, ende ooe voirtinsgelycx allen den anderen, die nu zijn, te vernieuwene,indien dats noodt werdt, ende dat om een ghelycke regheleende usance van dichteren ende andersins in rhetorycken ge

-houden te werden." 1 Naauwelijks had echter Philips destatuten dezer kamer bevestigd, of de vier bestaande kamerste Gend verzetten zich in regten tegen het indringen dezerhoofdkamer, omdat haar voorregten werden toegekend, die

de Fonteinisten tot dien tijd toe hadden uitgeoefend, zoo alsvan andere kamers te erkennen , hare reglementen te wet-tigen , zonder te loten te mogen- voorspelen enz. De zaakwerd voor schepenen der stad Gend, voor den hoogenraad te Mechelen vervoorderd; doch de hoofdkamer inhare voorregten door twee mandamenten van Keizer Maxi-miliaan, als momboir over zijn neef Karel V, bevestigd. 2

Het blijkt echter niet dat zij meer gezag dan de hoofdka-mers heeft uitgeoefend. Zelfs bevestigde zij in den loop der,

XVe en XVIe eeuw, veel minder kamers dan de Fonteinete Gend, de Alpha en Omega te Iperen , de Roode rozente Leuven, het Boeck te Brussel en andere hoofdkamers.Behalve door de hoofdkamers werden de onvrije of jongeook door de vrije of oude kamers bevestigd of gedoopt.Zulks geschiedde in het openbaar op landjuwelen of refe-rein-feesten. Zoo werd de Zonnebloem te Ketel in 1602

1 Blomnlaert, t. a. p.

1 Ibid. bi. 30.3 Messager, 1. c. P. 447.

73

op een liaechsspel te Haastrecht „ naar kunstgebruik aan -benomen en bevestigd", en dertien jaren later „ baptiseer-den" 24 oude kamers op een Referein-feest te Ketel deSeghbloem van Segwaart, het Mastebloemken van Noot-dorp, de Oogentroost van Oestgeest, de Pijnappelboom vanPynacker, de dubbelde Hofbloem van Bleiswijck, hetl-Iuis-lookbloemken van Benthuizen. 1 Hoe dit doopera geschiedde,welke plegtigheden er bij in acht werden genomen, vondik niet vermeld. Alleen weten wij dat bij sommige kunst

-vereenibingen , zoo als bij dat van St. Lucas te Rome (wierleden Jacob Campo Weyerman Bentvogels 2 noemt) werke-lijk gedoopt en een naam gegeven werd. Bij gelegenheidvan den doop der zes bovengemelde kamers werd er eendichtstuk vervaardigd, dat wij, oók als proeve -van poëzyonzer kamerbroeders , mededeelen.

GEDENCK- DICHT

,op 't vrij-erkennen deser zes navolghende

REDEN-KANSEKEN.

,, Als de Son-bloeme was der Jaren zes en zeven,

„ Zoo heeft sij overal de Kameren beschreven,

„T' antwoorden op een Vraegh die u hier wort verhaelt,„ Waer door de Werelt meest heijloos en blindich dwaelt ?

1 Der Reden-ryckers stichtighe aenwysinghe van des Wereltsdwael-paden met hare verwerringe, veroorsaect door 's menschenevghen-wijs vernuft. Reden -ryckelick verthoont binnen den dorpevan den Kethel. -- Tot Schiedam ghedruckt by Adriaen Cornelisz.van Delf, 1615. 40 .

De Kolonellen der schutterij te Dort heetten ook vroeger Bend-oversten.

3

`4

„Daer toe ghekomen zijn met lust om te solveeren

„Twintich vier in 't ghetal Vrij' Kamers daer ter eeres ,

„En dan noch Jonghe Zes meed' op 't zelve beroop,

„Die daer na Redens liefd' ontfinghen nut haerDoop,

„Wierden oock meed' erkent voor Vrije Kamers goedich ,

Dat sij van eeuw' tot eeuw' ghebruijcken moghenspoedich

„ De Redens-konst na lust als haer M eed'-Susters doen,

,,Op dat eerlick de Maeght haer Jonghers mach op-voen:

Bleijswyck. ,,De gheel dubbeld' Hof-Bloem die Ontrou altyt wijeken,

Zeghwaert. „En 't Zegh-bloemken constant, zegt waerheyt laetse

blycken.Benthuijsen. „Hebben de Huijs-loock-bloem als meed' hier in erkent,

„Liever verhuijsen steeds wt dit dal vol client.Nootdorp. „De Mast-bloem heeft ghetoont dat liefd' al kan ver-

winnen,Oegstgeest. „ Oegst-Gheests vreucht, Ooghen-troost wel waerdich te

beminnen;Pynacker. » De mode Pyoen-bloem ghepijnt wt liefde hier;

„Dees hebben al haer Doop ontfanghen met manier,„En aenghenomen zijn bij d' Reden-Kamers zedich.„Als men schreef twee-mael acht der Jaren hondert

vredich ,„En Vijf ien Jaren noch den tweede in August,„Zijn dees ons Susters trou mede erkent in lust,„Voor Vrije Kamers daer ontfanghen aenghenomen,„Tot Perel aen de Kroon van d' jonghe Sonne-blomen.

Schout quae daden.

Gelijk de overige gilden, had ook dat der Rederijkers

in de zuidelijke, en voor de Reformatie in de noordelijke,

gewesten, in de kerken hunne kapellen of altaren, die door

een priester of kapellaan, die doorgaans tot de Broeder

-schap behoorde, werd bediend. Deze las of dagelijks of

75

op de sterfdagen der ontslapene broeders, op den jaardagvan den patroon of der patrones, op de feestdagen of an-dere gezette tijden de mis, waarbij de broeders moestentegenwoordig zijn en offeren. Zoo werd ,, elcx Sondagheten seven ueren up de Capelle van den Triniteit Sinte Ni.-claus ter weerdicheit ende eere der Heilige Drievoudiche-den" voor de Fonteinisten te Gend ,, misse ghedaen";waren de gildebroeders en zusters van Jesus met de Bal-sembloem aldaar ,, gehouden twalef ghelezen messen endedrye gezonghen jaeriicx te doen celebreren in hunne ca-pelie van Sinte Barbara"; 2 moesten de Kruisbroeders teKortrijk in de H. Kruis kapel jaarlijks zeven missen ,,tereere der passie en der zeven ghetyden Ons Heeren latenzingen"; 3 waren de broeders van het Bloemken Jesse ver

-pligt ,, de diensten van Sint Anna in de kerk van West-monster te doen', gelijk zij tot nog toe (154) gedaan had-den en nergens elders." 4 Vooral werd de Patroondag pleg-tig gevierd. Dan waren kapellen en altaren prachtig ver-

sierd, de grond met bloemen bestrooid, de wanden mettapijten behangen, de beelden in kostbare gewaden gehuld,de kostbaarste altaargereedschappen uitgestald, en weergaim-de het Heiligdom van pauk en trompet geschal. Op denfeestdag der Souvereine hoofdkamer werden mis en vesper

schoon en ryckelick met schoone discanten ende orgelen,scalmeyen en trompetten" gezongen.

Elke kamer (ook in de noordelijke gewesten v6ór de

' Biommaert, t. a. p. bi. 34.2 Blommaert, t. a. p. bi. 57.

Sneiiacrt, t. a. p.N. C. Lambrechtsen van Ritthem • t. a. p. bi. 167.Blommaert, t. a. p. bi. 58.

4;

7 6

Hervorming) had haar Patroon of Patrones, zoo als deSouvereine hoofdkamer Jezus, het Ervlentierken te Hoog

-straten het H. Kruis , de _kamer te Steenvoorde St. Pieter,

die te Edinbe St. Anna, de Bo6mlooze maande te GeldSt. Agnes, de Roos te Dendermonde St. PLochus, de ka-mers te Dixmuiden en Brugge den H. Geest, de N ardus-bloem te Goes Magdalena, het bloemke Jesse te Middel-burg St. Anna , de Lely onder den doorn te Noordwijk

St. Jeroen, de kamers onder de spreuk Wilt trou oirbo-ren en de Jonge laurieren te 's Bosch St. Catharina enSt. Barbara, de kamer te St. Magdalena Kapelle St. Laza-rus , die van Pollinchoven 0. L. Vrouw met de scapulier,de Fonteine te Dordrecht, Pax Vobis en de Kersauwe teAudenaerde 0. L. Vrouw; andere de H, Drievuldigheid,

de H. Transfiguratie, liet H. Sacrament, het Lijden Christi enz.De Broeders we^den dikwerf naar die beschermheiligen

genoemd , zoo als de Catharinisten en Barbarist en te Aelst,de Antonianen en Kruisbroeders te Kortrijk, ook wel naar

hun devies, zoo als de Troostverwachters te Stavele en te Roes-brug e, de Vreugd ontsluiters te Steenvoorde, de Pertse-treders te Hondscote , de Gelsenders en Spaderyckers te Belle,de Pan Vobianen te Audenaerde. De beschermheiligen werdenolp de zegels , vaandels en blazoenen der kamers afgebeeld.

Deze laatste waren geschilderde panneelen in versierde lijsten,

nu eens in den vorm van een ruit dan wederom ovaal. In den

bovenhoek der lijst stond gewoonlijk het wapen van den souve-rein en in de drie overige hoeken de wapens der plaats en derhoofden. Soms voerde het blazoen alleen de wapens derkamer en van den souverain , of wel dat van de plaats envan den prins, of van den prins alleen. Onderaan las mendoorgaans den naam der kamer en het jaar harer stichting,

77

in het midden prijkte haar wapen, en haar devies las menop eene banderol. Het wapen stelde meestal den Patroonof de Patrones met hunne attributen en symbolische teekenen,of eenig voorwerp, waarop de naam of het devies of welbeide zinspeelden voor. Op het blazoen der Kruisbroedersstond Jezus zijn kruis dragende, op dat der Barbaristenaldaar St. Barbara met een paimtak en eene kerk benevenstwee zotten, doelende op het devies: Godt voedt veel Sot-ten, op dat van den Bomloozen mande te Gend, ,, eenLammeke liggende op een berg, bedekt met kiaverbiade-kens, waaronder eene bomlooze mande, met eene rollepapier langs beide kanten door hangende"; op dat derRoode rozen te Schiedam een roozeboom met een knaapje,dat eçne roos in de hand houdt. Op eerie om den boomgeslingerde banderol las men: Ansiet de joncheit. Het bla-zoen van de Itoode angieren te Bhijnsburg stelde de Ver-.schijning op den weg naar Damascus voor. Het devies:Het woordt is krachtig, zag op de vraag van Jezus, ,,Sale,Saule wat vervoight g my ?" en op het antwoord: , Heerewie zyt ghy?" Op het blazoen der haarlemsche kamer dePellicaen was een Pellikaan zijne jongen voedende, met hetdevies: Tron moet blycken, en op dat der Wijngaertranc-ken een Cupido, een door wijngaardranken omringd kruisin de hand houdende, met de spreuk: Liefd' boven al afgebeeld.

Het blazoen der Goedsche kamer verbeeldde eene St. Mag-dalena in een wit en hemelsblaauw kleed op een met Nar

-diisbloemen bezaaid veld, met een gouden kop met drieNardusbioemen in de regter- en het deksel er van in delinkerhand. 1 Het zinnebeeld op het blazoen der middel-

Zeeuwsehe Volks-Almanak 1856.

78

burgsche kamer, de Boom van Jesse, was een oud man(bij zinspeling op de voorzegging van Jesaia XI: 1 en

10, aangehaald Rom. XV: 11) verbeeldende den ouden

Jesse of Izaï, liggende te bed, terwijl uit zijn buik een

boompje tusschen David en Maria opgaat, op welks topeen klein kind gezien werd , bevattende het randschriftdeze woorden:

„Uit de wortel van Jesse zal een struyxken rijzen,

„En daaruit een bloeme, waardig om prijzen."

In den hoek ter wederzijde van de ruit zag men de wapensvan Zeeland en Middelburg, en in de bovenpunt dat van

Oranje-Nassau , met het opschrift: In minnen groevende. Op

het blazoen van de Rapenbloem te Delft vond men twee

rapen, met 'het devies: Wy rapen geneucht; op dat vanden Wijngaertranck te Berchem een wijngaard afgebeeld.

Met één woord meest alle wapens der Rederijkers waren,

gelijk die der overige gilden, „ des armes parlantes , dont

ils étaient aussi fiers qu'un noble baron de son écu gironné,ou de son blason sans brisure.'^ 1 Sommige kamers ontvin-

gen hare blazoenen van de vorsten des lands; zoo als

Jezus met de Balsembloem te Gend van Philips de Schoo-

1 Men vindt de blazoenen in de meeste werken der Rederijkers

afgebeeld. Zoo als in de Spelen van Sinne, Antw. 1561, in Refe-

reynen ghemaeckt op een vraghe of in Christum te gelooven in

aller menschen macht is, Amst. 1610., in Rhijnsburgs Angierhof,

Leid. 1651, in Vlaerdings Rederyckbergh, Amst. 1617, in het Constthoonend Juweel te Haarlem, Haarl. 1606. Willems (Bibl. Willems.,

t. 11 p. 165) bezat een 80 boek met blazoenen van Rederijkkamers,

deels uit boeken geknipt, deels met de pen nageteekend.

79

ne, de Bloeyende eglentier te Amsterdam van Karel V;

andere van de Heeren of den Magistraat harer plaats.Meestal werden zij in hare Institutie-Brieven opgegeven.

Zoo leest men in die der Fonteine te Gend: ,, dat scepe-nen en raden van die stad vergunden dat een Yninlyc broe-derscip ende ghezelscip van der conste van Rhetoryken, on-derhouden, ghevoet ende beleet zou werden binnen Ghendtvoirnomt, dat men heeten zal..... onder de ghedooch.saemheit Gods van der Fonteine, houdende te patronne dealmoghende Drievoudichede, welcke fonteine men draghenzal in de devisen gewrocht van bordure , staende beheymtin loke ofte muragie met eenen turrekine uprisende endedaer wtsprutende drye goten overal spraeyende in teeckeneder belegher Triniteit." 1 In de Statuten van het Fglen-tierken te Hoogstraten werd bevolen dat de gildebroeders„ tot hueren patroon nemen ende houden sullen dat veerdeheylighe cruys ende voer haer devise Carittas", 2 en in hetoctroy van Adolf van Bourgondië aan de beide vereenigdekamers te Veere: „ dat het geselsnap van desen twee ca-meren maer een Gamer ende geselsnap zijn sal, hebbendetot hare Patronesse onser Lieven Vrouwen Bootschap endevoor hare bloeme de lelie ende acoleye door malcanderspruutende uut een pot ende tot devise In reynder jonstengroeiende, in een roll e , die drayen sal deur de tanken vande Bloemen, ende onder aen den pot een bandeken metA. B. C. , ende sullen genaemt syn Missus scholieren." -3

1 Blommaert , t. a. p. bl, 34.a Statuten der Rederijkkarner te Hoogstraten van het jaar 1534,

medegedeeld in Belg. Mus. 1843, Acv. 4, bl. 370.

3 Achter de Verband, van Kops.

80

In den aanvang namen de kamers de gewone symbolen

harer Beschermheiligen tot hare „ blomme" aan; doch laterkozen zij er een naar willekeur en beeldden ze niet slechts

op haar blazoen, maar ook op de voorwerpen, die zij inhare bijeenkomsten gebruikten, op de prijzen, die ze uitdeel

-den , en met de divisen op hare kleedenen af. Zij volgden hierinhet voorbeeld van vorsten, edelen en aanzienlijke personen,die hun huisraad, hunne kleinodiën en boeken met hunneemblemen en devisen versierden. Zij ontleenden die emble-

inen meest aan hunne wapenen, doch namen ze ook wille

-keurig aan. Zoo was het embleem van Lodewijk XII eenstekelvarken met het devies Qui s'y frotte s'y pique; datvan Hendrik de Groote een wassende maan met het de-

vies : Totam impleat orbem; dat van de Sires d'Estaing

lelien en rozen met het devies: Tout pour eux , tout pour

elles; dat van Madame Tallien een roos met het devies:Se mechant n'y voit que l'epine; dat van Salmasius eenlamp met het devies: Elle se comsume en luissant pour

les autres. 1 In de XVIIe eeuw vooral werd het zoo alge-

meen devisen met of zonder embleem aan te nemen, dater bijna niemand gevonden werd, die er geen had, en zein plaats van of met zijn naam onder zijn schrift plaatste.

Men vindt zelfs gansche bundels met gedichten, die alle

met de devisen hunner vervaardigers zijn geteekend. Zijn

de emblemen van franschen oorsprong, in het aanne-

men van vreemde namen zou men, volgens Cornelissen, 2

i Menestrerii Philosophia Imaginum i. e. Sylloge Symbol. Amst.

I6'l5. Baudartius Gedenckweerd. Spreueken.

2 De 1'Origine, des Progrés et de la Decadence des Chambres de

Ilhétorique établies en Flandre. Gand 1812.

81

de toenmalige letterkundige genootschappen in Italië bed

volgd zijn. Zeker is het dat men toen aldaar de Fantastici ,Ardenti, Insensati, I. Rozzi, gelijk in België de Boomloozemande, de Vreuchdenaers, d' Ongeleerden en Melcteelenhad. Meer waarschijnlijk komt ons echter het gevoelen

van anderen voor dat deze laatste oorspronkelijk spotnamenwaren, die vervolgens tot gewone zijn aangenomen.

1 P. Nieuwland, Lect. Mem. T. I. p. 175 seqq. Scharp, Inwij-ding der Nieuw gebouwde zaal van het Letterk. Genoots. Verschei-denheid en Overeenstemming te Rotterdam , bl. 35.

HOOFDSTUK V.

HET BESTUUR DEP. KAMERS.

Het opperbestuur over alle kamers in de nederduitschsprekende gewesten van het bourgondisch gebied was doorPhilips de Schoone aan het hoofd van Jezus met de Bal

-sembloem gegeven. Deze voerde den titel van Prince Sou-verain , doch zijn gezag werd door slechts weinige kamers

erkend; door de meeste betwist. Eenige der laatste, zooals de Violieren te Antwerpen, de Ongeleerden te Lierhet Bloemken Jesse te Middelburg, hadden een Hoofd-,Opper- of Erfprins, waartoe slechts mannen van aanzien,zelfs edelen en vorsten werden gekozen. 1 Ook de overige

1 In die betrekking komt Willem I bij de Violieren en Jacobus

Peckius bij het Bloemken Jesse voor; de laatste onder de Opdragt

der Regenten van 't Edele Broederschap des Redenrycke Spruyte

Jesse van het Nederlandsche. Treurspel , zynde de Verkrachte Belgica,

vertoonende d' onheylen Baer in voorgevallen; t sedert den 25

October 1555 tot den 10 Julij 1584 daer aen volgende, Gecompo-

neert (alles conform aen de letteren aen den heser), door Arent

leden van het kamerbewind, in het algemeen, Hoofden ,Regenten of Overmannen geheeten 1 , behoorden in de XVeen XVIe eeuw in alle gewesten tot de eerste rangen dermaatschappij: later echter veranderde zulks en algemeenwas de klagt door Bredero e ontboezemd.

„ Voormaels naer out ghebruyck koos men tot d' hooghste staet

Een gheleert treff'lyck Man, of eener uyt den Raet,

„Die door ghewoonte en konst, ghehouden wert Raedt-saligh ,

„En heerschten wysselyck, ontsichlyck en lieftaeligh.„Doen vantmer Geesten veel, schryf-ryck en wel bespraeckt

„In 't uytbeelden geswind, aertigh en ongemaeckt.

„Besiet de Caerten self, en over-leest de naemen

„Van over twintigh jaer, ghy sult schrickend' u schaemen,„ Dat ghy nu met dit schuym soot komen hier ten pronck,

,,Of in de schou-plaets, daer eerst niet dan goud en blonck,

„ Wanneer men nu verkiest, siet men te samen rotten

„Het stoffe van de Maets, een deel neus-wyse sotten,

„Ja wiens gemeyne roep dan maacken eenera man,„Die na haer sinlyckheyt de rollen glieven kan.

„Hy maeckt Coning of Prins, die Boer te zijn behoorden."

Niet alle kamers hadden een Prins, sommige een Op-

Roggeveen, liefhebber der Mathesis. Verthoont op 't Edel Redenhof

binnen Middelburgli, door het Broederschap van de Edele Bloeine

Jesse, onder het voort In Minne Grocyende. Tot Middelburg,

Gedruckt by Pieter van Goetthem," kl. bo Z. j.

1 B. v. te Dordrecht, Overmannen, te ididdelburg en bij de Bye-

korf met het bloeyende Eglantierken omvlogten, Z. Door yver in

liefde bloeyende, te Amsterdam, Regenten, -- en bij de oude kamer,

't Bloeyende Eglentier, Z. In liefde bloeyende, aldaar, Hoofden.

Den Broeders in Liefde Bloeyende 1615, vóór zijne Ned. Poëmata.

Verg. Wagenaar, t. a. p. d. VIII, bl. 731.

84

perdeken, Hoofdman, een enkele een Koning, en alle hol-landsche kamers een Keizer aan het hoofd. De overige

leden van het kamerbestuur hadden in verschillende steden

verschillende namen. In dat van Jezus met de Balsem-bloem zaten, behalve de Prince Souverain, een Tresorier

Hofmeester en Kapellaan, die ook de post van secretaris ver-vulde; in dat der Peoene te Mechelen en der Violieren te

Antwerpen - een Prins, Hoofden, Overdekens, Dekens ,Ouders. De Violieren te Gend werden door een „ upper-ste in Regimente" of Deken en „ vier andere notabele per-sonen" of Raden; St. Agnete, Maria 't eeren , de Boom-boze mande aldaar, door een Deken en twaalf Raden of

Provisierders" , „ goede eerbare lieden"; de Kersauwieren tePamele door een Deken ei Officieren; de Eglentieren teHoogstraten door een Hoofilrnan en twee Dekens bestierd.De ' Lichtgeladenen te Iperen hadden een Hoofdman enPrins ; de kamers te Lier een Hoofdman, een Overdeken,Onderdekens en een Onderprins; Pax Vobis te Audenaer-cfen een Koning, Dekens en Schepenen; andere een Prinsen Dekens; een Prins, Hoofdman en Dekens; een Prins ,Over- en Onderdekens; een Hoofdman en Raden aan hethoofd. Te Middelburg had het Bloemken Jesse een Over-deken, ook Overhoofd en Prins genoemd , Dekens en Be-leeders, later een Opperprins, regerend Boekhouder, oud-Prinsen en oud-Boekhouders tot bestuurders. Het bestuurder Blaauwe Accolijen te Vlissingen bestond uit een Prins,Hoofdman, Dekens en Ouderlingen, later uit Prins enDekens; z dat der Missus scholieren te Veere en van denNardusbloem te Goes uit een Prins en Dekens.

1 Onder de kaart in 1574 door die kamer uitgeschreven.

85

Bij de zeeuwsche kamers is mij evenmin als bij de oud-ste hollandsche een Keizer voorgekomen, ook schijnen de

brabantsche en vlaamsche, die in de noordelijke Nederlan-den gesticht werden, dien titel niet gebruikt te hebben.Ten minste de Wit Angieren te Haarlem hadden een Prins,Deken en Ouders l ; en de Witte Lavender te Amsterdameen Prins, Hoofdman, Dekens, Facteur en Retrosijnmees-tert, 2 terwijl de gelijktijdig aldaar opgerigte kamer Inliefde bloeijende onder een Keizer, Facteur en Prins stond.Mij zijn geen kamers in Flolland voorgekomen, die geenKeizer aan het hoofd hadden, doch de overige leden van het

bestuur hadden verschillende namen. Zoo hadden de Fon-teinisten te Dort, die vroeger door Overmannen geregeerdwerden, een Keizer, Prins, Hoofdman en Dekens; deGoudsbloemen te Gouda een Keizer, Prins, Hoofdman enSchatmeester; de Palmboom te Leyden en de BlaauweAccolijen te Rotterdam een Keizer, Prins en Factoor; deGalesbloem te Haastrecht een Keizer, Hoofdman, Schaft -meester en Vaandrig ; 't Rosmarijn te Schipluiden een Keizer,Prins en Vaandrig , de Lely onder de doorn te Noordwijkeen Keizer , Prins, Retrozijnmeesters en Colfmeester.

De Opperprinsen en Prinsen werden voor één of meer-dere jaren door het kamerbestuur of door den magistraat,

ook wel door de kameristen of door kameristen en ma-gistraat beide gekozen. Zij moesten den eed in handen vanhunne medebestuurders afleggen; de Opperprinsen , zoo als

! Opdragt van de Wit Angierea Eeren- Krans. Ghesproten uytdeVlaemsche Natie. Haerl. 1631. 4o.

2 Opdragt van het Antwoort op de Vraghe, uytglíegheven by deBrabandsche Reden-ryck Camer, uit Levender Jonst tot Amsterdam.'T Amsterd. ghedruckt by Paulus Ravenstein, Anno 1613. 40.

86

die der Violieren te Antwerpen, ff zijn prinsdom , verheffen

met een heerlijk blasoen- of refereinfeest , waarop prijzen

van ten minste 50 p. waarde moesten kunnen verdiendworden." De Prinsen hielden op bepaalde tijden prinsda-gen, waarop door hen een „ kaart werd uitgehangen ," diedoor de kamerbroeders moesten beantwoord worden. Zooloofde de Prins der Kersauwieren te Pamele maandelijksop den derden zondag ii een upper- naer- en onderprijs" uit

voor 't beste referein in 't vroede, amoreuse of zotte.

Zonder 's Prinsen verlof mout de kamer noch kaarten uit-schrijven noch beantwoorden, noch op bruiloften, banket-

ten of andere feesten spelen. Geen spel mogt zonder zijnetoestemming vertoond worden. Ook moest hij waken dat erin de spelen, refereinen en baladen niet op de overigheid,

de geestelijkheid en andere kamers werd geschimpt, noch(lat er spelen, liedekens en refereinen gecomponeerd ofepronuncieerd werden tegen het katholijk geloof. Hij

deelde op de feesten de prijzen uit, besliste met zijne

medebestuurders alle geschillen „ het en ware latter mynsheere Peys bruke gebeurde," doch had in alles twee stem-

men. Zonder zijne toestemming kon men geen lid eenerkamer worden. Soms was daartoe alleen zijn consent,

soles ook dat van zijne Overmannen of wel van alle de

„ gezwore broeders" noodig. Bij enkele kamers koos dePrins alleen zijne medebestuurders, zoo als bij die der

Lichtgeladenen te Iperen twee gouverneurs , een directeuren een dichter. De Prins moest de uitgenoodigde kamersplegtig ontvangen en harangueren 1 en bij haar vertrek

1 Zie b. v. m. s. Reglement der kamer te Noorwijk, Reglementvoor de Rederijkskamer te Leyden in Liefde werkenrlc, Ao. 1616,

in Navorseher , d. VII, bl. 120.

87

liet afscheidswoord spreken. Groot was de eerbied die menhem bewees. Zijn wapen werd op het blazoen geschilderd;die in een gedicht zijn naam noemde, moest ter zijnereere de bonet ligten, en nooit las de facteur een refereinzonder het aan hem op te dragen. Zelfs bleef de Prins indie kamers, welke een Keizer hadden, nog altijd een ge-eerbiedigd hoofd. In sommige reglementen wordt aan denKeizer het gezag toegeschreven dat vroeger de Prins be-zat, ofschoon aan dezen de meeste eer werd bewezen. Hijbesliste met twee door hem gekozen leden de twisten derkamerbroeders „ van 't gene dat de kamer roerde of op dekamer, wat zaken dat ook waar;" niemand mogt zonderzijne toestemming vreemdelingen op de kamer brengen;hij gaf met de rethorijkmeesters de rolle uit om te spelen;zonder zijn verlof mogteii geen kaarten uitgeschreven ofbeantwoord worden; doch hij vermogt echter niets zonderconsent der Rhetorijkmeesters of van den Prints en van denFacteur, en in sommige gevallen van al de Kamerbroeders. 1

Bij sommige kamers stond de Hoot- of Hoofdman bovenden Prins, en dan was gene even als de Opperprins slechtseen „ president d'honneur ;" zoo als b. v. de ridders vanBerchem te Berchem en Lier, en Anthonis van Stralen,heer van Merxem, die later op bevel van Alva te Vilvoor-den onthoofd werd, bij de Violieren, en moest, gelijk te

! Zoo als Jan de Bruysenere , Prins der Violieren in 1480 op het

Landjuweel te Leuven. Onder de nog voorhanden poëzy der Rede-rijkers zijn een menigte refereinen en balladen door Prinsen ver

-vaardigd, o. a. door Andries Crijnen Verveen, Prins der Goudsche

kamer de Goudsbloem, die de eer dier kamer te i1Iechelen op hetlandjuweel der Peoene aldaar den 3 Mei 1620 ophield.

88

Iperen, immer een edelman en schepen zijn. Had de kamergeen Prins , dan deelde de Hoofdman in alle diens voorregten.Stond hij onder den Prins, dan moest hij mede toezienop 't bewaren van de geregtigheden en privilegiën der ka-mer; voor de vergaderingen der gilden het woord voeren;den Prins in 't kamerbestuur bijstaan en in de vierschaarzitten. Soms was hij belast met de „ ordonnantie van deontfanck en uitgave", waarvan hij jaarlijks voor zijne mede

-bestuurders en soms van schepenen rekening moest doen.Van hem werd gevorderd dat hij ,,welonderwezen en min-naer der conste" was, en menig referein getuigt nog hedendat velen aan dien eisch hebben voldaan. Verschillend wasde taak, die den Ouderlingen, Oudsten of stichters der ka-mer en den Opper- en Hoofddekens was opgedr ogen. Vande eerste weten wij niets, dan dat zij in het bestuur za

-ten. Den Opperdeken, en bij zijne afwezigheid den Dekenof wel den Onderdeken, was het aanbevolen te zorgen datde notulen gehouden, de broeders bijeen geroepen ende boete ontvangen werden. Ook legde zij, zoo er geenBreukmeester was die, volgens de reglementen, op. Zijwerden door liet bestuur, of door de gansche broeder

-schap , of, gelijk te Veurne, door den magistraat verko-zen, en zoo zij die betrekking weigerden te aanvaarden,in de boete geslagen. Te Middelburg moesten de Overde-kenen jaarlijks aan de Wet gevraagd worden. In deze staden te Goes stelden deze ook twaalf Tabbaertdragers , op eenjaárlijksche wedde van een nobel, aan. Doorgaans tradende Dekens jaarlijks af en namen dan onder de Ouddekensplaats, totdat zij wederom herkozen of tot Overdekens aan

-gesteld werden. Even als de hoofdlieden moesten zij „wel-geleerde vrinden van Rethorica" zijn. Zulks waren o. a.

89

Sebastiaan Vranckx, 1 Geraert van Wolschaten, 2 Guil-laume Ignatio Kerricx, 3 Willem van den Nieuwelandt 4en Geeraert van den Brande 5 bij de Violieren en denOlijftak te Antwerpen, bij welke eerste ook Joos vanCleef, Cornelis Floris, Gilles Coignet, Franciscus Franc-ken, Adam van Oort, Otto Vaenius (beide leermeesters vanRubbens) . Jan Breugel, Abraham Janssens en andere be-roemde schilders en beeldhouwers die waardigheid bekleed

hebben. 6 Een der belangrijkste leden der kamer, dietevens zitting in het bestuur had, was de Factor, Facteur,ook wel dichter, vinder en retrosijnmeester genoemd. Hijwas de dichter der kamer, belast met het vervaardigep vanalle noodige gedichten en tooneelstukken voor bijzonderefeesten, met het oplossen der vragen door andere kamersvoorgesteld en met liet uitschrijven .dQx prijskaarten. Hijdeelde de rollen uit aan de spelers, onderwees de jon

-geren in de kunst van rhetorike en had een onder-scheidene kenspreuk , op zijn naam of hoedanigheid

zinspelende, waarbij hij doorgaans meer bekend was danbij zijn eigen naara. ' Enkele namen van beroemde Facto-

' Van Ertborn, t. a. p. bl. 31. Snellaert, t. a. p. bl. 258, Wil-lems, Verhand. over de Nederd. Tael- en Letterk. d. II, bl. 89.

2 Willems , t. a. p. bl. 107. Witsen Geysbeek, B. A. en C.Woordenb. d. VI, bl. 553 volgg.

s Van Ertborn, bl. 65. Witsen Geysbeek, t. a. p., d; IV, bi. 74.

Witsen Geysbeek, t. a. p., d. IV, bi. 169.5 Witsen Geysbeek, t. a. p., d. I, bl. 390.

6 Van Ertborn, passim.

7 Snellaert, t. a. p., bl. 64. „Les plus considerables de tous

etaient les factors on facteurs, c'est b-dire, les poètes qui se char-

geaient de la factie (composition) des poèmes et des pièces de

théátre." M essager etc. 1850, p. 425.

90

ren zijn echter tot ons gekomen, en onder deze, die vanGuilliam Caudron, „ den gelaurierden Poet ende Cathari-

nist" 1 te Aalst; van Frans Fraet, 2 Willem van Haecht ,Guilielmus Ogler, Adriaen Wils , 5 Cornelis van Ghistele , 6

Facteurs der Violieren, den Olijftak en de Goudsbloem teAntwerpen; die van Matthijs de Casteleyn, Facteur vanPax vobis te Audenaerde, „ de hervormer van den vlaem-schen zangberg", wiens „ Const van Rhetoriken" meer dananderhalve eeuw het handboek der Rederijkers was; 7 die

Willems , t. a. p., d. II, bl. 103.= Dichter van 't Palais der gheleerder Ingienen , oft der Constiger

gheesten. -- Na eerst in Nederduytsche Retoryke ghestelt. Antw.1564. 8c. Willems , t. a. p., d. II, bl. 256, Witsen Geysbeek,t. a. p. , d. II, bl. 329.

3 Bragt o. a. de Psalmen Davids, ten dienste der Lutherschen teAntwerpen (Antes. 1579) in het licht. Willems, d. II, bl. 256,Witsen Geysbeek, t. a. p., d. III, bl. 1.

4 Die, volgens Bidloo ,

„-- — -- in zijn taal en stijl en zedelijke bloemen,„Meer Amsterdammer dan Antwerper is te noemen,

Panpoët. bl. 154. Willems, t. a. p., d. II, bl. 129. Witsen Geys-beek, t. a. p. , d. V, bl. 1.

5 Zijn Refereinen komen met die van vele andere brabantschefacteurs voor in de Schadtkiste der Philosophen en Poëten, Meche-len 1621.

6 Ridder, IIeer van Axcle en MIaelstede, Voorschepen van Gend,wiens gedichten bij Willems, t. a. p., d. II, bl. 243 en aangeh.uitgevers, als ook bij Witsen Geysbeek, t. a. p., d. III, bl. 376vermeld en beoordeeld worden.

7 Messager, etc. 1836, p. 471. Willems , t. a. p. , d. I, bl. 260.

91

van Hendrick Fay d'Herbe, Facteur der Peoene te Meche-len; van Claudius de Clercq, Facteur der Lichtgeladenente Iperen; 2 voorts die van Jan Olthof 3 en van Pieter Lan-

1 Van hem vindt men o. a. een Esbattement in de gemelde Schadt-kiste der Philosophen.

$ Gerard deelt het volgende nopens dezen dichter in zijn aange-

haald m. s. mede:

S,I1 y a une tradition á Ipres, qui parle que le celèbre poète hol

-landois , Jaques Catz, étant a Ipres, désira de voir de Clerek ,

qu'on le lui montra pendant qu'il était occupé a pousser une brouette

on petite charette chargée d'effets , et que Catz lui aiant adressé ces

paroles:

,,Als gy zoo den waghen kruyt,

,,Vliegt er niet van achter uyt,

et que de Clercq, qui ne counaissoit point Catz • lui repondit sanshesiter:

„ Wilt gy het weten en verstaen,„Zoo kont gy achter schildwaght staen."

A coté de la porte d'entrée de l'église cathédrale d'Ipres on lit suru ne pierre l'Epitaphe suivante de de Clerek.

GRAFSCHRIFT VAN CLAUDE DE CLERCK,geboren rijm constenaer.

„ Staet leser! waertoe sulcken drift,„Ey; leest toch eens dit opgeschrift,„Hoort Claude by-genaemt de Clerck,„ Die spreect vaen uyt desen serck ;„ Hy die u op het schau-tonneel„ Met liedfes, clinckdicht en rondeel

3 Witsen Geysbeek, t. a. p. , d. V. bl. 4.

92

gendijk , 1 Facteurs der Witte Angieren en van den Pellikaante Haarlem; van Direk van Catz , Facteur der Korenbloemte 's Hage; van Vincent Matthijssen 2 en Jeronimus vander Voort, 3 Facteurs der Accoleijen te Vlissingen , en van

,,En redenrycke clucht vermaeck,„ Soo dickwils heeft geweert den vaeck,„ Die slacpt hier, maer de siel van hem„ Roept noch misschien om requiem,„ Bidt ghy toch dat den goeden man,

Nu by dat self niet doen en can,,,Die alles wat by heeft verbeelt,„ Voor n soo wel heeft uytgespeelt,,,Voor God, oock in den jonghsten dagh„ Syn eygen rol wel spelen mach,

amen.

overleden den XIII Oct. 1645."

1 Leven van P. L. vóór het vierde deel zijner Werken (Haan.1760) bl. 14. Hij vervaardigde o. a. een „ Verweerschrift der driealoude Haarlemsche Redenkainers (Ged. d. III , bl. 20) bij gelegen

-heid dat ecnige waerden of tappers zich verzetten tegen de vrijheidvan accijs, die deze kamers genooten."

2 P. de la Rue, Gelett. Zeel., bl. 125, noemt zijne gedichten open onder deze ,, Welcomspel ter Camer van Vlissingen aan de an-dere genoodigde caineristen, Vliss. bij Jan Jansz. Pick, 1642, 4 0 .

ook geplaatst vóór Vlissings Redens-Lusthof , beplant met seerschoone en bequame oeffeningen. Ibid. 1642. 40•

3 Deze Rederijker verliet ten tijde van den Hertog van Alva Lier,

en begaf zich in dienst van Wil!em I. Na de pacificatie van Gendvestigde hij zich als schilder te Antwerpen, en werd . Factor derGoudsbloem; doch vertrok , na de overgave dezer stad, naar Vlis-singen, waar hij Factor der Accoleijen werd, en o. a. in 1597 bijPeeter Verhaghen te Dordrecht een werkje uitgaf, met een gedichtin plaats van titel, beginnende:

93

anderen, die hunne refereinen en balladen in de werkenhunner kamers, of van die, welker feesten zij bijwoonden,onderteekenden.

In het bestuur van sommige kamers zat een Fiskaal, 1

ter handhaving van - goede orde, en een 'Thesorier of Schat-meester. 2 Eenige kamers hadden een Beukmeester, , die

„acht moest nemen op de breuken en ze promptelycklatenbetalen." 3 De Violieren te Antwerpen hadden er twee,ook waren aan deze kamer twee Prinsen der Personagiënverbonden. Zij hadden met den Facteur het toezigt overde spelen , ontvingen na de vertooning de rollen uit handender kameristen, zaten met den Facteur als regters over deprijzen. Zonder hunne toestemming mogt geen spel, zelfsniet dat van den Facteur , worden uitgevoerd.

Bij de Violieren was ook een Accoutrementmeester, wiende zorg over de kleederen der kameristen en overal wat tothet spel behoorde, was toevertrouwd. Ook hadden sommigekamers, zoo als de Palmboom te Leyden, Schaf- en Boelmees-ters , wier werkzaamheden, even als die der overige officie-

„Net leven en steruen ben ick genaemt,

„ Want wry moeten al steruen om namaels te lenen ,

Dat beyde te weten elck een wei betaemt,„`Vat oock lenen en doodt is wort hier beschreuen," enz.

éíij droeg het aan de regering te Leyden op. Zijne zinspreuk was:

In deuchden voort. Z. Kantelaar en Siegenbeek, Euterpe, d. I. bl.

129. Willerns, t. a. p. d. I. bl. 292.Bailli, Commissaire de Police. Popeliers.

2 Zulks was o. a. Jan Adriaentsz. Schoon bij de Goudsche kamer

Wt ionsten begrepen, die op het mechelsche Peoenfeest een Refe-

rein dichtte.a De Violieren te Antwerpen hadden er twee.

94

ren , in de reglementen werden omschreven. z Geen onbelang-rijk personagie was de Vaandrager of Vaandrig (alphenus) ,wanneer de kamers met slaande trom en ontrolde vaandelsoptrokken. In Holland zat hij zelfs in 't kamerbestuur, enop vele bijeenkomsten werden prijzen voor het best „ slin-geren" , „ konstigh swieren" met het vaandel uitgeloofd.Een nog veel gewigtiger persoon was de Nar, die in zijnebonte kleeding (groen en geel, blaauw en wit met zwartestreepen) en met de narrenkap op liet hoofd , op elk feestde menigte door zijn vrolijke scherts en kluchtige gebaar

-den vermaakte. Er was in de XVe en in den aanvang derXVIe eeuw en lang te voren geen kerkelijk of burger-lijk feest, waarop hij geen voornamen rol vervulde. Zelfsbootste hij de heiligste handelingen na , en spaarde nochpans, noch bisschop, zelfs priester noch keizer , koning oftabbaarddrager.

„ Vryelyck (zei er een) mag ick spreecken en byten met mijn tanden„En plocken aen het lijf en scheuren d' ingewanden."

Hij mogt zulks, als hofnar in het koninklijk paleis, alsStentarello , Cassander, Girolamo en Jocrisse, in Italië enFrankrijk, als broertje of neefje in de Nederlanden. GeenLandjuweel, Haagspel of Refereinfeest, waarop hij niet ver-scheen , waarvan hij de vreugde niet was. Soms was men

1 Slechts eenmaal kwam mij een Kunstgriffier voor. Zoo noemdezich Johannes Ballee, „Konstgri$ier der oude Vrije Redengilde derDry Santinnen binnen de stad Brugge" (1769).

° B. v. in 1676 te Voorburg, in 1682 te Ketel, 1683 te Haarlem,1685 te Schipluide, 1630 te Soeterwoude, 1705 te Schiedam, 1719te Noordwijk.

95

zelfs bevreesd, dat hij niet mogt komen , indien er geenVraag in 't Sotte" was opgegeven, en noodigde men de

kamers dringend uit haar broertje niet te vergeten. 1 Onderde oude Narren ontbrak het niet aan zulken, die een geestigekwinkslag en een aardige zet konden geven, en zelfs denstrengsten puritein een glimlach afdwongen; doch in denaanvang der XVJIe eeuw scheen het dat ze met elkanderwedijverden in het uitslaan van vuile en zoutelooze klap, enhet uitvoeren der walgelijkste en gemeenste stukken. Toenwaren zij niet meer dan onze hedendaagsche hansworsten.Tot een bewijs diene het antwoord op den regel, „ Sonderons Sotkens hier, wie zou nu 't volt vermaecken," in 1619door een der Sotten te Haastrecht gegeven, en achter Schie-dams Rood Roosjens spel van David en Goliath gedrukt.

» Wie zou 't volck anders vermaken als wy gecken ?„ Die om wat te lachen de Sots -kap aentrecken ,„En in de handt houwen een Wapper met een Marotte,„Om dat men zegghen zou, dat zijn rechtschapen Sotten.„Dan, wy bennen zoo mal niet, als ons de kap wel staet,„Noch ooc soo dwaes niet als wy houden ons ghelaet,„ Wy weten dus jentekens den zot te spelen,

„Dat men ons zal kool, stroop en lecker biertjen delen;

„En dat wy ons' ghezonden zac vol zullen rapen

„Met den gheconterfeytten Sot na te apen:

„waarvoor wy tot betalinghe gheven boerten en jocken,„En ooc wel Bockens, zoo droogh als overjarige koolstocken.„ Maer by heyter af, die wat gorts op de tonghe heeft,

,,En die ooc voor ons als de duyvel voort kruys beeft,

„En dat is al om te lachen, verstaet de zaken,

„Zonder ons sotkens hier, wie zond' nu 't volt vermaken?

i B. v. te Schiedam 1705.

96

9f

„Wy alle vermakelycke grilletjes klappen,

„ Hier van Fytjen Floren, mijn zoet speul-meysjen,„ End' daer van ey --- lieve Jantjen laet ons nog een reysjen;

„Ooc van het Evangelytjen uyt den Spinroeken ,

„ En van de Gee , die syns moers kous ghing in de mele broeken;

„Hier hoe wy onze propere mongetjes van schaepsleer,

„ Als orghels aenzichten trecken gins en weer....

Elke zot had zijne spreuk, waarop zijne boerterijen be-

trekking hadden. Zoo vond men er een, die tot spreuk had:Al met soetigheid, en elk, die hem te na kwam met een

in honig gedoopte vossestaart een streek gaf. Een ander,

wiens spreuk was: Alles met maaten, sloeg iedereen, die

hij bereiken kon, met een bandelier, aan welke kleine met

buskruid gevulde rasaatjes hingen, om de oorera. „ Dat ,"

schrijft Kops, 1 „ roemde men toen geestigheid !"Onder alle Zotten, die in de XVIe en XVIIe eeuw

op landjuweelen en haagspelen vermaardheid verwierven,

zijn er twee wier namen tot ons zijn gekomen, namelijk

Jan Walravensz. en Pieter Cornelisz. van der Morsch. Vanden eersten weten wij niets als dat zijne gedachtenis ver

-eeuwigd is door een tamelijk groote penningplaat in 1563vervaardigd. 2 Van der Morsch , meer bekend onder den naam

van Piero, welken hij met de spreuk 1. x. n. Tyt (el èks enTyt, d. i. elk zijn Tijd) onder zijne gedichten plaatste, was

in het laatst der XVIe en begin der XVIIP eeuw stads

-bode $ te Leyden en kamernar der Rederijkers aldaar. Hij

! Kops, bl. 221.„ Van Loon, Nederl. Historiepenn., d. I, bl. 64.

3 Sedert 1570. Bevreesd dat hij zou afgezet worden, bedankte hij

in 1598 en eierleed in Se ;,emner 1620.

97

noodigde in 1598 met de volgende kaart zijne medebloc.

tiers uit om op het leydsche tooneel zijne bruiloft te komenvieren. s

CHAERTE.

De Leytsche Sot, die bidt en doet noodera ter Feest,De Sotten al gelyc, die 't Santvoort zijn geweest:Voorts een wt elcke Camer, die daer niet en waren,

Maer d'ongecapte Sotten roept hy aldermeest,Terwijl dat Sotten vreucht, veel droefheden gheneest.Ghy die de Const zijt toe`,edaen, wilt hier vergarenMet recht, want sulcken Feest eli valt niet alle Jaren,Dat Joncker Mors en Vrou Lors, zijn Bruydegom en Bruyt,Die in de macent van Meij te samen sullen paren,En spelen doen op snaren, met clapspanen geluyt:Elc Sot zijn blaes brengt mee, coemt met de hantpyp uytOm houbollich en ruyt, te danssen, springen, spelen,Daer Mommers wel gemuyt, veel suyckers sullen delen.

De Bruydegom en Bruyt ele welcoom sullen hetenOp 't Voorspel, om te samen die Erwitten te eten,Met Cone deurslepen, op de Lantkermis manier:Wilt in de Bruyloft doch de scheurfloyten niet vergeten ,Hy die 't gebraen minst proeft, wort met het spit gesmeten,.Twelc doet de malle liefd', want die sal blasen t vyer.

Cort verhaelVan 't principaelin Leyden bedreven,By Sotten meest,Die op Vron Lors feestWaren verschreven.

Den XXVI Mayus Anno 1566• Leyden, 596, 1kl. 80.

OS

Drie Uylen, fyn van Tin, te winnen zijn alhier:

Een Grooten uyl, een Botten uyl, een Slechten in 't getal.De beste crycht de Sot, die alle daghen schier,

Met een nieu Woort, en Bewijs, het vole vermaken aal:

Naer haer eerdienst, de tweede, en derde crycht geval,

Die vast de dagen al, wat aerdich brengt om prys, voort

Want geen Sot so mal, hy spreect somtijts een w ys , woort,

Om een belachelic present van ele Sot 't ontfangen,Wert de Bruyt sittende ter gift met groot verlangen,

Met een vyftich op haer buyc , daer onder hangt een ruicker.Wie daer met haspel-dicht, best roeren sal de wangen,Een Tuyt van een mengelen wert op te borst gehangen,Opdat hy blyven mach altoos den ouden zuycker :Indien den tweeden in zijn dicht is geen misbruycker,Crijcht by een Tinne tuyt , die hout een volle pint:En die in Sotte reen, is d'alderminst ontluycker,Een Kindertuijtgen cleyn hy mer tot prijs en wint:

Al die uyt mallicheyt dees Eele Coast bemint,

U leering vroech begint, om het vole te vermaken,

Of u beualt geswint, het schimpen van de DJraken.

Voorts wort eleke Sot dit tot een les gegeuen,

Dat geen schandael , noch lyfsgeuaer by hem bedreuen

En wert, daer hy hem veynst heel kintsch en innocent,Op prys-verbeurtenis, en vorder al zyn lenen

Voor leen onnosele te werden in geschreven

By d' Archimorosool,h, der Sotten President:

Mer wie met Vron Lors can danssen plomp en jent,

Een Tinnen Beecker wint vol leckere Candeel:Wie t drollichste Liedeken zal zinhen excellent,Een Tinnen Schotel crycht vol brij van blomme-meel.

Die de Bruyt meest bot voordient, een Ring wint om zyn keel.Dees prysen opt Toonneel, sullen werden gewonnen,

Met licht en blueckers veel, alle avonden begonnen. •

Schrijft ele Sot, aen den geboren Sot in Leyen ,Wie dat voorzeecker hem daer comen sal vermeyenBy Joncker Mors, en Vrou Lors, om deelen zoete Buckendombijten sult ghij in den Doelen sien bereyen ,Al waer de Bruyt te spae haer maechdom sal beschreven,Haer seer beclagende tonnut en gierich slucken:Al zyn haer vrunden veel naer Vlaenderen vertrucken,Men vinter noch wel meer daert niet op was vertrout:De tijt staet wel wat vreemt, men hoopt tsal beter luckenIndien ment niet te veel en mengt met clingen, zout.Van yemants eer, naets , faem te aenroeren, ele afhout:

T waer goat dat jont en out, alsulex uytgesondert , lietenMer met een plompen bout, mach elc wel int hondert schieten.

Tot een besluyt wert elcken Sot geraen voor tbest,

Indien by prijs begeert, int eerst noch int lest,Niemant te roeren aen in spot tsy rijt of armen,

I,1it vreucht, nier Soet en Sot uytvoerende de rest,

Spijt en twist schuwende niet minder dan de pest,

Mer laet de malle liefde in ele een vry verwarmen:En om dees Prysen al, deurgaens verdient met zwarmen,

Geue elcke Sot zijn sten met opentlic gewach,Een ander, die hem dunct dat deur de beste tarmenOp t Straet of op Toonneel gemaect heeft t meeste gelach.

Dat ooc der Sotten were, elcx ooge beter sack,

Moet op den lesten dach, Copie schoon presenteeren.

Op dat de Sot voorts mach , met Prys ele een stofferen.

Den xxj Meij MDXCVI.

L. X. N. Tijt.

Op dit feest verschenen de Sotten van ter Goude , diatb

wijk op Zee en aan den Rijn, Vlaardingen, Rotterdam,van de Wijngaertrancken , Witte Angieren en Trouw moetblycken te Haarlem, en die van 's Halte en Delft, Na liet

5

100

spel werd elk zijn verworven prijs overhandigd onder het,uitspreken van een rondeel, b. v.

Mopgen Loenen van der Gou, heeft verdient drie Prijsen

Als, den Grooten wijl, twede Tuyt, en voort van 't Danssen;

Dese Eer moet iek hem daer voor bewysen:

Mopgen Loeven van der Gou, heeft verdient drie Prijsen,

Zijn Outbollich Tronge, deed elck verjolijsen,

Waer deur by waerdich is, om dragen veel Cranssen:

Mopgen Loene van der Gou, heeft verdient drie Prijsen

Als , de Groote uijl, twede Tuyt, en voort van 't Danssen.

Waer zy dy Outbollich Sottgen van Catwijc op Zee?Coomt en onifangt u Prijs, van t Bot voor, dienen ,Een Rinck om u keel, hebt ghy gewonnen daer mee:

Waer zy dy Ontbollich Sottgen van Catwijc op Zee?Mors , en Vrou Lors , zijn alle beyde ree,

Om naer En,lant te varen, sy Boet gehoor, lienen:Waer zy dy Outbollich Sottgen van Catwije op Zee?Coomt en ontfangt u Prijs, van t Bot voor, dienen.

Coomt hier myn Lever Sottgen , met u milt Gedicht,

Die van Vlaerdingen zijt , ter Feest gecomen ,

En t Vole hebt verheucht, met u mal Gesicht :

Coomt hier myn Lever Sottgen, met u milt Gedicht,

Den slechten Uyl, hing tusschen tweera in t gewicht,

Wie de Outbollichste Woorden had voorgenomen:

Coomt hier myn Lever Sottgen met u milt Gedicht,

Die van Vlaerdingen zijt, ter Feest gecomen.Ontfangt den derden Prys, tot uwer Vromen.

Elke kamer had haar „ enaepe" of „ huussier", die verpligt

was „ de officieren ende gemeyne broederen, zoowel de min-

101

sten als de meesten te dienen;" 1 het „ gilde huus" en de„ sale" , waarin men vergaderde, schoon en in orde te hou

-den ; „ de kameristen de wete te doen als er eene buitenge-wone bijeenkomst moest gehouden worden ;" hen „ ten uit

-vaert te noodigen", als er een broeder was gestorven. Ookmoest hij in de spelen rollen vervullen , en dus niet geheel„ onabel zijn in die edele conste." Hij genoot een jaarweddevan het plaatselijk bestuur, of van de kamer, zoo als teHoogstraten een stuiver, en daarenboven een stuiver vanelk nieuw lid. 2 Ook ontving hij van dezen een „ heus-heid", wanneer hij zijn naam in het „ gulden-boeck" schreef,en voor elk lid, dien hij „ te lycke bad" eene in het regle-ment bepaalde som; doch hij moest voor eiken broeder, dienhij vergeten had te bidden, boete betalen, en zoo hij inhet vervullen zijner pligten in gebreke bleef, of zich iemand

over hem beklaagde, zoo mogten „ dekens en officieren,mitsgaders de voys van het geheele gezelschap hem rerlae-ten." 3 Op „ hoogtijd -dagen" had hij „ vrije kost en gelag."In de XVIIe eeuw nam de knaap niet zelden ook andereofficiën, zoo als die van klerk, boekhouder of sot bij dekamer waar. Sommige kamers hadden ook een bode, diede kamers de kaarten bragt. Hij droeg bij die gelegenheid„ het devies en de livreye" der kamer en werd doorgaansop wijn of op een maaltijd door het stedelijk bestuur ont-haald of gedefroyeerd. Soms bragt een der broeders zelfde kaart en werd dan luisterrijk ingehaald en getrac-

1 Generale chartre ende ordonnantie van de Kersauwieren vanPamele 1556, vernieuwd 1609.

2 Reglement van het Eglentierken te Hoogstraten 1534.Generale chartre enz.

102

teerd. 1 Die kamers, welker leden verpligt waren als schut-ters de stad te bewaren en bij oproer onder de wapenen te

komen, hadden busmeesters: '- andere, vooral ten plattenlande, die des zondags namiddags zich met kolven ver

-maakten , „ een kolvenaar of kolfineester" , wiens werkzaam-heden met die der overige officieren in de reglementen zijnomschreven. 3

Bij de stichting van sommige kamers werden er ookvrouwen tot leden aangenomen, die echter alleen de op-togten volgden, en de dienst in de kapel ,bijwoonden, omaflaat te verdienen. Aan de Hoofdkamer waren 15 vrouwenverbonden, „ opdat het weerdich broederstap ons HeerenJhesus te Gend met veel meer excellentien gheouffent endegheert mogte worden dan andere gulden of gheselscepen,"Elk moest bij haar intomen 6 grooten geven. 4 Het blijktdat sommige rollen, b. v. in de spelen van Sinte Annaen Joachim, de Bekeeringhe van Maria Magdalene, het

! Belg. Mus. 1843, afl. 3, bl. 307.

Q B. v. de H. Transubstantiatie te Hulst en het Bloemken Jessete Middelburg. Gerard, t. a. p. 255, 256. J. van Lansbergen,Beschrijv. van Hulst, bl. 219. 's Gravesande, Hist. Aaneens.bl. 69.

3 B. v. te Hoogstraten, Middelburg, Veere, Noordwijk, Schie-dam, Schipluide, Katwijk , enz. De Rederijkers oefenden zich ook

in het vogelschieten. Men leest in de Chron. v. Vlaand. bl. 213

dat de aartshertog Maximiliaan den 9 Mei 1479 met de Rederijkers

te Brugge naar den vogel schoot, en dat men bij die gelegenheid

de beide volgende regels dichtte:

Oostryck schoot frisch te Brugge der han ofNeghen in May, vreucht blyfter vrat' of.

4 Blommaert, t. a. p.

103

vrauken in overspel, Ammon ende Thamar, St. Barbelen ,van Onser Vrouwen, Maria van Egypten, de Bootschap,

Betleem, en diergelijke, niet door vermomde mannen, maar

door vrouwen werden vervuld, die door de kamer betaaldwerden, gelijk, blijkens de rekeningen der kamers te Lierin 1412: „ aen Bene maeght, die vrouw Grimma (de vrouwvan den H. Gomarus) voorstelde 6, aan twee nonnen 6 en

aan een duyvel" 2 groot werd gegeven. Adolf van Bour-

gondië beval aan de Veersche kamers „ geen vrouwen tercamere te brengen, als zij vergaderd waeren, ten waereneerbare vrouwen oft maeghdekens, die mede in spelenspeelden." s Ook in lateren tijd vervulden zij rollen in despelen van sinne en de optogten, gelijk uit de kamerreke-ningen en platen van dien tijd blijkt.

! Regiem. 1530.

HOOFDSTUK VI,

VERGADERINGEN DER REDERIJKERS.

De eigentlijke Rederijkers, of, zoo als zij doorgaans wer-den genoemd, kameristen, gezworene kameristen of kamer-broeders, waren priesters en poorters, die zich in hunneuren van ontspanning aan de beoefening der kunst wijd-

en, en jongelieden in de geheimen er van inwijdden, van

waar de kamers „ scolen van rhetorique" werden genoemd.

Zij moesten „ vrye", „ vrye borgers", „ liefhebbers der edele

conste van rethorica" , ,, abele geesten" „ souffesante mannen",

„ mannen ter goeder name ende fame", „ habile , ernfeste man-

nen", „ ter eerweerdigheid der edele en industrieuse const" ,

zijn. Met zulke mannen , schoon goud- en zilversmeden,

borduurwerkers , schilders, wevers an hun ambacht, of

koophandel drijvende, weigerde geen magistraatspersoon,edelman, ja geen vorst zich te verbroederen.

„ Rethorica te hantieren was furstelick verheuen."

Eerst in lateren tijd, toen de kamers ontrouw werden

aan het, doel harer stichting, en zich meer met politiek en

105

kerkelijke twisten dan met de kunst onledig hielden, be-gonnen zij zich er, vooral in het noorden, allengskens aante onttrekken, en de klagt van Bredero, ten opzigte deramsterdamsche kamers „ dat het goud in schuim waskeerd",, algemeen. De meeste kamers waren niet belem-merd in het getal harer leden. Sommige echter mobtenhet in hare octroy- of constitutiebrieven bepaalde getal nietoverschrijden. Zoo was het de Balsembloem te Gend nietgeoorloofd meer dan 15, de Palmboom te Leyden dan 16,de H. Geest te Brugge dan 13 , 1 en de vijf kamers te Brugge

! Gerard, t. a. p,, t. II, p. 169, deelt het volgende nopens de

stichting dezer kamer mede:

„Treize hommes étoient assembles, le jeudi saint de l'annèe 1428

dans la maison de Iean de Hulst dans la ville de Bruges et y fais-„ soient la Cène en trempant du pain dans du vin. Pendant qu'ils„ parloient ensemble de la passion de Notre Seigneur Jesu Christ

„ an pigeon blanc vola dans in chambre, ou ils étoient. Ce qui futcause, qu'on nomma la Chambre de Rhétorique Chambre du St.

Esprit.

„ En memoire de eet evenement la chambre de Rhetorique as tenue„tous les ans une assemblée ou 1'on recite un Drame sur la Passion

,,de Nostre Seigneur. Ce Drame se recita en langue flamande. Cette

assemblée se tient dans la Maison du Prévot de la confrérie et

l'on donna a chacun de ceux, qui y assista, un gobelet de vin. L'on

„ nommoit cette assemblée Fête ordonnee , Festum mandati. La

„Fête principale de la chambre de Rhétorique de Bruges (dus ver-

volgt hij bl. 160) est le dimanche , jour de ]a Trinité. Cette cham-

bre a une chapelle dans 1'église des Dominicains. La dite chambre

„se gouverne par treize hommes, qui représentent les treize, qui ont

„ donné l'existence à la confrêrie. L'nn de ces treize hommes se

„ nomme Prévêt. Cette chambre choisit aassi an doien et des j ages.

,,Si celui choisi pour doien refuse cette charge, it est condamné a

„ une amende d'un marc d'or et ii est en outre oblige de remplir les

106

dan 60 leden te tellen. 1 Verschillend was de wijze derverkiezing. Hier geschiedde zulks bij loting, daar bij stem-ming of ballotering. Hier koos alleen de Magistraat, daarhet Bestuur, of de Prins alleen, soms het Bestuur met de„ gemeyne Cameristeii." Bij de Nardusbloem te Goes moestmen zich „ ter beoordeeling" aanbieden; doch ook de offi-eieren konden uit de „ schranderste geesten" leden kiezen. $Hij, die lid van den Palmboom te Leyden begeerde teworden, moest eerst drie zondagen achter elkander ter

kamere verschijnen, „ omme by de broeders zijns omme-gaens ende wezenshalven ondersocht en beprouft te wor-

den":, waarna er over hem gestemd en de keus ter appro-batie aan de Burgemeesters gezonden werd. 3 De „ be-proeving" had ook te Noordwijk 4 en elders plaats, dochdaar werd de bevestiging van den Magistraat niet gevor-derd. Te Pamele en in andere Heerlijkheden werd het

a fonctions de doien. Les jures qui refusoient d'acceptcr leers places„étoient condamnes a une amende dun marc d'argent et obliges,,de remplir cette charge.

„L'on choisissoit hors du nombre des treize hommes par voie du„sort un Roi, qui avoit le pouvoir de convoquer les autres treize„homines, le doyen et les jures, pour assister an service divin dans

„leur chapelle, sous une certaine amende. La chambre de Rhétorique„ de Bruges avoit droit d'admettre des autres chambres de Rheto-„rique, droit qu'elle a queique fois exeree." 1

1 Regiem. van 20 Dec. 1655.2 J. ab Utrecht Dresselhuys, De Rederijkers te Goes, in Zeeland,

Jaarb. voor 1855.

3 Reglem. 1616.4 M. s. Regiem.

1 Les chambres de Rhétorique de Gand et d'Ipres avoient le nème droit et

font aussi exercé.

107

consent van den Heer geëischt, 1 en bij de Violieren te Ant-werpen mogten geen anderen dan RRoomsch-Catholijke ledenworden aangenomen. 2 Zij, die tot kameristen waren gekozen,moesten hunne namen in het „ Gulde-boeck" opteekenen enzich bij eede verbinden de reglementen te zullen nalevenen „ de geregtigheden van het gild te vervorderen en main-tineren." In sommige reglementen is de eed opgenomen.Die van den Nardusbloem te Goes luidde dus: ,, Dit swe-ren wy, Rethorizyn en Tabbaerddrager van de Nardusblommete Goes te wesen , de ordonantie, die daeraf by baillieuen ,borgemeesters en schepenen gemaakt of geordonneerd is,of namaals gemaakt en geordonneerd zal werden te onder-houden, na ons beste wete ende vroedomme, dat en sullenwy niet laten om ymands wille nog om eenigerhande sakedaer aen hem een goed christen mensche mogte verboosen.Soo waerlyck enz." 3 Voor of na de eedaflegging betaaldemen een zekere som tot „ intrede" , en bij sommige kamersnog daarenboven iets tot reparatie van kapel en altaar ofkamer; by de Fontein te Gend 12 grooten tot reparatievan het altaar, twee tot eene misse en -twee voor den klerk enden bode; bij Maria 't eeren aldaar een groot tot inkomst,en voorts elk jaar een tot reparatie vara kapel en altaar en„tot onderhouding van de goddelijke dienst, die men daerinne doet"; bij de Kersauwieren te Pamele 12 schildenParisis, 6 terstond, 6 een half jaar later; te Veere tot in-komst 3 stuivers , twee „tot 's Gilden proufyte "ende derdevoor den knaap: later zooveel men goeddacht, doch niet

1 Regiem. 1556.

2 Regiem. 1540.

3 R. C. H. Romer, de Rethorijkers te Goes, in Zeeuwsch Volks -

Almanak te Goes voor 1844.

108

beneden de vijf schellingen vl. ; bij het Eglentierken teHoogstraten „ tot behouff van den outaer van den heylighen

Cruyce 2 stuivers en een stuiver aen den enape." Ook ga-ven de nieuwe leden wijn aan de officieren, of een gelagaan de broeders, en soms het een of ander voorwerp, b. v.

tinnen kandelaars, potten, kroezen, schalen aan de kamer.Bij sommige kamers was het gebruikelijk dat de leden eenjaarlijksche bijdrage voor de onkosten der kamer en der

spelen gaven, b. v. die te Noordwijk eiken zondag een oortje,

de Violieren te Antwerpen jaarlijks, zoo er geen buitenge-

wone uitgaven geweest waren, f 6. Elke kamer had, ge-lijk de overige gilden , eene eigene kleeding (livrey), diede broeders bij hunne bijeenkomsten, optogten en kerkelijkeplegtigheden droegen. De meeste bekostigden ze zelve ,enkele b. v. het Vreugde-dal te Breda, de Fonteine te Dord-recht ontvingen jaarlijks een zekere som tot haar tabberd-laken van de Regering. In de Reglementen werd het fat-soen en de kleur der kleeding, en wanneer zij vernieuwdmoest worden, voorgeschreven. Zoo mogten de kameras-ten te Middelburg, evenmin als de overige gilden, eenandere kleedmg aannemen dan die door de Wet was geor-donneerd, namelijk een rooden tabberd met het devies van

„ silver of van bourdine." Even gelijk de kleermakers (b. v.te Utrecht) een zilveren schaar met een zilveren kroontje

gedekt, de smeden een zilveren hamer met een diergelijk

kroontje , de bakkers een krakeling op hunne borst droe-

gen, zoo droegen ook de kamerbroeders hunne blazoenenen deviesen op den mantel of op de mouw geborduurd ,b. v. de Fonteinisten te Dordrecht een springende fontein;de broeders van Jezus met cte Balsembloem. „ de blomme

van balsemen op die rechter schoudere en rechter borst";

109

de kruisbroeders te Kortrijk „ keerels van eenen pareuremet eenen Godt mitten cruyce opte rechte mauwe ;" de le-den van Maria 't eeren te Gend „ eenen lelyentac up demouwe van heurlieden kerels , staende ende sprutende metzijnen loveren uut eender herte, up d' een zijde van dentacke een M ende an d' ander zijde een scelpe, met eenestocke van S. Jacop, hanghende an een loofkin, t' samendweers ghecoppelt met eenen rollekene, daerinne gescrevenstaende Maria t' eeren, denzelven toe met zijnen loveren

boven met twee lelyebotten. Tusschen denzelven twee bot-ten eene opene lelye, daer uutsprutende 't beeld van Ma-rien, denzelven tac lane metter beelden commende tot anden nagit van dei mouwe ende herte, t' samen een vieren-

deel van eender elle, ende dezelve huerlieder mouwe be-zaeyende roet letteren van den M. M. M. tot achtiene:,

niet min mier meer, op de panden van huerlieders ke-rels." 1

Sommige kamers ontvingen van de hertogen, als blijk

van bijzondere gunst, het refit om hunne kleederen en kleu-ren te mogen dragen; een regt dat ook aan edelen en vor-sten werd geschonken. Zoo veroorloofde Karel de Stouteaan de Fontein te Gend „ de porter robes et chappronsbroudees de nostre devise de fusil et de nos couleurs denoir et de sanguilA" , en gebood Philips de Schoone aan

Jezus met de Balsembloem „ teleken twee jaren te makeneeenen caproen met hum devies."

De officieren der kamers moesten dezelfde kleederen enzinnebeelden (livrée en devise) als de overige broeders dra

-gen , en de overigheid van Gend gebood „ deken ende pro-

! Blommaert, t. a. p. bl. 27.

110

viseerders van Maria t' eeren ," ,,hun habyt voor de eerstemaal te dragen, 't heurlieder messe op onser Vrouwen

-dach in maerte, up de verbeurte van twee stellingen," endat deken en raden van St. Agnete, op St. Agnetendagh

nieuwe habyten moesten hebben, op wier linker mouw hetblazoen der kamer -- een lammeken liggende op een bergmet klaverbladekens, waaronder een boomlooze mande meteen rolle papier langs beide zijde doorhangende --- gebor-duurd was."

Wanneer een der gildebroeders priester werd, en eenpriester zijn eerste mis deed , was hij verpligt de kamerte onthalen. Ook gaf gewoonlijk een bruidegom, „ wildehij zijne eere cavelen, der ghemeenen gheselschappe eenpaar stoopen wijn en een schotel spijs. Soms werd hetgeenbruidegoms gaven gebruikt, „ tot striven, rolleren, boeckee-ren ende componeren van den spele ende refereynen , an-ders zouden de kosten er van door het geheele gild moe-ten gedragen worden.'' Begeerde een priester of bruidegom

dat de kamer op hun feestdag een esbattement speelde ,dan moesten zij zulks eenige weken. te voren den dekenbekend maken; doch ook de broeders op een schotel spijs

en een stoop wijn onthalen.

Hij, die de kamer zonder oorzaak verliet , was verpligtzijne achterstallen en een zekere in de reglementen bepaaldesom te geven; maar begaf hij zich naar eene andere ka-mer , „ dan werd hij van den geheelen geselscap versteec-ken, niet weerdich ontvangen te zijn." Wanneer iemandhet lidmaatschap aanvaardde, dan verbond hij zich zekeresom voor zijn doodschuld, d. i. tot drinkgeld voor eengelag ten behoeve zijner medebroeders, die hem na zijnendood, op de oude wijze der gilden ter aarde zouden be-

111

stellen, te betalen. Bij de Hoofdkamer echter waren „ dehoyrs ofte naercommers van de mannelyke en vrouwelykeleden die deser werelt overleden waren", gehouden, dertig

groot te geven, voor welke som men een „ ryckelyke uit-vhert" zou doen. Te Audenaerden schreven sommigen de

som, die zij voor hun doodschuld hadden bestemd , achterhun naam met een kreupel rijrn in het gulde-boec, b. v.:

„F ransoys le Springael mynnoot,„Stelt tsijnder doot, clouck als de wijze,„ Voor die Kersauwieren zonder wederstoot,

„ (Dies sullen sy seer ter eerde draghen voor eieen ende groot,„ Nette Keerels volghende ons devyse)

„ De somme van zesse pont paresyse,

„Ter eere der Cameristen. Dits zijn begheeren„ Om tselve op die kamer blijdelick te verteeren.

De uitvaert geschiedde met groote staatsie. Al de ka-meristen waren op zware boete verpligt ze bij te wonen.

Vooraf ging (zoo er een lid der souveraine kamer werdbegraven) de souveraine Prins of zijn stadhouder met „ een

zwaar vergulden door het blazoen gekroonde staf", of de

banierdrager met ontrolde vaan : daarop volgden de offi-

cieren en leden in kerels (lange, zwarte tabbarden), waarop

het devies der kamer was geborduurd. De kist was meteerre kostbare Pelle , waaraan blazoenen en wapens gehecht

waren, bedekt, en zoo de overledene een priester was, er

een beker op geplaatst. Na de begrafenis werd er in 't gildehuis

uitvaart gehouden, ten koste van den overledene. Eenmaal

in het jaar gingen de broeders weder in plegtigen optogt

1 Belg. Mus. 1843, 8e Aflev. bl. 246.

112

naar hunne kapel om het jaargetijde der overledenen tevieren. Zulks geschiedde o. a. te Pamele daags na den

patroondag. Zij zongen dan ,,misse en commendat." en die

niet verscheen, was gehouden XII den. Par. te betalen.

Bij de souvereine kamer vooral hadden er bij die gele

-genheid vele kerkelijke plegtigheden plaats.„ Alle de uutvaerden (lezen wij in het reglement) # die

men voor 't ghetal der voorseider mannen ende vrouwendoen zal, ende insgelycx 't jaerghetyde naer Jhesus-dach,

daer toe zal men maken twee wassen keerssen , ele wee-

ghende een pondt, de welcke men an elcke zyde van derhimbare ten hoofthende stellen zal , ende de keerssenvan den man oft vrauwe voorzeit , die met den name in

alle de voorseide messen berrenende ghestaen zal hebben,

die zal men an 't voethende van der hymbare op eenen

nederen candelare ter eerden stellende zyn , ende one alzo ins-

ghelycx de keersse van den j onghers, ende als de priestere

ter hymbaren comt lesen den de pro fundis , ende hy dan

dien bheseit hebbende, zo zal hy die keersse breken in

twee, ende in 't jaerghetide voornomt zal men de voorzeide

ponde-keerssen stellen an die hymbare, d'eene ten hooft

-hende ende die andere ten voethende, ende de keerssen

daer men in deze voorzeide uutveerden ende in 't j aerlic-

sche jaerghetide met offeren zal, die zullen ooc alle altyts

nyeuwe ghemaect wezen, ende dat in der manieren hier

naer volgtiende : Ten eersten, voor ons ofte onsen stede-houdere eene keersse weghende een half pondt; ende voor

de vijftien mannen elc van eenen vierendeele, ende voor

de vrauwen, jonghers, ende alle andere die nut devotien

offeren zullen , voor etc van dezen een half vierendeel."

De plaatsen der bijeenkomst waren zeer onderscheiden.

113

De eene kamer vereenigde zich in een prachtig gildehuis,de andere in eerie nederige boerenwoning, deze in een stads

-gebouw, gene in eene door de stad gehuurde kamer; deOlijftak te Antwerpen op de schilderkamer boven de beurs;de Kersauwieren te Audenaerden in de lakenhal of de grootezaal van het stadhuis; de Lelykens wt den dale van Zout-Leeuwen , de Hieronymus-broederschap te Amersfoort ophet stadhuis; 't groen Lauwerier te Alkmaar op de waag;de Fonteinisten te Dordrecht in 't gildehuis van den Spoeye ,in het huis Scharlaken, boven de Berkenpoort, in denHeelhaeksdoel; de Nardusbloem te Goes in de zaal derhandboogschutters of in een der gebouwen , waarin nader-hand het weeshuis werd gesticht; de Segelbloem te Gorin-chem in het gildehuis; de Goudsbloem te Gouda in hetBoter-huis, later in de Cathrijnen- of Turfkerk, eindelijk ineen der hoekhuizen van de Hoogstraat en Markt; lietBloemken Jesse te Middelburg in een huis op de markt;en, om geen andere te noemen, de oude kamer te Am-sterdam in de Nes , boven de kleine vleeschhal , waaropBredero het oog heeft als hij in zijn Moortje een jongelingdoet zeggen:

» Kom gaen wy op de Hal en zien de Geesten spelen."

Eene andere kamer aldaar vergaderde op het Rokin opeene der zolders der Mariakerk; doch ten platte lande kwa-meYi de Rederijkers in de dorpsherbergen zaam.

„Laet ons ter herberghe gaen en de poëten gaen lien —„Hans feiten wat een olyck spul speulde men„ By Jan Louwerse in de vergulde haan !

114

„ Wy gaen van avent dansen„Al nae de herberg toe„Daer speulen onse hansen„En kycken wy ons moe,

zongen onze Bernaeges , Asselyns en Gysens.Blijkens de reglementen waren meest alle de kamers op

dezelfde wijze ingerigt. Aan de wanden hing een crucifixmet een licht er voor, of een „berde" , waarop met grooteletters het gebed, dat bij het inkomen der kamer moestuitgesproken worden, stond te lezen; het gedrukte regle-ment op bordpapier geplakt, of met „ gulde letters opfransyn geschreven"; een bel, die door een der officiers,of, op hun bevel, door den knaap werd getrokken, wan-neer er geschil of „ onbehoorlycke maniere van mute" out-stond, en ook wanneer een der kameristen „ audientie"vroeg om te spreken of een referein voor te dragen. Ookwaren de wanden met blazoenen en vaandels versierd enstond er een koffer voor het tin, en een spinde, schappraeyof tritsoir (waarover een der broeders, onder den naamvan „ tritsoirwaerder" , het opzigt had) voor de spijs, ter-wijl de juweelen "doorgaans op het raadhuis werden be-waard. Die in de kamer kwam, „ deed een heusheid" of„een hoverchede"; nam bonnet, capproen of hoed af engroette „ blootshoofde" eerst „ Ons Heer", vervolgens denPraeses en de overige leden van het bestuur, eindelijk debroeders onder het uitspreken van een rondeel of tweeregels in rijm, b. v.

„ Elcke zyt gegroet die hier sy, saen„God geeft dy jonst, prys end' goed, beraen.

115

Daarna boog men „ reverentelyck" voor „ ons Heer" en bad„ hooghe en overluut."

„Jhesus deur uwen belegde nameVerleent ons voorspoet tot alder frame."

Ook de „ jongers" of „ scholisten" moesten bij het inkomen„ manierlyck ende rethoryckelyck" groeten, en ter eere vanGod almachtig zeggen:

„God zy alleene lof, prys, groot,

„Ende verleene vrede in dit logt's, tnoot (des noods),

waarop alle de broeders antwoordden:

„ Dit moet geschieden neer hu advys, bloot.

Bij sommige kamers moesten zij met een referein groe.ten, of „iets bourdelicx zingen of doen." Bij het scheidender vergadering was men gewoon, zelfs indien men ge-kolfd had, „ rethoryckelyck God te loven en te prijzen."

Gedurende de vergadering Ynogt men elkander alleen inrijm toespreken. Hoestte of niesde men, of maakte meneenig ander geluid, dan wenschte men elkander in rijm„ goê luck", „ bon proufaes." In rijm werden bevelen aanden knaap gegeven, vragen aan de officieren gedaan, en geant-woord. In rij ni werden alle aanspraken gedaan, alle ver-zoekschriften geschreven; zelfs de kwitantiën b. v. aan denrentmeester der abdij van Leeuwenhorst, voor de f 8, diede abdis jaarlijks aan de kamer te Noordwijk gaf.

Heer rentmeester wy bedancken u seeren bekennen ontfangen te hebben certeyn

116

acht gul. van dabdy van Leeuwen, ons heer.heer rentmeester wy bedancken u seer,Iek hoop dat het met heft geschieden sal. meer,

En God zal u stereken aan siel en leif gemeyn.heer rentmeester wy bedaneken u seerEn bekennen ontfangen te hebben certeyn.

by my Cornelis Woutersz.

prins van uyt liefd bestan.Anno 1616.

Wy keyser, prins, factoor en broeders al te zamenvan uyt liefde verstaen, by het bloemken verheven,da tonder doornen groyt , bedancken na 't betamen

mijn edele heeren goed , voor hun mildelyck gevenen goede betalinge van sesthien hondert zeven

en thien daar by , die som van Carels gul' acht.

In kennis der waerheid is dit ondergeschreven

By ons, Rhetorices beminders, cleyn van macht,

Mijn heeren wenschen wy hier mede goeden nacht.

8 may 1617.

Cornelis Woutersz Keyser. J. R. C. factoor.

De gewone vergaderingen hadden doorgaans des zondagsna den noen , tusschen 3 en 7 ure, plaats. Die te laat in de ver

-gadering kwam moest boete betalen en bij de Violieren teAntwerpen de knaap, als de klok had geslagen, de deur

sluiten. Gedurende de vergaderingen werd er „ omme dat

de speelders met leeren getravailleerd werden en ommeheure recreatie" bier of wijn geschonken. Niemand mogteck^ er een ander tot drinken aanzetten of dwingen omkleine of groote nappen te ledigen en vooral zich niet aandronkenschap schuldig maken. „ Zoo wie (leest men in het

117

reglement der Kersauwieren te Pamele) „ collaeyt ofte drynct„up de camere, die en zal noch wimpelen, cryschen noch„ roupen , gelyck men op de bane doet, die wilt mach„ synghen ghemanierlyck, 'tzy in 't wilde, ofte in ghezetten„ sange contrepoyntisch wijze"; in dat van het Eglentierkente Hoogstraten: „dat nyemant van de ghuldebroeders, dien

„ den ander volle of gezette kroesen, bekers oft gelasen„ upt ter camere , oft in heurlieder vergaderinghe brenge op,,de verbeurte van een halve stuiver," en in dat van Noord

-wijk : „ niemand en zal den anderen eenige heelbieren, half-„ bieren ofte eenighe mate moghen brenghen, uptie boete„ van een deut ele reyse te verbeure." In sommige regle-menten werd het getal kannen, maten, stoopen of nap-pen met wijn of bier, die gebruikt, als ook de schotelsspijze , die opgedischt mogten worden, bepaald. De laatstewerden slechts op „ hoochtijden ," zoo als op den patroondag,den breukdag , en den dag der verteering , die doorgaans ofeen maand voor of een dag, soms veertien dagen, na deneerstgemelden werd gehouden, op de kamer gebragt, enbij die gelegenheid mogt er ook meer dan gewoonlijk ge

-dronken, en ook hier en daar maaltijden aangerigt worden,waarop het, gelijk op alle gildemalen, vrolijk en lustigtoeging. Geen dag werd echter vrolijker doorgebragt dandertiendag, wanneer er een koning werd verkozen, die „ wildehij zijne eere cavelen", moest zorgen dat er geen spijsen drank op het tritsoir ontbraken. Bij sommige kamerswas het ook gebruikelijk dat op den avond van dien dagvoor het volk in of vóór het stadhuis werd gespeeld; bijandere had men de gewoonte voor men „ collacyden" „ in't vroede, amoureuse of sotte te dichten" naar den prijs, diende koning had uitgeschreven. Ook was de koning „ gehou-

118

den te doen maeckene een blasoen, mette divisie van derscholen." Toen men te Audenaerden dezen dag voor deeerstemaal vierde, werd hij niet alleen in het guldeboecaangeteekend, maar men vereeuwigde hem ook in ge-dichten. Zonder toestemming van Prins of Dekens mogtmen geen vreemdeling ter maaltijd brengen, noch op dekamer „als men spelen peinsde of refereynen las", „ombevrijt te sijn van spiën ende bet te wesene in broedermin" ,„ ten waere dat goede mannen begheerden de camere tezien," Zulks moest echter aan de aanwezige leden ge

-vraagd worden, en het was niet geoorloofd „ er costumevan te maken." Den vreemdeling, die toegelaten was,mogt men driemaal te drinken geven op algemeene kosten ,doch verder op kosten van het lid dat hem had medege-bragt. Kwam echter een „ rethoricien of constenaar", „ bydenwelcken de kamer vercierd mogt zijn", dan gaf men

leem vrij gelag. Alleen te Schipluide, Katwijk en Noord-wijk moesten ,,de beminners van de camere ," die kwamen

„ winterneeven by de broeders", telkens „ een duit voorvier en keersen" betalen en „ deel nemen aan alle onkos-ten , die de kamers gedurende hunne tegenwoordigheidmaakten. De broeders mogten „ de secreten der kamer"niet openbaren, noch den inhoud der spelen mededeelen;zich met geen kerkelijke of politieke zaken bemoeijen, nochtwisten over ,, duistere en religieuse questien'*; niet lag-chen, springen, spreken, zingen, ongemanierd roepen ofandere „ aelwaerdigheden" doen, wanneer een der officierenaudientie of silentie begeerde. Ook mogt men geen wed-spelen , om geld te verteeren, voorstellen; „ niet dobbelen,ringheien , queecken , verteeren , knegten, pourtraaien, pou.deroyen, quarten, ruuflen of andere ongeoorloofde spelen

119

speelen"; van geen koopmanschappen, loterijen, weddingenspreken; elkander niet beklappen. Op zware boete was hetverboden „ te sweeren bij God almagtig, of bij dat God aan

-gaat, bij Gods lieve Moeder of Zijne lieve Heiligen ; ,,denduivel te noemen bij duivels naam, ten ware speelwijs ofin een referein" of „ in eenige rethorycke, daer 't noedewaer" ; elkander „ in gramschap, uit luchtigheid of ander-zins vilainelic of scoffierlyc toe te spreken" ; te vloeken;dorperye te spreken van vrouwen of mannen; vilonye ofonnutschap voor te stellen; op eenige wijze van iemand te

-genwoordig of absent in koelen moede of hitte van bloedeoneerlijke of dorperlijke woorden te spreken ; in 't heime-lijke of in 't openbaar op iemand te schempen, of te laste-ren; met andere kamers van rethorijke of met elkander tespotten; iemand toenamen te geven tot verachtering zijnereer, - of kwalijk en onbetamelijk aan te spreken. Die ge-schil , twist of beroerte verwekte, werd hier van de kamergebannen, daar geroijeerd. Niemand mogt echter den anderom zake van twist en vechten in regte betrekken, zelfsniet als er ligchamelijk geweld tot bloedstorting toe ge-pleegd of geledebraakt was; maar moest de zaak aan of-ficieren der kamer stellen, die beslisten en straften voorzoover het geen vredebraeck met of muterie tegen denlandsheer was.

Het was niet geoorloofd „met kolen op de muren of tegende cave te schrijven; vuiligheden te doen, te sch.... „ teraspelen", „ oneerbare vrouwen" op de kamers te brengenvoor het spel. Kinderen werden toegelaten, wanneer zenog op den schoot konden zitten. Zoo het kind ,,achter ka-mer liep, of op de trappen stond, daar groot peryckel ofmogt komen", zoo werd het kind beboet. De straf op de

120

overtreding dier reglementen was bannen, roijeren, terbeêvaart gaan naar heilige plaatsen; het geven van geld,was en wijn. Op gezette tijden werden de boeten doorden breuk- of rethrosijnmeester ingevorderd: de priestersmoesten een wereldlijke stellen, om aan te verhalen „ wat zijinogten schuldig zijn." 'Vat de kameristen buiten de ka-mers misdreven, werd door den Magistraat „ naar rechtegecastigeerd." Zoo zien wij ze beboeten, wanneer ze opongewone tijden met zotskappen of in kamerkleederenliepen; scandaleuse refereinen of liedeken aanhieven, „ dehave en de henna staken", den gans trokken en andere in-solentiën bedreven. Werden zij echter, gedurende hun spel,beleedigd, dan werden zij, die misdaan hadden , gestraft.Toen de molenaar, Jan de Hoeve te Gend, op den 2 Junij1539 een zot had beleedibd, ontving hij de volbende sen

-tentie : ,,Omme dat ghy, Jan de Hoeve, meulenaer deserstede, u hebt vervoordert zekeren sot van Leffinghe , alhierbinnen Ghendt commen synde ter occasie van de spelen vande Rethoryke, nu iegenwoordich, alsoo deriselven sot zyneinterprinsen meenende te bedryven, sonder cause oft orde-ne, vervoordert hebt cruelyk te hanteeren , trecken endesteken in evelen moede, soo cyst, dat u Mijnheeren con-demneeren , prefererende gracie voor ribuer van rechte , al-hier in beslotene camere Heeren ende Weth vergiffenis tebidden, ter presentie van den voornoempden sot, die ghymisdaen hebt en de andre sotten binnen desen stede nogzijnde." 1 Te Dort werd bij klokslag afgeklept , „ geen vanstads esbattementspelers eenigerhande wijze molestie aan tedoen op correctie van scepenen."

1 Cannaert, Bijdrage tot het oude staatsregt, bl. 204.

HOOFDSTUK VII.

OEFENING DER REDERIJKERS.

Moot al„Op der Rederyckers maniere

„De kroese ommegaen met zwiere,

„ En na oude gebruycke in 't lapt

„ De napee gaen van hapt to hapt;

drinken en klinken was toch het doel der kameristen niet.Zij kwamen bij elkander om zich „door loffelycke yver totdie edelste conste gedreven, in die voorseide conste te exer-ceren tot nut en iolyt van hunselve en al die 't luste er afte verstaen." Zulks deden de meeste kamers des zondags naden noen, slechts de vijftien leden en vijftien „ ionghers"der souveraine kamer vergaderden vijftienmaal in 't jaar.Zoodra de deur gesloten en de namen afgeroepen waren,zetteden zij zich op banken voor smalle langwerpige tafels,haalden hun „ protokol, inkthoorn, sandbokske, gansenvee-ren en papier", zoo de kamer die artikelen niet kon ge-

6

122

ven, voor den dag, en begonnen zich onder leiding vanden factoor, dichter of vinder der kamer te oefenen, enzoo er u ionghers" waren , nam deze of gene „welervarene wtde cameristen" de taak hunner onderwijzing in de „ excel-lente conste" op zich. Hun gids en handboek was , zooin het noorden als in het zuiden, en bleef in beide tot inde eerste helft der XVIIe eeuw de „ Conste van Rhetorijc-ken, allen ancommers ende beminders der zeluer, een zon_derlinghe Exemplaer, ende leerende voorbeelt, niet alleensoorten ende sneden van dichte, ne maer oock, in alles datder edelder const van Poësien competeert, ende aencleeft.Wtgestelt in dichte, by wylent H. Matthijs de CasteleynPriester ende excellent Poëte moderne"; in 1555 voor deeerstemaal te Gend gedrukt en sedert verscheidene malen,

en laatst in 1612 , 1616 en 1620 te Rotterdam herdrukt. sCasteleyn, in zijn tijd factor der Kersauwieren en Pax Vobianen

te Audenaerde, had zich door zijn gedichten een grooteranaam bij zijne landgenooten verworven en den roem vanJan van den Dale, Jan van Hulst, Anthonis de Rouereen andere ,, geestige Poëten" verduisterd. 2 Hij stelde deRethorica boven alle overige kunsten.

Wij gebruikten de uitgaaf van Gent, „bij an van Salenson ,wonende op de hoochpoorte in den gauden Bybel" 120 . Z. j.

22 Hij schreef 0. a. Diversehe Liedekens -- Lustighe Gheestkens,

Amoureuse Zinnekens, ontfanght dees Liedekens tot uwen deele, W

meenick , ghy Venus eertsche Goddinnekens, Het schinetse u denwachter van den kasteele, kl. b0 . -- Baladen van 1)oornycke — beidein 1616 te Rotterdam herdrukt. -- Historie van Pyramus ende This-

be, speelswyse ghestelt, waarvan het slot luidt:

Om te concludeeren van onse begrypt ,

„ Dees historie moraliseerende,

123

„ Neempt (schrijft hij) van allen ambachten, onder dyn vlercken ,

„ Tapyts maken , schilderen, beelden sneden, schrynweercken,

„Ende voort wies ceunstich op deerde gheschiet,„ Tzijn alle stomme consten naer 't rechte bediet,

„Die onder tpeuple hebben een begheuende weunste:

ii laer Rhetorike als ment wel ouersiet,

Spreect eloquentelick ende is een lenende ceunste."

Hij achtte, dat zij „ wt 's hemels was ghedaelt" en sprakhaar dus aan:

„Edel princesse, met alder coast bestouen,„Van wel redenen zydy de Meesteresse,„Bonen alle cleercken, zo wijse cleergesse

Dat ghyt al passeert ende gaet te bonen,, Ghy zyt op ghetrocken in allen honen,,,In alle Pallaysen macct ghy u wuenijnghen,„Deur u eloquentie moeten u lonen„Pausen, alle Vorsten, Keysers en Cuenynghen. 4

Geen wonder, dat zijne leerlingen, „ die hem den op-perprins aller prinsen in die conste van rhetorycken" noem-en , Q en zijne voorschriften voor godspraken hielden , in

„ Is in den verstande wel accordeereiide„By der passie van Christus gebenedyt.

Gheprint T antwerpen binnen de Camerpoorte in den Mol. By myJ-Ienrick Peeterssen van Middelburch. Z. j. herdrukt in de uitgaveder werken van C. Rottere. 1616. Hij zelf zegt dat hij meer „ dichsgecomponeert heeft dan yemant doot oft leven." Zie Const enz.bl. 4, 13, 40, 53, 71, 81, 154, 176. Zijn symbool was: „ Wachtwel 't slot Castelein."

4 Const enz. bl. 8, 10.Q „Moor sjazes (zegt o. a. Bredero in zijnen Sp. Brab.) wat plochter

der elegante Poëten te wesen.„ Item daar haddige Kasteley n, de Roovere, Ghistelen en Kolijn ,„ En Jan Baptisten Houwaert, dat bay by goeye meesters zyn."

6*

1211

zijne „ aenbiddyno van die coast" deelden, en zelfs één hun-ner verzekerde, dat „God rethoryckelyck tot Adam en Eva

in het paradijs gesproken" en Moses God in „vaersen vanRhetoryke" gedankt had. 1

Hij werd „ door 't ongelijk dat hij dagelijks de kunstvan Rethorica meer en meer door onbedrevene facteurs zagaandoen", tot het vervaardigen van dit werk opgewekt.

0 edel Rethorike (klaagt hij) vul wyser verstanden,

„ Vat doet men u schandes rein vranwe vul eeren,

,,Alzo wel in Vlaenderen , als in ander landen:„ Idioten met onghewasschen handen

Scheuren u uwe costelicke cleeren

Daghelicks hooric uwen last vermeeren ,

„Van slraet dichters, zoo men te menigher ste ziet,

Zy en kuenen niet, noch en willen niet leeren,

Nochtans en kennen zij, een A. voor een B. niet." 2

Uit zijn werk konden alle konstliefhebbers het noodigeleuren „om excellente poëten" te worden.

„ G d:y zult (zegt hij tot hen) hier vinden, zonder eenich labueren

„Gihem.aeckt u te veuren, om dyn versaders,

„ Patroo~. s , Exempelen, Sneden, Coleuren,

„ ,Vacs by ghy verstout zult meughen speuren

„Tc dichtene (welck menigh niet en zal versmaden)

„ Van allen, Rondeelen, Refereinen, Baladen,

„Liedekins ende Spelen, twy ende hoc:

Amoureus, wijs, zot, van allen daden,„Van een, twee, drye reghels tot twintighen toe."

R. Visscher, Lof der Rethorica, in zijn Brabbelingh,

T.ap.b1.7.

C T. a. p. bl. 20. Guicciardin heeft echter ongelijk hem in zijne

125

Het is op rijm en verdeeld in sneden (coupletten) vannegen regels en bevat voorschriften , die de rederijkers bijde zamenstelling hunner werken steeds in acht genomenhebben. Tot de voornaamste behooren de volgende: Dedichter vermijde alle onnutte of stopwoorden, om des rijmlwille, en stelle de regels zóó, dat men de kunst niet ont-ware; hij make de op elkander rijmende regels, schoonmen zich daaraan niet altijd behoeft te verbinden, evenlang. Wat de lengte betreft, 't gebruik bepaalt die meesttot negen of twaalf, doch elke kamer mogt hierin baregewoonte volgen :

„Aengaende de langden (schrijft hij) en der métren verstand,„Neghene en twaleve useerd men hier in dland:

„ Wy leeren nochtans, uten poeten,„Dat een regliel duerd, ongheteld, onghemeten,„ Also langhe alst eene aesseme heerden magh;

een voorschrift, dat door Coornhert in de voorrede zijnerberijmde vertaling der Odyssea van Homerus vernieuwd endoor Bilderdijk eenigzins van belagchelijkheid vrijgespro-ken is."

Voorts raadt Casteleyn niet te veel éénlettergrepige woor-den te gebruiken, wijl die het vers hard en stroef maken,

Déscription de tous les Pays-Bas, Anvers 1582 in fol. p. 886 tenoemen „le premier en ces quartiers, qui a rédnit sous art, reigle etmesure la poësie vulgaire en la langue teutonique," Messager desSciences et des Arts de la Belgigne 1836, p. 471.

1 Voorr. der Mengelpoëzy 1799, bl. 7. Kops, t. a. p. bl. 248.H. Bakker, Beschouwing van den trant onzer Nederlandsche verzenin Werken der Maats. van Ned. Letterk. te Leyden , d. V, bl.102, 103, Willems , Verhand. over de Nederd. tael en letterk. ,d. I, bi• 240.

126

en leert dat een klinkletter aan het einde van een woordmet een , die het begin van een volgend woord uitmaakt,zamensmelt en dus één lettergreep wordt. Dit had hij vande fransche dichters geleerd ; maar het staande en sleependerijm, door hem „ perfecte en imperfecte dictien", genoemd,bij hen ,,rime masculine en femenine" geheeten, werd bijde Vlamitlgers niet nagevolgd. 'Misspelling" moet verme-en worden, maar sommige woorden, die op verschillende

wijze werden uitgesproken, mogt men, zoo als 't best schikte,gebruiken.

t , Ghelijck dees termen, haudtse wt uwen beck,Biedt hemlien vertreck, wilt er niet naer vraghen:.Maesscip, bonnepaeis, altoos, les gheck,

• Vastelanent, esse, wgnwatere, han seck,

M Mellecandere, Keermesse, voerbouyh, cordewaghen,a Auerecht , watselief, met meer ander saghen,

- Die men abuseert als cyst ons moeders tale:

#Een goet orthographiste sal sulck dijngh wanhaghen

M Dus wiltse versaghen alle teenemale.

d Seght weeckschoe veur weescoe met luttel delaeys

- Redent wat fraeys, eer u schande ouerpesse:

w ('harte voor quaerte, zonder veel ghecraeys,

r Maerctschip : voerboergh: altijd: behauwens paeys:

• Yastenauond; ghewijt water: wats at lief, keremesse,

Voor auerecht (onthaudt dit voor een lesse)

a Contrarie, of omme: voor an seek, zecht haat recht,

• Elc anderen: curie waghen : es zy voor esse:

• Voor gheck, t is gheckinghe wte leght 1

„ Het accent (dus vervolgt de factor) kan goet dicht ma-

ken, ghelyck an vele saken van auden tyen blyckt, b. v.hooverdië, philosopfiië."

1 Coast enz. bl. 28.

127

^► Alderprineipaelst blijckt dit an de Walen,

Die 't goet dicht moeten halen an d' accent zeer zoet...."

Voorts geeft hij nog verscheidene rijmre ;els op, te veelom hier vermeld te worden en, stelt de vlaamsche verreboven de fransche poëzy; maar met hoeveel grond kan menopmaken, wauneer men zijne werken en die van andererederijkers met die van den geestigen Clement Marot, dietoen reeds bloeide, vergelijkt.

Eindelijk deelt hij verscheidene soorten van dichtpoorten,die, meest alle van franschen herkomst, ten zijnen tijde enlang daarna de algemeene goedkeuring wegdroegen, mede.De voornaamste dezer rijmsoorten waren: het rondeel, deballade, het referein, ketendicht en de retrograde. Casteleynraadt den beoefenaars der rhetorica aan met het dichten vanrondeelen te beginnen.

„ Beghint dan eerstwerf te baladerene„Rondeelkens te recolenere, als ionghe scholierkins.

Het rondeel (triolet) Q bestond uit acht tot twaalf jam-bische of trochaeische verzen op twee rijmen. De tweeeerste verzen hadden een zin die sloot, en keerden, 't eer-ste in 't midden, en beide te zamen aan 't einde des liedslogisch verbonden , terug.

St. Amand gaf er niet onaardig het voorschrift en voor-beeld van in dezer voege:

„Pour construire un bon triolet

I1 faut observer ces trois choses:

Coast enz. bl. 36.Het moet onderscheiden worden van het rondeau, dat bij ons

zijne fransche beteekenis bewaard heeft. Zie Prudens van Duyse,Verhandeling over de Nederl. Versbouw, d. I. bl. 235.

128

„ Savoir que fair en soit folet.„ Pour construire un bon triolet,

„ Qu'il rentre bien dans le rolet,„ Et qu'il tombe an vrai lieu des pauses.„ Pour construire un bon triolet,

„ I1 faut observer ces trois chases."

Onder de vele voorbeelden van verschillende rondeelendoor Casteleyn medegedeeld, geven wij het volgende dathij een„ „ banck rondeel" noemt, tot eene proeve:

„Mijn vrient u moet ick eenen dronck brijnghen,„ Omdat ghy zeere wel in mijn gratie staet,» Wilt in den pot eenen fraeyen spronek sprijnghen:„ Mijn vrient ick moet u eenes dronek brijnghen,„ Tot tselue sal ick my als aerdich ionck dwijnghen ,,,Als de ghene die ter blyder collatie gaet;„Mijn vriend v moet ick eenen dronek brijnghen,„Omdat ghy zeere wel in mijn gratie staet." 2

De ballade, waardoor men thans een soort van verhaal,gelijk die van Burger, Schiller, Stolberg en Tollens ver

-staat, was toen slechts een vorm van gedicht. 3 Volgenssommigen werden alle soorten van gedichten balladen be-noemd, doch volgens Casteleyn verdienden rijmen, in kop-

! P. van Duyse, t. a. p. bl. 241. Het woord triolet is blijkbaar

van dit eerste, driemaal herhaald vers afgeleid (triple.2 Const enz. bl. 45.8 Ook blijkens de ballade die Vadius, in de Femmes sçavantes

van Molière aan zijnen, wegens het berispen van zijn sonnet belee-digden, vriend Trissotin voor wil lezen, waarop deze dan antwoordt :„ la Balade, á mon sens, est une chose fafade." Verg. W. deClercq, over den invloed der vreemde letterk. op de Neder]. taal enletterk. bl. 78, 79.

129

pelverzen van 7, 8, 9 regelen vervat, alleen dien naam.De fransche dichter Molinet eischte „ dat eene balade moestbestaan uit drie koppelverzen, welke ieder met denzelfdenregel eindigt , en een envoi of toeeigening aan 't einde";maar onze dichter wil dat deze beschrijving op het refe-reindicht past. 1 Ook van dit dichtsoort geeft Casteleyneene menigte voorbeelden, van welke wij een mededeelen:

„ De liefde van vrauwen bedriechter meer dan zom,,En verkeerd de mans in steenen duer Venus treken ,„Want duer liefde (ghelijc den steene) staen zy stom,

En en ceunen een ijnekel woord niet spreken :„ Quade vrouwen dwij nghen den man om wreken,„Dies heeten zy tvolck keerende in woluen fel:

,,Een omberedende vrauwe sal tsmans courage breken,„Dus maecsere eenen ezel af oft iet el. z

Waren de rijmen gekruist, dan heette die ballade „ ge-cruust oft overgeslegen dicht": ook 'waren er baladen enrefereinen in één dicht; baladen met een staart, en baladenmet vollen staart of van negenen.

Kenden de scholieren deze beide dichtsoorten dan be-gonnen zij :

„ Net Refereinkins de ianckers te stofferene„Hier ende daer chartkins te componerene,„ Groetsels te vserene en Venus papierkins." 3

Het referein (de fransche balade) van het latijnsche refer-re, wederbrengen, omdat men aan het einde van elk kop-

' Kops , t. a. p. bl. 250.2 Coust enz. bl. 56.J Coast enz. bl. 36.

130

pelvers denzelfden regel (stok 'of stokregel) herhaalde , kon

van tien tot twintig verzen bevatten , en had altijd vier

strophen, van welke de laatste aan den „ Prince" was ge-

rigt. Alleen de stokregel van dit couplet kon eenigzins

van de overige afwijken, doch de zin mogt er niet door

lijden. Men had refereinen in 't vroede, sotte en amoreuse.

De eerste soort was, gelijk de balade van didaktischen aard,

doch men zocht het ondichterlijke er van door kunstige

rijmschikkingen te vergoeden ; die in 't sotte en amoureuse

waren niet zeldzaam zeer onkiesch.

Wij zullen later meermalen voorbeelden van dezen dicht

-vorm kunnen mededeelen en herinneren slechts dat AnnaBijns er haren roem aan te danken heeft, en dat hij tot inhet begin der XVIIIe eeuw ook in ons vaderland in aan-

zien bleef. Langendijk's Meester Jochem, die als een re-denrijker spreekt, gewaagt nog van de geliefde refereinen.

Casteleyn spreekt ook van liet ketendicht , aldus ge-noemd, omdat het rijmvoord telkens in 't begin der vol

-gende regels herhaald wordt , b. V.:

„ Wy lesen dat Socrates wijs bouen serenen ,

„ V erheuen , in zyn lenen ende vul practij eken,

„T kijcken, der sterren hebbende begheuen,

„Beneuen, den kinders vreubht heeft bedreuen,

„ Ghebleuen , met hemlien zonder beswijcken.

„Den rijeken, Scipio en Lelius van ghelijcken,

„Vroom pijcken, hatende zeer hooghe dijnghen,

„Ghijnghen, steenkins rapen, danssen en sprijnghen;" z

voorts van retrograden, die zoowel van achteren af als

van voren eenen zin uitmaken, b. v.:

1 Snellaert, Schets enz. bl. 86. Van Dayse, t. a. p. bl. 238.

l Const enz. bl. 157.

131

„ Alchimisten, zijn wijs, niet ongeleerd."

't welk men ook dus lezen kan:

„ Ongeleerd, niet wijs, zijn Alchimisten";

eindelijk van het „ regheldicht, crepeldicht, rammeltsammelt-dicht, 't hendelvers, scaecbert, van intricate balladen, sun-pletten, dobbletten, ricqueracken , baguenauden , parabelen,cocorullen of baeseldicht, welke hij, die zulk een bont ar-lequinpak niet goedkeurde, „ qua juweelen" noemde. Hetsonnet, van spaanschen oorsprong, waarvan wij in dewerken van latere vlaamsche dichters zoo vele voorbeel-den ontmoeten, was toen evenmin als het madrigal in ge-bruik.

Hadden zich de kameristen de verschillende verssoorten.eigen gemaakt, dan begonnen zij zich op het vervaardigen

van tafelspelen , battementen en sinnespelen toe te leggen.

„Als ghy dit (dus vervolgt onze factor) al vast hebt zoo ghy hier hoort„ Dyn zinnen dan stoort met diet steercker pasten:„Ghelyck den tapijtchier beghint an den boort,„ Gaet ghy roet een tafelspielkin voort.,,Dan meug;h dy naer esbattementkins tasten:„ Mer die hem tot spelen van zinne rasten,„ Vought u clan als zaut thooft met wee betreuren." 1

Castelevn in het algemeen zeer duister, is het in het bijzon-der ten aanzien van liet tafelspel, 2 dat niet gelijk sommigen

willen tegenover het kamerspel , als liet blijspel tegenover

I Gonst bl. 36.Ibid. bL 40.

3 Kamerspel is niet anders dan het spel dat tusschen de kamer-wanden werd vertoond. Kiliaan en Plantijn: „ Tafelspel, farce qu'onjoue a table." I Dare fabulam in mensam."

132

het treurspel staat. Het was niets anders dan een kleinvrolijk stukje van 2, 3 of 4 personen, 1 zoo als: „ Eenboertige clucht of Tafelspel van 2 personen, Amst. 1615,

4°" „ Tafelspel van dry personagien" Z. j. „ Tafelspeelkin

van twe personagien, eenen man en een wyf ghecleedt up

zijn boersch" 2 Het onderwerp was meestal aan het dage -

lijksch leven ontleend en geschikt voor bruiloften en andere

feesten, b. v. „ Tafelspeelkin van twee personen um up

der dry coninghen avond te spelen. Er waren er ook vanmeer ernstigen inhoud, zoo als: „ Een tafelspel van diemenichfuldicheit des bedrocks der werelt", en ,,Van deonnoosele verdruckinghe." In de XVIIe eeuw waren de

tafelspelen no bij aanzienlijke bruiloften in zwang, doch

toen in den vorm van zamenspraken, b. v. tusschen Venusen Mars, Jupiter en Juno , een boer en eene boerin enz. 3

Ofschoon de esbattementspelers of die van den esbattemente ,ook mysteriën , moralisatiën , comoediën en zelfs tragoediënvertoonden, verstond men echter onder den naam van es-batement 4 , of bateinent een kluchtspel; doch neen gaf hem

Verg. -Mone, Uebersicht der Niederl. Volks -literatur, S. 306., Cat. J. Koning, d. II, bl. 302, 313. Mone, t. a. p. Er waren

er in bezit van Willems (Cat. b!. 164) die in liet Belg. Mus. zijnafgedrukt. Ook verschenen in 1600 bij Jan van Ghelen te Antwer-pen „ Veelerhande (24) geneuchtelicke dichten, Tafelspelen eudeRefereynen." In de Bibl. v. h. Kon. Ned. Inst. berust een Tafel

-spel te ordrecht, Z. j.3 Zoo werden ze nog door P. C. Hooft en S. van Hoogstraten gedicht.

„Oblectatio, ludus , lusus, iocus." Kiliaen. „Les Rhétorieiens(Ie plusieurs villes se réunissaient dans les grandes solemnités etdaas les fêtes publiques et sur un sujet tautót proposé, tantót choisise provoquaient, s'esba1tccicnzt, fslisoient des efforts pour vaincre."Cornelissen, 1. c. p. 13.

133

ook bij gemis van een doelmatig woord, aan meer ernstigestukken, zoo als aan de Zes batementspelen van Colijn de

Rijssele, 1 het „ batementspel van Musycke en Rethorica,welcke conste de beste is (1553)", dat „van smenschensin in verganckelycke schoonheyt (1552)", „ den spyeghelder salicheyt van elckerlyc" en andere, die in druk en inhandschrift voorkomen. 2

De spelen van sinne of sinnespelen, zijn volgens vanWijn aldus genoemd „ naar de zinnebeeldige personagiënvan deugden, ondeugden, gemoedsbewegingen, konsten enallerlei hoedanigheden, somtijds zelfs onder den naam vanSinnekens ;" 3 doch Mone schreef, dat van Wijnn de betee-kenis van het woord Zin niet begreep, 14 en werden de spe

-lers, volgens hem, zoo genoemd, a well sie in ihrem Inhaltdogmatisirend waren." Er was geen verschil tusschen hen

en de oude moraliteiten, ook las men achter spelen vansinnen doorgaans „ vol schoone moralisatiën." Zij haddenals deze eene zedelijke strekking en waren bijna niet andersdan gerekte zamenspraken met weinig handeling.

„Een sinnespul moet wesen met moralisaties ,

„Dooghd-verweckinghe end contemplacien."

s „Den Spiegel der Minnen. Begrijpende in ses Batementspelendie seer ainoreuse historie van Dierick deft Hollandere ende Kathe-

rina Scheermertens, eertijts ghesciet binnen Middelburch en rheto-

ryckelyck in spelen gestelt door Colyn de Ryssele, Haerl. 1561 ,Antw. 1577, 16mO. Snellaert, t. a. p. bl. 204, onderscheidt ver

-keerdelijk de Ses battementen van den Spiegel der Minne.

2 Cat. Koning, d. I, bl. 27, 28. Cat. van Voorst, d. III , bl. 39-

s Van Wijn, Hist. Avondst., d. I, bl. 358 , Kops, andd.

4 T. a. p. S. 354. „ Van Wijn verstand die Bedeutung des Namens

nicht. Der Unterschied zwischen Sin (Scharfsinn) and Klucht (Witz)bestimmte den Unterschied des ernsten and launigen Spieles."

131

of gelijk wij elders lezen:

„Gonst moet vloeyen door menigh geest cloec gebeckt,„Want door haer wort menighen list ontdeckt,„Menigh tot deughden verweekt diet niet en mercken.

„ Sy moghen een natuerlycken mensche stereken ,„Die buyten de kercken , langen tijt gedwaelt, hebben,„Verwerkende alsoo veel ionghe clereken„Tot deughdelycke wercken, dyer weynigh op ghesmaelt hebben,„Ende tot natuerlycke reden so wy verhaelt, bebben,„Voor die gefaelt hebben, een rechten wegli bereyden." 1

Zij werden doorgaans ingeleid, door eene ir Prologhe" ,

t Intrede", soms door een v eleyn batementspel of clucht",waarin op boertige wijs over den inhoud en de strekkingder vraag, waarvan het sinnespel het uitgewerkte antwoordwas, werd geredekaveld. Het onderwerp dezer spelen wasaan de fabelkunde 2 en de gewijde en ongewijde geschie-denis 3 ontleend, doch soms geheel van geestelijken en ze

-dekundigen inhoud , of zoo als 1'Ione ze noemt : „ religiose

Disputationen mit geringer Handlung''.

Spel van Sinne uyt het twaelfde Capittel Apocalipsis 12 vers 1door Ryckaert van Spiere van Oudenaerde.

2 B. v. „ De Handel der Arnoreusheyt ... spelen van sinnen vanJupiter en Yo. Tot Bruessele 15S3, 4c" -- „Spel van Sinne vanCharon de helsche Scippere.' -- „Spel van Narcissus ende Echo,ghemaect by den amoroesen Colijn (Keyart) 1552 , 4e. -Mogelijkook „ Eneas en Dido, twee amoroese spelen ghemaeckt ende ghe-spuldt t antwerpen a0 1551, — Hue Mars en Venus tsaemen bulleer-den, 1551.

3 Spul van ,Jason, Orfens, Alexander, deli Koninck van Vranck-ricke, Abrahams wtganck, Abrahams offerhande, NaSman Princhevan Syriën. Een geestelyck spel van sinncn seer leerlyck: Hoe

135

In deze laatste stukken traden slechts allegorische per-sonen, 1 doch in de overige ook andere ten tooneele. InAbrahams offerhande b. v. openen Temptatie des Geloofsen Twijffel der belofte, die elkander over den toestand,waarin Abraham zich bevindt, onderhouden, het spel, entreden in den loop er van telkens, gelijk het koor in degrieksche tragoedie, wederom op. Na hunne aftreding ko-men Abraham, Hagar en Ismaël te voorschijn, welke laatstedoor den eersten worden weggezonden. Nu verschijnt hetOpperwezen en geeft zijn oogmerk te kennen om Abrahamte beproeven. Deze vertrekt hierop naar den berg Moria,doch laat zijne knechten aan den voet er van. Zij vleijenzich ter ruste, want, zeggen zij:

„ Abrahams gebedt is gemeenlyck lanck ,„ Hy heeft veel noten in sijnen sanck.

Het einde is eene berijming van het bijbelsche verhaal, enhet geheele spel wordt besloten met eene toespraak vanden Engel aan den Vader der Geloovige, waarin hij o. a.te kennen geeft, dat de in plaats van zijn zoon geofferdebok een zinnebeeld is van den Zaligmaker, die nu aanhet kruis hangende aan de toeschouwers wordt vertoond.Soms vervullen allegorische personen de hoofdrollen van

Christus sit onder die Leeraers , Luce int 2 cap. z. pl. V. dr. 1560.Willem van Haecht, Drie spelen van d werck der Apostelen. —De bekeeringhe Pauli (1563). -- Van Sint Jans onthoofdinghe 1552.

1 B. v. in den Christelycken Ridder van van Spiere, een spel opde vraag: „hoe men Christo ter werelt incest liefde bewijzen moet."Zie ook: Adriaen Jacopsz. Schilde in den Briel, spel van den ghe-predestineerden Blinde, 1552, 40.

136

het drama, en treedt de een of andere bijbelsche persoon,b. v. Johannes, op, die telkens gedeelten zijner gezigten enprofetiën voorleest, welke dan door de sinnekens en zin

-nebeeldige personagiën besproken of wel eens voorgesteldworden. Ook treden er wel eens geene andere allegorische

personen dan de verpersoonlijkte kamer, zoo als ® Rood

roosjen" in Schiedams Rood roosjensspel van David enGoliath op. 1 Zoo als wij opmerkten , is er weinig of geendramatische handeling in de meeste stukken, en doorgaansis de poëzy even jammerlijk als de gansche voorstelling

vervelend. Zulks gevoelden de rederijkers zelve; van hierdat zij zich in de Prologhen zoo vaak beklagen, dat hetvolk zich bij de voorstelling der spelen van sinne verveel-den en alleen kwamen om de klucht te aanschouwen. Dier

-gelijke opmerking vindt men b.v. in de Proloogh van hettweede spel van die Wercken der Barmhertich ey d , datmet de volgende tweespraak aanvangt : 2

De Meesten Hoop, ghecleet op 't nieu fatsoen klopt bij zijn

buurman, den Minsten. Hoop, een simpel man, aan.

Meesten Hoop. Hou ghebuerman ou, en zy dy niet thuys?

Minsten Hoop. Wa iae ick Ghebuerman, by mynder trouwen.

Meesten Hoop. Beyt ick en hoorder cat noch muys.

Hou Ghebuerman on en zy dy niet thuys ?Meesten Hoop. Jae ick, maer ick en geve niet een grays om u

gheselscap in gheender vouwen.

1 Rotterd. 1619, 40 .

2 Zeven spelen van die Wereken der Barmherticheyd. In rym

ghemaeckt en nu tot Aemstelredam opentlyck ghespeelt, Anno 1591.

T Aemstelredam, by my Herman Jansz Muller, figuersnyder, woo-

nende in de Warmoesstraet, in den vergulden Passer, Anno 1591,

kl. 80.

137

Meesten Hoop. Hou Buerman on en zy dy niet thuys?

Meesten Hoop. Wa iae ick, GJsebuerman, by mynder trouwen.Wel vrient wat schuylter, wilt u berouwen

My te segghene, waerom ghy due neerstich clopt?

Meesten Hoop. Buerman men sal spelen wildyt me aenschouwen.Die huyskens op die stella,gie zijn al ghestopt.

Minsten Hoop. Is 't anders niet Buerman, my dunct dat u

molen topt ,

Dat ghy dus bottelyck komt als men sit te eeten.

Meesten Hoop. Hoe Ghebuerman sit ghy noch in u schotel en sopt ?

Mijn maeltyt is lang op ende al vergeten,Tsa, tsa haestu, maket kort en byt groote beeten .Oft hebt gy sin het spel te gaen hooren ?

Minsten Hoop. Trouwens jae ick.Meesten Hoop. Nu gaen wy dan vernemen om te weeten

Of yet sots zijn sal tot vreucht orbooren.

Terwijl zij spreken komt de factor, dien de MeestenHoop dus aanspreekt:

Meestere ick bidt u wilt ons toch beslechten,Wat spel salt zijn dat men hier sal vertooghen."

Factoor. T wert een geestelycke leeringe, dus wilier aenhechten,

U verstant in scherpelyc te hoorne pogen.

Meesten Hoop. Maer segt, en sal der Bertel niet zijn, die vandorst plach te drogen ?

Of Balder niet belachelycx gebracht zijn voorooghen?

Sullen daer geen quaey clapperkens tomen oft

sinnekens PDie elcken t zijn gheuen, den neren en den

hooghen ?Die so fraey en wacker roeren, haer rinnekens P

138

Factoor. Hoe heet dy vrient ? U hersenen dunckt my zijnal dinnekens.

Meesten Hoop. lek heet den Meesten Hoop, die om Sotten enSottinnekens ,

Venus Goddinnekens, oft so schone lodderlickemini^ekens,

Duyvel en Duyvelinnekens ter merckt comt ge -loopen.

Factoor.

Wat loopt by ws ghelyck (Esel en Esellinnekens)Die sonder verstant zijn met groote hoopen.

Meesten Hoop. lek verstene nu van den guygel sack, als mendie gaet ontknoopen,

Daer lach ie omme, dat ie van achtere splijte.

Minsten Hoop. Wa buerman, ghy souwet sotken wel zijn caproenafstropen ,

Condyt 't spel hooren, met anders geen appetyte ?Meesten Hoop. Als men niet lachen en sou, ick gaef om 't spel

niet een myte.Doch en ghine daer niet om een halve voet.

Zoo riepen ook die van Gouda:

We willen sinnekens sien blydelyckAl ist tspul voor de siele profytelyck.

en die van Dort:

„'t Is een verbaeslyck spul, maer ick houdet by de clugten."

De kluchten , clugten, sotte clugten of boerdelycke fac-tiën, die „ den Meesten Hoop trokken" en na het sinnespelwerden gespeeld, waren tot het laatst der XVIe eeuw nietzonder verdiensten en soms zeer geestig. Zij hadden totdoel ode sotternie der werelt te belachen en de ondeugd

139

te striemen met gesoute bourderyen." Tot deze soort be-hoort de clucht der Alven; die van Laurens Jansz., Fac-teur der Wijngaertrancken te Haarlem , waarin hij een man,Slecht en Recht genaamd, met eenen lantaren bij helderendag, gelijk Diogenes naar menschen zoekende , ten too-neele voert en vooral zijn clucht van onzen Lieven HeerMinnevaér, terwyl de clucht van Playwater, 1 van de Smit,van het Wijf de Boer en de Ape, het Venezoen en der-gelijke, niet meer den gewone farces waren, die vooralten doel hadden de geestelijkheid in een bespottelijk dag-licht te stellen. Van het laatst der XVIe eeuw af nemende kluchten in geestigheid af, doch toe in lafheid en on-zedelijkheid, waarvan zij in het einde der volgende hetzenith bereikten.

Wie kan zonder blozen, ja zonder walging die hon-

derde in de laagste straaltaal geschrevene, meer voor kroegen bordeel, dan voor het tooneel geschikte kluchten, wel-ker vis comica in kijven, schelden, afrossen bestaat, door-loopen; die kluchten van welke Pels getuigde, 'dat zijwanschepsels, bayerts vol gebreken ," waren!

„ Onze oude spelen, eer wy kunstgenoten werden„Zijn vodden --------- — -----.—

,, Wy hadden toen een drift tot dichten, waaren heet„ Op straatlof -----

Slechts

— -- -- 12

Slechts hij , die eenig belang stelt in de kennis van oudezeden en gewoonten , kan uit dien mesthoop eenige korrelszout zamelen.

1 Door Willems (Antw. 1837) in het licht gegeven.2 Gebruik en Misbruik des tooneels, bl. 49.

140

Ofschoon het dichten van tafel- en sinnespelen, esbatte-menten en kluchten de voorname bezigheid onzer kameris-

ten was, was echter de geestelijke comoedie niet van het

tooneel gebannen. Nog werden de spelen van vroeger tijdherhaald, en andere in dien geest opgesteld om kerkelijkeen burgerlijke feesten op te luisteren: en terwijl de sinne-spelen voor den prijskamp dienden, stichtten de Comedie

van den Blinde voor Jericho, die van den Rijckeman , vanLief en Leedt, van Israël, van de Bruydt Christi en d'EgipseVroedvrouwen, het treurspel van de Kettersche werelt vanCoornhert; de seer schoone Comedie van den Bekeerdencoopman, St. Jeroen, St. Gomaer, Dia, David, Salomo,van de Koningin van Scheba, van den afgod Bel te Babel,van Nebucadnezar, van Karel van Mander, en honderdeandere nog tot stichting van het volk in het noordelijkeen zuidelijke Nederland.

Het tooneel onderging, in den loop der XVIe eeuw, wei-nig of geen verandering. 1 Nog altijd werd dezelfde hou

-tenstellagie op de markt en voor het schepenshuis opgetim-

merd eh bestond het tooneel uit drie of vier verdiepingen,

of liep n al rijzende" amphiteatersgewijze op. Op de bo-venste verdieping zag men nog op de meeste den hemelen op de onderste de hel, terwijl de tweede en derde af-deeling landschappen, straten, kerkers of binnenvertrekkenvoorstelden. Zoo had men in den Christelycken Riddervan Ryssaert van Spiere, # aen de hooge zijde van het

! Les theatres étaient quelquefois divises en denx ou trois étages,selon les sujets qu'on voulait y representer et ressemblaient parfai-

tement à ces grands tableaux à panneaux, dont les peintres de

l'ècole flammende ornèrent nos églises an XV siècle. Messager etc.1850 p. 11.

141

tooneel 's Hemels troon, daer onder 's Werelts Prieel enaen de lage zijde den troon der Helle," en in zijn „sin-nespel ghenomen uyt het twaelfde Capittel van Apoca-lypsis 12 vers 1": „Jeruzalem, Roma en der Hellen af-grond ;" in Schiedams' Rood Roosjens spel van David enGoliath: ,, Damin, het Terebinth, en de Evckgrondt;" inJoseph: „ Hebron , 't land van Egypte, 't land van Gosen."Boven de meeste afdeelingen las men nog de namen derplaatsen, die zij voorstelden, terwijl dezelfde die thansDamin en het Terebinth werden genoemd, morgen Dothanen Egypteland heetten. Soms las men in plaats van de na-men , spreuken of dichtregels, die betrekking hadden tothet spel, dat er vertoond zou worden. Zoo was de •f or-donnantie des Tooneels" van het „ spel van Sinne door deLoterij van Santvoort, door de Goudsbloem van Gouda:"

t^ op de hooghe zijde 's Hemels verjolysen, daeraen vol-ghende Jherusalem, daeraen volghende Santvoort , daeraen

't Hof van den Rycken, op de leeghe zijde 't helsch af-

grijzen." Boven 's Hemels verjolysen las men:

„ Een barmhertich oordeel sal over dengenen gaen,„Pie hier barmhertigheyt sal hebben ghedaen,"

en boven 't helsch afgrijsen:

„Hier ligt de gierighe vreck vol van ghequelle,„Mer den Duyvel en blaeckt vyerigh in de Helle."

Tooneelveranderingen hadden er nimmer plaats, schermmen kende men niet, en in stede van een beschilderd doek,hing een linnen gordijn, die open en toegeschoven werd.Rondom het tooneel hingen de blazoenen der kamers en

boven en beneden die der Prinsen en Hoofdmannen; van

142

bedrijven had men geen denkbeeld, de spelen waren # vaneenera deun."

In den aanvang der XVIIe eeuw begon men, ten minsteop het kamertooneel, de verbeteringen van den Jesuit Pozzo

en van Inigo Jones van Oxford toe te passen; verkreeg

men veranderlijke tooneelen, schut en zijschermen , en legde

men zich , op het voetspoor der Italianen en Franschen ,toe op het vervaardigen van werktuigen om te laten donderenbliksemen , regenen; liet men, als door een tooverslag , God

met zijne Profeten , Apostelen en Heiligen, alle met rollenin de hand, in den Hemel verschijnen; Michael tegen dendraak strijden, vurige wolken nederdalen, duivelen en ver

-doemden door de slang in de hel uitbraken. Soms warendie voorstellingen van hout, soms ook geschilderd. Zoo hadKarel van Mander om in zijnen Noach den zondvloed voor testellen, op een groot stuk zeildoek, lijken van menschen endieren op het water drijvende geschilderd. Dit zeil werd overhet tooneel getrokken, terwijl er door middel van pompenen waterleidingen, die het water over het huis voerden ,zoo zwaar een plasregen viel, dat vele aanschouwers, inverbazing opgetogen , terug weken , en teerhartige oudelieden , o op het zien van zoo natuurlijk eene vertooning be-wogen door medelijden met de menigte der verdronkene enniet den angst en bekommering der nog levende menschen" ,zich niet van tranen konden onthouden. In het spel van KoningSalomo en dat der Koningin van Scheba voerde hij doorhem zeer geestig geschilderde kemelen en andere vreemdedieren ten tooneele. 1 In Abraham's offer werd de Engelnow met een touw naar beneden gelaten; doch in Daniël en

! C. van lMander's Leven.

143

de Opstanding begon men van zinkluiken gebruik te maken.Tot den toestel van het tooneel der oude kamer te Am-sterdam, in 1622 aan regenten van het Burger-Weeshuisaldaar overgeleverd, behoorde, volgens het oorspronkelijkkoopcontrakt: A alle de geschilderde omdraeyende doeckenop het toneel synde; 22 waepenen van de voornaemstePrincen op ovaelen geschildert; 9 viercante waepenen vande Vnye en ses Princen waepenen op doeck; twee grooteschilden , daer de lampen aen hangen, aen d' ander sydeBeschildert met haer blocx ende coorden; het daelende he-melwerck met syn kaepstangen, coorden ende blocks; 3taeffels die het plein omreycken met haer schragen endebancken; noch een minder taeffel met 2 schragen; 3 stuckendaer het toneel mede vergroot wert; een gevangen deurtralys gewys gemaect; 2 groote houten tralien in 't spelvan I-Ierzilia gemaeckt; de blaffetuoiren gemaeckt tot hemel

-werek; 2 groote swarte linnen gordynen daer 't toneelmede wert geslooten ; alle de losse deelen op de hoochstesolderinge; 't graft' van Achilles; de triumphwagen, 't vier-cante outaertgen, boomen van tienewerck op den solderleggende." 1

De meeste kamers hadden zelve de noodige kleederen endecoratiën, zoo als schilderijen, tapiseryen , karpetten enz.in eigendom; andere huurden of leenden ze (zoo als in Bel-gië van de Jezuiten , die hunne kweekelingen in het school-drama oefenden en niet zelden prachtige in eigendom bezaten.)

De sinnespelen en comoediën waren van 800 tot 7000verzen lang, en duurden soms 6 ja 8 uren. Men dacht

4 Wagenaar, Amst. d. VIII, bl. 738, 739. Historie van denAmsterd. Schouwb., bl. 13.

144

aan geen eenheid van daad, eenheid van tijd, eenheid var_plaats; de tooneelen waren zonder eenige verbinding, en ertraden tusschen dezelve sinnekens op, wier taal soms evenlaf en onzedelijk als die der personagien gerekt en vervelendwas. Die sinnekens leidden soms het spel met een zamen-spraak in, en vervingen het esbattement of de proloog. Hetgetal spelers was verschillend. Sommige stukken hadden ertien, andere twintig, veertig, van Mander's Salomo vijftig.Nog altijd was de duivel een der hoofdpersonen. In hetmidden der XVIIe eeuw schreef de Pellikaan te Haarlemnog de vraag uit: # Welke is de aard der duivelen en wat

is hun getal ?" en in de in 1664 naar het plan van denberoemden Nikolaas van Kampen gebouwde schouwburghad men nog een Y poëtische hel." De duiveltooneelenmaakten diepen indruk op het volk; want Lucifer verscheen,geheel overeenkomstig zijne begrippen , in de afzigtelijkstegestalten en uitte de vreeselijkste bedreigingen in zijne taal.

„Wy sijn verveert (riep het) als de duvelen komen ende sprecken,

,,, Zy zijn so vervaerlycke van aenzigt en hebben soo groote berken.

„'T vel rimpelt van aengste als sy sijn aengevloghen in de lufte,,,Sy verspryden sulcke affreuselyck stancke ende dufte."

Luisteren wij even naar het gesprek tusschen Lucifer enzijne kameraden, in het Leven van Sin-Truyden, in rheto-rycxsche dichte, hier voermael ghemaect van Heer Cris-

tiaen Fastraets, preecheer te Loven.

Lucifer , sittende in de helle.

„ $or, waer syd.y, allen der hellen ghespuys ? gruys

„ duyvels , hoe sidt ghy dus stille als een muys t-huys?

145

,,ghy helsche wolven, ick zal uer t-cryten splyten !„Bor, by Bachus buyck, ick word duer t-ghedruys buys,

„helsche draken, ghy speelt my al confuys fluys,„dees sal u noch als hypocryten smyten,,,Bor, het mocht my wel in-t verwyten spyten,„dat ghy u dus tragh in der hellen cot hot;„Bor, duyvels, ghy en wilt u niet twee myten guyten,,, maer my dunckt, dat ghy met-ter hellen rot spot;

dees sal ick u noch den snavel breken besnot bot

„eu sal u in varken als helighe slanghen hanghen.

Baalberith, duyvel der gramschapen.

„ Bor, hier syn wy, wat mach u in-t verstranghen praaghen ?„ lieve meestere , segt ons uws lydens verdriet ziet.

Lenathan, duyvel der hoverdyen.

„ Ja op dat wy vruecht in u wanghen vanghen,

wy suelen-t beteren ledt u na t-recht bedict yet.

Lucifer.

Bor, duyvels, en hoerd-y dat aen myn droevich leet niet?

„cluppels suelen u noch om t-hooft als cragen dragen,

,,t-waer u saa-se dat ick u in eenen spriet stiet

„ en dede u son swert als kagen bragen.

In den Christelycken Ridder houdt de duivel op zijnentroon zittende met een rol waarop vervloekingen geschrevenzijn in de hand, de volgende alleenspraak, die van tijd tottijd door Groot ghetal, Gods geest een Heraut, Gods willegenoemd en Valsche wordt afgebroken.

,. Borrlia, Borrha, Borrha, waer zy dy, spuw 't noyt so gram,„Waer blyf dy, ic spuwe vyer en vlam,

146

ti Myn donder comt uyt die woleken ryse r.,u Myn blixem fel schiet haestigh op 't Lam,r' Verslindet al, maeckt een groot verysena Itoock , domp, brant, Helle wilt verpysen,» Ghy diepe afgronden doet die berghen beven,n Comt myn dienaers, maeckt fel afgrysen,

' Maeckt diep in doncker straet en schreven,

't Clare licht laet gheen schynsel gheven,

v Daer over dryft listigh met vreeslyck ghetier,

Ghy hooghste machten naest myn verheven,Verweekt storm, hagel, schricklyck dangier,

,L- Maeckt stercke winden, ontbrant gloet vyer,Ghy Hemele verscheurt, afgronde vlieght onstickenn

Groot ghet.

o Och wee myn ziele, 't herte gaet verschricken,,

,/ t' Allen ooghenblicken , och waer sal ick olien.

Gods geest.

ri Zwyght ghy cleyn van geloove , wilt verquicken

«lek sal beschicken , u saken wel midtsdien,

i' U sal gheen leet ofte hinder gheschien ,t' Want de hayren dynes hoofts zyn ghetelt, al

a Niemand u trecken uyt myns vaders ghewelt, sal

iv Den ghenen die u quelt, heeft noch seer corten ty:l.

Duyvel.

u Comt al ghy die oorspronek van d' ronden zyt ,

u Toont nu u vlyt, 't gheeft recht apperent nu 9

^r Want ick ben de Duyvel dat oude serpent, nu

ru Myn ryck heeft gheen eynd' daer ick in Blake,

r Iek ben een Sathanam, ja die oude Drake,:

147

,,ten begin oorsake, om te verslinden, fel

ij Ik ben hatigh, nydigh, myns gelyc men niet vinde, sel

vi Iek verkeere de winde, snel, die voorspoedigh waeyen,

u Iek ben de Vorst deser werelt niet om verfraeyen,

w Een Prins onbelaeyen, om saeyen valsch zaet,

r Een bytende slanghe vol gifts ende quaet,ri Vol nydt, vol haet, stoutmoedigh, onbevreest ,

Beschuldigher, verleyder, een boose Gheest.w Elck welvaert meest, ben ick benyder,

N lek ben Antichrist, dats een Teghenstrijder,

u Ongodlyck Partijder, verwerkende 't kind tege den vaer,,► Irk ben een Bedrieger ende Moordenaer,u Sclhynende heyligh waer, een Engel int gesichte ,

ii Soo versier irk myn dienaers me vrij van lichte,

ii Eliot int ghesichte , bequaem soet van golven.

Heraut.

o Maer inwendig zyn sy grypende wolven,vi Hebbende ghedolven, haer pont in de aerde, sietu Zynde onnutte knechten vol van onwaerde, sietv, Dies hem Godt beswaerde , den vervloekten gast.

Duyvel.

of Ho, dat was wel ghedaen, want sij hadden lastri Comt vrij aentast, al deel jonghe clercken,

u Komt Cain, Nimrot, Esau, om verstercken,v Ammon, comt wercken , en met Absolon, misdoet,ii Comt Sardanapulum , comt Nero verwoet,vi Heliogabalum, comt Simon gierigh,o Comt Elymam, comt Epicurum , vyerigh,vi Comt Lucianum , doet hinder en smaet,r, Comt Arrium, comt Julianum apostaet,vi Verstact, comt Samarien , Dan, Bethel,

7

148

a Comt Sodoma, Gomorrha, Edom, fel,

a Comt Babilon, Egyptus , qnaet van mynen ,

u Comt Vossen, Draken, comt wilde Zwynen,

r. Comt Fenynen, Slangen, Water-Deerden ,

u Comt Leeuw-peerden, Baselisken en Weerden,

u Vernielt sonder sweerden, comt heete Teven,

,v Comt Spinnecoppen, Zeughen, Merrien even,

ï' Comt neemt haer 't leven, Beeren en Stieren,

►, Comt Boeken, Harpyen, Vlen, Ghieren,

u Comt die van manieren, wreet zyt allen wylen ,

ii Comt Leeuwen, Wolven, Tygren, Crocodylen,

u Schiet pylen , gy Arenden fel om verkoenen,

r, Comt Hubens, Vledermuysen sonder versoenen,

v Comt Griffoenen, Raven, Valken ontboden,

ir Comt Speckvoghels, Craeijen tot desen stonden,

Comt swarte Honden, en Duyvels clauwen.

Valsehe.

,,Heritikos, wech Geusen, Rabauwen,

►, Uw magh wel grauwen, ons verstoren, fel

ru Comt Valentini, wilt v const oorboren, snel

,'Comt Marcion brengt voren, stelt u ferie, net

ri Comt Manichei, Donati, brengt miserie, met

n Arius in misterie, wilt cloeck voortdrijven,

w Macedoni, Nestori, Euthichus wilt schryven ,

si Dees hatijven, Novaty, mede bestaen, wilt

t' Pelagy, , Prisciliani, doet 't verniaen, milt

t, 't Nieu vangt aen, Mallumet u listen, nu

'i Comt Sophisterije , ghy Epicuristen, an

►i Die oyt mister, schiet op uwen zoock,

u Comt Scorben , Phariseen, ghy dienter oock

n Stinkkende bock, bitter van geure.

Duovel.41

u Comt ghy Moordenaers stout van keure,

149

« Gater me deure, ghy licht verblinders ,' Comt Esel-vryers, Vrouwen - schenders ,«Court Straetroovers, wreede Moabiten,# Comt Suster-beslapers, Sodomites,N Stinkende Gomoriten, verkeert int boose,

Comt Kinder-verleyders, comt alle Godloose,

N Comt dryft als broose, met Christo uwen spot,

u Comt meyneedighe, lastert uwen Godt ,

u Overtreedt syn ghebodt, comt ritsche Teven,

Vervalschers van 't woordt door de Geest geschreven,

e Comt verkeert haar 't leve, door 't sondigh verlocke ,

u Comt Hoeren, Boeven, met 't lyf vol pocken,

., Bordeel- Broeken, comt -helpt deught bedwingen,

X Comt Verraders, Vergiftighers, wilt ontspringen,

ei Comt Teerlinghen, comt Botters, comt Leekers,

a Comt valsche Munters, comt pluckt ghy Treckers,e Comt swarte Nickers, comt Schelmen, comt Dieve,'i Comt Coppelaers, Coppelerssen, wilt my gerieven,

„ Voldoet myn brieven, comt Lavliyt ghevers,

,i Comt Speckvoghels, comt vergalde Levers,

i, Comt Spinnecop-kevers, comt swaerte Constenaers,

r. Comt Practisijnen, comt Toovenaers,

r^Comt Knevelaers, Stuytvossen, sonder flouwen,

eiComt Woeckeraers, comt Guyte, comt Rabouwen,

J1 Comt Blau-sackmeters, Snorekers cleyn en grof,

u Comt Scharluynen, Fielten, maeckt groot myn lof,

►̂ Comt verciert myn hof, vol felheyt ten gronde,

l/ Comt Galghen-asen , comt Werlt , comt Sonde,

e Comt valsch van monde, comt vleysch en bloet,

,e Comt Haet , comt Nydt, comt Duyvels ghebroet,

« Comt Helle, comt Doot, volcomt u saken.

In het spel van den bekeerden Coopman (Antes. 1583) ,

wenscht deze dat de pastoor Satan, die hem zeer kwelt,

mout verdrijven. en.

150

& En verdrijft Satan, die compt als een vreet dier,o Dat by treek van hier en vaer in de hel;"

Doch Satan lacht en spot met wijwater en ban en zoektdoor „ lagchen , gorgelen, snurreken" en het maken van an-dere geluiden den priester te vervaren , totdat deze einde-lijk vertrekt, zeggende:

# Daer en is gheen man op der eerden

u Vuylder dan ghy heel infeckt van onweerden,

u Satan souden verhuyst hebben en niet ghetoeftu Door dwywater . "

In meest alle stukken, waarin Satan voorkomt, wendthij alle pogingen aan om de ziel tot zijn prooi te erlangen;doch nimmer mag hem zulks gelukken, en de slotsom issteeds:

ti Als Christus genade komt te bate,N Moet Satan de ziele des menschen verlate,# Al comt men noch so spa tot God,

o Dan wordt Satan `eter helle tot spot."

HOOFDSTUK VIII.

DE REDERIJKERS OP KERKELIJKE EN BURGERLIJKE FEESTEN.

Geen der Gilden werd zóó door de Geestelijkheid en lietwereldlijk Bestuur begunstigd als dat der Rederijkers. Ditkunnen Thesauriers- en Kameraars-rekeningen uit de XVe enide" eerste helft der XVIe eeuw getuigen. Honderde posten vainuitgaaf ten behoeve „ van die van Rhetorica" vinden wij erinaangeteekend; posten van kleederen, presentwijnen , pre-sentgelden, defroyementen, restitutie van gemaakte onkos-ten; huis-. kamerhuur, reparatiën en jaargelden. Zij ont-vingen dit alles echter op éene voorwaarde , „ dat zij, zoode stad eenighe victorien maecten, of eenige triurnphenbedreef, haere eere daerin zouden bewaeren." Men ziet

ze dan ook op alle kerkelijke en burgerlijke feestdagende ordonnantiën maken van „ processiën, recreatiën, in-coempsten , spellen en divertissementen", en er zelve hetzij

d devotelyck, bloots- voets in haere kleeren" , hetzij in prach-tig gewaad, met vaandels, banderollen en blazoenen deel

152

aan nemen en door sinnespelen, comoediën, factën en

clugten het feest opluisteren. De meeste kamers ko-

zen uit den grooten voorraad stukken, die, welke zij

het naeest geschikt achtten; doch er waren er ook, die

zich van zulke bedienden, welke bepaaldelijk voor het

feest, dat men vierde, vervaardigd waren. Zoo had men

er b. v. voor kermis, paschen, sinxen, verloren maandag,

voor de feesten der Heiligen, de vasten , zondag duin-

quagesima of Papen-vastenavond. Gedurende de vasten ver

-toonde men bij voorkeur het spel van J. Clodius, Presbiter,

,, hoe 's menschen gheest van 't vleesch, die werelt en die

duvel verleit worden", omtrent 1551 dool een lid van den

Olijftak te Antwerpen vervaardigd; dat , „ van de meest min-

nig he" ; „van de seven doodtzonde" , ,,van den siecken man,

die 30 jaren sieck gelegen hadde in de Pischine", „van

den bekeerden sondaer" ; 't spel „hoe Lasarus van den

dooi wert verweet"; „van Verbum Dei" ; „van Redde ra-tionem velicationis tuae"; ,,van den Salnaritaan"; van den

winter ende sourer"; het spel ,,van 0. L. Vrouw"; dat

„van de VII blomme van ons L. Vrouw"; » van de be-

keeringhe van Magdalena"; ,,van 't vrouwke in overspel";

„van Sinte Anne en Joachim " ; ,,van fihi us perditus";

„het spel van de verrisenisse" ; „ van dell Pharisee en Pu-

blicaen"; ,,een gheestelyck spel van sinnen, Lucas II"; u Hoe

Christus sit onder de Leeraers", welke laatste ook wel op

Maria-Bootschap , -- visitatie, — hemelvaart , — geboor-

te , — presentatie, — en ontfangenis gespeeld werden. In

de noordelijke gewesten zag men op verloren maandag en

vasten-avond, behalve de spelen van Coster en Bredero ,

a de comediën van den Rycke man" (Haerl. 1581) #van

Abrahams wtganck" (Alkmaar 1603) „ var Israël" (Gouda

153

1590) „ van de Bruydt Christi en d' Egipse vroeivrouwen"(Aemst. 1582), alle door Coornhert vervaardigd, opvoe-ren; ook bleven de comoediën van Susanna, Joseph enMozes, David, Job, Ammon en Thomas in zwang. OpPalmzondag werd o. a. gespeeld „ Dat spul van Palmen,an. MDVCLXI geschreven (door Lucas Cornelysz).

r' Om verloff toe angieren, toe Campen terlangen, 1

a Ende is by Raede der Pastoers aldaer versregen,

w Dat ment jaerlix up Palmdach spele, sonder verstrangen."

Op dien dag speelde men te 's Bosch (1535) # die Passie

ons Heeren" , te Dordrecht de „ incoempste te Jhurusalem",„'t spel van den verloren soon" en andere; op St. Jan,

St. Jans onthoofdinghe", op St. Jakob, „de Hemelvaertvan Marya, de Moeder Godts", op St. Hieronymus een„ spel ter eere van St. Hieronymus." Niet zelden kwa-men op die dagen ook vreemde kamers, hetzij daartoeuitgenoodigd, hetzij uit eigen beweging, of om mede tekampen of uit liefde, spelen, en werden dan op wijn, bier,soms ook op brood en kaas onthaald, of hadden II vey ge

-lagh" en ontvingen daarenboven nog geld en defroyemen-ten. Zulks geschiedde vooral op Drie -Koningen; een dag, diemet een rooden letter in den almanak der Rederijkers staataangeteekend. Dan toch kozen zij niet slechts een koning,die hun feestelijk onthaalde, maar namen zij deel aan deprocessie , die des morgens plaats had en speelden des avondstafelspelen of clugten. Onder die processiën bekleedde die vanAntwerpen, Amsterdam, Dordrecht, Brussel, Brugge, Bredaen Lier de eerste plaatsen. De processie a der gezelscappe vande Groyende en der Jennette" te Lier, bestond uit de «Dryconinghen, elek met synder familie te peerde met alle de

154

Huynen ende Sarasynen ende haere dry coninghen met allehaere familien ende persoonen." De spelen waren ii defactie van den Boomloozen mande" , «van 't heet broot" ,a van den naakten ridder"; de tafelspelen van a Renzefael" ,n Tielebuys" ; ii de vroevrou"; de esbattementen van Jan deKnabber, zoo als de u barvoetere bruers", ii het Paradijs vanVenus"; die van Cornelis Everaert van Brugge; 't spel vanHendrick de Wylde en andere, van welke sommige zoolicentieus waren, dat zij, even als te Arnhem de kluch-ten van Bredero , verboden werden. Wij zullen van an-dere vermakelijkheden op Drie-Koningen en Vasten-avondthans niet gewagen, zij bevestigen het woord van den Sotin de klucht van de vroevrou:

a Gans vellen wat een confoysse , 't is of de gansche stat Vol is van gecken, nyemant blijft op zijn g....

,f Zij zijn dol van 't spul."

Geen dag werd plegtiger gevierd dan de H. Sacraments-dag. De processiën waren dan prachtiger en trokken onderhet gelui der klokken en het bulderen van 't geschut overde met bloemen bestrooide straten en tusschcn de ver

-sierde en met tapijten behangen huizen door de stad. DenP,ederijkers was het niet slechts aanbevolen den optogt teregelen, maar zij volgden in hun rijk kostuum , omringddoor vendel- en blazoendragers en niet waskaarsen in dehand , den stoet.

De steden waren op dien dag vol vreemdelingen, niet

alleen om de processie te zien en te volgen, maar ookom het sacramentsspel bij te wonen. Ook lokte de Re-gering op dit feest, door het uitloven van prijzen, an-dere kamers binnen hare muren, gelijk o. a. in 1413 die

155

van Audenaerden, welke u2 guldene vestelen, die woughenX haude enghelsche ende eenen guldenen rinc, die wouch3 enghelsche" voor het beste spel uitloofde. 1 Enkele dieroude sacramentsspelen, gelijk dat der # VII Blommen" en hett^ Paradijs", zijn nog aanwezig. 2 Op H. Sacramentsdagwerden er hier en daar nog wagenspelen met stomme per-sonagiën , die rollen in den hand hielden, waarop geschre-ven stond wie zij voorstelden, of met levende u die rheto-ryckelyk in dichten" spraken, uitgevoerd. Ook een enkele derlaatste is tot ons gekomen, b,v. die van Jan van der Kiele,schrijver van den Boomgaert der Belgischer Poëterien, ge-titeld: a Ses Rethoryckelycke Waghenspielen , besluytendede ses eerste capittelen van St. Jans Openbaeringhe (Antw.1581, iGmo)." Op den eersten wagen ziet men Johannes,#wandelende in een groen eilandeken, ghenaemt Pathmos,

gecleit met lange cleederen als een Apostel." Terwijl hijde eerste verzen van het eersi e Hoofdstuk zijner Openba-ring opzegt , vertoont zich de ii Sone des menschen" , dieachter hem in het midden van zeven gouden kandelaren«met een sonne voor syn aengesicht, ende ghecoutreert ,ghelyck taet in het eerste capittel Apoc." wandelt, en na

-dat Johannes gesproken heeft , met luider stemme uitroept:

„Wat ghy siet ende hoort wilt met verstande , toen„ O Johannes die hier wandelt in desen eylande, groen„Schrijven in eenen boet enz."

Op deze toespraak werpt zich de Apostel voor de voetendes Heeren, terwijl deze hem toeroept: a En weest nietvervaert" , de hand op zijn - hoofd legt en dus vervolgt :

1 Belg. Museum, d. Vi, afl. 4, bl. 303.T. a. p. 1843, afl. 3, bl. 239 volgg.

156

, Ie ben de eerste, de laetste ende nimmermeer sneuende ,

,,Ic ben doot geweest enz."

De tweede en derde wagen stelt ,wederom ## de Sone des

menschen tusschen de seuen candelaren, gheacerouteert als

voren en Johannes aan zijne voeten liggende", voor. Deeerste geeft den laatste de zeven brieven aan de zevengemeente in de pen en wandelt na elken brief ## over endeweder tusschen de kandelaren."

Op den vierden wagen ligt Johannes nog in dezelfdehouding. Terwijl achter hem eene a antyckelycke vercierdeduere" opengaat, roept eene stem:

« Dese deure te ontluycken met snelder vaerden,

u SqJ ie mi nu pooghen in des hemels versoet,

«Om Johannes te roepen die daer legt ter aerde,

ti In dat eylant van Pathmos als een getuyge goet.

Comt herwaert Johannes wat haest gheschieden moet

n Sal ick u verthoonen."

Johannes antwoordt:

N Naer ws mondts verclaer

„ Wil ie mi geerne poogen al duncket my onvroet,

«Dus stae ie van der aerden ende comme u naex,"

en gaat door de deur, terwijl op denzelfden stond aan de

andere zijde de gordijnen open worden geschoven, en een

zetel, „ waarin één is sittende, wiens aenschouwen is als

sardis etc. en met al de ornamenten, dieren ende oude-

deren" zigtbaar wordt. Men hoort de vier dieren zingen,

ziet de ouderlingen op de kniën vallen, zeggende:

a Van eewicheit tot eewicheit Godt Heere voorwaer,

a Ghi weerdich te ontfanben zijt gloria, tracht , eere enz."

157

Het tooneel eindigt met de mededeeling van den inhoudvan 't vierde capittel der Openbaring door Johannes. Opden vijfden wagen ziet men wederom God on den troonsittende, met het met zeven zegelen gesloten boek in de

hand en een n sterken Engel" aan zijne zijde. Verbaasdvraagt Johannes:

a Maer wat boeck mach dat wesen dwelt ic daer coenelyc,v Visioenelyck , aenschouwe in de rechte hant,ov Playsant, van hem die daer sit faeysoenelyck ,r, Groenelyck op den throon sit als een diamant enz."

Op den uitroep van den Engel

r Wie sal weerdich wesen te ontluycken dit Boeck,u Ende na mijn versoeck zijn seghelen te ontmaelen,

zegt Johannes ,,al weenende" :

w Oock ick sic wel niemant en u hier soo cloecka Dezen Boeck te ontsluyten enz,"

waarna een der 24 Ouderen hem vertroost, en het Lamii bloedich voor zijne borst" komt, liet Boeck opent enzegt:

v Om den Boeck taenvaerden ben ie vonden edoone,m Daer ie hem ontluycken voor, den hooghen throone enz."

Nu vallen Ouderen en Dieren op hunne knieën, zingen eenliedeken en heffen met «alle hemelsche, aerdsche, onder-aerdsche en zee- creaturen" een beurtzang aan.

In het zesde. spel -- hetzelfde tooneel voorstellende ---

158

worden de zegelen door het Lam ontsloten en ziet men

ti rijders met het witte, roode, zwarte en vale paard", hetlaatste de belle met zich trekkende, verschijnen.

Na het openen van het vijfde zegel, toont men «de zie

-len onder eenen altaer, seer kermende ende haer handen

wringende al naect ende bloedigh" roepen

o Heere ghe zijt heylich hoe lange en oordeeldy niet,

a Wrekende ons bloet op haer die zijn beneden

r► In dat aertsche vergier."

waarop een stemme zegt:

ii Rust ende weest tevreden enz.

Zoodra het zesde zegel ontsloten is, vertoonen zich u teryden den throon buyten de gordijnen de aerde met eersen

hemel, Sonne, Mane, Sterren enz."Terwijl de aerde beeft spreekt Johannes:

o Och hoe mach die aerde dus schudden en benen,

i Die mane bloet root, en die sonne daer beneuen

a Als een hayren sack wort. 0 vreeselyck betijghen !,i De sterren van den hemel neder common gedreven ,w Recht gelyck de vijgheboom laet vallen zijn vijgen,

u Wanneer hi gedreuen wort deur een windich hijgen,

N Hier den hernel hem vertrect al oft waer een papier

a Dwele opgerolt wort, och hoe sondich versvijgen ,

Daer bergen en eylanden haer beroerden met getier.

o Och siet toch hoe si duycken voor dit grouwelyc dangier,

r, Coningen, Princen, van rijeken mettèn ermen,In speloncken, steenrootsen cruypen si herde schier,

• Och hoe roepen sy alle met een droeuich kermen,

Hierop beginnen de n Coninghen der aerden , Princes

159

Hoofmannen, Rycke, Stercke, Knechten en Vrye", die in-tusschen op heJ tooneel zijn verschenen, droevig te kermen.

Overal in de Nederlanden was men gewoon den eerstenMei te vieren. Er werden dan onder muzijk en gezangmeiboomen gekapt, versierd en voor de woningen der gees-telijken, de regering en voorname personen geplant, en voor deruime heuschheid, die men ontving, werd de dag en avondvrolijk op straat en in de tavernen doorgebrag. Ook deRederjkers bragten het hunne toe om de vrolijke stemmingder poorters en poorteressen te verhoogen en speelden ophunne schavauten esbattementen en duchten, van welke ernog onder den titel van Mei-spelen bestaan, zoo als ,, Grisildis, Emerentiana, 't Mirakel van Cambroen, Jacob Awyts,een Meyspel vau Sinnen, van meiischelyke broosheyt, demet swerelts ghenuechte triumpheert in den gemeynenbeyart, Thoolen, ghespult up die camer van in heft bloey -ende, anno 1551." ,,Meispel amoreus, daer Pluto Proserpineontscaect", in het begin der Xvie eeuw te Gend gedicht,van hetwelk Kops ons den inhoud mededeelt.

Na een Prologhe, die 709 regelen lang en een sinnespelop zich zelve, zonder de minste betrekking tot het stukis, opent Weete-van-als, een wachter, liggende op eenhuisken en een lied tot lof van de Mei-maand in den mor-genstond zingende, het tooneel. Een ander personaadje,u Gheestelijck en Weerlijck" geheeten, komt uit, zeggende:dat hij meer vermaek in de duisternis schept, waarin meervreugd, waaraan hij geheel is overgegeven, te rapen is,achtende ii den duvel noch syn muere niet." Weete-van-alspoogt hein tot betere gedachten te brengen en vermaanthem het stuk te aanschouwen, dat hij tot zijne onderwij-zing gaat vertoonen. Hiermede eindigt het eerste bedrijf,

160

gelijk men het thans zou noemen; doch hier door hetwoord 't pause" van 't volgende wordt afgescheiden. Thansverschijnen Jupiter en Neptunus ten tooneele, roemendeieder het gebied, dat hem ten deele viel. Pluto komthierop verstoord te voorschijn en kijft en tiert op dezewijze:

,,Dies spring ick van thoorne uyt mijnen velle,„Wat meendij gheselle? men salder appeil hebben.„Ja, al soudts de baerlycke duyvel deel hebben,„ Daer ick pijpe men salder eenen anderen dans dansen,„Meendij 't vette alleene van den gans scransen,„ Als groote lantshansen? Tis meer dan moordich."

Jupiter en Neptunus verwonderd over dit misbaar, vra-gen hem wat hem schort? Hij antwoordt dat hij met zijndeel niet tevreden is. Zij nochtans kunnen niet besluiteniets af te staan van hetgeen, bij minnelijke overeenkomst,liet hunne is geworden.

„Dan sal ick (zegt Pluto) raseeren„ Hemel en aerde, en annihileeren,„Al datter in es -- -- — —„ Iek salt al vermoorden,„Al dunckt u sijn een onweert borten,

„Ick sal u so nae uwen steens corten,

Oft ghy en sult mij in eereen stuck gelieven."

Neptunus vraagt wat hij begeert? Pinto antwoordt: it ick

wil een wijf hebben." Men zegt hem dat hij veel te zwarten te leelijk is om te trouwen. 't Mag niet baten. Hijheeft het op de dochter van Ceres gemunt.

Jupiter zegt hem: dat zij ' door hare moeder op eenen

161

ijzeren toren gesloten is, en ook geen zin in hem hebbenzal. Pluto laat zich niet gezeggen. a Ghy hebt zo veelewijven gehad, mag ick 'er niet één hebben"? vraagt hij,En, voortgaande met bedreiging van alles te vernielen,indien zijne broeders hem Proserpina niet bezorgen, zoovinden zich Hemel- en Zeevoogd verlegen. Zij verzoekenhunnen razenden broeder een weinig buiten te staan, ommet elkander te overleggen hoe hem best te dienen. Hijvertrekt, onder beding dat zij het niet te lang zullen ma-ken. Zij beraden zich. Neptunus verklaart aan Jupiterdat hij niet begeert te vechten, die ook van hetzelfde be-voelen is. Pluto wordt binnen geroepen. Zij beloven hemte helpen, hem bevelende op te passen om de dochter te

schaken, wanneer zij haar uit den toren zullen hebbendoen komen. Om dit te bewerken, worden Phoebus,

Pan , Aurora, Zephyrus, Cybele en Venus gelast hunnevermogens te besteden , om Proserpina te verlokken, 't welkzij aannemen, en hiermede eindigt het tweede bedrijf.

Het volbende bestaat uit eene alleenspraak van Proser-pina, liggende in een ijzeren toren, waarna men wederomeen pause heeft. Vervolgens komen Jupiter, Neptunus enPluto weder te voorschijn, de twee eersten den laatstezijne bruid toezeggende, mits hij lette om haar te schaken,zoo haast zij uit den toren treedt. Pluto begeeft zich opzijnen hoefslag. Jupiter en Neptunus keeren naar hunnerijken, nemende van elkander in dezer voege afscheid:

Jupiter. „Uwen oirlof dan."Neptunus. „Adieu dien iek alle welvaert ghan."Jupiter. „Adieu Neptunus bruedere."Neptunus. „Adieu liefste man."Jupiter. „ Waer dat ick ben , kent mij tot uwen gheboden.'-'

162

Neptunus. ,,Nu oorlof , Jupiter, 't hooft der Goden "

„Om te vcrtrecken wil ick mij ooc ghereiden."

„ Hoe liever vrienden , hoe swaerder scheiden."

Hierop volgt wederom eene pause, na welke Pan, Cy-bele, Phoebus, Zephyrus, Venus en Aurora te voorschijn

komen, en de Meiboomen van Vleeslijke begeerte, Wae-

reldlijke gheneuchten en Vijandige tempteeringe planten,

terwijl Venus een liedje zingt, waarvan het slot is:

„ Princesse, soet van maniere„Laet vaeren alle ghepijn,„En helpt ons vreucht hautieren,„ Die hier beneeden sijn,

„ Ons vreucht vermeeren, sonder versieren,„'T is U ter eere, Maghet fijn,„ So gij meugt scouwen, wij zijn vol trouwen,

„Maer in 't stertken houwen wij 't fenijn."

Niettegenstaande deze openhartige waarschuwing', laatProserpina zich verleiden om af te komen, zeggende: ge

-reed te zijn om deel aan de vreugde te nemen. Terstondkomt Pluto te voorschijn en spreekt zijne liefste op dezeminzame wijze aan:

„Dat wert 't uwer maledictien, valsche Hypocryte,„Te mijnen inbijte, sondighe Sodominyte,„ Sij dij ghelevert tot uwen spyte,„ Om ceuwich van glorien te syn verre.„Ten baet niet, al waert dy noch so erre„Ghy moet mede in thelsche bedelve."

Vervolgens voert hij haar, in spijt van haar gekerm, terhelle. Opdat men nu het ware doel van dit spel wel zou

163

verstaan, komen Weete-van-als en Gheestelijk en Weerlijk,na eene pause, wederom ten tooneele, en maken een be-hoorlijke toepassing. "Mee zulke spelen," dus eindigdeKops zijn verslag, «vermaakte zich onze voorouderen,zijnde dit stuk in den jare 1519 te Dendermonde, 1534 teTholen en in 1551 te Aalst gespeeld." In de XVIe eeuwwerden er ook, even als op Nieuwejaarsdag, liedekens doorde Factors der Rederijkers vervaardigd en aan de leden derkamer gewijd, en nog in deze eeuw werd er jaarlijks eendoor den Factor van Trouw moet blijken te Haarlem aanzijne medebroeders aangeboden. 1 Ook op kermissen sloe-gen de RRederijkers, zoowel in de steden als ten plattenlande, theaters op, en speelden met verlof der regering.Zij kozen soms bij die gelegenheid minder leerzame danouderhoudende stukken, en vertoonde soms walgelijke en

ergerlijke clugten, zoodat de kerkeraden zich te regt overhun ii insolent en dartel spel" beklaagden. Ten platte landewerd in het laatst der XVIIe en begin der XVIIIe eeuwgedurende de kermis Haagspelen uitgeschreven , zoo als in1676 te Naaldwijk, in 1684 te Soetermeer, en te Bleiswijkin 1709, waarop men zich aan de oude gewoonte hield envragen aan de H. Schrift ontleend ter beantwoording voor-stelde. Nu en dan schreven ook particulieren een kaart uit ,om volk naar de kermis of markt te lokken. Zoo zond

1 Er bestaat nog een Nieuwejaarsliet 1588 , tot Alcmaer : injuegt bloeyende fol. Meiverzen vindt men o. a. achter Het Leydsch

Vlaemsch Oraengien Lely-hof, verciert met veel verscheyden vruch-ten, t' saemgestelt by de broeders in Liefden groeyende, Leyden1632, 4 0 . Op de Bibliotheek der Maats. van Nederl. Letterk. zijnJaarzangen tusschen 1799-1850 door de Factoren van T. M. B-

vervaardigd. Zie Cat., d. I, bl. 229.

164

Pieter van Leeuwen Schilt er eene aan alle vrije en on-vrije kamers , om op verkeiismarktclag den 28 October 1705ten zijnen huize op het Nieuwe werk te Schiedam te ver-schijnen , ter beantwoording der vraag:

«Wie wierdt er van de Dood door Beesten bloed verlost,

-''t Geen duysenden die dat niet wisten 't leven kost."

Was er geen Haagspel, dan vertoonde men, ook op dedorpen, gewone treur- en blijspelen. De tent of het theaterstond dan midden op de markt of op het kerkhof , metvlaggen en blasoenen versierd en een opschrift er boven,b. v.:

„Zen weygert hier nyemant ingangh, soo wel mach blycken,

„ Oock dwinght men hier nyemant te tomen staen of kycken."

Men vindt hier en daar nog beschrijvingen van die boe-ren tooneelvertooningen ten platte lande, en onder deze

die van Aran en Titus van Vos, door onzen Rotgans. Wijdeelen er een fragment uit mede. 1

w ... Het toneel wierdt naar hun' kamerwetten

Ontslooten op 't geluit en steecken der trompetten.

* Daar zat vorst Saturnyn, met een papieren kroon,

m En houten scepter, op een manken stoel ten toon.

Zijn overbeste moer, gelyk men my vertelde,

# Gebruikte dezen stoel, als haar de buikloop quelde,

• En loste; al steenende, haar afgang door een gat,Tot haar kommoditeit, gesneden in de mat.

u Dit was de zetel van den • Roomschen scepter drager.

ii Toen quam er Titus aan, ii dit is een boeren plager."

! Poëzy (Leeuw. 1715, 40) bl. 666, 667.

165

u Sprak iemant uit den hoop, een diender van den drost,►r Hy heeft me menigmaal een roemer wijn gekost,u Maar heerlyk weet die vent zijn vaerzen op te snijen.,,Let, als Andronik vervalt in razernijen,u Dan zal hy dondren met zijn stem, dat elk verbaastw Zal denken dat hy 't meent, en dat hy waarlyk raast.ii Zijn kunst is overal van dorp tot dorp gebleken ,►► Ik heb van hem geleert op maat in rijm te spreeken,u Hy is ook preses van de kamer, en met recht,►^ Maar Aran, dien gy ziet, is hier een villers knecht.ii Zijn vader was gewoon de varkens om te drijven,u En liet hem na zijn dood een mooyen buil met schijven,v Maar 't geldt is al verteert in bier of brandewijn,►̂ Of bij de dochter van Joost Windtbuil, lichte Trijn.

i Hy heeft zijn troni dik met schoorsteen roet bestreken,e Hy draagt een sluier, die verbeeldt zijn veltheers teken,u De keten, die hem als gevangen slaaf bewaart,►u Gebruikt zijn besje voor de vleeschpot aan den haardt.

u Zy was 'er gisteren noch zes geslagene uuren ,w Mee bezig om ze glat en helder blank te schuuren

,'Een juffer van het dorp schonk hem een schorteldoek

u Van roode zij, maar lang verwurpen in een hoek;

w Daar is zijn tulbant af gemaakt, aan alle kanteniiBezet, gelijk men ziet, met bellen en pendanten,ii En gouwe ringen, door de mensse van de buurt,n Hem tot dat spul geleent, of licht in stee gehuurt.

u Hy draagt een langen rok, uit purper sits gesneden,,Dien plag de Drost by 't vier te hangen om zijn leden,u Maar hoor eens hoe by kijft, hy ziet gelijk een stier,►, En selieldt op Titus huis, en vloekt den tempelier.►r Ik heb die zelve rol gespeelt voor seven jaaren,

# En wierd 'er voor bedankt van al de kamerscharen."

Meermalen werden diergelijke spelen, zoo in het zuidenals in het noorden, onder de kerkdienst vertoond, hetgeen

166

de Geestelijkheid bewoog zich tot de Regering te wenden,met verzoek dat zulke onbetamelijkheden mogten geweerdworden", waarop immer een verbod van de zijde van hetbestuur volgde; dat echter spoedig overtreden werd enaanleiding tot nieuwe klagten gaf. Ook waren die en an-dere spelen wel eens van dien aard, dat de kerkenradenverzochten dat hun de stukken, voor zij vertoond werden,ter inzage mogten gegeven worden.

Reeds in de XIVe eeuw zien wij de Rederijkers deelne-men aan de schutters-feesten , die vooral in de zuidelijkegewesten met grooten luister werden gevierd. Ook voor henwaren daar prijzen (jouaux) te behalen. Zij werden daartoe reedslang te voren door herauten op plegtige wijs uitgenoodigd,en zij 'die het beste „ esbatteerden" 't verst kwamen en 'tschoonst hunne intrede deden, werden beloond. Zulks ge

-schiedde o. a. op het schietfeest den 21 en 22 Mei 1497te Gend gegeven. De intrede der dertig schuttersgilden,die uit de omliggende steden dit feest kwamen bijwonen,werd te dien tijde in verzen beschreven. Op de volgendewijze schetst de dichter den stoet van Rederijkers en schut

-ters , die vergezeld door Hertog Philips als koning van hetschuttersgild, uit Brugge ten feest kwam, af.

a Brugghe naer hare rykelicke maniere,

n Brachte vyf waghens met haer rhetoryke,a Ende ooc vol schutters met blijder chicreii Twaelf peerden , daer naer den standaerd dergelycke►i Ende vier stadtpypers , 't was blaerblycke.,i Doen hondert peerden ende noch meer.ii Twee houdert trocken eenen waghen te prycke,M Daer eenen Sot in sat niet al te teer,ri Vyf en twintich peerden, ele scheen een heer

167

s' Van Lombaerdyen, ende uter spaenscher wove,a En ooc duytschen uter Keyzerlicke crone,

ii Daer naer quam eerlic van Brugghe die wet,Ei Met 26 peerden in reynen persoone,

N Noch vier trompetten met Sint Joris wapene net,Door Hertoghe Philips, eerlic upgheset,

e Als coninc te Brugghe van Sint Joris gilde,w Want hi met sun edele handen onverletw Den papegaey afstoot, dies ele dragen wilde,e Blaeu en tanneyt, ghelu hoen , doorvlochten mildei# Met witte en roode bandekens fyn syde,u Soms capproenkens, 't waer weert dat men 't onthielde,ii Ghehackelt na 't duytsche: 't was om verblyden. 1

Ook ontmoeten wij Rederijkers op de schietspelen teBergen (1383), 2 te Audenaerde (1408) , waarop HertogJan , die toen aldaar zijn verblijf hield, mede naar denprijs schoot; te Kortrijk en te Brugge (1422), te Mee-nen (1434) , te Gend (1448) , waar die van Audenaerdeii twee silverre potten voor 't scoenste ende eerbaerste in-coemen", en twee andere a voor de hueversten ende de-ghelixsten esbattementen" verkregen; te Antwerpen, Sluisen Berchem (1440) , te Brussel (1444) , te Doornik (1456), awaar te gelijker tijd de confrérie van Puy d'amour prijzenhad uitgeloofd en Mr. Willem van Zomere van Audenaerdeeen zilveren juweel tot prijs won; 4 te Peteghem (1461).

1 Excellente Chronike van Vlaenderen (Antw. 1531) b]. 269.Blommaert , t, a. p. bl. 9.

2 Messager etc. 1838 , p. 455 suiv.

3 Compte vendu des seances de la commission royale d'Histoire,

1845, p. 256.4 Belg, Mus., d. VI, afi. 4, bl. 391.

168

waar die van Audenaerde een ti silvere schmyncke" 1 won-

lien, te Lier (1466) , te Leuven (1478) , te Kortrijk (1495),

te Antwerpen (1500) en elders. Ook in de noordelijke pro-

vinciën werden, schoon minder prachtig dan in het zuiden,

schietfeesten gegeven, waarop hunne broeders uit België

verschenen. Zoo hadden er in den loop der XVe en XVIe

eeuw verscheidene te Dort plaats. Of echter ook daar Re-derijkers op genoodigd werden; is vlij niet gebleken , dochzeker is het dat zij door esbattementen de vreugd van hetfeest verhoogden en mede naar de schietplaats optrokken.

Dat ook zij naar den schietprijs dongen , verhaalt ons eenoude chronijkschrij ver van 's Bosch. «Anno 1532 ," dusluidt zijn verhaal, o voers. op ten 28 Julij syn gecomen

binnen die stat vair den bossche die Rhetoryecyers en heb-

ben medegebracht drye sylleveren prysen en syn ingehaelt

tsavonts omtrent te seven uren, want die borgers van den

bossche hadde geschoten en Aert Heyns in den nacm vande Grave van Bueren hadde den paepegay afgestoten ; we-

sende tot Vucht om syn huysvrou op te haelen en sittendeop eenen waghen, sijn daer mede binnen de stad gecomenen beneffens der selven wagen sijn gegaen die deekens van

de jonge stutten soo te poerde als te voet en tomende inde pyckepoert (die nu genaamd is de Vuchterpoort) en

hebben met hen medegebracht die voers. Retorycyers metontrent twij ntich perde en bernende toertsen seer tryum-phantelijcke." 2

Scheminckel, zimme, singe. Volgens van der N.eersch.Ms. Kronijk van de fundatie enbegin der stad 's Hertogenbosch,

in Geschied. der Rederijkkamers der stad en Meyerye van 's Herto-genbosch in Proeve van Oudheid-, Taal-, en Dichtkunde, door het.Genootschap Dulcis ante omnia Musae, bi. 222, 223.

169

Werd er een prins of prinses geboren, een vorstelijkhuwelijk voltrokken; deden de landsvorsten hunne plegtigeintreden, bezochten zij of andere vorsten de steden, danwedijverden deze in het geven van prachtige en kostbarefeesten, die de chronijken dier dagen uitvoerig beschrijven.Ook tot het ordonneren van die feesten werden de Rede-ijkers door het stedelijk bestuur geroepen. Zij zorgden

voor eerepoorten en vuurwerken, mommerijen en illuminatiënmet fakkels en lantarens , voor trompet-, pauk-, trom- enpijp-muziek; zij groepeerden , schilderden, boetseerden,drapeerden en accoutreerden (want aan Rederijkers , dietevens schilders, beeldhouwers waren, ontbrak het de ka-

mers iniet) en daarenboven gaven zij esbattementen, factiënen andere spelen. Het is ligt te begrijpen dat de steden,vooral bij zulke gelegenheden, het aan geen geldelijke on-dersteuning lieten ontbreken, opdat „ alles tot haer meerdereeere" geschieden mogt. Ook stond zij toe dat de kamers„ tot vermeerderinghe van de vreughde" kaarten uitschreven.Zulks deed o. a. Gend in 143, bij gelegenheid der geboortevan den eersten zoon van Karel de Goede. De vraag, diezij ter beantwoording gaf, was: „ Wie best het Kersterdomende dedelheid van den kinde van hertoghe Philips, ghe-naempt foes, nieuwe gheboren te Gent, declareren saude."Die van Mechelen wonnen den opper-, die van Audenaerde

den tweeden en die van Dendermonde den derden prijs. 1

Bij de geboorte van Maria van Bourgondië te Brussel(1457), waren er „ vyf silverin prisen" bestemd voor „ denghenen die scoenste habatementen maecte ende verchieringein de straten, ter eeren ende blytscap dat (de) gheduch-

4 Belg. Mus., d. VI, aflev. 4, bi. 386.

8

170

tighe princhesse van Charolois gheleghen was van eenegschoner dochtere." Er dongen toen geen vreemde kamersmede; alleen 6 wijken en een voirgeborgt speelden esbatte-menten voor de Heeren en de Wet. De overwinnaars kre-gen prijzen en presentwijn. Toen in 1459 het eerste kindvan den Dauphin van Frankrijk (later Lodewijk XI), vannoodlottiger gedachtenis voor Vlaanderen , geboren was, noo-digde hertog Philips zijne onderdanen uit, ;, om zich methem te verblyden ende feesten van alle ghenouchten, an-gande der vorseider gheborte met hem te houden." Hetgansche lant voldeed aan dien wensch, en nopens Auden-aerde teekent de chronijkschrijver aan, „ dat de Rhetorij-kers esbattement speelden, elke straat hare groep met figu-ren of stomme personagiën, welke zij gewoonlijk op H.Sacramentsdag uitstalde, op een estrade of theater vertoon-de, en dat de stad drie schapen kocht, „ welke prisenuutghegheven werden op de ghone die 't scoenste toebren-gen zouden hoere figuren" -- en dat er „ drie silverenjuweelen" werden uitgeloofd „ vor die snavonds tscoenst endetriumphantelixt vieren zoude." 1 Prachtige feesten werdener vooral bij de geboorte van Karel V (1501) aangerigt.Zeldzaam was er in Vlaanderen en Brabant zooveel luister

en heerlijkheid ten toon gespreid als toen. Ook in Holland en

Zeeland bleef men niet achter. Processiën gingen, God lo-vende en dankende, langs de straten ; wijnn en bier werden

aan de Godshuizen geschonken en aan het volk ten bestegegeven, prijzen uitgeloofd aan hen, die hunne woningen

met de schoonste bloemen en tapijten zouden versieren; denRederijkers werd verzocht hun spel uit te brengen en esbatte-

T. a. p. bl. 292.

171

inenten te geven. Pax vobis, de Kersauwieren, de Kinderenvan St. Adriaen en van St. Jan te Audenaerde vertoonden elkeen „ sinspelend esbattementspel voor heeren ende wet, vrau-wen ende joncvrauwen van den stede", en 's avonds werdop de groote markt een monstervuur aangestoken, waarin XVc(fasseelen houts) werden verslonden. Te Lier kwamen 24kamers bijeen, die met wijn vereerd werden. Gend, waar devorstentelg geboren was , spande de kroon. De feestelijk

-heden, die daar plaats hadden , zijn door Lievin Bautken,kapellaan en factoor der Barbaristen, in dichtmaat beschreven.

De stad was (zong hij o. a.) vol vreuchden in alder manieren,„Men sach de straten behanghen , de husen vercieren,„ Men toochdet figuren veel jongher jeuchden,,, De straten lachen vol groote ; vieren,„Tortsen noch was en mocht men niet ontdieren,_,, Maert wiert al verberrent in dusentich vruechden ,,, Staende spelen ende batementen vol duechden„ Waren daer ghespeelt tot t drux verseeren:„Een goet 'ondersaet sal altyts zynen oversten Beren.

Bijna dezelfde plegtigheden hadden er bij het huwelijkder prinsen en prinsessen plaats. Ook dan waren hetvooral de Rederijkers , die door hunne spelen het meestetot de vreugde toebraaten. Antwerpen, Brugge, Gend enAudenaerde muntten weder op het feest der verloving vande driejarige Margriet met den Dauphin van Frankrijk(1483) in luisterrijke feesten en fraaije esbattementen uit,en de Rederijkers werden er op wijn, fruit en keyte (bier)

T. a. p. bl. 407, 408, jaaarg. 1844, 3e allev. bi. 302. Blondmaert, t. a. p. bl. 28.

8

172

onthaald. Op het bruiloftsfeest van hertog Philips enprinses Johanna te Lier, stortte de houten brug, waarophet op een gedrongen volk naar het esbattement der Rede

-rijkers stond te kijken, in. s Zoo vierden men ook dehuwelijken van Karel V en Philips II met versiering enverlichting van straten, poorten en huizen, vertooningenvan stomme figuren, volksfeesten en esbattementen, enaltijd waren het de Rederijkers, wie het beleid over dezevreugdebetooningen was toevertrouwd. Zij waren het diede feesten bij de intreden van Karel de Stoute, KeizerFrederik , zijn zoon Maximiliaan en van hertog Philip-pus Franciscus (1486), de inhuldiging van Maximiliaan(1494), de intrede van deze te Gend (1508), regelden.Tijdgenooten hebben deze feesten beschreven en dichters zein latijnsche en nederduitsche verzen bezongen; 2 doch allekomen hierin overeen, dat het de Rederijkers waren, diedoor hun geestig en vrolijk spel het meeste „ vreughd han-tierden." Zulks deden zij ook bij de intrede van Karel V in1515, zijne troonsbestijging in 1516, en bij de verschillendebezoeken, die hij in de voornaamste steden dezer landenaflegde. Nopens de plegtigheden , die bij die gelegenhedenplaats grepen, is veel in druk uitgegeven, ligt nog veel inhandschrift verscholen. Vooral zijn de chronijkschrijversuitvoerig over Karel's plebtige intrede in 1515. 3

! Zie o. a. Joyeuse entrée de l'empereur Maximilian a Gand en

1508 , in Messager 1850.2 Zoo lezen wij in de kronijk van Audenaerde, „dat eenige be-

boning werd gegeven aan Janne van den Vivere ende den ghesellen

van der Rhetorycke, van dat s -ij bezich gheweest hadden ende orde

ghestelt, in ordonancie, hoe neen onsen gheduchten Heere tsynen

blyder eersten incoinrningen binnen dese stede ontfanghen zoude."

3 La triumphante et solemnelle entrée faicte sur la nouvelle et

173

Luisterrijk voorzeker was zijn ontvangst te Gend, Brug-ge, Antwerpen , doch niet minder te Middelburg, Dord-

recht , Leiden, Haarlem en andere plaatsen in zijne noor-delijke gewesten ; doch overal waren het dezelfde vreugde

-betooiiingen en feestelijkheden; overal beijerden de klokken ,werden eerepoorten gesticht, estrades opgerigt, waarop stommepersonen episoden uit de gewijde en ongewijde geschiedenisen fabelkunde voorstelden; werden de straten met groen be-strooid , de poorten en huizen met bloemen en tapijten be-hangen ; werden geestelijke spelen en esbattementen gespeeld,vuurwerken afgestoken, piktonnen verbrand, met fakkelsen lantarens en waskaarsen geïllumineerd, soms tournoijenaangerigt en vooral banketten gegeven. 1 Te Duinkerkenwerden vreugdevuren ontstoken en zag hij op drie verschil-lende plaatsen drie farces, die te zamen een uur duurden. sTe Middelburg was zijne ontvangst ook bijzonder luisterrijk.'Daar werd hij door de wereldlijke- en kloostergeestelijkenen de gansche wethouderschap begroet en tusschen eenrei van gewapende schutters, onder welke de Rederijkers,allen met brandende toortsen in de hand, naar de abdijgeleid. Op de hoeken der straten, die de stoet doortrok,

joyeux advenement de tres hault et tres excellent Prince monsieurCharles, prince des Hesp aignes , Archiduc d'Austri ce , duc de Bour-gogne, comte de Flandres etc. en la ville de Bruges l'an 1515 le18e jour d'April apres Pasques, redigee en escript par maistreRemy, du Puys, son tres humble indiciaire et historiographe. Gillesde Courmont (Paris 1515), herdrukt Bruges Van de Casteele-Wer-brouck 1850, in 40 .

! Zie o. a. Kronijk van het Historisch Genootschap, Jaarg. 1850,bl. 435.

2 Faulconnier, Hist. de Dunkerque, Tom. I, p. 38. Messager1850, p. 447.

174

stonden twaalf stellagiën met levende personen. Even bui-ten de poort zag men Adam en Eva, en over deze stel

-lagie een bolwerk, van hetwelk men geweldig schoot;wat verder een groep, de triomf van David, nadat hijGoliath had verslagen, voorstellende. Binnen de stad wa-ren stellagiën opgetimmerd, alle met voorstellingen uithet Oude Testament; zoo als de geschiedenis van Daviden Abigaël, de moord van Amaza door Joab, de krooningvan Salomo door zijne moeder, Joab bij den altaar ge -.dood , Salomo's eerste regt, de komst van Scheba's konin-gin te Jeruzalem, het innemen dier stad door Nebucad-nezar. Op de markt zag men Belsasar aan den disch,terwijl eene hand mene tekel aan den wand schreef, enden moord aan dien vorst aan den maaltijd gepleegd:wat verder Bacchus, Buit wiens mond overvloedig wijnstroomde. Op den burgt had men nog twee stellagiënmet de geschiedenis van Susanna. Eindelijk zag men in dekloosterpoort, koning Darius, Daniël bevelende den afgfldBel te aanbidden en diens mannelijken tegenstand. Heerlijken kostbaar waren alle schavotten en personaadjen versierd.Geen wonder dat zij op het godsdienstig gevoel van denvijftienjarigen knaap werkten, en dat hij zich met zijnmoei en gevolg naar het koor der abdij begaf en „ aldaar",luidt het in de oude chronijk, „ den Heere en Schepperloofde en dankte." 1 Dordrecht, Haarlem, Amsterdam enandere steden wedijverden bij die gelegenheid met Middel

-burg in het openbaren harer vreugde bij die „ iolyte in-compste"; doch vooral in 1540 was 's keizers ontvangst in

! Reigersbergh, Chroiijk van Zeeland, d. II, bl. 384. Mr. N. C.Lambrechtsen van Ritthem, t. a. p. bl. 145 volgg,

175

de eerstgemelde stad allerschitterendst. Reeds lang voorzijne komst waren de goeden luiden dier stad uitgenoo-digd zich voor zijne komst te bereiden, door de stratenen riolen van alle onzuiverheid te reinigen, en vermaandzich van alle „ ondaden, steecken , slaen , priemen, kyvaigie,schelden, dronkenschap, vechterij en bedelarij" te onthouden,„den pais niet te stooren, geen worp- of taerlingspel tehantieren", enz. De stad zelve zorgde voor het uitdiepen

der grachten , het ophalen en versieren van de puijen derstads gebouwen, het oprigten van eerepoorten met dewapenen van Oostenrijk, Spanje, Bourgogne en Holland,de togten der Argonauten en Amazonen, de belegeringvan Troje, de daden van Hercules, Theseus, Perseus enandere fameuse helden , en die van den grootmagtigstenKarel V konstig beschilderd. Eindelijk kwam de keizer

met een aanzienlijk gevolg te scheep uit Zeeland aan,werd onder het gebulder van het geschut, het geknalder roeren en bussen, het geschetter der trompen, hetgepijp der pijpers, het gebrom der klokken ontvangen,geherangueerd, gecomplimenteerd en op een met acht hak

-keneijen bespannen wagen, onder het geschal van paukenen trompetten, het wuiven en opwerpen van bonnetten enkaproenen en het gejuich: leven de keizerlijke Majesteit!leve Holland! over de met groen en bloemen bedektestraten, langs de met tapitseryen en borduurwerken be-hangen huizen naar zijn verblijf gevoerd. Maar nu wasde taak zijner verdere ontvangst aan de Rederijkers opge-dragen. Architekten , beeldhouwers, schilders, musykantenbehoorden even als lakenkoopers, wevers, borduurwerkers,tapisiers , drijvers in goud en zilver, behoorden toen tot hetgild, en deze en vele anderen, gesteund door het gezag

176

en het geld der stad, toonden zich het in hun gesteldevertrouwen volkomen waardig. Terwijl de keizer „ noen

-maeide", trok de processie van den H. Sacramente metal hare figuren, en gevolgd door alle geestelijke ordenen gilden onder hun bestuur met vaandels en banderol-len voorbij zijne woning. Later toen hij te voet de voor-naamste gebouwen bezocht, zag hij op elken hoek derstraten, op elk plein, bij elke heul, de schoonste enzonderlingste groepen van historische en mythologische,

„ factiserende, moraliserende, orerende groepen." Overalhad men voor verscheidenheid gezorgd. Werd het keizerlijk

oog hier door een moriaanschen dans bekoord, daar werdhet door Job op een mesthoop of de destructie van Jeru-zalem getroffen. Hier werd hij door zingende en dansendenymphen, daar door duivels en gedrochten omringd, hierdoor kreupelen, blinden en lammen, ginds door Daviden Jason, Alexander en Nebucadnezar. Stelden stommepersonagiën op deze stellagie den dood van Christus of eenander gewijd tafereel voor, op een ander stond een Zotmet zijne Zottekens een straatklucht te spelen. Doch nogmeenden de Rhetorijkers niet genoeg gedaan te hebben. Desavonds werd de keizer zelve hunne schouwplaats bin-nengeleid en op een hunner beste stukken onthaald. Dekamer was even als de stad over 's keizers goedertieren-heid en minzaamheid hoogelijk tevreden en toonde zulksdoor een menigte triomfliederen te zijner eere, en door hetuitschrijven dezer vraag:

,. Wie voirmaels waeren de eelen vcitorioes ende machtich verhenenbonen schreuen,

„Die gewonnen hebben steden en casteelen, weloker wercken nochblycken in tienen, sonder sneuen."

177

Het beste antwoord werd door Ode Acolijen van Leyden

gegeven, die den eerepalm aan Karel hadden geschonken.

Het spel eindigt met de volgende tweespraak tusschenVrage en Antwoort.

Vrage.

„Lieft vrede en vrocht sij u ronder respijt,

„ Brengt my jolyt, tot deser dage,„En wilt solveren als nu mijn vrage."

Antwoort.

„ 0 schoon van behage ic sal u nu verslaren„ Wie vormals de victoriöste waren,„ Daer van noch openbaren, in dele leuen de wercken."

Vrage.

So houde ic u voor een clerek der clercken."

Antwoort.

„Wilt horen, sien en op mijn reden mercken ,„Mijn antwoort wort u nu gcopenbaert,„ Siet daer staen die victoriöste expaert.

Hier verthoont men drie personen, Ju-piter met die banniere , Hercules met decolomnen en Jason met een sweert endeguldenvlies.

Eerst hebt ghy hier Jupiter dedele triomphant,• Saturnus soon met een bannicr in die hand,

178

N So by die eerst vaat, dör sijn grote victorie,Want by wesende in den strijt ligt dat ter memorie,

«Heeft tot synder glorie, als elck macht mer eken ,a Over hem eenera arent ontslagen syn vlercken,* Tot Jupiters verstercken , in den selven styrt ,H Welcke arent by hem bleef tot alder tyt,H Waer by naer of wijt, hem keerde in elk regiuen,N Daer boven vloech die arent op syn pauliuen,u Blyvende by den campiuen , sonder van hem te keerera ,v Waer dör hem toequamen grote eerera ,«Als te triumphereu, over syn vrienden alle,N Dewelcke by vernielde , by groten getalle,# Brengende ha-er tot palle, dör des arents bewysen ,N Waerom Jupiter victoriös om prysen ,

Tsynder verjolysen, so die tecxt vermelt,Een stuck syden laeckens, aen een lancie heeft gestelt,

«U verstapt hiertue uelt, daer by in bordueren , lietEen schoon arent van statueren, briet,

«En heeft tot dier neren, siet also gevonnen,

„ Die bannier ofte vaenle als nu ontwonnen.

# Dies als der sonnen claerheit, somen dagelicx siet,

a En veel meer victoriëse feyten synder geschiet,

Dor eracht van Jupiter vaet myn bescheyt,

v Als men noch siet aen twapen keyserlycker maiesteyt.

,m Voort hebt gy hier Hercules victoriós gepresen,N So wy claerlyc in die poëten lesen ,M Elc must hem vresen tot alder stoat,N Want by bedwanck Cerberum den helschen hout,

Hy heeft ooe dörwont, en doot geslaegenDrie wrede felle leeuwen, sonder versaegen,

i^ Synde vry van tknagend , van haeren tanden,M Elf rddsen bracht by ooc in schande,

«Die by met syn handen dede den doot smaecken,En heeft verwonnen monsteren, dieren en draecken,

M Wie Boude hem laecken, op dees materie let,

179

a Tot Gades in die see heeft by gesetTwee colomnen , net van steen gewracht,De welcke staen tot een ewige gedachtVan syn grote cracht, die niemant conde smalen,

n Welcke colomnen syn de uyterste palenn Sonder faelen der see en der wateren vey, ,a Want noyt yemant daer mocht toemen voorby,if Waer omme Saphy die plaetse is geheten,«Ja Alexander de groot dit muet ghy weten,H De onder hem had gesmeten, die heele weryelt wijt«Dor syn cracht, en conde tot gheen der tijt» Als de tecxt belijt, voor by de colomnen tomen ,» Waer dör men wel te recht magh seggen als de vromer„ Heeft de uytgenome Hercules verthoont syn sterckheytAls me noch siet aen twapen der keyserlycker maiesteyt.Noch hebt ghy hier Jason boven al victorids ,Vroom, onverwinlyck en ooc seer amorös,

a Een Iusticier hor , so wy claerlyck lesen ,^► Hy heeft dör syn victoriösheyt gepresen,w Onder ander uytgelesen , victorien expaert,if Gewonnen tgulden vlies dör Medea vermaert,

Dwelck werde bewaert in allen quartieren,N Van eenen fenynigen draeck van quader maniere,

En van twee wrede stieren fenynich geinficeert,In den eylande dat Colchos was genomineert,

M Als Guido deposeert in syn compositie.» Jason heeft die twee stieren vol alre malicie,N Ddr cracht van divstie, verwonnen hem subiect,En heeft se ten arbeyde in die pluech gestrect,

«Den draeck infect heeft hy doot ter eerde gevelt,

N Ddr cracht eens smaragdas en met syn gewelt ,

» Ddr den raet voortgestelt, van Medea ydone ,o Daer mede vercreech tgulde vlies seer schone,o Als een victoriös lone, dese ridder valiant.,► In aller strijden en oorlogen was hy triumphant,K Gracids en playsant , was hy van done ,

180

M So dat men wel mach nomen d edel Jasoue ,• Gelyck een cainpione , vroom onuerwinlyck.

Mits dien syn feyten elck syn bekinlyck.n Sijt dit versinlijck, want sy openbaer syn verbreyt,• Als men noch siet sent wapen keyserlycker maiesteyt.

N Princhelyck waren dese de victorióste verheuen ,«Als men siet haer wercken blycken noch int leuen ,

Victoriös coemt beneuen onse keyser excellent,• Dor die mögende hant Godts omnipotent,Want hy is geent, als een arent tot alder stont,

«De welcke int hoochste der lucht siet in die diepste gront.M Syn getrou verbont hout hy tallen percken,n Hy onduet syn eracht als de arent syn vlercken ,'Met syn mögende wercken , hy ons alle salueert,N fly is in Godt als colomnen vast gefundeert,«Want by en wanckeleert tot gheenen fyne,---- Hy is een sachtmoedich rechter ghuet van myne,« Sot blyct int schyne, als een lam tsy u gewaecht,

Daer van hy den vlies tot een teyken draecht,M Dwelck Godt behaecht in drie personen verscheyden ,«Als den Vader, den Soon, den Gheest in heylicheyden,# Raet myn verbreyden, een Godt almachtich,ff Den Vader als onverganckelycke Glommen warachtich,• Den Soon, nederslachtich, als een lam ootmuet,'Den Heylige Gheest, die syn vlercke als een arent onduet,ii Ons allen spyst en vuet met godtlycke leringe,«Dit is alleen Karolus ons keysers funderinge,• En syn begheringe is alleen de eere van Godt.«Dus neem ie up die veilrnuemde drie myn slodt,#Want haer wercken sond' spot up huyde noch syn bereyt,«Als men siet aen twapen der keyserlycker maiesteyt."

ITrage.

Iek bedanck my uwer antwoorde uytgeleyt,Dies sy u acte van diligencie tuegewent.

181

Antwoort.

,► Reyn genuecht sy u allen omtrentt Als een lustige fonteyn de overvluyt is."

Vrage.

N De genuecht ist al, dor heft ist fundament."

Antwoort.

• Reyn genuecht sy u allen omtrent."

Vraege.

• Elck keere hem tot die fonteyn des leuens present,• Daer sult ghy lien en smaecken dat Godt die heer suet is."

Antwoort.

t Reyn genuecht sy u allen omtrent,'Als een lustige fonteyn de overvluyt is ,• V'werpt tquaet der accoleyen behoudende dat guet is."

Hadden de zuidelijke gewesten uitgemunt in het geven

van feesten bij de troonsbeklimming van Karel V, 2 nietminder luisterrijk waren die, welke zij gaven toen zijnzoon Philips als hun Heer werd gehuldigd (1050) en zijn

vader hem de heerschappij over zijn uitgestrekt gebiedafstond (1555). De Violieren te Antwerpen, die toen de

1 Dit spel „lane 633 regelen", berust in ms. op de kon. bibl.

te 's Rage.2 De Violieren te Antwerpen gaven in 1521 aan Karel V een

feest dat f546 kostte.

182

schilders Antonie van Palermo en Adriaen van Helniont totdekens hadden, rigtten bij die gelegenheid twee gedenkzui-len op. Op de eene waren de 17 vereenigde gewestenzinnebeeldig voorgesteld, met verzen van Cornelius Grapheus ,op de andere stond Apollo en de negen zanggodinnen. DeRederijkers speelden voor den koning, die in de abdij vanden H. Aartsengel Michael gehuisvest werd, een tooneel-stuk , dat hij in het spaansch liet vertalen, terwijl zij in't volgend jaar (23 Febr. 1556) „ openbaerlijk eene doorPieter Herpener in dichte gestelde factie" voor hem speel

-den. 1 Waar zich de koning gedurende zijn verblijf in

de Nederlanden vertoonde, was hij zeker van een gullenontvangst, en zag bij vertooningen van stomme en Le-vende personagiën op theaters , op de hoeken der stratenen op de markten, die reeds zijn vader en grootvaderhadden aanschouwd, en esbattementen, die niet altijd inden smaak van den strengen en norschen vorst moetengevallen zijn of hem door hunne langwijligheid verveeldhebben. Dordrecht, Gend en andere steden gaven bijzijne komst feesten, die geheel gelijkvormig waren aande vroeger beschrevene, 2 en de Rederijkers bragten nietweinig ter verheerlijking er van bij. Op verzoek van dewethouders van Brussel, ordineerden de leden van het

t „Factie of spel voor den Coninek Philippus — openbaerlijekvan den Violieren binnen Antwerpen ghespeelt den 23 Sept.1556. —Ghedruct t Hantwerp3n 1556." Zie Cat. Willems, d. II, I21.

Q Kops, t. a. p. bl. 252. Bidloo, t. a. p. bi. 251. Messager,etc. 1851, 1852. Willems, Verhand. d. I, bi. 254. Tractaet dertriomphe of blyde incomste van Philippes van Oostenrijk, Prinsvan. Spangnien, binnen de stadt van Ghent den 13 doet in Wide-maent 1549. Ghendt (by) Corn. Manilius.

183

Boeck aldaar, den eersten Mei 1558, eene „ recreatie" tereere van den landvoogd Emanuel Philibert van Savoije,toen hij als koning der kolvenieren op het raadhuis dierstad aan een prachtig banket onthaald werd. „Zij rustten ,"meldt de Chronijk , „ een wagen met gevleugelde paardentoe, waarin eene jonge maagd, de Godin Flora voorstel

-lende, was gezeten. Deze hield een versierden meitak inde hand. Aan hare regterzijde stond Zephyrus, aan harelinker Aurora, terwijl Phoebus haar van boven met zon^

-nestralen bescheen. Op de markt, die geheel met te paardgezetene Rederijkers bezet was hield de wagen voor hetraadhuis stil, en bood Flora den hertog dien meitak aan,waarvoor hij haar met een kus beloonde. Vervolgens ver-toonden de Rederijkers een esbattementspel, welks inhoudaan den landvoogd, die evenmin als Philips nederlandsch

verstond, door de tegenwoordig zijnde heeren in 't franschwerd vertolkt. 1 Toen Willem I, prins van Oranje, totruwaard van Brabant was verheven, gaf men alommeblijken van buitengewone vreugde en wedijverdeu de voor

-naamste steden, zoo als Gend , Brugge , Brussel, Antwer-

pen, wie hem het luisterriks zou ontvangen. Te Brussel

vertoonde het Boeck „ Mozes of de verlossing van Egypte,

de Korenbloem, hoe dat Joseph geroepen werd tot het staats-

bestuur en het Marien cranske, hoe dat David den reusGoliath versloeg." Te Gend kwam hij des avonds van den29 December met zijn broeder Joan in een duitschen wa-gen gezeten aan en werd door busschieters en burgers metwitte flambouwen in de hand ingehaald. Langs den weg

1- Nieuwe Chron. van Brab. , bi. 388 , 389. Kops , t. a. p. bl.252.

184

naar zijn verblijf, het Hof van Wacken te Poele, branddenpiktonnen en stonden drie stellagiën met figuren. Jongemeisjes als Gracien en Musea gekleed , bezongen zijne hel

-dendaden , en eene, de Maagd van Gend verbeeldende,bood hem een gouden hart aan. Vóór zijn Hof vertoondende vereenigde kamers , in zijne tegenwoordigheid, die vanden magistraat en van den abt van St. Pieter de historievan Jeptha , die later dikwerf werd herhaald en voor hetstadhuis een Spel van Sinne. Ook had Jesus met de Bal.sembloem een theater aan de St. Jacobskerk opgerigt,ter verwelkoming van den vorst. Een persoon Historieverbeeldende, begroette hem met de volgende verzen;

„ Doen Nederlant was seer ellendig gheschonden,„Met doodelicke wonden,„Deur 't Spaensch ghebroet,

Zijt gy Machabeus , t' zijnder hulpe ghesonden ,„ Met de Staten verbonden ,„ Hebt met uw lijf en goet

„ Ons gheluckigh bewaert, als een recht vader doet ,„En 's lands recht voirgehestaen, zijnen vijand verdreven,

,,Dies men God als overkoninck voor eeuwich prijsen moet.

„En u door wiep het land deel weldaet is ghegheven. 1

Op Drie-Koningenavond van het volgend jaar vertoondende Rederijkers voor zijn Hof een spel, waarin Don Juanbespot en verguisd, doch hij geprezen werd. Des avondsspeelden zij eerre farce en de zoon van Mr. BartholomeusBisschop, procureur van den raad , vervaardigde een lof-dicht ter zijner eere , waarin hij hem vader des vaderlands,en beschermer der Nederlanden tegen Spanje noemde. 2

! Blommaert, t. a. p. bl. 38.2 Henni et Wauters, Hist. de la ville de Bruxelles, T. I, p.

185

Een jaar later werden de feesten hernieuwd bij de blijdeinkomst van Matthias en de benoeming van Willem I totalgemeen stadhouder des aartshertogs, eene benoeming,die de prins vooral aan het volk te Brussel te dankenhad. Aldaar vertoonde het Marien cranske, hoe het land,naar het oordeel van een geestelijk personaadje, door Mat-thias kon gered worden, en daarna hoe Minos uit Alex-ander, Hannibal en Scipio den laatste als den deugd-zaamsten verkoos. 1 Jan Baptist Houwaert, als factor aande brusselsche kamers verbonden , beschreef zoowel de eeneals de andere feestelijkheid en vlocht er zijne verzen door-heen , en zoo ontstonden een paar monographiën voor eenebetere kennis van dien tijd en voor eene juiste waardeeringder gebeurtenissen van het hoogste belang. Houwaert was

465. De triumphante inkomste des Prince van Orange, 23 Sept.1577, Rhetoryckelyck ghecomponeert door J. B. Houwaert. Antw.Ch. Plantijn 1578, 40. Blommaert, t. a. p. bl. 12. Messager,etc. 1850, p. 3. Vlaemsche Kronijk en Dagregister van al het genegedenkweerdig voorgevallen is binnen de stad Gent, bl. 186, 189.Cornelissen, t. a. p. bl. 27. Beschrijvinghe van het ghene datvertooght werdt te ter incomste van d'excellentie des Prince vanOrangien binnen der stede van Ghendt, den 29 December 1577.Ghendt, bij de Wed. van P. de Clerck, 1578, kl. 40 .

! Vonnis van Minos over 't geschil van Alexander, Hannibal enScipio. Rotterd. bij J. Waesbergen, I612, 80 . — Zie Naamrol derNederl. Tooneelspeldichters, bl. 45. -- Sommiere, Beschrijvinge vande triumphelycke inkomst van den doorluchtighen hooggeborenAartshertoge Matthias binnen der Princelycke stadt van Brueselein 't jaer 1578 den 28 Jannar. Mitsgaders die tooncelen poincten,etc. gheinventeert ende ghecomponeert deur J. B. Houwaert, Antw.Ch. Plantijn, 1579, 40. met de portretten van Matthias en Wil

-lem I.

186

een zeer vruchtbaar dichter, die in zijn tijd niet weinigroem verwierf en van Wien ook nog een menigte sinne- enandere spelen overig zijn. Het oordeel van het nageslacht ver

-schilt met dat van zijne tij dgenooten ten aanzien zijner ver-diensten als dichter en, naar wij meenen, te regt. 1 Schilder-,

bouw- en dichtkunst vereenigden zich om die plegtige inhul-digingen der volgende landvoogden op te luisteren. Zoo had-

den er in de voornaamste steden tooneelvertooningen plaats bijde komst van den hertog van Alencon 2 (1582) , van denhertog van Parma (1585), van den aartshertog Ernestus(1594). Houwaert begroette deze nog in poëzy en dichtteeene „ Moralisatie op de coemst van Ernestus." Bij deplegtige inhaling van prins Ferdinand (1694) teekende

1 Over Houwaert vindt men eene belangrijke monografie van Prof.

Visscher in Berigten van het Historisch Gezelschap te Utrecht.

Eerste aflev. bl. 34 volgg. Ook Sweertius, Valerius Andreas,

Foppens, de Vries, Willems en Witsen Geysbeek hebben in hunne

bekende werken over hem gehandeld. Zie ook Ypey, Gesch. derNederd. Tale, d. I, bl. 401 en van Loon, Nederl. Hist. Penn.,

D. I, bl. 245.De heirlicke incomste van onzen ghenadighen Landvorst, mijn

Heere Frangoys van Franckryk, des Conings eenich Broeder, Her-toch van Brabant, Gelder , Anjou, Alencon etc., Grave van Vlaen-

dere, Hollandt en Zeelant etc., in zijn vermaerde stadt van Brugge

den XXVI dach Julij anno MDLXXXII. -- De eerlicke incomste

van onzen ghenadighen ende gheduchten Heere Francoys van

Vranekerycke, in zijne vermaerde Hooftstad van Ghendt, den 20

Aug. 1582 door C. de Rekenare en ook bij hem gedrukt. — 1'En-tree magnifique de Monseigneur Françoys filz de France, frèreunique de Roy, par la grace de Dieu Due de Lothier etc. faceteen sa metropolitaine et fameuse ville de Gand le XX d'Aourt.

anno 1581, herdrukt te Gend in 1841 bij Annoot -- Braeckman,

met een naschrift van Auguste Voisin.

187

Rubbens de zegeboogeu en speelden de Violieren een stakop de markt , en in de abdij van St. Michael voor 't HofPerseus en Andromeda. Den 19 Dec. 1700, de geboorte

-dag van Philippus V, koning van Spanje, vertoonden zij,in tegenwoordigheid van Reginaldus Cools , bisschop vanAntwerpen, de dood van Olysus. Zij gaven toen geentooneelspelen meer, maar stukken van Ogiers , Karr, Vander Voort, Scheybes, der gemalin van Kerricx, en anderedichters en dichteressen.

Ofschoon niet zoo luisterrijk en met zoo veel pracht alsin het zuiden, werden toch de landvoogden in het noor-den met buitengewone staatsie ontvangen en immer warenhet de Rederijkers, die ook daar de algemeene vreugdedoor hun spel verhoogden. Doch niet altijd waren diespelen in overeenstemming met de plegtigheid. Zoo speeldemen o. a. te Dordrecht bij de komst van Willem I „ deVerloren Zoon", „ het spel der Vijf Zinnen", „ David enAbigael" , „ Jeptha en zijne dochter"; doch het ontbrakook niet aan andere , waarin geestige vergelijkingenvoorkomen, b. v. tusschen Willem I met Mozes, Da-vid, Titus, Achilles, Ulysses, Maccabeus, tusschen Char-lotte van Bourbon met Penelopé en Venus. In sommigestukken wordt Maurits met Abraham, Alexander, Jepthaen Mars, Leycester met Salomon vergeleken. Overigenswaren de plegtigheden in de XVIe en het begin der XVIIeeeuw overal dezelfde. Men plaatste ook stomme persona-giën aan de H. Schriftuur, de geschiedenis en fabelkundeontleend op schavotten, brandde musketten en geschut af ,versierden straten en huizen met eerepoorten , bloemen,meijen en tapijten, trumpte en pijpte, schonk eerewijn ,defroijeerde , gaf geschenken, hing lantarens uit, verbrandde

188

piktonnen, enz. Bij de komst van Leycester te Amster-dam , gaven de Rederijkers, op bevel der regering, heerlijkevertooningen. Een burger dier stad liet zich voor Neptu-nus gebruiken en reed, schoon 't winter was, half naaktop een houten walvisch door 't water om den graaf tebegroeten. 1

Toen prins Maurits, na het ontzet van Koeverden en hetveroveren van Groningen, door Amsterdam naar 's Graven-hage toog, was er op den Dam een tooneel opgerigt,waarop hij zijne krijgsbedrijven door gelijkenissen zag ver-toonen. Hendrik Laurensz Coster had hiertoe het ontwerpvervaardigd en Frans Volkersz. Coornhert, schepen derstad, ontzag zich niet in eene vertooning van het verslaanvan Goliath, den persoon van Saul en Jacob de Gein dienvan David te verbeelden. 2 Het huwelijk van PaltsgraafFrederik met Elisabeth, dochter van Jakobus, koning vanEngeland, gaf aanleiding tot luisterrijke feesten, waaropde Rederijkers lauweren plukten , en den Drost van Mui-de gelegenheid om een bruiloft van Thetis toe te stellen,toen het vorstelijk paar door prins Maurits te Amsterdamwerd rondgeleid. De gevel van het tooneel was op lastvan burgemeesteren door den beroemden Hendrik de Keizergeteekend en op de Damsluis opgerigt. s Onder FrederikHendrik raakten• de voorstellingen van stomme personenop theaters, en het spel der Rederijkers, wanneer stadhou-

! Wagenaar, Amst. d. III, bl. 739. G. Brandt, Gedichten, bl.267. Kops, t. a. p. bl. 277.

2 G. Brandt de Jonge, t. a. p. bl. 267. Wagenaar, t. a. p. bl.739.

$ G. Brandt de Jonge, t. a. p. bl. 248. Wagenaar, t. a. p. bl.

741.

189

dens of vorsten de steden bezochten, geheel in onbruik,en werden ten hove door masques en comediën, doorfransche tooneellisten gespeeld, vervangen. Doch de Re-derijkers bloeiden toen meer dan ooit en lieten zich naelke victorie die behaald, elke stad die overwonnen werd,hoorera. Reeds in de XVe eeuw hadden zij bij zulke ge

-legenheden in het openbaar vertooningen gegeven, somsvrijwillig, soms op last der regering. Zij deden zulks

(1482) bij den vrede te Atrecht , toen van wegen de gend-sche schepenen van den keure door geheel Vlaanderenvreugdefeesten geboden werden; na de zegepralen van Ka-rel V, wanneer zij soms bepaaldelijk werden uitgenoodigd„ om de geduchte victoriën van den wijdluftigsten HeereCarolus te ghedencken in hunne spellen en anderzins."Nadat des morgens processiën door de steden waren ge-trokkeni, om den Almogende te danken, speelde men na dennoen een spel van staat of een esbattement, waarin opkluchtige wijs de „ vernedering der Fransosen" werd voor-gesteld. Soms werden er zelfs juweelen uitgedeeld. Zoolezen wij in de Chronijk van Lier: „In 't jaer 1517 gingde processie generael om der. Almogenden te bedankenvoor de victorie, die Karel V behaeld hadde en des avondswerd er door de geheele stad vreugde gemaect. De been-houwers hadden den hoogsten prijs van 't vieren, de On-geleerden voor 't beste esbattement eenen hamel en tweegilten wijns, en de Groeyende Boom eenen halven hamelen twee gilten wijns." Wij zien de Rederijkers zoowelin het noorden als zuiden na den slag bij St. Quentin enden vrede te Kamerijk sinne- en esbattementspelen geven.

1 Belg. Mus. 1844, 3e aflev. bl. 302.

190

Dan waren de

w Spullen der Rhetorsijns deftighe leerboecken,Maeckende d'onwijse tot wijse ende kloecken,

en vaak bereikten zij het doel

Om liet volek wel te onderwijsen in ee geschichte,A Ende wel te vermaenen tot dooghden ende plichten."

In 1578 noodigde de secretaris Jan van Hout, toenmen te Leyden voor de eerste maal het feest der verlost&sing zou vieren, de dichters bij eene kaart uit dankdichtente vervaardigen, en loofde voor de beste gouden penningenuit. Ook begonnen toen de Rederijkers openbare spelenvan het beleg en ontzet der stad te vertoonen, dat zij nogjaren daarna met goedkeuring der regering, die er hunvoor beloonde, gedaan hebben. Meest alle de overwin.ningen en veroveringen van Maurits en sommige van Fre-derik Hendrik werden door Rederijkers gevierd 2 en bezon

-gen , vooral gaf het bestand aanleiding tot volksfeesten,waaraan. de Rederijkers door hunne optogten en spelen denschoonsten luister gaven. Zoo hielden zij te Antwerpeneen optogt te paard en op wagens, waarop verschillendepersonen zaten, die gedichten opzeiden, waarna de Violie-

ren een facties speelden, door Peter de Herpener opgesteld. 3

1 Orlers, Beschrijv. van Leyden, bl. 270. Van Miens, Beschrijv.van Leyden, d. II, bl. 452, 454.

t' Zeeuwsche Volks-Almanak 1844, bl. 16.

3 Een factie oft spel, openbaerlyk van den Violieren binnenAntwerpen ghespeelt tot verheuginge der Ghemeynten, door de

blijde tijdinge des l3estandts. Gheordonneert ende in dichte ge-

stelt door Peter de Herpener ende ten begeeren van vele Heeren,

goede vrienden ende liefhebbers der coast ghedruct .t Antwerp. bij

Galles van Kiest, 4c.

191

Te Gorinchem vertoonde de kamer Vernieut wt LiefdeJudith de Verlossing van Bethulia, door den factor derkamer, Hendrick van den Muyr 1 vervaardigd en een VreedsTriumph Gedicht, waarin Mars, Pax, Nederlandt, Gorin-chem, Goede Regeringh, Liefhebber der Vryheyt, Wan-trouwigh Gevoelen als spelers optraden. Mars wordt onderanderen deze taal op de lippen gelegd:

.► Gantsch niet voor my en isser nu gheen avantagie,• Iek smelt my selven doot int bloet onnoozel root,«Dat ick in d'oorloch dick verwoedichlick vergoot,

Nochtans ghy (snoode vree) die my dus soeckt te dempen,U sotte vredes schijn sal ick eerlangh beschempen,

• En wanneer dat ick coeur weer in mijn ou ghedaent,# Ick sweer dan sal ick u (o Nederlaudt verwaent)o Met allerleye moort son wreedich tormenteren,«Dat ghy wee roepen sult van dees ghedaen on-eeren

En ghy o Gorcum vry u wallen nau bewaert.«Iek zy den gheen door wiep ghy niet zult zijn ghespaert,u Ofschoon u Borghers vroom voor u ,goe wachten hielen.

«lok sal u stadt en wal jae Borghers al vernielen,N Sulcx ick Liefhebbers u der Vryheyt ende Vree,N Voor dees u spotterny tracteren sal al mee,Wilt dit te samen vry van dezer uyr ghedenken. $

1 Deze schreef ook een Klucht van den Ketel-boeter op 't spreek'woort :

• Wie dat d' onkuyze min, wellustich wil hanteren,«Die moet somwylen in, ien vercken-schot logeren."

Ghespeelt by de Camer Vernieut uyt Liefde binnen Gorinchem.Tot Gorinchem, voor Jan Willemsz., Boeck-vercooper, woonendeaen de Merct, in den Vergulden Boom, 1644, 40 .

2 Vreeds-, Triumph-gedicht, gecomponeert ende rethoryckelykenvertoont by de Camer, Vernieut wt Liefden tot Gorinchem, op den

19l

De kamer Trouw moet blycken te Haarlem vertoondeeen zinnespel, 1 te Dordrecht gaven de Fonteinisten eenallegorisch spel, te Amsterdam vierde de oude kamer dezegebeurtenis, op last der wethouders, met tien vertoonin-gen, door het vernuft van Pieter Corn. Hooft bedacht. DeDwingelandij van Tarquyn en de yver van Brutus voor deromeinsche vrijheid werden des nachts bij toortslicht opden Dam op een tooneel vertoond. 2 Er was geen stat.of dorp, dat geen vreugde betoonde, geen kamer die geenzinnespel of andere vertooning gaf. „ Het geliefde de Groot -mogher de Heeren Staten-Generaal eenen generalen vier- oftetriumph-dach over alle steden ende plaatsen der Provinciënte ordonneren , welke vreedsamighe teeckenen van blyscapin verscheide steden ende plaatsen met rhetoryckelycke endespeel-gedichten oock zijn verryct ende verciert." a

generalen Vreeds-Treurspel dach ghecelebreert den 5 Mey des jaers1609. Handelende van 't ghemeen wantrouwich ghevoelen, con-trarie opiniën ende andere vruchten, springhende wtet twaelff jarichBestaat over de ghemeene Nederlanden. Tot Gorinchem 1609, 40•

1 Aanteek. van Trouw moet blycken. Kops, t. a. p. bl. 286.2 G. Brandt de Jonge, t. a. p. bl. 267. Wagenaar, t. a. p.

d. II, bl. 740. Kops, bl. 287.3 Opdragt van het Vreeds-Triumph-Gedicht.

HOOFDSTUK IX.

HET LANDJUWEEL OF DE INTREDE.

De Rederijkers luisterden door hunne spelen niet slechtsde kerkelijke en burgerlijke feesten op; maar hadden zelve,behalve hunne huiselijke- of kamer-, ook hunne openbarespelen, en onder deze bekleedde biet Landjuweel of de In-trede de eerste plaats. Deze werd door de chronijkschrij-vers en dichters „ het olympische feest", „ het kaiserlyckefeest", „ de koning aller feesten" „ het schitterendst ju-weel aen de feestkroon van Vlaenderen" genoemd, en wasin het laatst der XVe en inde XVIe eeuw geheel in overeen

-stemming met den rijkdom, de weelde en pracht, die vooralin de zuidelijke gewesten heerschten. Niet zelden werd deIntrede in verband gebragt met andere feesten, doch zijmogt niet gehouden worden zonder toestemming van denhertog en later van het stedelijk bewind. Had men die

9

294

verworven, dan vervaardigde men de „ caert", 1 waaropin dichtmaat de onderwerpen van het spel, referein, lied,de prijzen, de dag en de plaats der bijeenkomst, benevensde wetten, waaraan men zich moest onderwerpen, werden

1 Tot een voorbeeld diene de volgende kaart:

De Chaerte van Rhetorycke wtghesonden by den Rapen-blome van Delft aen alle cameren binnen den Graef-

schappe van Hollandt. 1581.

s' Nae dien dat Mars seer boos en wreedlick van aert,a Ons seer ghedwonghen heeft in lees waranden,g Ons daghelicx dreyghende met zijn bloedich swaert,a Daar wy seer voor beefden en waren veruaert,

,i So was ons vreucht tenemael ghebracht tot schaeden,ii Mer also by nu wech is wt dese landen,ru Waer deur dat Apollo nu opent de conduyten,u Van die Fonteyn Hippocrene vol sulcke panden,n Daer alle heerlicke consten wt spruyten,vi So verweet die nu ons Raepkens deur t'soet ontsluyten ,a Dat wy niet en moghen laten by een te vergarensi Rhetorices earners die met ons lang int muytenu Gheleghen hebben deur t' groot oorloochs beswaren.u Ghy Edel Mineruisten wilt u nu by ons paren,ru Daer ghy vinden sult, dat jolijt en gheneucht, is.a Veel menschen dickwils nae alsulcx verslaren,u Want const te hoorera, den constenaer een vreucht, is.

Anno 1581. v Den neghentienden Junin wilt u herwaerts pijnen,vv 's Morghens voor achten in u Logt's tis ons begheren,a Opdat hem dan elck in tydts bereyde met den zijnen,N Om met een Heerlicke Intrede te verschijnen,

Want wie hem schoonst en oncostelicxst sal presenterenu Die vercrycht ses wynstoopen tot zynder eeren,ti Den tweeden vier, den derden twee, seer exelent,ii Mits dat Blek ons met vier derthienen sal induceren

295

opgegeven. Zoo moest men „ vloecken, sweeringhe , vileyn

schimp, spot, vuyl woorden en abuys schouwen", n zichaan geen heresie of toorne" schuldig maken. De onder

-werpen werden vraagsgewijze opgegeven, ook waren zij

uu T'verstant van haerder Intrede opt Taneel daer ontrent,

a Daer men een yeder wilcom sal heeten pertinent.

a S'anderdaechs solueert dees vraegh die hier werdt ontbonden,

a Met vier seuenthienen ende maeckt ons bekent:

t, jat het swaerste is en 't beste binnen swerelts .Ronden,N Dat deur smenschen verstande oyt is gheuonden.a Tbest crycht een Becken, Lampet, vier Stoopen, na dees

croon, spoort,

u Den tweeden vier, den derden twee, ter seluer stonden,

u Want de vroomsten arbeyder het beste loon, hoort.

v Den bestdoende op den Reyhel hier na gheschreuen,ui Wort drie wynstoopen voor 't eerste deelachtich,a Den tweeden twee , den derden wort een ghegheuen,t, Want Godt haet den menschen die booslick lenen,a In vierseuentliienen besluyt desen sin crachtich,a En v syllaben die bindt ghelijck eendrachtich,,v Tusschen thien en veerthien anders waert u gheen bact.ei Een Liedeken op dees sin, daer tusschen singt voirdachtigha Met Hermon ij of Musyck hout goede maet,a Of met een soot stemmeken dats oock niet quaet,ii Den bestdoender die sal men zyn bedinekende,ei Met sen heerlicke wijnkannen tot een chieraet,a Den tweede vier, den derden twee als siluer blinckende,u Mer die best pronuncieert sal men zijn schinkendev Een wynstoop voor die so const beminnende, zijn.a Al ist niet dan tin, weest de const daer om niet crinckendeti Want wy selden met dees const veel siluers winnende, zijn.

ry Den twintichsten Junij wilt u smorgens laten vinnen

9*

296

soms in een regel vervat, terwijl men er bijvoegde uit hoe-veel regels het spel, de refereynen , en het lied, dat door-gaans vijf ii clausulen" had, moest bestaan : ook gafmen het soort van verzen, de maat (reyn hollandsch offransch , ook' kamermaat genoemd) het getal regels, syla-ben , enz. op.

Zoo leest men in de kaart der „ Wyngaertran cxkens , on-der 't voort Liefd' boven al", te Haarlem in 1613 uit

-geschreven :

ti In vier seventien reghels elck werck te ontvouwen , spoet,// Hollantsche maet."

N Voor achten op ons Camer als Broeders ghepresen,a Opdat Blek zijns Camers ghedicht daer laet bekinnen,u Daer mede by meynen sal prijs en eer te winnen.u Ende nae de lotinghe verstaet wel desen ,u So sal ment openbaerlick op het Taneel lesen.ii En voor den vyfden Junii ghy aerdighe gheesten ,w Wilt ons aenschrijuen , want het moet so wesen,i Dat wij weten wie comen sal binnen ons foreesten,w Want elcke Camer die haer begheeft t'onser feesten,a Die crycht een tonne Faro vrij voor alle saecken ,ii Met acchy$ en impost minst metten meestenti En noch twee sloopen rynschen wijns tot een vermaecken,u Dus schouwt fauten, redyten, §chimp , smaet wilt staecken,ii Beurt Rapen Gheneucht druck hem bedeluen, sela Een vrolicke reys en behoort niemant te laecken,u Want droefheyt oueruloedich comt van hem seluen, wel.

By Burghermeesters en den Ilaedt van Delfthoochghe-eert,

Is int Baer een en tachtich dies chaert ghe-consenteert.

297

en elders :

u Om dichtlyc beantwoorden met Rhetorycklick werk, hierw Een vrage, dus comt vrymoedich t'zy leeck of klerek, hieru Maer in vier vyfthienen wilt u ja of neen alleen, voen,i Van thien en vyfthien te wereken'wilt u algemeen, spoen."

vi In vier en twintich reghels, hout rym en vrye maten."

a Met vier vyfthien reghels, sonder die te vercleynen,

rw Spoeyt u na Helicon, laet u Minerva geven raet."

Op sommige kaarten werd ook het onderwerp van hetkniedicht opgegeven; doch meestal werd het gedurende het

feest „ in 't logys" gedaan. Enkele kamers gaven een bij -zondere „ Caert van 't Kniewerck" uit. Ongelijk was het

getal en soort van prijzen, of landjuweelen, die voor elkdezer dichtsoorten werd uitgereikt, doorgaans echter drievoor elk. Ook kon men prijzen verwerven voor het ii schoonsten onkostelycxst inkomen", „ het constichste vieren voor't logys" (Rotterd. 1561), „'t fraeist geschildert blasoen",„'t beantwoorden der Sotte vraegh", „'t sots spul", „ hetliefelycxst zingen", ,,fraeist trommelen", ,, zwierigst slin-geren'', ,,het verst komen", „'t best pronunceeren" enz. , enenkele kamers loofden „particuliere prijzen uit aen liefheb

-bers der rethorycke", die het feest bijwoonden. De prijzenwaren zeldzaam van goud, meest van zilver en best tin,„ goet van assay." Men leest van „ guldene roues'', ,,gul-dene vesselen , hoedekens, zilveren schalen met een rozen-hoeken, rozenhoekens, zilveren koppen in den vorm vaneen ciborie, zilveren vergulden koppen, overdekte koppen,bekers met soete wijn, pinchoenen wijn, kroegen , potten,wijnstoopen, wijnpinten, wijnschalen, pijpkannen, tuitkan-

298

nen „ fray van antiek" (Rotterd. 1561) , schalen vol metzoetemelkschen brij, potten, bloemkannen, kommen, geitenmet lepels voor brandewijn, fruitschalen vol soeten wijn,schotels, kandelaers, ponden tin, zilveren soutvaten, peper-bussen en mosterdpotten, lepels, zilveren borstelplaten,zilveren hechten", ook gaf men een hart en eene hinde,hamelen, schapen. Aan den trommelslager van Berkel gafmen in 1676 te Sch ipluiden een paar trommelstokken metzilver beslag, en een bel met een zoetekoek aan den Zotvan Segwaert. De prijzen op 't sottefeest in 1614 te Ley-den waren een paard, een schelp en bierbeker, een spaer-spit en zoutvat. De juweelen werden doorgaans op de ka

-mers of de raadhuizen bewaard en bij plegtige gelegenhe-den uitgestald.

De kaart werd door een der Rederijkers , in costuum,voorafgegaan door een trompetter en gevolgd door tweeof meer kamerasten, op de markten, pleinen en . de hoeken

der straten voorgelezen , vervolgens door boden naar de

genoodigde kamers en liefhebbers gezonden. Ondertusschenbereidden men zich voor het naderende feest; de regeringzorgde doorgaans voor wijn, bier, nieuwe decoratiën, ta-pij twerk , kleederen, het tanneel , of liet ze herstellen enschilderen, en ontzag geen kosten „ om de eere der stadte bevorderen." Eindelijk brak het feest aan. Onder pauk- entrompetgeschal, „ gepijp en getrommel", met vliegende vaan-dels en blazoenen, verschenen de kamers te water, te paardof te voet, tenzij, gelijk in 1598 , te Rotterdam, „ de wterlicketriomphe, nae de wyse der Heydense Romeynen" werdachtergelaten. Alle waren in . hun livrei en met de devie-sen op mouwen en banieren. Vooraf gingen de vaendrigsen blasoendragers. Keizer, prins , factor en de overige

299

officieren volgden, de kameristen sloten den trein. Meestalwaren zij in costuum en drukten in kleeding en houdingde karakters of personen uit, die zij moesten voorstellen.Soms verbeeldden zij allegorische personen. Nu en dan ver-schenen zij in hunne gewone kamer- of dagelijksche klee-ding. Buiten de poort werden zij door de kamer, die hetfeest gaf, plegtig ontvangen, en in poëzy begroet. Nadatzij op gelijke wijze hadden geantwoord, trok men geza-mentlijk of naar het stadhuis, of naar de kamer, die metvlaggen en blasoenen versierd en des avonds verlicht was,en waar zij vrij gelag hadden. Hierop had de loting plaats ,waaraan de hoofdkamers niet onderworpen waren. Somswerd er hevig over den voorrang getwist. Na de loting trokmen naar de markt of de plaats, waar het tooneel wasopgeslagen en de blasoenen werden opgehangen. De ka-mei', die het feest had aangerigt, opende de plegtigheiddoorgaans met een klein, vrolijk stukje, waarin over deninhoud der kaart werd gehandeld. Het was meestal eengesprek tusschen twee of meerder personen en diende totinleiding. Nu voerde de beschrevene kamers hare stukkenuit. Deze waren meest te voren ingezonden , beoordeelden bekroond. Meestal werden alleen die ten tooneele gebragt,welke de prijzen verworven hadden. Soms duurden die ver-tooningen verscheidene dagen. Te Delft moest in 1581 op deneersten dag „ elek op 't tanneel 't verstaridt van haere intredemet vier derthienen induceren" en werd op den volgenden „ devraag gesolveert." Na het eindigen van de vertooningen had deplegtige uitreiking der prijzen door de uit de officieren derkamer en de regering benoemde regters plaats. Na den noenwerden de kamers wederom op dezelfde plegtige wijze naar haar

logt's" geleid , en na het banket of „ collation" werden de

300

refereinen en de liedekens gemaakt of alleen opgezegd ende laatste gezongen.

Nopens het opzeggen of pronunceeren leest men in deRotterdamsche kaart van 1598:

u----------hem eick bereyt,,v Ordentelyck te prononceeren sonder langher tonen ,

v So wie doorgaens hierin Ciceronem best conterfeyt,

„ Sal een verheuen overdecten cop werden toegeleyt."

De liedekens werden soms met muzijk begeleid.

n -- — — — =- -- — Zinght voordachtigh,ru Met harmony of musyck houdt goeden maet,

u Of met een goet stemmeken dats oock niet quaet."

Later had men „ clavecimbels" , ook wel een klein kerk-orgeltje op de kamer. Werd er niet gespeeld, dan tochzong men met een „ musikael vovske." Soms werd er opde kamers nog een voorstel opgegeven, met „ uitbod" van eenprijs voor hem, die dit het best en vlugst in rijm beant-woordde. Hun, die naar den prijs wilden dingen, werdenelk een schoon papier, twee versierde pennen, een inktpoten zanddoosje, benevens een kaart 1 ter hand gesteld. De

1 Tot voorbeeld diene:

CAERT

VAN 'T KNIEWERK.

M Konst-broeders al te saem, die ons door reden kloeck,Zyt lief en aengenaem, ons Wit Angier ter eeren,

Wilt noch door reden schoon, volbrengen ons begeeren,# Want sulcx met errenst is van herten ons versoeck,

'Dat ghy door konste elck, opent dyrs herten boeck,

Sol.

dichters zetten zich vervolgens ter neder, en dewijl hulp

noch tafel noch bank vergund werd, moest de knie voor

schrijftafel dienen, en hierom verkregen de op die wijzezamengestelde rijmen den naam van kniedichten. De tijd,

Opdat u liefd noch mach bespeurt syn t' deser stonden,

Haelt Blek dyn konste voort die noch leyt in den hoeck,

n Tot desen regel wilt noch vier twaelven vermonden:a'T geen dat den Gheest Gods baert, wordt vriendelyck bevonden ,

«Drie bestdoenders van al, sal kryghen prijs gewis,Ten drien naer noen soo moet yder syn werck oirkonden,

«In Liefd' getrouw Blek zijt, tot dancks ghetuyghenis,In Liefde getrouw."

Tot een proeve van kniewerk diene:

KNIE - WERCK,

OP DEN REGEL:

Wat dient er by 't Reen-Ryck, best en nuts t' onderbouwen

vHet nutst, om 't Eeden-Ryck te houden in zijn standt:u Is d' ware Liefd' en Konst, gebonden door den Bandtur Van Eendracht aen malkaer: dit's 't Fondament der deugde,r 't Ancker van Gods Genaed', 't welk oogt op 's Femels vreugde,u Voor 't Menschelyck Geslacht. De Liefd' verwindt den Haet,ii De Broederlycke Twist en Tweedracht: want zy laetv Geen ongerechtigheydt in haeren boesem speelen:

re's Is d' Moeder van 't Geluck, volmaeckt in alle deelenry Haet de wangunstigheydt , dies waer Liefd', en Eendrachtii Ontbreeekt, en kan geen Maeght, nogh Reden-Rycke krachtv In 't minste deel bestaen. De Liefde die moet bloeyen,r Daer Liefd', en Eendracht bloeyt, daer liet men waer'lyk groeyenH De Reden-Rycke konst: daer leeft de ziel gerust,u Daer werdt den Mensch van God, met weder-liefd' gekust.o Dit is het nutste nut, voor 't Reden-Ryck bevonden,' De Broeders Liefd' en Konst, door Eendracht vast gebonden."

302

waarin men het werk moest verrigten , was bepaald. Ge -

meenlijk vergunde men een uur om een lied en twee urenom een referein te dichten. De mededingers haastten zich ,alsof deze tijd nog te langzaam ware, wie het eerst zijnwerk zou voltooij en , en die het laatst klaar was werd uit-gejouwd en een langdradig dichter genoemd. Als het werkgeëindigd en de regters uitspraak gedaan hadden, werdener soms door de kameristen en liefhebbers, die toegelatenwaren, „ nawercken gemaeckt om op 't allerlaetst gepro-

nunceerd te worden" , waarna er nog een liedeken werdgezongen en de keizer de genoodigde kamers een refereintot dankbaarheid voorlas, zoo als de

DANCK-ZEGGHINGHE

van de Sonne-bloem aen de Reden-Kameren, verschene ophare Feeste den tweeden Augusti, 1615.

u Gh'lyck Appollonius is by den Raedt van Romen

u In grooter waerdicheyt van Antioch' ghekomen,.i Met eerbiedinghs gheschenck voor d' wel-bewesen daedt,

v In grooter wacrdicheyt quam voor den Roomschen Raedt,

,, Zeer vriend'lick toeghedaen waren hem al de vromen,

u Dat syn eerlick af-scheydt in dankbarighen staet

' Hem Konincklicke lof bewesen werdt niet quaet:

v Ghelycke lof en dank gheeft 't Son-Bloemken ter eeren

De Reden Konstenaers die haer hier presenteeren,

r, Int sticht•ryck 's levens Boeck nut zynde hier vervaet,

'i Lof, eer en prijs tot danck moet haer heyls deucht vermeeren :

ii In menich schoone eeuw veel Menschen hier door leeren:

ii 0 Bloemkens zoet van reuck, coralich ghecouleurt,

ii wat hebt ghy trou ghedaen, zulci noyt en is ghebenrt,

r Dat op een 's Feests beroep zoo veel ghinghen verkeeren,

a By een ghebloeyt, hun zaet gheschoten onghetreurt,

►f Dat straex daer wasdom kreegh; men heeft na vrucht ghespeurt,

303

ii Om dat sy gheest en moedt verfraeyden in de deuchden,En hem zoo menich hert bcweegbuick noch verheuchden.

ii 0 eeawch lof en danck voight u na onghesteurt,ii Ghy Reden-Stichters! koust baerde ghy voor de Jeuchden,vMen zagh in Bethel oudt alsdoen noyt meerder vreuchden."

De Haag- of dorpspelen 1 waren min kostbaar, en wer-den zoowel in de steden als dorpen en vrijheden gehou-den, zelfs werden zij bij vorstelijke inhalingen, schietspelenen andere plegtige gelegenheden in groote steden gegeven.De Referein-feesten waren van de laatste onderscheiden,wijl er geen Spel van Sinne op werden vertoond; maar menzich vergenoegde met het dichten van Refereinen en Lie-dekens. Soms werden zij echter door een factie ingeleid.Op beide Haag- en Refereinspelen werd eene Intrede ge.

houden en verschenen ook niet geoctroijeerde kamers. Wan-neer en waar het eerste Landjuweel plaats had ligt in hetduister. Kops meent dat zij veel vroeger dan in 1394 teDoornik (het eerste waarvan melding wordt gemaakt) ge-geven zijn. Die van Dixmuiden behaalden toen den twee-den, en in 1404 op een ander Landjuweel den eerstenprijs. In 1426 zonden die van Duinkerken eene kaart rond.Die van Audenaerden wonnen twee juweelen, die zij derregering hunner stad presenteerden. Vijf jaren later kon-digde een ,, sergeant" van den hertog van Bourgondië inalle Vlaamsche en Erabantsche steden af, dat er te Armsallerlei spelen gevierd zoude worden en er zilveren pr**zen, een lam van 8 en 6 ons voor het beste antwoord opde vraag, waarom er in Frankrijk geen vrede kwam, een

I Ludi pagani, non publici nut communes, non celebres Kiiiaen.2 Belg. Mus., d. II, bi. 385.

304

bok voor het beste zottespel, een lantaren voor het snelsten onkostbaarst uitdooven van vuur, een kroon voor hetbest prononceeren , te behalen waren. s In datzelfde jaar(1431) werd er te Sluis en in 1441 te Brugge eerre Intredegegeven.

De burgeroorlog, die den slag van Gaveren voorging,verving de vreedzame strijden met bloedige twisten. Dearchieven der kamers te Audenaarden gewagen van geenenkel battementspel tusschen 1445-1455 , waar zij deel aannamen. Slechts uit gewoonte bleef men op den H. Sacra-mentsdag vertooningen - geven. Het blijkt echter dat er in1452 nog eene Intrede te Kortrijk is geweest, waarop deBarbaristen van Ninove prijs behaalden. In 1460 had we-derom aldaar, in 1464 te Mechelen , in 1480 te Leuven(waarop acht leden der Violieren van Antwerpen met hun-nen prins Jan de Bruysenare verschenen, die twee zilverenkommen als eerste prijs wonnen) , in 1488 te Lier, waaropde voornaamste brabantsche kamers tegenwoordig warenin 1492 te Brussel en te Mechelen, waar Philips de Schoonede Rhetorijkkamers van der dietscher tonge had bijeengeroe-pen , en zich o. a. het St. Lucasgild van Antwerpen met eenzegewagen, op welke St. Lucas de H. Maagd afbeeldde, be-gaf, een landjuweel plaats. In het volgendejaar werden er In-treden te Brussel 2 en te Leuven!, in 1496 te Dendermonde ente Antwerpen gevierd. Volgens de chronijken dier dagen moet

1 Memoires pour senoir à 1'Histoire de la Bromee d'Artois etprincipalement de la ville d'Arras par M. Harduin, p. 22.

2 In een handschrift van den notaris Bentrijer leest men : „A°. 1493doen was dat Edel spel van Rhetorycke te Brussel, daer menichcamer vergadert was. Daer was groots genuchte seer authentycke.Antwerpen hadde 't scoonst intomen op dat pas."

305

de Intrede te Antwerpen buitengemeen luisterrijk zijn ge-weest. Op éénen dag deden twee en twintig kamers, on-

der welke de Barbaristen en de Boomlooze mande vanGend, de Groeijende boom en de Jenette -bloem van Lier ,de kamers van Audenaerde, Aalst, Axel, Dendermonde ,

Hulst, Iperen en Sevecote, haar plegtige Intrede te paard ,en twee dagen later de Fonteinisten van Gend, en de ka

-mers van Sluis, Ostende, Bergen-op-Zoom, Roemenswaal

en Amsterdam te water, zoodat er acht en twintig kamers

uit Brabant, Holland, Vlaanderen en Zeeland aanwezig

waren. Zes en dertig vlaamsche marken zilvers en zes entwintig zilveren schalen, boven de rozenhoeden, waren tot

prijzen bestemd. Men moest „ speelswijze en met figuer-lycke redenen laten blycken de meeste salicheydt die Godtgedaen had." De voorgestelde vraag was: „ Dwelck die meestemysterie is, die Godt oit urachtte totter menschlycke sali-cheyt." Het Jenett e bloemken van Lier behaalde den hoog-ste prijs (drie zilveren kannen). Haar antwoord was „ deontfanckenisse des menschelycken natuere", of, volgensanderen , „ d' uytstortinghe van Christi bloedt." De ma-gistraat van Lier vergoedde de gemaakte onkosten der ka-

mer en liet haar het spel in zijne tegenwoordigheid her-halen. De Groeijende boom behaalde er drie prijzen, dePeoen van Mechelen den eersten van 't schoonst inkomen,

de kamer der Catharinisten te Aalst , die „ de waerheid"speelden, drie schalen en een rozenhoed, de Violet te Brus-

sel voor haar spel „ de dood van Christus", een zilveren wijn

-pot en een rozenhoed, en hare zuster. kamer de Lelie een

hoed met rozen, Audenaerde voor haar spel „ de incarna-

tione , dat hij (Christus) bloet en vleesch ontfinck" eenschaal en rozenhoed. Dit spel was waarschijnlijk door

306

den rederijker Andries van der Muelne gedicht, die XIIIponden parisisen tot belooning ontving. Bergen-op-Zoomverwierf acht prijzen, Roemerswaal den tweeden, de Barba-risten te Gend den derden hoofdprijs. 1 Op St. Anna-dag1500 gaf de Jenettebloem te Lier een Landjuweel, waaropvier en twintig kamers verschenen, die de stad op wijnonthaalde. 2

Gedurende de XVe eeuw wordt van geen Landjuweelenin de noordelijke gewesten melding gemaakt, ofschoon zijwaarschijnlijk wel zullen gehouden zijn. Voor de eerstemaal zien wij in 1507 zeven zeeuwsche kamers op hetfeest door de Drie korenbloemkens , in Minnen versaemtte Roemerswaal verschijnen en het Bloemken Jesse vanMiddelburg zeven tinnen stoopen en tien tinnen kannenmet de wapenen der stad behalen. 3 Acht jaren later waser te Mechelen eene prachtige Intrede, waarop 600 perso-nen , alle „ trotschelyck" uitgedost te paard, te voet en tewagen verschenen. De Violieren van Antwerpen behaaldenden prijs voor „ het triumphanste inkomen." De stad gafaan de Peoen ter bestrijding der kosten 75 p. brab., aanelk der vijftien kamers zes stoop, aan den hoofdmanvan den Olijftak te Antwerpen vier stoop Rijnwijn en aan

! Excell. Chron. van Vlaend. fol. 282. Het Boeck der tijden vanWouter van Ileyst , uitgave van J. le Long, bl. 241. Van Miens,Hist. der Ned. Vorsten, d. I, bl. 279. Van Loon, t. a. p. bl. 243.Belg. Mus., d. I, bl. 149, in 1848 3e aflev. bl. 300. Kops, t. a. pbi. 248.

2 Belg. Mus. 1544, 3e afev., bl. 302.s N. C. Lambrechtsen van Ititthem, t. a. p. bl. 127. Borhorn

op Reigersb. , d. I, , hl. 177. Auiterschout , Zeeuwsche Rijnkr. 2

bl. 20, 28. Kops, t. a. p. bl. 235.

307

de muzijkanten „ 38 st. 3 penn. voor haer spul." 1 Hetwas het eerste Landjuweel niet, dat door muzijk werd op-geluisterd. Reeds veel vroeger werden de kamers metschalmeijen en trompetteu ingehaald, en de Liedekens on-der „ soete instrumenten van musycke" gezongen. „ WaerRethorycke ende Musycke absent is, daer is de vruechtcleyne, ende ten contrarie waer Rethorycke floreert, daerzyn oock ghemeynlyck alle andere consten in saysoene endereputatie." 2

En inderdaad dit tuigt Antwerpen, aan wier Rederijkerswij deze woorden ontleenen, of was er eene stad, waarinalle kunsten in de XVe en XvIe eeuw zoo bloeidde? Teregt mogt <zij

„-- — --^ --- --- een prieel der consten,

„Welgevierd met alle Musen jonsten,"

door van der Haecht genoemd worden. Dankbaar voor ditvoorregt waren dan ook hare burgers.

„. . .. . bereyt Rhetorica , te eeren , met geneucht,,En te toonen op haeren feest, vreucht."

In 1503 gaf de Roos van Leuven een Refereinfeest, enin 1507 was er een Landjuweel te Brugge. Of er ook in1529 eene Intrede te Utrecht is geweest, is mij niet geble-ken. Wij weten alleen, „dat de regering aan de Violettentoestond batementen te spelene na vermoegen hoere cedu-len voer den Raet gelevert." Ook werden zij in dit jaar„ voer hoeren dienst van een scoen personagie ende bate-

' Mss. aanteekk. betreffende de Kamers te Mechelen. Voorr.Kops , t. a. p. bl. 235.

2 Spelen van Sinne. Antw. 1561. voorr.

308

inent gedaen tot triumphe van den pais" met tien Carolus'sen beschonken. 1 In 153. gaf Veurne een Landjuweel,waarop Kortrijk een zilveren schaal als tweeden prijs won,en in 1532, na derf omgang van het H. Sacrament vanMirakelen, het Mariakranske van Brussel. Er verschenendertien kamers; doch de vreugd werd gestoord door eengeschil tusschen den Groeijende boom van Lier en de Ca-woerde van Herenthais over den voorrang. De beslissingwerd aan het Mariakranske opgedragen. Zij gaf den 4 Fe-bruarij 1534, in tegenwoordigheid van dertien prinsen, dieop het Landjuweel waren tegenwoordig geweest, aan dekamer te Lier den voorrang. Te regt vermaande 2 eenbroeder:

„Laet alle twist schouwen, maer soeckt recreatie,„Daer liefde logys heeft, is selden turbacie."

1 Kops, t. a. p. bl. 240.2 N. Chronijk van Brab. (Antw. 1560) bl. 120. Van Loou, t. a. p.

bl. 236 volgg. Belg. Mus. 1844, 4e aflev. bl. 303. Kops, t. a. p.bi. 242.

HOOFDSTUK X.

HET LANDJUWEEL TE GEND TN 1539.

Groot was de invloed der Rederijkers op het volk. Daar-van overtuigd, poogden de vorsten des lands hen door

gunstbewijzen en voorregten aan zich te verbinden en na-men zelfs deel aan hunne letteroefeningen. Zij waren nietalleen de leermeesters, die liet onderwezen, maar de zede-meesters , die het tuchtigden. Zij spoorden het tot deugden goede zeden aan, door het afzigtelijke der ondeugd ender bandeloosheid in hunne spelen af te schilderen. Daarhet vooral de adel en de geestelijkheid was, die zich toenaan de grofste ondeugden overgaven, waren zij vooral hetdoel hunner scherpe pijlen. Naauwelijks is er een factieaf clucht uit de XVe en XVIe eenw tot ons gekomen,waarin de dwingelandij, losbandigheid en verkwisting dergrooten, de verdorvene zeden en diepe onkunde der pries-ters , en het bijgeloof 1 niet werden ten toon gesteld , en

1 Ook het geloof aan tooverij. Zie Messager des sciences histori-ques 1844, p. 443.

310

„ hoe die van de kerk het oeveler namen, hoe meer degemeene man sick meer dunken liet dat zij zich vuyl ken-den." 1 Tot nu toe hadden zij wel de geestelijkheid, maarniet de leer der kerk aangetast, maar toen zij door dehandelsbetrekking van Antwerpen vroeger dan elders metde schriften der Hervormers bekend werden, begonnen zijook die in hunne factiën en sinnespellen, nu eens met dengeesel der satyre , dan eens ernstig en gemoedelijk aan te

vallen. Te regt noemde men de Re derijkers „ de eerste

leeraars van het onvervalschte Evangelie." Dat waren zijinzonderheid op het groote Landjuweel, den 12den van Zo-

mermaand door de Fonteinisten te Gend gegeven. 2

De vraag, die ter beantwoording was voorgesteld, luidde:„Wat den stervenden mensch het meesten troost aanbrengt."Voor de zes beste antwoorden werden zilveren kannen uit

-geloofd. Er verschenen negen en dertig kamers, van welke

de Violieren van Antwerpen den hoogten prijs wonnen. Demeeste antwoorden waren verschillend, doch alle wezenop Christus. De kamer van Antwerpen verstond dat

des stervenden mensche meeste troost gelegen was in deverrijzenisse des vleesches; die van Brussel, in Gods be-lofte; van Leffinge, in de hoope der genade van Christus;Brugge , in 't betrouwen door 't Woord op Christus alleen;Meesen , in 't betrouwen op de ontfermhertigheid van God ,met berouw van zonden. Zoo waren ook nagenoeg de ant-

Hooft, Ned. list. B. 1, bl. 37.Kops, t. a. p. bl. 245, 247. Blommaert, t. a. p. bl. 11. La

Serne Santander Mém. histor. sur la Bibl. de Bourgogne, p. 175.Cornelissen, Notice sur les chambres de Rhétoriq., p. 25. Messa-ger des sciences et des Arts de la Belgique. Aunée 1833, le Li-vrais. p. 43.

311

woorden van Thienen, Kaperijk en Kortrijk. Iperen vond's menschen troost in het levende woord van God; Nieuw

-poort, in Christus; Nieuwkerk , in het gelooven, het ster-ven en verrijzen des Zaligmakers; Thielt, in het betrouwendat met Jezus Christus ons alles gegeven is; Axel, in eengerust geweten; Meenen en Audenaerde, in de roeringedes Geestes, betuigende den vrede met God. Die van Looen Vueren-ambacht zeiden, dat 's menschen troost gegrondwas op Jezus Christus, advokaat en voldoende voor Godden Vader; Edinge, op 's Heeren verrijzenis; Winoxber-gen, op het betrouwen dat ons Jezus Christus en ZijnGeest gegeven is; en eindelijk Deinze, op de hoope doorde Schriftuur. De meeste dezer kamers vertoonden denstervenden mensch aangevochten door verkeerden zin , eigen-betrouwen en dergelijke, doch verlegen met zijn stand,door Rede, Geloof en Schriftuur, als personen ingevoerd,te regt gebragt en vertroost. Deze vermaanden hem nietop menschelijke leer, aflaten, bedevaarten of eigene ver-diensten , maar op Gods ontferming, in den dood des Za

-ligmakers zijn betrouwen te vestigen. Merkwaardig vooralzijn de 'volgende regels uit het spel der kamer te Meesen:

Mensche. „Ic wilde wel coopen, maer ic en hebbe niet„Daer ic mede sonde mogen doen payment,,,Ware t rycdom van haven in mi present,„So mocht ie brieven van Aardoenen coopen;

íWtvaerden, iaergetyden stichten by hoopen,„ Om daer dore te sine wt purgacie.”

Ghetuyge des „Neen m.ensche, dat ware God defamacie,Geests. „Mocht ghi door eyghen inuencie syn salich,

,,So en hadde Christus niet ghesyn betalich,,Voor t menschelike gheslachte, wilt dit bevroen.

312

„ Totten Goddeliken woorden en sult ghi doen„Yet af, oft toe, so daer staet gheschreeven."

Mensche. „ Ja alle simonye die mi is ghebleven,„ Van myn ouders tot mi gheopenbaert,

„Biechte , penitentie, mi dit verclaert,

„ Als lezen en vasten seer menichfuldich."

Ghetuyge des ,,Al ditte te doene syt ghi schuldich,Geests. „ Maer latet naer 't Euangelie gheschieden.

„Die op Moyses stoel sitters, dat si u ghebieden„Sult ghi doen, niet daer op betrouwen dies.

Kersten-Kerk.,,Om niet gheeft Christus Blek syn rycke."Ontfermher- „ o Bruyt Christi ghi ghevet elck en om niet,

ticheit. „Ghelyck als 't was ghegheven eenpaerlick.„ Al , die u gaven vercoopen claerlick ,„ Misbruycken u insettinghen feestelic.„ Smaect dit keestelic enz."

In het spel der kamer van Nieuwkerk vraagt de ster-vende mensch , of hij zich op menschelijke instellingen magverlaten? waarop Schriftuurlijke Troost antwoordt:

„En trouwen contrarie staet ter gheschreven,„In de Schriftuere; de redene aenschout:„ Vermaledyt is hi, die op menschen betrout,„Dus scheyt van dien, en des Heeren woort hout.

Mensche. „ Och, lieve vriendt, wilt noch ontbinden,,,Sal ick dan ter werelt, in gheenen boecken,„Pardoenen, noch aflaet van sonden soeken,„Dan alleen in Christum, en nieuwers el?"

Schrift. Troost. „En trouwen neen, dit verstaet ghi wel.„Door hem is ghegheven den grooten aflaet,„Dat is verghevinghe van alder misdaet."

Zoo zouden wij kunnen vervolgen, doch deze regels zijn

313

voldoende om te bewijzen, hoe vrijmoedig de Rederijkersde leer der Hervormden, in weerwil der keizerlijke bloed

-

plakaten , durfden verkondigen. Geen wonder dat ook dezespelen, toen zij in het licht waren verschenen, verboden 1

en in den rang der kettersche boeken gesteld werden. Dochdat kon run verger niet stremmen, daar zij in hetzelfdejaar nog tweemaal en later herdrukt werden. 2

Het feest duurde drie en twintig dagen; doch was reedsden leden April begonnen met een Refereinfeest, waaropde volgende vragen ter beantwoording werden voorgesteld:in 't Vroede: „ wat dier ter waerelt meest fortse verwint" ;in 't Zotte : „ wat volck ter waerelt meest zotheyt tooght",en in 't amoureuse . on den stok: och mo&rht ic se spreken .

! Plakkaat van den jare 1540, beroerende alle heresyen, kette-

ryen en verboden boucken. Gheprent tot Delft, bi Lom. Jansz.Blommaert, t. a. p. bl. 1] , 12. Belg. Mus. 1844, 3e aflev, bl. 304.

2 Kops zag er vier. In de Bibliotheek der Maats. van Letterk.te Leyden zijn er drie.

# Spelen van Sinne by den XIX gheconfirmeerde Cameren van

Rhethorycken, binnen den stede van Ghendt comparerende enz.beginn. d. XII Juny 1539. Ghendt, Joos Lambrecht 1539, inhoutsn. gr. 4to. t Antw. October 1539, 8vo, en een herdruk van12 Mey 1564, men vintse te coope te Wesel op de Marct teghenouer Stadthuys by my Hans de Broeker, kl. 8vo.

Zie Cat., d. I, bl. 213. Cat. S. Koning, d. II, bl. 311, bl. 347.

Ik gebruikte een 8c druk, getiteld: w Spelen van Sinne by den XIXgheconfirmeerden Cameren van Rhetorycken binnen der stede van

Ghendt comparerende verthoont, volghende den Octroye van denK. Majesteyt, Grave van Vlaenderen , onsen gheduchten Heere,

Schepenen der seluer stede en de Camere van Rhetorycke van der

heylige Drievuldicheyt, gheseyt de Fonteynisten, verleent: Endeder charte wtghesonden op de questie: Welck den menschende ster

-vende meesten troost is. Die selve spelen beginnen by ordre, so

314

ie ware gepaeyt. 1 Op de eerste vraag antwoordden Brug.ge, Nieuwpoort en Antwerpen: i^'t menschelik dier"; Lef.finge : «de menschelicheyt Christi"; Iperen : «een redelikdier"; Meesen, Nieuwkerk en Kaperijk : a de vrauwe";Thienen: i• de mensche virtuweus"; Aid: «Christus alsmensch"; Brussel, Meenen, Audenaerde: or de mensch";Deinze: "t vierde dier by Daniël." Ook in deze antwoordenlegden de Rederijkers onbewimpeld hunne geloofsbelijdenisaf, lieten zich scherp uit over de leer en de priestersder R. K. Kerk en spraken zuivere Evangelische taal.

Zoo leest men in 't referein van Antwerpen:

u T verwinnen moet doer tghelooue gheschieden,wEn tmenschelic dier moet Godts beloften betrauwen,a Die hem deis cracht wt jonsten heift willen bieden,u Zo dat voor hem alle dyngh nu moet vlieden,u En zelve voor vyandt noch helle vergrauwen."

In dat van Meesen:

rr Die naer Christus leerynge hemseluen voorwaerr, Vercleinen can, hier zijn als een kindt,a Ic zegghe van zult een mensche openbaer,a Dit dier in de waerelt meest fortsen verwint."

hier na volcht : de XII Junii in tjaer MCCCCC. XXXIX. En wer.den volspeelt en geeynt den XXIII van den Jaere ende Maentvoorsz." Achteraan leest men: « Ghedruct ende voleyndt in t jaer1539, den 25 Oct. Ende men vindt se te coope t Antwerpen binnende Camer poortelingghe in 't huys van :Delft."

1 Refereynen in 't Vroede, op de vraghe,.... item in 't Zotte,op de vraghe,.... item in . 't Amorueze, op den stoc.... vertooghtbinnen Ghendt, by de XIX Cameren van Rhetorycken, aldaer com-parerende den 20 in April 1539. Ghendt, Joos Lambrecht 1539, 8 0 .Thantw., Hans Coesmans 1581, 80.

315

In dat van Kortrijk:

k Maer de Mensche voor al hier in dit lenen,a Duer den gheest hem zynde gbegheuen,«In t gheloove vereenigt met Christo bemindt,t, Es t dier dat in de waerelt meest fortsen verwint."

In dat van -Winoxbergen

a De Martelaeren voor Godt ter doodt gheiaeght,i Verwonnen duer Christum den fortsyghen stoot,ru Zoo mynghe menschen, zoo schriftuer ghewaeght,ii Waren ghegeeselt , dander gheslaeght,r, Verdroncken , ghesteent, of in anderen noodt,'t Maer Godts liefde is crachtigh, ghelyck de doodt,ii Die henlieden halp.

,,De Apostelen zoo wel is geschreuen,H Voor de rechters stonden los van ghetruere,ri Verhueghende in die zalighe huere,u Dat zy waren voor Jesus tharen profyte,N Telydene waerdigh, en voor de puere,N Predycacye Swoords, hoort Christus subdyte,# Van myn goet, myn fame werd ie quytea Vervolght, verworpen daer ie was bemint.

u In banden, in carckers vul van iolytcv De mensche in de waerelt meest fortsen verwint."

Op de vraag in 't Sotte, antwoordde Brugge:

it 't Volck dat met gheen redene wilt zyn ghetemt,M 't Volck dat voor vasten havont gaet mommen ,t, 't Volck dat zonder Christi te verre zwemt enz."

Leffinge:

ru Een hoovaerdigh Sot in 's waerelts antreckt leift ,

316

P Gheestelick, waerlick, van wat state zy

ir Alzo wel deen als dander ghebreck heift,a► Wie datt es , certeyn leght schoon mate by,

ri Qwalick kent men een priester op strate vrij

u Voor een waerlicke, zoo moet hy gecleet gaen,r9 Een heycikin ant lyf tort van baten fy, ,

a't Mes an de zyde hanght daer ghereedt waen,

a Ghelyc een zotrock dynckt hy my God weet staen,v Ghesnein, ghehackelt, magher, , verdrooght,

a Vele haer tenten neir by qwa beleedt slaera ,u Van hooghen prelaten dient niet ghezeyt, hoe

Datze zotheyt tooghen den ghemeenen loop,Tzot b edryf gheuen zy haer dignyteyt toe,

M Dat zyt doen moghen voor den cleenen hoop."

Iperen:

,w Ende ghy dobbel Zots die u zelven behaeght,«Dat ghy God niet en dient dan om u profyten,t Ghy upperzots die met grootes appityten,t Den doouen anroupt met knien gheboghen,a Clagende die u niet tonnen gheqwyten,

N Gheen menschen ter werelt meerder zotheyt tooghen."

Meesen:

• Die betrouwen stellen op ,creatueren ,

Die hulpe zoucken daer gheen is om cryghen,«Die om ander persoonen gheluck rueren,• Of die de godlooze heligheyt toe tyghen,Die voor haut of steepen stupen of nyghen."

Nieuwpoort:

i' Wijs, gheleert ter waerelt wilt ebc ghenaemt zyn,Al zouden zy voor God met caproenkens lopen"

Nieuwkerk:

N Prince noch ziet men zotheyt geburen,

217

P, Van andre gryzaerts die ghaerne waren• Ghemint van ionghe qwackernellekins• Of aude commeren van vyftigh jaren,•► Die zyn ghezint op ionghe ghezellekins,^► Zy vesten de tuutkens met cleene spellekins ,a Omdat zy der iongheyt zauden behaghen,

Lustelic ghecleedt met burszen met bellekins,•► Ghelyc de iongvrauwen gherne draghen,# Maer dickwils moeten zy de nueze vaghen,N Oft colierken wierde met druepelen ghelooght,• Die dus verwaeyt zyn met Venus vlaghen,• Zulck volck in de waerelt meest zotheyt tooght."

Antwerpen:

n Waer wt de aldermeeste zotheyt rijst,N Die men ter werelt zaude moghen anschauwen ,# Zy grauen putten die gheen water en hauwen,X Zy zoucken heligheyt in vremde cleeren ,u Zy zwaeren zunerheyt, en zijn ghaerne by vrauwen,a Zy zyn ootmoedigh, beghaerende veel eeren,^v Zy en stryden niet, en ryden als heeren,N Zy zoucken haer ghewin meest in de kaercken,w Zy zegghen doet dueght en de waerheyt zy keeren,if Dit volck tooght meest zotheyt in al zyn wercken,

N Noch toughen zy zotheyt want zy loopeniv Om te troosten daer men leckerlick tert,w Haer wijsheyt zy te male om ghelt vercoopen,M Zy hebben oock boncken met grooten hoopena Die zy onerlezen met eenen vossestaert,# Die gaen als schaepkins die men aen dhooren schert.

t Zy doen veil dueghden duer hypocryzyen,u Zy clemmen naer thoogste ele om zijn verstaercken ,r, Zy dienen Godts helyghen met mommeryen."

10

218

Thielt:

e De zotheyt die men nu ter werelt ver zeirt,rr Blyft ongheblameirt , twelc es te claghene,# De zulcke zyn nu zo vaste ghefondeirt,# Op haer eyghen wijsheyt zoo Paulus narreirt,i, Ende meenen den Heere daer in te behaghene,s^ Zy en hebben niet packen genough te draghene,w Zy treckender noch meer op den hals,W Zijn gheboden beghinnen nu zeer te vertraghene,srDaer of hoort men al verre veil pieus gheschals,,1T schynt dat deuangelye es worden vals,

w Om dat se den simpelen nu es ghegheuen,

* De zulcke nu in peregrynage loopen ,

u Al een hondert mylkins wt haren landen,

►, Thuus latende wyf en kinderen by hoopen,ii Die gheen ghelt en hebben om broodt te coopen.

,, En dan gaen zy kerskins by dozynen lichten,v Berespt men hem lieden men zaudze onstichten,

,; Want den auden Adam en is niet verdreuen ,

n Wie hoorde oyt zyn daghen van slichter wichten Pu Ter waerelt gheen meerder zotten en lenen.

a Op Cassedraghers , ende zulcke cadetten,u Die lueghens lieghen om muelens te drayene,i! Daer zullenze haerlieder ghelooue op zetten,

Die preken om hebben met nauwen acketten,

* Daer mede zo zynze zeer wel te payene ,

►, Thelyge woord Gods pijnt hem eer tontwayene ,u Dan subtyle verzierijnghe van menschen ghevonden,H Zy zauden naer de zulcken eer pynen te hayene ,

u Dan naer haer zaligheyt ie moet vermonden.

Thienen:

v> Als alle mijn Zotten zijn Gommen ten danse,

219

a Zo en vindie gheen malder naer mijn aduijs,u Dan deze keyaerts metter geschoren cranse ,o Dien gheuick generalic den opperprijs.

N Waer moght men meerder Zotten ghevinden,u Of die den keyaert beter onderwinden,o Dan deis crocodillen , deis groote dooren,N Tes al zot al mal wat zy ontbinden,o► Wandelende als blinden met den blinden.

Zom zijnze zwanen, zom schynense mooren,Ander zijn grauwaerts die hem haest stooren,Tes mal haer wezen, haer leuen, haer cleeren,

to Niet en ghebreickt hem dan twee groote ooren.

Axel:

N Zy ons met soberheyt onderwyzen,M En zy dryncken daghelicx al versmoort,

• Leerende paeys en maken zelf discoort,a Ooc zeggen zy, schubt souerspels afgryzen,«Nochtans zy zelue loopen en byzen# Met vrauwen, al zoo men daghelicx ziet,M Zy leeren ons den armen spyzen,N Zelue en gheuenze een myte niet,# Zy zyn ghierigh en vreck, hoort dit bediet."

Edinghe :

Een graubroer ter waerelt schijnt , toont groote zotheyt,

a Spotheyt, ghelyckende int overdijncken,# Zau by ghelt handelen , twaer hem ongodtheyt ,- Maer magh wel wt gouden coppen drijncken,N Drough by gheheel schoen, t zou voor God stijncken,o Liever slaue dan vry zijn, alle zijn daghen,w Dus schijnt Godts wet duer instellijnghe te mijneken ,w Nochtans in dien ronp magh men God behaghen,

10

220

Van de antwoorden in 't Amoreus deelen wij alleen datvan Antwerpen mede.

v Duer de valsche leeraers vol hypocryzyen ,y Werdt bedeckt die gheweist heeft van Adams tyen,

r Dats sehriftur, wiens dueght waer quaet om gronden,w Om haer te sprekene de zulcke benyen,

a Nochtans waert nu wel noot met allen monden,.v Gods belofte werdt ons duer haer ontbondenr Van Adams tyden, twaer schade vergheten,# Hoe de dyluuye cam duer dwaerck der zonden,vOuer de waerelt, zy doeghet ons allen weten,N Dit es vast waer,

En Abrahams beloften, zijn dat secreten,W Om te verborghen haer,• Men zoude schriftuere wel spreken openbaer,r Maer den zac der ghierigheyt es niet verzaeyt,#Deen verbaerghse hier, dander bedesse daer,r Och moght icse spreken, ie waer ghepaeyt.

u Zy spreickt van der wet ende ghenaden ons heeren,• Om hem te belieuene can zy ons leeren,# Den oprechten wegh zonder ommegaen,

A Al mogt men ze spreken, zulcke willent keeres,# Om haer eyghen bate en diversch vermaen,A, 1Vlidts verleedynghe willen zy ons doen staen,

• Op ons eggen verdienste, ten magh niet wezen,

* Neen, schriftuere zeght dat God wilt hebben ghedaen,

De propheten zyn ooe ghetughen van dezen,Naer myn beuroeden,

• Zy es tconfout onzer zielen ghenezen ,

o Vol alder goeden.• Dat God de vader hooghst verheuen,• Zynen eenyghen zuene heift ghegheuen-Tot smenschen zaligheyt, ghetuught zy bloot,

# Den zondaer ghelijc zijnde in dit leuen,

221

• Ten cruce gheoffert voor cleyn en groot,N Mismaeckt, ghestoruen de schandelicke doot,• Daer hy van den hemele af was ghedaelt.

•► Och haer te sprekene es certeyn wel noot,

r Zy zeght claer, dat God voor ons allen heift betaelt,

• Wt rechter minnen,• Waerom belast men ons dan, als zy dit verhaelt,

# Ie cant qualic verzinnen?Wee hem die dongheloof rockt, dwelt wy spinnen,

• Ende den rechten wyzer stellen verdraeyt.

o Haer niet te moghen spreken, ie noch beclaghe,A, God verrees glorieus ten derden daghe,

Deuangelisten ons dat duer haer bedien,M Ende hoe hy op clam tot zynen behaghe,

Ons hebbende metten helyghen gheest verzien,-Hoe moght ons God dan meerder liefde Bien P# Hy en heeft ons gheensins willen bezwijcken.• 0 Heere, hoe meughdy dit al laten gheschien,• Dat men schriftuere deckt met menschen practyckenM Int ualsch bestieren,# Die de armen vertroost en ooc de rycken,

In alder manieren?• Haer woorden zyn zoete als violieren,- Niet licht als tcaf, dwelt metten windt verwaeyt,

• Haer deught en volschreef men noyt int papieren,

M Och moght icze spreken ie waer ghepaeyt.

HOOFDSTUK XI.

DE BOOM DER SCHRIFTURE.

In de noordelijke gewesten was het niet beter gesteld.Ook daar bragten de Rederijkers de hartstogten van hetvolk in beweging, zetten het tegen de geestelijkheid inhunne spelen en refereinen op, en predikten openlijk vanhet tooneel 't geen de leeraars naauwelijks ter sluiks inde afgelegenste hoeken en woningen durfden verkondigen.Hiervan strekt het spel „ de Boom der schriftuere" 1 ge-

! Lambrechtsen van Ritthem, t. a. p. bl. 150. Er bestaan oudereuitgaven van „ Den boom der schriftueren van VI personagiën,ghespeelt tot Middelborch in Zeeland, den eersten Augusto in tjaerXXXIX." Wij gebruikten de uitgaaf in 240. „ Tot Dordrecht voorJasper Troyen , Boecvercoper in den Griffioen by de Wijnbrug,Anno 1502, te vinden achter Veel schoone Christelijcke ende Schrift -uerlijcke Refereynen , ghemaeckt wten ouden ende nieuwen Testa-ment, die noyt in druck en zijn wtghegaen. Met noch ien Ghenea-logie ofte afcoemst der woesten ende grouwelijcken Antechrist,eerst ende voor aen Bestelt. Noch is hier by gheuoecht , een boecx-

223

heeten , door het „ Bloemken Jesse" te Middelburg, 1 „ Inminnen groeijende", een der oudste kamers, den 1 Augus-tus 1539 gespeeld, ten bewijze. In dit spel treden op zespersonagiën: „ Medicyn der Sielen", ,, Elck bysonder, eenvrouwe ghelyck eene nonne", „Menschelycke leeringhe" ,„Eyghen wijsheyt", „ Natuerlycke begeerte, een vrouwe",„ Gheestelyck" en „ Gheloove."

Het tooneel wordt geopend door Medicyn der Sielen,

die knielend God dankt.

» Ie lane U bermhertich God vader ende heere,

„Schepper des hemels ende der aerden,

.Dat ghy dit voor de wijse, tot dynd' eere,

„Den vorstandigen verborgen hebt tJ leere;

„En te kennen ghegheuen, tuwer eerweerden,„Den onuerstandighen . . .."

Hierop verschijnt Elck bysonder, en dankt den Medicyn,dat hij haar, arme kranke, genadiglijk heeft opgerigt.

„ Ghi zyt (is het antwoord van den Medicyn) in eenichheit mynliefste wyng aertrancke,

„Der olyuen drancke, vruchtbaer ceder soet,,,Mirre, uierooc, calmus, aloes si dy myn sprancke„Als den appel mynder ooghen, zijt des vroet,„Sal ick u bewaren, en ghy mynen wille doet...."

ken, genaemt een Spel van Sinnen, op 't derde, vierde ende vijfde

Capittel van 't veerek der Apostelen. By denz., 1592. Ook bestaat

er een druk van Embden, 1557, 80.

1 Deze kamer, wier kerk over het raadhuis plagt te staan, ont-

ving in 1430 hare ordonnantie. Volgens La Rue, Gelett -Zeel, ól-

104, was er in de XVIIIe eeuw nog een kamer, „ Mittels Reden-

hof" genoemd, Daniël Vincentius plaatste een gedicht in de Nieu-wejaers gift aen Mittels Redenhof, waarvan hij lid was.

224

Hierop valt Elek bysonder hem te voet en bidt hemootmoedig.

» 0 opperste goet, leert my u weghen,„Gy die my verlost hebt mits dyn dierbaer bloet,„Van t sondich gebroet, my suyver gedweghen,„Myn salichheit is alleene in u myn Godt gelegen,„ Iek heb al door u vercreghen."

Medicyn der Sielen geeft haar zijn „woort en wet" enwaarschuwt haar tegen „'t sophistisch verstant der valscheprofeeten" raadt haar „ alleen zijn woord te obedieren";

's menschen aflaat „ die puerlyck staet op eyghen verdienstete vlieden" enz. Waarop Eick byzonder hem dankt.

In het tweede bedrijf roept Menschelycke leeringhe zijnedienaars.

„waer sidy mijn dienaers, wilt my gheryuen,

„Onder mans en wyuen, plant ons motyuen,

„ Twort ons verstyuen, om gulden schij uen ,

„Twoort Gods beschrijuen,,wilt my ontclyuen,,.De helsche katijuen, doorwondighe knijuen ,„ Roep ick niet u, te mynder assistentie."

Hierop verschijnen Eyghen wijsheydt en Natuerlyck be-

gheeren en haastten zich hem te verzekeren dat zij hemgehoorzaam zullen zijn. Menschelycke leeringhe klaagt datby door Schriftuere geheel in 't zand raakt, waarop Eyghenwijsheydt hem voorslaat gezamenlijk het land te verlaten.Doch Menschelycke leeringhe weet iets beters, hij toch wordt

oud en wenscht te huwen. Zij moeten de gansche werelddoortrekken en haar zijn last ontvouwen,

225

„Segt waer zy is „ghy syter in te prijsene -- roepen beide te gelijk

In suyuer conscientie dat prieel, soet --

„De Medecijn der sielen haer sins iuweel, vroet

„Schanc haer een rust onder den boom der schriftueren,

„Naest u met haer in mijn casteel , spoet

„Uwen loon metten haren wort eewich trueren,"

is het antwoord. Hierop zegt Eyghen wijsheydt:

„Mach mense anders met woorden bestieren,„Ten sal vryelyck aen my niet ghebreken ,

„ Alle schriftueren can ick controlueren,

„Deuangelische doctueren can ick versteken,

„Aristoteles, Ouidius, Baer wt can ick preken,„Virgilius, Plato en Thomas Daquin,„De Lyra, Scotum, Donatianum, ie hebse al duerkeken„Met vernufte woordekens onder een duechdelic seyn,„Breng ict vole, en my in deewich gepijn,„Is dat niet fijn ?"

en Natuerlyck begheeren:

,,Nu dat laten wy zijn,

„En vrouwe te 'verleedene op dat termijn,

„bats voor my eenen cleynen arbeyt,„Natuerlycke begheerte al 1st der sielen fenijn,

„Is quaet te wederstane, t'blyct openbaer tfeyt,

„Nature willet haer hebben soo men voorwaer,

„Dus sal ickse van binnen so gaen tempteren,

„Dat wy aen haer sullen crijghen naerheit,

„En met ons haer tuwen wille submitteren."

Nadat zij vertrokken zijn , treedt Elck bysonder weder op

en ontboezemt haar verlangen naar den Medicyn der side:

,,Door lijdens slaghen, en twyfels knaghen (zegt ze)

„Mijn vochtkens vaghen, voor medecyne,

226

,,In de wilde woestyne, lydick verdriet en pyne,„Daer ghy ten fyne niet en pleecht te scheene,„Gheen argher dan in fantasien alleene,„Lamenteerende blijf ick in desperacien.

Natuerlycke begheerte en Eygen wysheydt, die intus-schen, de een in het kleed van goede werken, de anderein dat der huichelarij zijn teruggekeerd, hooren haar jam-meren , en de eerste spreekt haar dus aan:

„ 0 sunerlicke Bloeme hoe meuchdy dus wijt dalen,

„Hier alleene dus sittende, maect my dat vroet,„Schoon rooze soet, zyt minnelyck gegroet."

„ U woorden beroeren (herneemt zy) my mijn vijf sinnen,„ Ick dancke u hertelijck der salutacien,„Maer segt my tijdinge mijns liefs bekinnen,„ Daer af veriaecht alle mijn tribulacie."

Beiden zeggen nu dat zij gezanten zijn van den magtig-sten Heer van 't firmament, die met bloedige tranen omhare liefde bidt. Elck bysonder dankt hen minnelijk. Zijkomen te laat. Zij heeft nu een Heer, die haar als bruid ,zuster en vriendinne gekocht heeft, en dien wil zij getrouwblijven. Eygen wysheydt merkt hier op aan, dat de we-derliefde toch zoo groot niet moet zijn, want anders hadhij haar, de schoonste der vrouwen, niet alleen gelaten,of, voegt Natuerlycke begeerte er bij, ten minste aan ugeschreven. Zij houdt hem voor een „ trompeerder en eed

-breker."

„ Ke laeten loopen, tis een loos aptekere."

Elck bysonder verzekert dat niemand getrouwer is. „ Syuw lief oock rijcke ?" vraagt nu Natuerlycke begheerte.

227

„ Jae" , is het antwoord, „ maer zyn rij c en is niet vanswerelts wycke"; en op hare vraag: „ wat hebdy op zyntrouwe te pande ?" „ het testament zynder woorden geheel."'„ Wat eet guy r' vervolgt zij: en op het antwoord: „ zijn„ Goddelyck woord", zegt Eygen wysheydt:

„Daer isser om verbrant, onthalst, versmoort,„Dus laet toch dryven de matterie,„De meeste menichte houwent voor ketterie:'

Natuerlycke begheerte wekt haer op om Latijn te leeren,en Eygen wysheydt verhaalt dat er velen om 't woordGods „ hoofdeloos wter waerelt doolen", en raadt haar hente volgen. „(jij zegt wel", herneemt Elck bysonder, „maarmen moet door den dood in 't leven gaan." „Zoo preken

ze by ons ook", zegt Natuerlycke begheerte, „maar menziet die eens sterft komt niet terug." Zoo zij haren meestergehoorzaamt zal de geheele wereld haar ten dienste zijn enzij u regiment voeren over alle dingen." Elek bysonder laatzich overhalen; de hof of het prieel, waarin zij zit, wordtontsloten, de boom der schriftuer, die er zich in bevindt ,door midden gezaagd en allen vertrekken met vrolijkengang. Men maakt haar nu bekend wie haar nieuwe heeren hoe magtig hij is.

„ Synen rechten naem is smenschcn leeringhe,„Int geestelijcke Sodom is zyn verkeeringhe,„Binnen Babilon die groote heeft by zyn gewelt,

Leuiathan is zijns rijex vermeeringhe,„Apollion alle zyne vianden quelt,„Pluto den godt heeft hem machtich ghestelt,„Bouen alle coninghen hier op ter aerden,„Tduystere Egipten is zijn triumphant velt,„ Hy sidt opt beest met seuen hoofden vol eerwoerden."

228

Voorts zegt men haar, dat het van haar afhangt, zijnekoningin te worden; trekt haar het „ schoone kleed derypocrisie" aan; versiert ze met afgoderye, dekt haar hethoofd met blauwe devocie en hangt haar een „ cransken"om den hals. Zij gevoelt zich zeer gelukkig in deze nieuwekleeding.

„En tian (zegt ze) dees cleeren zijn veel sachtere„Dan de mijne .. . .

(cranske) verciert my van bouen tot beneden,„ Tis seer wtwendich, tdien my om lesen,

„ My dunckt den nacm is veel ghetelde gebeden."

Menschelycke leeringhe stelt haer nu voor met den balte kaatsen, wijn te drinken en hem een „ dronksken" tebrengen , terwijl Eygen wysheydt de volgende lessen geeft:

„ Verslint eenen kernel, maer een mugge wilt cleesen„Voor t volck, om te crygen haer goet oft geit,„Doen sy u gebot niet segt is eenen geest die u quelt,„ Doet sielmissen doen, vigilien en memorien ,„Dertichsten, jaergetydeu, so crych dy gewelt.„Pryst broerschappen, gilden van grooter victorien ,„Preect parabelkens voor dees dantelorien,„En ghelaet u alleens in u vertalen,„Dat ghy de slotels hebt van d' eeuwiger glorien,„So deuoot al soudy God van den cruyce halen."

Onder de wijnen, die gedronken worden, - is er een, dieElek bysonder buitengemeen bevalt. ,t W elk soort is het?"vraagt zij. "T is wijn van afgodische tassen", antwoordtMenschelycke leeringhe en vervolgt:

„Die (wyn) doe ick wassen, verhueren by den jaren,„ Daerop doe ick er menich lecken en brassen ,

229

„Iek verhueren richt oft een thiende schuer ware,„T volck gheloofter int openbare ,„ Niet gheern en weygheren sy der charitaten,

Verckens, hoenders, ick neemt algheware,„Die niet en geeft, niet en heeft van myn aflaten,

„Zy tomen my te gemoete met der kercke staten,„ Singhende , lesende, en sy moeten beyaerden,

„Dat doe ick haer doen al tot mijnder baten,„Aldus bedwong ick dees sotte keyaerden,„ Zy onderhouden my met alle myn leyaerden,

„Zy en deden God so vele niet, al daeldi wten throone ,„En metten moat can ick se wel bleyaerden,

„ Dat ick als renten t gheuen ben ghewoone."

„Eeuen aflaetbrief (vervolgt hij) galt my eerst warf een croone,„Maer nu myn neeringhe te seere vergaet,„By honderden gaender leech op mynen aflaet,„ Sulck lint staet door myn regiment ,„En dier niet me behelpen en tonne met mijnder daet,„Die loopen van groot gebreck in een conuent,„ Ghewillighe armoe leyden sy absent,

„Duncket u niet een van goeden conditien,

„ Die leer ick iaghen na groote beneficien,„Ja twintich iaer te voren leggende suspicien,» Om eenen te stekene wt zynen setel. vast,„En door dit leuen , vol alder jnalicien,„Lucifer myn vrient, wel vol zijnen ketel, tast.

Zoo onderwijst Menschelycke leeringhe Ele bysonder. .Haar leermeester gaat dus voort:

„En t is beter dan wercken en slauen,„ Vercoopet al sacramenten en granen,

„Doopsel, kerckganck, keerssen en pellen,„ Scheert, trect, pluct af t volex hanen ,„ `' erhuert de steden om de kisten te stellen,

230

„ Clocken en schellen, orgels sanck ende bellen,„Wilt u tot verhueren poogen t'sal u profyt, zijn„Diet goet heeft siet tzy kercken oft cellen,„Zy zijn wys geacht al mogense sot somtydts toe sien,„Ende voor 't volck suldy gebenedyt, zyn„Door blau devotie en ypocrisie.„Wild ick met u t' auont niet in jolijt, zijn„ Iek sou leeren al de weerlycke boeuerie ,

„Ontweghen , ontmeten met allen fraudie,„ Ontsweeren, ontkennen, en sulcke dinghen."

In het laatste bedrijf treedt Medicyn der Sielen op, enhoudt eerre lange alleenspraak.

„Liefde (zegt hij) dwingt my in t hoochste gheseten,Te wrekene der rebellicheyt onghemeten,

„ Van menschelycke leeringhe onghespleten ,Met eyghen wysheyt vol quader secreten,

„En natuerlyc begeeren met nyde duerreten."

en roept Gheloove. Deze verschijnt, en smeekt Elck bysonder

terug te keerera. Deze gehoorzaamt, waarop Menschelyckeleeringhe haar toeroept:

„ Ontbeyt ghy gast, me heeft u gheraden ,Hier bonen te comers en ons versmaden,

„Men sal u met stocken laden en met voeten traden,„Ja oft ontlyuen, door u reguerighe ghewaden."

en zich tot het Gheloove wendende vraagt hij:

„ Sy dy oock een van die duytsche doctoren ?„In mynen thoren, doe ie branden en versmooren,. Oft onthalsen al voren, ghy wilt myn rechten boorgin ,„Prelaetseepen en choren, die wy heyliglyc oirbooren.„ Wy gheleerden zyn van God vercoren , bonen andere t resoren ,

231

„Oft costelycke puoren en slichte doren, willen schriftuere sloren,„ w ech ruyde mooren, wy gheleerde gheschoren,„ Nemen scriftuere by den oore, tis in ons macht„ Meyndy dat Blek bysonder op u preken acht?

Hierop antwoort Gheloove :

„T Swert van 't woordt Gods neemt al u macht,„So Esaias in zyn veertichste schryft,

en gebiedt hem:

„Het woord Gods te laten passeren, dat alle„Menschelycke leeringhe sal mineren."

Nu treden de overige af en houden Gheloove en Elckbysondere een gesprek , dat de geheele wederkeering vande laatste ten gevolge heeft.

Het is ligt te begrijpen - dat ook dit spel, toen het in1550 gedrukt werd, op den .v Catalogus van quaden, ver-boden boeken werd geplaatst." 1 Vergeefs echter was hetverbod om diergelijke boeken te drukken en te lezen. Zijwerden bij hondertallen onder het volk verspreid , enwerkten krachtig mede om de kennis der waarheid uit tebreiden, en niet minder om het gevoel van het onver-vreembaar regt van vrijheid om zich tegen alle menschelijk

gezag in het godsdienstige te verzetten, op te wekken. De her-haalde afkondiging der keizerlijke plakaten , waarin lleenigequestiën, propositiën of materiën beroerende de religie of

! Lambrechtsen van Ritthem, t. a. p. Placaat van Karel V,Ao. 1546. Plac. van Vlaenderen, bl. 151.

2 Te Water, Ref. van Gend, bl. 2, 3. Groot Plakaatb., D. I,U. 403. Plakaatb. van Vlaend. bi. 815, 816.

232

geestelijke luiden, 't zij aangaande hunne personen of staten,verboden werden; het telkens hernieuwd bevel, geen spel vansinne of moraliteit of ander spel ter eere Gods of van zijneHeiligen of tot vermaak en eerlijke recreatie te vertoonen,tenzij ze door den voornaamsten pastoor of hoofdofficier on-derzocht waren, en deze toestemming tot spelen gegeven had-den , met bijvoeging N dat het niet betaemde de Heilige myste-riën te profaneren, de Heilige schriften te misbruiken, doorze te mengelen met weerlike en belachelijke dingen"; be-wijzen hoe de Rederijkers steeds voortgingen met het be-spotten van het heilige. Niet tevreden met dwaze kluchten,waarin de gehate geestelijkheid als de hoofdpersonen op-traden , op te voeren, plakten zij aan de woningen verzenaan, die dadelijk van hand tot hand gingen en openlijkgezongen werden. In Holland stak men met de plakatenden draak. De dwingelandij, die het volk in bloed entranen dompelde, was niet in staat het te beletten zich opde meest bijtende wijze van zijne onderdrukkers vrolijk temaken, en stouter en stouter werd de toon en bijtenderde spot der Rederijkers , naarmate de plakaten scherperopgevolgd en de schavotten en brandstapels menigvuldigerwaren. Vooral was Granvelle hun mikpunt. De leerlooijerCleon werd nooit scherper doorgehaald door de vernuftenvan Athene, dan die kerkvoogd door de Rederijkers. Metoneindig minder attisch zout, maar even welmeenend alsAristophanes het kon gedaan hebben, gaven de volksrij

-melaars den Minister overvloedige gelegenheid te begrijpenop welken voet hij in de Nederanden stond. u Deze Re-derijkers," schreef hij aan Philips, ii zijn bijzonder op mijvertoornd, wijl ik voor twee jaren hen belette de HeiligeSchriften te bespotten." Eens trad iemand op hem toe ,

233

stelde hem een verzoekschrift ter hand en verdween onderde menigte. Het papier bevatte een schimpdicht op hemzelven en een spotprent. Hij was er afgebeeld onder degedaante van eene hen, zittende op een hoop eijeren,waaruit een broeisel bisschoppen te voorschijn kwam. Som.migen er van braken uit den dop, andere staken een armof been uit, weder andere liepen rond met mijters op hethoofd, terwijl alle blijkbaar karikaturen waren van de on-derscheidene kerkvoogden, welke in den laatsten tijd be-noemd waren. Boven het hoofd van den kardinaal was deduivel voorgesteld, die zwevende in de lucht de woordensprak: #deze is mijn geliefde zoon, hoort hem !" Niet min-der scherp waren de satyren en liederen op de Inquisitieen de bisschoppen zelve. Men leze slechts het pater nosterbij de aanstelling van bisschop Sonnius te 's Bosch.

0 Biscop Sonnius, die ten Bossche zyt,Uwe nacm is zeer benyt,

.11 ryck is van geender weerde,• In hemelryck noch op eerde,

Ghy eedt huyden ons dagelicxs broot,•Ons wyffs ende kynderen hebbent groot noot,a 0 Heer, ghy die daer in den hemel zyt,

Maect ons doch deze bisschop met zyn instellinge quyt,• En laet ons in geen becoringhe vallen,

Maer verlost ons van de geschoren allen."

1 Geschied. der Rederijkers in Noord-Braband, in Dr. C. R. Her-mans Bijdrage tot de Geschied. enz. van N. Brab. , D. I, bl. 39.

HOOFDSTUK XII.

HET LANDJUWEEL TE ROTTERDAM IN 1561.

Tengevolge der strenge plakaten en van de waakzaamheidvan 't bestuur, had er op de Intrede te Audenaerde in 1540,het Refereinfeest te Lier in 1549 en te Hondschoten in1558, op het Haagspel te Vilvoorden in 1560 niets plaatsdat ergernis gaf of ii naer herisie en vilependie" van degeestelijkheid en der kerk zweemde. Van al deze bijeen-komsten is er echter weinig geboekt. Naar gewoonte waren

de Intreden prachtig en kostbaar, en werden de feestvie-rende kamers met wijn beschonken en gedefroyeerd. TeVilvoorden behaalden het Boeck en de Corenbloem vanBrussel, de Roos van Leuven, de Peoen van Mechelen,de Groeijende boom van Lier, het Boonbloemken van Nek

-kerspoel en de Wyngaertranken van Berchem prijzen, «ende geneuchte (meldt de chronijk !) waermede deze intrede

1 N. Chron. v. Brab. , bl. 408. Van Loon, t. a. p. bl. 239.

Belg. Mus., aflev. 3, bl. 306. Kops, t. a. p. bl. 253.

235

vergezeld ging, was zoo groot, dat men niet geheugt dater sints honderde jaren bij zoodanige gelegenheid zooveelvreugde is bedreven." 1

In het volgende jaar gaf de rotterdamsche kamer deBlauwe Acolyen, Met minnen versaemt, eene kaart uit.Wanneer die kamer gesticht is, ligt in het duister; dochhet blijkt, dat zij reeds lang te voren moet bestaan heb -ben, wijl het uur der bijeenkomst «na ouder gewoonte"bepaald wordt. De intrede zou den 28 Julij des morgensten acht ure plaats hebben, doch vóór den laatsten Meimoest men berigt geven ## om te ramen, waer elcke tamerhaer logys zou hebben." Men moest, i^ schimp, vileynie,abuys en heresie met alder manieren schouwen", en wildemen in het openbaar zijn battement spelen, daartoe vanzijnen pastoor of hoofdofficier #, oirlof hebben." Elke ka-mer, die verscheen , zou een ton bier, vrij van accijs enimpost, van regeringswege ontvangen , en tot bijzonderen

aandrang om het Landjuweel bij te wonen , meldde dekaart, dat er veel Sotten deel aan zouden nemen.

Om tot Rotterdam wil u rassen,'Want men sal daer nu op veel Sotten passen,'Die daer in sesthien iaren niet hebben gheweest."

! Spelen van Sinne vol schoone allegatiën, enz. — op de vraghewie den meesten enz. -- ghespeelt -- binnen die stede van Rotter-dam, by de neghen cameren van Rhetorijcken, die hem daer ghe-possenteert hebben den XX dach in Julio, Anno 1561, Antw.,.Willem Sylvius, 1564. — Drijderley Refereynen, ghepronuncieertop de Rhetorijck feesten der blauwe Acoleyen van Rotterdam, 1561.

Antw. , by denz., 't zelfde jaar. Met Privilegie van 's KoningsRaad en 't hertogdom van Brabant, Brussel 1562. Beide herdruktte Rotterd. by Jan van Waesberghe, 1614, kl. 80. Dr. Ledeboer,het Geslacht van Waesberghe, bl. 69.

236

Om den bestemden dag verschenen de kamers van Noord-wijk, Gouda, de oude en jonge kamer van Haarlem, de

kamers van Leyden , Delft, Schiedam , Amsterdam en Rijns-

burg werden door de Acolijen ontvangen en onder pauk- entrompetgeschal naar een voor het feest opgeslagen tooneel

geleid. Hier presenteerden de kamers haar blasoen onder

het opzeggen van eenige dichtregelen en gaven hare Spelen

van Sinne, Refereinen en Liedekens over. Het Sinnespelwas op de vraag:

u Wie den meesten troost oyt kwam te baten,N Die schenen te syn van Godt verlaten P"

het referein in 't vroede, op die

• Wat meest gheacht en schadelycst vercreghen is?"

het referein in 't amoreus, op die

' Waer een amoreus hert den meesten troost in schept?"

de vraag in 't Sotte was n na lust."

#In 't sot, elck sot, den besten reghel prycht,t Eerlyck speelt, en queelt, gheen sotheydt verswycht,A, U dichten, mochtet stichten, soo ghy selfs wilt,• Naer myn oordeel, tot voordeel, ghy meer een prijs schilt."

Na de overgave leidden de Acoleyen de kamers naar haara logys" , t waer zij naer haer believen goeden tier maaktenen vey ontbeten." Des namiddags had de loting plaats voorhet spelen der batementen , het pronunceren der Refereinenen het zingen der Liedekens.

Hoe lang dit feest duurde is niet bekend; doch waar-schijnlijk meer dan een dag , waarna de prijzen, deels zil-

ver, deels tin , werden uitgereikt.

237

De prijs voor 't verst komen, een bekken met een lam-pet, behaalde Amsterdam, terwijl Leyden den hoogsten prijs„voor de playzanste en onkostelyckste Intrede (drie wijn

-kannen)" bekwam. De hoogste prijs (zes kroezen) „ voor depresentatie van 't blazoen en de alligatie van 't schoonstedicht er op", viel Noordwijk ten deel. Schiedam won denopperprijs (drie flesschen, zeven schalen) voor 't Spel vanSinne; Leyden voor 't referein in 't vroede (drie schoonewijnkannen) en Amsterdam voor die in 't amoreus (zestinnen kitkens). Een pijpkan en twee zoutvaten behaaldede amsterdamsche sot, wijl hij het ' innocentelyckste enonnoplyckste den sot had gemaakt"; de Jonge kamer teHaarlem zes schoone kandelaren voor het ii constichste vie-ren", en Gouda drie bloemkannen voor het n gestadichst vierenveurt logt's." De overige kamers behaalden mindere prij-zen. Het zal wel noodeloos zijn proeven van de poëtischetalenten dezer kamers mede te deelen. Zij stonden op een.zeer lagen trap van letterkundige beschaving. Er heerschtein die bijeenkomst eene armoede, die zeer afstak bij denrijkdom en de weelde, die de zuidelijke kamers ten toonspreidden, en vooral het Landjuweel onderscheidde, datthans eenige oogenblikken onze aandacht zal bezig houden.

HOOFDSTUK XIII.

HET LANDJUWEEL TE ANTWERPEN IN 1551.

Er waren in Nederland wel oudere kamers, doch nieteen was zoo beroemd als die der Violieren, onder de zin

-spreuk u Wt jonsten versaemt" te Antwerpen. Zij was op-gerigt in het jaar 1400, in 1480 met het St. Lucas gildvereenigd, en had bij die gelegenheid eene Ordonnantieverkregen. Die kamer was de kweekschool van vele be-roemde schilders en dichters; hare kunstgewrochten munt-en boven die der overige kamers uit; de taal harer poëzy

was gekuister, zuiverder, en wanneer zij u ten feeste opging"of feésten gaf , kon er geene met haar in kostbaarheid enpracht van tooi en goeden smaak wedij veren. Zij verkreegdan ook schier altijd de eerste prijzen ; was algemeengeacht, werd door de regering ontzien en in moeije-lijke en gewigtige gevallen door haar en den prins vanOranje geraadpleegd. Doch ook deze kamer was, of-schoon volgens hare ordonnantie alle hare leden tot de

239

I. C. kerk ibehoorde, 1 door het gif der ketterij be-smet. Een menigte factiën kunnen het nog bewijzen, Q

hoeveel vermaak zij er in vond om de geestelijkheid ende ceremonie der kerk te beschimpen en aan den spot van't volk prijs te geven. Vele harer leden warei de nieuweleer toegedaan, woonden de haagpreeken bij, zetten in re,-fereinen en liederen, die ze onder 't volk strooiden, het tegen

de Inquisitie, de Bisschoppen en Granvelle op. Een hunner,de schoolmeester Pieter Schuddematte, werd voor het stad-

huis opgehangen, Willem van der Haecht, een bekend Lu-

theraan , psalmdichter en spotter met de regering, was

hun factor, Melchior Schets, Heer van Rumst, hun prins,

en burgemeester Anthonie van Stralen, hun hoofdman.

Het was dus niet zonder moeite dat zij van de rege-ring verlof ontvingen om een Landjuweel uit te schrijven,zulks werd hen, na lang dralen, toegestaan met vrijgeleidevan veertien dagen vóór en veertien dagen na het feest,onder uitzondering nogtans van alle ballingen, moordenaars,straatrovers en andere criminelen, mitsgaders 's koningsopenbare rebellen en wederspannigen. Er mogt van poli-tiek of religie niet gesproken en slechts uit de drie volgendeprijsvragen een keuze gedaan worden:

Zie de ordonnantie bij Willems, Belg. Mus.Vooral de spelen van Van der Haecht, zoo als zijne Drie spe-

len van Sinne van d' Werck der Apostelen, De bekeeringe Pauli ,Spel van Sinne; Van der Voorts' Heerlyck bewijs van der MenschenEllende ende Miserie onderworpen, van het beghin der Menscheyt

tot dat by wederom come tot den Grave. Voorts Onser Lieve VrouweBliscappen en Ontvankenis, de doctrinen waer Luther zijn fonda-

ment opneemt; het Batement van den Pastoor, den Medicyn , denAdvokaat en den Sot geseit onnozel, enz.

240

1. Wat meer wijsheid geeft, experientie of geleerdheid?2. Wat de mensch het meest tot kopsten verwekt?3. Waarom een rijk gierig mensch nog meer rijkdom begeert?

Ook moesten zy # alle de cameren, gulden ende con-frairien, die aldaer behoiren te commen ende compare-ren, daervan goedstijts adverteren, ten einde sy in hunspelen ende baladen hen niet en vervorderden eenigerhandedingen te stellen ofte mengen, die der Religie soude mo-gen aengaen, oft dienen tot verachtinge oft desreputatievan den koning, ofte zyne dienaers ende officiers , regierdersvan steden, ende andere zyner onderzaten ende particulierepersonen, noch ooc van den geestelijcken ende weerlijckenstaet, op poene dat indien eenige camere, guide of con-frairie van eenige steden of vrijheden ter contrarien dede,te verliezen ende verbeuren nyet alleenlyck den prijs , diedeselve soude mogen winnen, maar ooc arbitialijcken ge

-straft ende gepunieert ende de voors. stadt of vryheid toteeuwigere dagen gepriveert te worden van de privilegienvan heur voorseide cameren, gulden ende confrairien."

Daarenboven was de regering van Antwerpen „• gehou-den gedurende de voors. vergaderinge, solcken wacht endeordene binnen dezelve stadt te stellen en doen houden,dat alle inconvenienten ende perijckelen, die midler tijtsouden mogen reyzen, verhoedt werden." 1

Eindelijk verscheen de kaart, die de kamers tegen den3 Augustus 1861, met verlof van den koning, ten feestenoodigde. Plegtig was haar aanhef: 1

1 Zie Willems, Belg. Mus., D. I, afiev. 2 en Astrea, lste jaarg.bl. 44.

2 Zie Spelen van Sinne vol scoone moralisatien — Antw. by M.Sylvius , 1562, 40. Ibid 1572, 4e. N. Kronijk van Brabant, bl. 398.

241

w T ionstich versamen, der Apostolen Christi,N En hun minlyck afscheyden , van alle twist vry,

Hebbende ontfanghen, den Gheest der gratien,Dienseluen Gheest, in welcke gheen arghelist sy,Wensschen wy u Broeders, elck constich Artist by,

«Voor vele jonstighe salutatien.„ Om u tontfanghene, In Recreaties,„Sijn wy Schilders, nu ghegordt en gheschoeit,N Miete dat een Peys ons bevrijdt van turbatien.

Deur Rhetorices liefde u hiertoe spoeit."

Zij beloofden zilveren prijzen voor ii 't constichst pro-nunceren van zijn devyze", i' 't poetelyck punct", #'tboerdelijcst en belachelycst esbatement", a 't solemneestkerekgaen", het komen van de meest verwijderde plaats, deaardigste grappen, felste sprongen, liet lieflijkst zingen, het

natuurlijkst declameren, het schoonste costuum, de rijksteviering en eindelijk voor het beste antwoord op de vraag:ii wat den mensch allermeest tot conste verweet." Het laat-ste moest ii wijsselyck en figuerlyck" in een zinnespel van ze-ven honderd regels gegeven worden : ook mogt men er a een

Kops, t, a. p. bl. 254. Historie der Ned. Rijmk. bl. 18 , 19. Belg.Mus. d. I, S. II. P. van de Capelle , Bijdr. tot de Geschied. derNederi., bi. 229, 230. Van Meteren, Ned. Hist. B. I. Willems,Verh. over de Ned. Letterk., No. 5, bl. 270. Huydecoper, Proevevan Taal en Dichtk., d. 1, bl. 262-264. Cat. der Maats. v. Ned.Letterk., d. I. bl. 215. Snellaert, Verh, over de Nederl. Dichtk. in België,bl. 151. Astrea, 1851, bl. 53. Chron. v. Antwerpen, bl. 58. E. vanEven, het Landjuweel van Antwerpen in 1561. Eene verhandelingover den beroemden wedstrijd tusschen de Rederijkkamers van Bra-bant, bewerkt naar eventijdige oorkonden en versierd met 35 pla-ten naar teekeningen van Frans Floris en andere meesters uit deXVIe eeuw, Leuven 1861 , gr. 40 .,

11

242

prologhe aan toevoegen, mits over geen andere waarhedenspeculerende dan over de nuttigheyd van eerlycke koop-lieden." Zoo er zotten in den optogt waren, die het somsmet de buurtjongens te kwaad kregen, dan mogten zijstaat maken op eene krachtige bescherming van hoogerhand. De esbattementen moesten «uien, eerbaer , sonderschimp of vilonye zijn"; de sinnespelen «geen staten inju-rieeren , maar wijsheid, liefde en eenigheid verwekken";iu schimp en onheuschheid moesten buiten de factie zijn ge-sloten"; «de zot geen zotheid in kapellen en kerken, maarin huis en op de straat uitkramen"; schimp en oneerbaar

-heid schuwen; M innocentelyc spelen voor 't marotteken."Een iegelijk werd vermaand vrede te bewaren en allentwist te vermijden.

Op den op de kaart bepaalden tijd naderden veertienkamers, onder het geschal van pauken, trompetten, trom-mels en fluiten , de stad en werden door de Violieren en hetSint Lucas-gild, onder aanvoering van hunnen prins enhoofdman, Melchior Schets en Antonie van Stralen, ont-vangen en in statigen optogt naar het stadhuis geleid. Opde feestgevende kamer volgden de Goudsbloem van Ant-

werpen, acht en veertig man te paard, met roode van bin-

nen met groen gevoederde mantels, roode hoeden , witte

wambuizen, kousen, kransen en pluimen, gevolgd dooreenen antieken , rijkversierden speelwagen met acht perso-nen en de zot Nop een oubollich toegemaakt paard", zeg

-gende : o Iek en kenree my zelve niet"; de Olijftak vanAntwerpen, zeven en veertig man te paard, met groenehoeden, witte wambuizen, kousen, kransen en pluimen,

gevolgd door een antieken speelwagen met vier personen ,

en den zot met twee ii kleine zottekens" op een ezel zit.

243

tende, zeggende: «lek en sal se niet verlieses" ; 1 deVreugdebloem van Bergen-op-Zoom, vier en vijftig man tepaard, met taneiten kasakken, roode hoeden en wambuizen,zwarte kousen, witte laarskens, witte en roode pluimen,roode en geele kransen, gevolgd door twee antieke speel

-wagens met personagien en twaalf wagens, wier huiven mettaneit laken overdekt waren, met twee gildebroeders, dietwee toortsen in de hand hielden, op eiken wagen, waar..uit van achteren twee vuurpannen staken, en een zot, dieeen kat in de hand hield, zeggende: «lek hebse vonden";de Peoen van Mechelen, driehonderd zes en twintig mante paard, met rokken van fijn incarnaat stammei met gou-den passement geboord, roode hoeden, geele wambuizen,kousen en pluimen, gouden kransen, zwarte laarskens,gevolgd door zeven prachtig versierde, « constich en excel-lentelyck" toe gemaakte speelwagens, onder welke een meteen os, waar St. Lucas op zat, een ander met St. Johannes,die een arend nevens zich had, voorts door zestien anderewagens boven vierkant, # ghemaect seer playsantelyck", elkversierd met acht schoone blazoenkens, overdekt met roodlaken. Op eiken wagen bevonden zich gildebroeders mettwee toortsen in de hand. Achter uit den wagen stakentwee vuurpannen. De zot zeide: a waer kyct den sot wtenmouwe"; de Groeijende boom van Lier, honderd acht mante paard, in groene met wit geboorde rokken , groene hoe-den , roode sluijers , witte wambuizen en kousen, roodeen witte pluimen , zwarte laarskens, houdende elk een

1 De papgulden en het Lelyken waren van regeringswege geslo-ten. a Zij hadden grouwelijke abominatiën gespeeld; de minnebroe-ders en den Heiligen Vader beschimpt en de eerbaarheid der non-nen en bagijnen besproken."

11

244

toorts in de hand, gevolgd door twee antieke speelwagensmet zingende personaadjens en vijftien andere met groen la-ken overdekte wagens met gildebroeders, din twee toortsenin de hand hielden. Achter uit staken twee vuurpannen.

De zot, die u eerseliiig" met een net in de hand te paard

zat, zeide: Iek vanghe al quade tonvhen"; de Lisbloemvan Mechelen, zes en veertig man te paard, elk met een

lisbloem in de hand , blaauwe met zilver passement omboorde

hoeden, zadels en rokken, sluijers van tocque d'argent;

roode wambuizen en 'kousen, witte plumagiën , zwartelaarskens; gevolgd door twee wagens met gildebroeders en

vuurpannen. De zot droeg een kat in eens menschen hart,

zeggende: t Sy is dier"; de kamer van Ilerenthals, een

en veertig man te paard, met bruine taneiten kasakken, groene

hoeden, paarsche, sluijers, witte pluimen, roode kousen en

wambuizen, zwarte laarskens, gevolgd door acht met bruintaneiten laken overdekte wagens. 0p elken wagen waren

vier gildebroeders , elk met twee toortsen, en reet twee

vuurpannen. De zot reed op een leuten paardje, zeg

-gende : 'i Wil dy me, sit op; de Goudsbloen'van Vilvoorden ;

veertig man te paard, met groene rokken en hoeden, roode

sluijers en wambuizen, witte pluimen, ronde kousen ,

zwarte laarskens, gevolgd door een antieken speelwagen met

personen er op, en door zestien met groen laken overdekte

wagens met gildebroeders , houdende twee toortsen in de

hand. Achter uit elken wagen staken twee vuurpannen.

De zot had een kinder- of kermisslang in de hand, waarop

vier kleine sottekens waren afgebeeld, zeggende: ii 'T is al

pays"; de Leliebloem van Diest, vijf en twintig man te

paard , met taneiten kasakken, groene hoeden, roode slui-

jers en wambuizen, geele en witte pluimen en kransen ,

245

zwarte kousen en witte laarskens, gevolgd door acht mettaneit laken overdekte wagens. De zot had een kat, zeg-gende: „ Siet waerse cyct" ; de Lelikens wten Dalen vanLeeuwen, veertig man te paard, elk met een toorts in dehand, taneiten rokken, hoeden , roode wambuizen , geelekousen, geele en witte pluimen, geele en roode kransen;voorts zes wagens met gildebroeders en vuurpannen. Dezot zat in een rolwagen op twee blaasbalken, die geluidgaven, en zeide: „Ick moet daer ooc zijn"; de Christusoogen van Diest, acht en dertig man te paard, elk meteen toorts in de hand, in rouaansche of goudgeelen rok

-ken , met roode hoeden en kousen, blauwe wambuizen,witte pluimen en laarskens, groene sluijers en gevolgd doortwintig met rouaansch laken overdekte wagens met gildebroe-ders en vuurpannen, en een antieken speelwagen met perso-nagiën. De zot zat te paard met een boek , waarin brillengeschilderd waren, zeggende: „ Iek lese al brillen"; de Roosvan Leuven, een en veertig man te paard, met incarnateof lijfverwige met wit geboorde rokken, zwarte hoeden,roode sluijers, zwarte wambuizen en kousen, roode enwitte pluimen, gevolgd door vijf wagens met gildebroeders,toortsen en vuurpannen. De zot zat zoo op een ezel, dathij al rijdende een „ cordewaghen" voor hem kruide , zeg

-gende : „ Hoe zullen zy dit schevden" ; de Vierighe doornvan 's Hertogenbosch , honderd vijf en twintig man te paard,in groene met gouden passementen geboorde rokken meteen hangend rood moiiwke , roode wambuizen, kousen ,hoeden, witte pluimen, zwarte laarskens, gevolgd door eenantieken speelwagen met personagiën en tien met groenen rood laken overdekte wagens, op elk twee gildebroe-ders en vier toortsen. De zot zeide: „ Salt soo syn." .,-^

246

Eindelijk het Maria cranske van Brussel , driehonderdveertig man te paard, gekleed in lange kasakken van roodkarmozijn met zilver passement geboord, roode hoeden inden vorm van antieke helmen, witte wambuizen, pluimenen laarskens, gegord met eenen gordel d zeer curioselyck ge-vlochten van gouden tocque van vierderlei kleur, geel, rood,wit en blaauw , gevolgd door zeven antieke, ii lustigh enplaisantelick" toegeruste wagens met verschillende persona-giën , die van binnen u seer behendich" gedragen werden; achten zeventig « schoone heerlicken" wagens met toortsen, allemet rood en wit gestreept en geboord laken overdekt.Op deze wagens zaten verschillende allegorische figuren,«wiens bediedinghe was hoe dat men wt jonsten zal ver-samen ende vriendelyck scheyden, d' welck alle danderesteden oock figuerlyck ende moralyck deden." De wagen

-lieden hadden roode mantels. Men telde achttienhonderddrie en negentig poëten te paard, drie en twintig zege

-wagens en daarbij honderd zeven en negentig wagens metallerlei kunstenaars en kruidwerkers, voerende een me-nigte fakkels en vuurpannen, om des avonds ontstokente worden. Den volgenden dag kwamen alle de kamersbij elkander , om , in tegenwoordigheid van den Magi-

straat, de Hoofdlieden, Prinsen, Dekens en Facteurs te

loten voor het spel. Daags daaraan gingen zij in plegtigen

optogt naar de O. L. Vrouwe kerk om de misse te hoorenen des namiddags gaven de Violieren een Welkomsspel,

waarin eene in 't wit gekleede nymph met een witte,eene in het rood gekleede met eene roode en eene in hetpaarsch gekleede met een paarsche violier in de hand, bene

-vens Rhetorica en Antverpia, de rollen vervulden. Op den

vierden dag kwamen al de zotten bij den zot der Violieren

247

op het tooneel «den langsten teug drinken" en bedrevenvele ii belagchelijke cluchten en boerterijen." Op den vijf

-den dag werden alle de kamers door de regering op eenluisterrijk banket onthaald, waaraan het aan geen mu-ziek en refereinen ontbrak. Op de volgende dagen werden«nadat elke kamer daags te voren voor zijn verblijf hetpoëtelyck punt had gesteld, waervan zy den zin en betee-kenis in vier refereinen , elk van veertien regels, verklaarde",de prologen, spelen van sinne en esbattementen gespeeld.Hierop had de plegtige prijsuitdeeling plaats. Den opperstenprijs «voor 't schoonste, figuerlycxste en triumphanste inko.men der groote steden", een schaal van zes ons , behaaldehet Marien•cranske van Brussel, en dien van de minderesteden, ook een schaal van zes ons, de Groeijende boomvan Lier, die ook den oppersten prijs, vier ons zilver, voorf^'t figuerlycst ent morelycst inkomen, beteekenende, hoedatmen wt jonsten zal versamen ende minnelyck scheiden",verwierf. De Peoen van Mechelen viel de hoogste prijs(een violierken twee ons zwaar) voor het schoonste blazoenof devies, den Groeijenden boom van Lier dien (een salvatorvan drie ons) voor den ti schoonsten en solemnelycksten kerk-gang", ten deel. Het Marien cranske van Brussel won denhoogsten prijs, een salamander van vier ons, voor 't schoon

-ste vieren, de Vierighe doorn van 's Bosch dien voor 't bestesbattement, zeven schalen elk van zes ons, de Roos vanLeuven dien voor 't spel van sinne, een roozekrans vantien ons, de Lelykens wten dale van Leeuwen dien vande Prologhe, het stads wapen drie ons zwaar, de LisbloemTan Mechelen dien voor de beste personagiën, een duif vanzes ons, de Lelykens wten dale van Mechelen dien voor 'tRpoetelycst punct", een St. Lucas van twee ons. De zot

248

van Bergen-op-Zoom droeg den hoogsten prijs, een marot-teken van een en een half ons, weg. Het feest werd met,een oirloff of adieuspel van de Violieren besloten. Hon-derd Vijftien en een half ons zilver werd tot prijzen be-steed en de geheele feestviering kwam op wel honderd dui-zend gulden te staan.

Antwerpen was gedurende dit feest ii één lovertente entoverpaleis." Schalmeijen en trompetten, trommen en pijpenlieten zich den ganschen dag hooren. Vele huizen, en vooral

die waarin de kamers haar intrek hadden genomen, waren

met tapijten, zijde, borduurwerk, laken, bloemen en groenversierd en des avonds met toortsen verlicht. Er werden pik

-tonnen verbrand, vreugdevuren en vuurwerken ontstoken,banketten aangerigt. a T blonck van gout en silver, fluweelen taneit." De handel hield op; de bedrijven werden gestaakt;de winkels gesloten. Duizende vreemdelingen bevonden zich

in de stad. Het regende refereinen, retrograden en balladen

ter eere der kamers en inzonderheid der Violieren. De chro-nijkschrijvers wijdden breedvoerig over de plegtigheden uit;

schilders maalden de optogten en blazoenen af. „ Het gan-

sche land sprak van 't landjuweel." De blaauwe Acoleijen

te Rotterdam noemde het , in de opdragt der Constliefheb-

bers stichtelijcke recreatie 1598 , een „ heerlG: ck triumphant

landjuweel, daer niet alleen veel treffelicke mannen als

liefhebbers dezer conste hen verthoonden, maer meest alle

den voirnaemsten adel des lants deze Rethoryckelicke be-

costicht en met haer persoen op 't allerheerlickste vereert

hebben." Wat de poëzy der spelen betreft, zij was zeker

niet minder dan die der landjuweelen uit dit en het vol

-gende tijdvak; in de meeste stukken heerscht meer leven

-digheid van voorstelling en ligt diepere zin.

249

Tot eene proeve strekke het spel dat den oppersten prijswon. De personen waren: 't Verlangend herte, de Geestder wijsheid, de Natuurlijke inclinatie, de Mensch, de Ar-beid, de Hoop tot hoogheid , Begeerte van weten, de Zorgvoor schande en de Eer.

Bij de opening van het tooneel ziet men het Verlangendherte in de gedaante van een statig man in een zetel zit-ten. Hij houdt eene tamelijk lange alleenspraak, waarinhij zich beklaagt over zijne verlatenheid. Hierop verschijntde Geest der wijsheid, in de gedaante van een engel, enmet den staf van Mercurius in de hand. Deze hoort zijneklagten aan, en belooft een einde te maken aan de weder

-waardigheden van het Hert, en voegt er bij dat de Liefdehem gezonden heeft. 't Verlangend hert eenigzins getroost,gaat voort met liet verhalen van zijn verdriet, bekent ten

slotte dat zijne meeste smart voortspruit uit den onlust,dien de - mensch toont voor de beoefening van kunsten enwetenschappen , en vraagt of hij het middel weet „ d'welkden mensch tot conste allermeest verweet?" Nadat de Geest

hem verzekerd heeft dat dit middel wel te vinden is, volgter eene Pausa.

Het tweede bedrijf wordt geopend door twee vrouwen, Na-tuurlijke inclinatie en Begeerte om weten, twistende voor den

Mensch, die in den zetel der onwetendheid in slaap ligt. DeMensch ontwaakt en vraagt wie zij zijn en wat zij hegeeren ?

ii Och waer ben ick P noyt vremder murmuratie,ir Imaginatie, van binnen verweet, my

u Alle mijn inwendich verstandt dat trect, my,ii Kennisse ontdect, my alle vremde dinghen,ii `Vie sy dy, die my so subijt doet ontspringhen?e Ick crijch recht verlangen en lust om weten."

250

Zij antwoorden dat zij gekomen zijn om hem uit de on-wetendheid te trekken, hem het lezen en schrijven te lee-ren en alzoo tot edeler wetenschap op te leiden.

In het derde bedrijf verschijnt de Géest der wijsheid,

die aan het Hert leert, hoe men, volgens Aristoteles, hetbest den mensch zal beschaven en in kunsten en weten-

schap opkweeken.Deze personaadjen verdwenen zijnde, ziet men den Mensch,

al zingende en schuifelende, zitten aan eene tafel met har-

pen , sferen en andere muzvk- en vrijkunstige instrumentenbedekt. De Arbeid komt hem vinden en spoort hem aantot het beoefenen der schoone kunsten en letteren.

ti Doet diligentie (zegt hij) so sy hebben ghedaen,

,,Die u voor zijn ghegaen, gheleerde Poëten

n Die deur my wonder, hebben gheweten

;i Diuersche secreten , so voor syn advys, seyt

,i Salomon, soeckt hier den gheest der wijs , heyt

ui Waer in den prijs, leyt van alle dingen."

De Mensch jammert omdat zoo menigvuldige moeijelijk-

heden de beschaving in den weg staan; doch ten laatste

geeft hij gehoor aan de goede redenen , die Arbeid hem

voorhoudt. Hierna valt hij op nieuw in slaap, waar hijwelhaast uit gewekt wordt door Hoop tot hoogheid en

Zorg voor schande. Deze stellen hem voor oogera hoe

ellendig het is verstoken van alle beschaving zijn leven

door te brengen. Na de krachtigste aanwakkeringen be-

loven zij hem te zullen onderwijzen, vermelden al wat

zij hem zullen leeren, en eindigen met te toonen in

wat hoogen staat kunsten en wetenschappen iemand op-

leiden. Nu verschijnt de Eer op een troon gezeten en

251

omringd van Philosophen, Poëten, Doctoren, Raadsheeren ,Advokaten, en dergelijk „eerlijk volk." De Mensch, dit

ziende, voelt de overtuiging in zijn binnenste dalen en hij

belooft dat hij alles zal aanwenden om de wijsheid te ver -krijgen. „ Gantsch in den didaktischen toon," schrijft Snel

-laert, ,,kan dit stuk misschien gehouden worden voor dezuiverste uitdrukking van eene zijde der toenmalige letter-kunde. Het ademt eenen geest van edelheid, en men vergeetden vorm voor het grootmoedige en menschelijke dat er inheerscht. Kon het anders of de liefde voor de wetenschapmoest aller geest veroveren , wanneer voor het oog van eennaar nieuwigheid hakend en van vereeuwigde misbruikenmoede volk, de zonen van de hoofdstad der geleerdheid inde hoofdstad der kunsten en der rijkdommen de onwetend

-heid zoo aan de kaak kwamen stellen ?"In de factie, die de kroon der overwinning wegdroeg,

komen tien personaadjen voor. De hoofdpersonen zijn depatroon van den Alfen, dat is van de Dwazen en Alvinnezijn wijf. In een aanspraak aan zijne vrouw geeft hij zij-nen wensch te kennen dat hij maar veel vet mogt heb

-ben, ten einde al dat volkje met zijn zalf te kunnen be-strijken, om het te genezen, dat is, zegt hij, om het nogdwazer te kunnen maken.

„Aluinneken wijf wou ons coe dick calucn,

„ Dat ick coste aen veel vets gheraken ,

„Iek (als meester en patroon van den Aluen)

„Sou al dit volcxken met mijnder saluen„ Terstont wel bestrijcken voor alle saken ,

„ Iek cause, die na 't stof van der muelen haken,

„ Daer de keye maer lotert aen den eenen cant ,

1 T. a. p. b1. 73.

252

„Hier mede ghenesen , dats noch sotter maken,„Soo elck can roereken aen mijn daden playsant."

Zijne vrouw antwoordt dat hij eerst zijne vrienden en

bloedverwanten behoorde te helpen. Vier paar mannen en

vrouwen worden hierop onder een zamenspraak gezalfd ,

waarover zij hunne tevredenheid te kennen geven. Een der

gezalfde, Peerke van Tuyl , doet hierop den voorslag om

den patroon van den Alfen uit dankerkentenis in hun mid-

den te nemen, en om hem te dansen onder het zingen van

een liedeken, hetgeen geschiedt. 1

Deze en de overige factiën, spelen en prologen zijn een jaar

later uitgegeven en naderhand herdrukt. Huydeeoper noemde

dien bundel het laatste der boeken „ dat hij met den naam

van ouden, namelijk van zulke ouden, die bij hem kracht en

klem hadden ," bestempelde. De Violieren bleven zich, toen

er reeds een vrij algemeen taalbederf was ingeslopen, ge-

meenschappelijk benaarstigen, om de taal te zuiveren en

te beschaven, en het regt in acht nemen der geslachten,

zoo als het bij de ouden geschied was te herstellen. Doch

door de deerniswaardige omstandigheden, waarin het land

weldra verkeerde, werd de lust ter beoefening der weten•

schappen uitgedoofd , en kon er in de eerste jaren niet aan

de beoefening daarvan gedacht worden; ja het taalbederf

nam zoo toe en schoot zulke diepe wortelen, dat de beste

taalkenners tot lieden toe die niet hebben. uitgeroeid. „Men

smeet niet alleen land en kerk , maar ook de taalwetten

te onderste boven."

1 Geschiedenis (Ier Reder. in Noord-Brab., t. a. p. bí.35. Tweede

proeve van oudheid- , taal - en dichtk., bi. 229, 230.

Haydecoper, - t. a. p., d. I, bl. 292. IJpey, , Geschied. der Ned.

tale, d. I, b1. 404.

253

Het Landjuweel werd onmiddelijk gevolgd door eenHaagspel, 1 waarop vier kamers, de Jenettebloem van

Lier, het Heibloemken van Turnhout, de Bloeijende wijn-

gaerd van Berchem en de Korenbloem van Brussel ver-

schenen. Zij hielden den 24 Augustns haren plegtigen in-

togt. De broeders van de Jenettebloem, twee en dertig

in getal en alle te paard, waren gekleed in zwarte ge-

friseerde rokken met geel passement geboord, zwarte kou-sen en hoeden niet roode sluijers, witte, roode en groene

pluimen en witte laarskens. Zij werden gevolgd door eene

maagd, ithetorica genaamd, te paard rijdende onder eenantiek paviljoen, dat door vier broeders werd gedragen ,

en een met zwart laken met geel omboorde wagen, waarop

broeders zaten , die elk twee toortsen in de hand hielden.De broeders van het Heibloemken van Turnhout , vijf enzeventig in getal, en meest alle met toortsen in de hand,waren gekleed in taneiten kasakken, zwarte kousen,roode hoeden met witte pluimen, blaauwe en witte slui-

ers met een klein kransje van heibloemekens gevlochten erboven. Op deze volgden een sierlijke antieke wagen metzeven maagdekens, de zeven vrije kunsten verbeeldende,twee en zeventig ilederijkers met toortsen in de hand tepaard en vijftien met taneit laken overdekte wagens mettwee gildebroeders , elk twee -toortsen houdende. De ledenvan den Bloeijenden wijngaert van Berchem, honderd twin-tig in getal , alle te paard, droegen taneiten kasakken meteen blaauw hangend mouwke, groene hoeden, blaauwesluijers, witte en roode pluimen, witte laarskens en zwarte

1 Spelen van Sinne, waer in alle oirboirlijcke ende eerlijcke hand-wereken ghepresen ende verhaelt worden enz. Antwerpen by M: Wil

-1em Siluius, An. 1562, 40.

254

kousen met „ diueersse fraye figuerlycke" punten; zoo alsde profeet Hilizeus met vier ossen ploegende en Heliasdie Helizeus zijn mantel omwerpt; Izaak zaaijende enYzachar het koren afmaaijende; Ruth korenairen lezende;Gideon dorsschende met zijne wapens nevens hem, en daarbijeen Engel Gods wannende en Abraham plantende. Hieropvolgden een wagen met een wijngaard bekleed, waaronderNoach lag en sliep; twee en twintig, groen en blaauw geschil

-derde en met taniet overdekte wagens met twee gildebroe-ders , die elk twee toortsen hielden. De broeders van de Ko

-renbloem van Brussel, vier en twintig man te paard en

twaalf te voet, waren in blaauwe , met wit, rood en blaauwgestreept of gebigareerde rokken. Hunne hoeden en mouwenwaren groen, wit en rood gestreept, hunne pluimen wit,kousen zwart, laarskens wit. Drie wagens met gildebroe-ders met toorssen en vierpannen, die ook op de vorigewagens lagen, volgden hierop. Een digte, fraai met mei-jen, gelijk een haag toegevlochten en van buiten met kaart-spelbladeren behangen, wagen, waarop meester Oom, deprins der zotten, zat, sloot den trein. Zij werden door deViolieren ontvangen en met een spel verwelkomd, waarop zijbotten, in processie ter kerke gingen en hare spelen opde vraag

u Welck hantwerek oirboirlijckste is van doene,sEn eerlijcste, nochtans seer cleyn gheacht"

vertoonden. Vervolgens speelde elk- een esbatement en eerrefactie, waarna de prijzen , alle van zilver, werden uitge-deeld voor het „ tamelycste en meeste volk", het schoonsteblasoen of devies, het verste komen, het beste esbatte-ment, het spel van sinne, de beste personagiën, de pro-

255

loge, het schoonste vieren, «den eerlyckste , en gemanier-ste kerkgang", de factie , en het v onnoozelste en innocen-telijkste den zot spelen." Iet Heibloemken van Turn-hout won den hoogsten prijs (den vromen Brabon) vanhet spel. Deze kamer vertoonde de volgende factie, eenewerving van krijgslieden voorstellende.

Een trommelslager , Ruervincke genaamd, treedt op enroept iedereen, die lust heeft om onder 't bevel des gravenvan Schokland een heirtogt tegen 't kasteel Bijsterveld tedoen, op, om zich bij zijnen hopman Scheydkuekene tevervoegen, ten einde als veelvraten (slockers) te wordeningeschreven, beloovende allen soldij naar verdienste. Hieropnoodigt de hopman ieder, die daartoe genegen mogt zijn,uit, om binnen te komen, tevens bekend makende dat hijeen vijand van een magere tafel is en dat de grootste vra-ten hem het welkomste zijn. Achtereenvolgens melden zichnu eenige dapperen aan, waarvan iedereen afzonderlijkzijne bekwaamheden en verrigte heldendaden den hopmanter kennisse brengt, en naar dien maatstaf enkele, dubbelde,ja zelfs driedubbelde soldij ontvangt. De namen dier sol-daten , zoo als Langderm, Hoolbuyck, Slickbrock, Selden-sat, Schoonteughe, enz. drukken hunne persoonlijke capa-citeiten uit. Langderm , die zich het eerste ter inschrijvingaanmeldt, geeft den wensch te kennen, dat hij wilde datde heer hopman eens zag , welk een dapper soldaat hijwas in eene bataille tegen.... twaalf schotelen pap, er bij-voegende, dat hij zich nog van de overwinning verzekerdhield, al werd dat geduchte leger met nog acht soortge-lijke vijanden versterkt. Hierop verzekert de hopman hem,dat het zulke krijgslieden zijn die hij noodig heeft en be-

256

looft hem eene goede soldij. Nu verschijnen beurtelingszijne kameraden, waarvan de een door het kunnen etenvan vijftien schotelen boonen, eene ander door 'de verze-

kering dat zijne kinnebakken nooit stil staan of dat een

geheel schaap en vijftien pond brood niet genoeg is om

zijnen honger te stillen, en de overigen door het vermel.

den van soortgelijke heldendaden, den eetlustigen hopman

zulk een hoog denkbeeld van hunnen moed inboezemen,dat hij ze zelfs twee en drie soldijen per hoofd belooft.

Na de soldaten melden zich twee troswijven (marketentsterleiinschrijving aan , waarop de hopman zijne soldaten de

vingers op doet steken en hun den volgenden eed laat af-

leggen.

u Hier sweren wy altsamen met eersen snappe,

ui By den boeeweyten bry, en botermelcx pappe ,

u By lever en rundvleesch, pensen en crauweyen,

u By den hutspot, schaepsclauwen en spectaseyen,

e Den Grave van Schocklandt tsy avond of noen,

ii Ghetrouwe te zyne met herten coene ,

ti Hem vromelyck by te stane in alder noot,

ui Soo waerlyck help ons goeyen vlaemschen kees en brood."

Na den afloop dezer plegtigheid geeft onze hopman den

wensch te kennen, dat hij en zijne dapperen nooit d,áar, ,waar schraalhans kok is, mogen worden ingekwartierd,

waarop hij zijne krijgslieden voorstelt om vódr hun ver-

trek, ten einde in een vrolijk humeur te komen, een dans -

liedeke aan te heffen, met liet zingen waarvan deze klucht

besloten wordt.Wij zijn breedvoerig geweest in het beschrijven van het

257

kunst- en letterfeest in 15fi1 te Antwerpen gehouden. Doch

het was het laatste groote landjuweel aldaar gevierd. Wel

bleven de Violiereii kunsten en letteren beoefenen, en na-men deel aan de bijeenkomsten in andere steden. Zelfs

schreven zij nu en dan zelve eene kaart uit; doch zulk

eene luisterrijke vergadering van kunstenaars en letterkun-

digen zag men aan de oevers der Schelde niet meer.

.... Doch ja; 300 jaren later was . Antwerpen wederom

de stad, waarheen de uitstekendste beoefenaars van kun-

sten en wetenschappen zaarnvloeiden , niet om naar den

prijs te dingen van spelen van sinne, esbattementen en fac-

tiën , maar om belangrijke vraagpunten, kunst en weten

-schap betreffende, te bespreken. In diezelfde maand, gedu

rende dezelfde dagen -- was liet toeval of werd opzettelijk dittijdstip er toe uitverkoren? — kwam, op uitnoodiging vairhet Verbond der Kunsten, Letteren en Wetenschappen, hetkunstcongres aldaar bijeen. De genoodigden werden , gelijkin 1561, door commissarissen plegtig ontvangen, naarhunne woningen geleid , door de stad op een luisterrijkbanket onthaald, en even als toen , was Antwerpen „ éénloverten.t;" wedijverden de burgers hunne gasten het zooaangenaam mogelijk te maken en werd liet feest gods-dienstig in de cathedrale ingewijd. Doch welk een ver

-schil tusschen toen en thans! Toen werd het octrooiom een landjuweel te mogen houden aan de regering af-geperst ; toen moesten de stukken, die zouden voorgedragenworden, eerst door priesters en hoofdofficieren worden on-derzocht; toen mogt zelfs geen lied op het banket wordenaangeheven, dat niet was goedgekeurd , en gingen de die-naren der politie gestadig rond en beloerden de vreemde-

258

lingen of zij ook iets nopens kerk of staat mogten zeg-gen, dat door de plakkaten verboden was; toen gingenverscheidene Rederijkers van het feest naar den kerker eneindigde de burgemeester van Antwerpen, de hoofdman derViolieren , zijn leven op het schavot. En thans P.... de onbé-paaldste vrijheid in het spreken en voordragen, en Protes-tanten cn Katholijken in denzelfden tempel vereenigd!

HOOFDSTUK XIV.

DE R,EFEREINFEESTEN TE DELFT EN TE BEENVLIET.

1580, 1581.

Gedurende de jaren 1562-1568 vindt men weinig no-pens de Rederijkers opgeteekend. Schrik voor de plakaten,die telkens hernieuwd en met strengheid gehandhaafd wer-clen , deed hen ten minste opentlijk zwijgen; elders warenzij te zeer in oproerige bewegingen gewikkeld, om aan deschoone kunsten te kunnen denken, en waar nog lust engelegenheid bestond om ze te beoefenen, werden zij, doorstrenge bepalingen in hunne vrijheid van spreken belem-merd, er van afgeschrikt. De regering, beducht voor hun

-nen invloed op het volk , weigerde nieuwe octrooijen ofverbood het spel. 1 Alleen de kerkelijke feesten bleef

! Zoo als aan de Eglentieren te Zierikzee en aan de kamer Wtjonsten versaemt te Lier. Kops, bl. 209, 260. Almanak voor Zeel.,t. a. p. Lambrechtsen van Ritthem , t. a. p.

260

men met zang en spel vieren, 1 en slechts een enkelekamer, zoo als de Korenbloem te Brussel en de Groeijendeboom te Lier, rigtte refereinfees ten aan, 2 waarop slechtsweinige kamers verschenen, of vertoonde spelen, die eerstdoor de overheid waren goedgekeurd. a Doch ook deze werdenniet meer gegeven, toen Alva zijn geeselroede over deNederlanden zwaaide en bloedige wraak nam over den hoonder kerk en den koning aangedaan. Meest alle kamerswerden gesloten en de Rederijkers , die zich aan ketterij,beeldbreking of oproer schuldig gemaakt hadden, of er vanverdacht waren, voor den Bloedraad gedaagd. Hendrik Adri

-aansen, schoenmaker en poortei te Haarlem, ;actor derkamer Trouw moet blijken, moest het dichten van eenigerefereinen, onder welke twee Echoos, waarin de monnikengruwelijk mishandeld werden , met den dood boeten. Ne

-gen Rederijkers te Amsterdam werden wegens een doorhen uitgevoerd battement, waarin „ diverse spiticheden opde geestelijkheid" voorkwamen, tot een bedevaart naar

Rome veroordeeld; 5 anderen te Briele, die „ ter verach-

1 B. v. op het jaarlijksche .Pinksterfeest der Korenbloem te Brus-

sel, waarop de vraag werd beantwoord: M wat den Landen can hou-

den in rusten", en de zin van het liedeke. t' Als David speelde

op synen herpen, verdrijvende Sauls boozen geest" moest uitkomen.

2 Te Brussel in 1565, waarop de antwerpsche kamer de Gouds

-bloem den hoogsten prijs behaalde. Antwerpsch Kronijkje, bl. 64.

Van Son, bl. 261.

3 Zoo als te Amersfoort in 1565. Van Bemmel, Beschrijv. van

Amersfoort, bl. 445, 446.4 Sententiën van Alva, bl. 316. Ampsing, Beschrijv. van Haar-

lem, bl. 447. Langendijk, Gedicht., bl. 23.

5 Cannaert, t. a. p. bl. 42, 43. Wagenaar, Amst. d. I, bl. 233

to+ 35.

261

tinge der misse" uit een gewijden kelk gedronken en ver-volgens al boertende een pleit, waarbij alle ten vuure ge-

doemd werden, aangevangen, en psalmen bij wijze vanrefereinen gezongen hadden, ten lande uitgebannen. 1 TeDordrecht bragt men eenige van die van Rhetorica naarden steen, en werden anderen bij de minnebroers, om ket.tersche sententiën, geworgd. Niemand zong nu meer....

„ Aan de wilgen hing de harre en de mond bleef immer stom,„En het oor gewoon aen klanken hoorde slechts het klokgebrom."

„ De zorg voor lijf en goed hield een iegelijk bekom-merd, en men duchtte dat hetgeen men dacht en gesmoord

hield zou openbaar worden." Eindelijk verneemt men deblij mare dat den Briel veroverd, Oranje aan 't werven is.„Nu openden zich wederom de harten en stortten hunneblijdschap in zang en dicht uit." Refereinen op den over-gang van den Briel, Dort, Enkhuizen, balladen op dekomst des prinsen, werden door Holland verspreid en ge-zongen. De Rederijkers ontsloten wederom hunne scholen.De oude spelen werden weder vertoond, nieuwe op de tijds

-omstandigheden vervaardigd, en de prins had geen magti-ger bondgenoot dan de kamers. Zij boezemden het volkschrik voor Spanje, haat jegens Alva, liefde en dankbaar

-heid voor Oranje in. Was er behoefte aan geld, moest eenestad versterkt worden, was men beducht voor den nade-renden vijand, de Rederijkers waren het die de burgerstot gewillige offers en kloekmoedigheid aanspoorden. Waar

s Sententiën van Alva, bI. 158.

262

Oranje verscheen, waren het de Rederijkers, die hem, fees.ten bereidden. Zij noemden hem David, Salomo, Ulysses,Achilles, Jason en Titus. Zoo was het in het Noorden,en toen de Pacificatie van Gend was gesloten, ook in hetZuiden. Overal herleefde de oude liefde voor de poëzy, ,en mogten de tijdsomstandigheden geen prachtige landju-weelen gehengen; de taal was krachtiger, de uiting vangevoel en gedachten vrij. In Holland vooral was, sedert deomwenteling van 1572, de geestdrift der Rederijkers ont-waakt. Geen stad, die 's konings zijde had verlaten, geentogt die ondernomen werd, geen veldslag die gewonnen was,of zij stemden de snaren tot vrolijke zangen; geen verliesvan een slag of eener stad, of er werden klaagtoonen ge

-slaakt. Alle feesten luisterden zij wederom op door plegtigeoptogten, en het was vooral het ontzet van Leyden en destichting der hoogeschool, die hun stof tot spelen en re-fereinen gaf. Allengskens begonnen de Refereinfeesten enIntreden weder in zwang te komen, en reeds in 1576,1577, 1578 en 1579 moeten er te Dordrecht, Rotterdamen 's Hage gevierd zijn; doch de geschiedenis, toen zoorijk aan andere gebeurtenissen, heeft er niets van ver

-meld.Het eerste Refereinfeest, waarvan iets berigt wordt, is

dat, hetwelk niet de kamer, maar zekere Pieter Sterlinx

te Heenvliet in 1580 gaf. Deze, van plan Holland, waarinhij een toevlugtsoord gevonden had, te verlaten, werd dooreenige jonge „ praktisynen in de conste van Rethorica"aangespoord om te beloven „ dat zij door hem zouden ont-boden werden op sekere vragen ende regelen , waermedesy haeren constrycken gheest van Rhetorica mochten werc-

kende scherpen ende alsoo gezamentlyck metten anderen

263

een vriendelyck afscheyt nemen." Hij beloofde zulks en„ beschreef eenighe geesten, mitsgaders ettelycke cameren

van Rhetorica binnen de Heerlycheit van Heenvliet." Opzijne uitnoodiging verschenen de Akerbloem van Vlaar-dingen, de Vreuchdebloem van den Briel, de Acoleijen vanRotterdam, de Roode rozen van Schiedam, de Nardus -bloem van Zwartewaal en de Violieren van Nieuwenhornter beantwoording van de vraag in 't vroede:

u Wat menschen treurich leuen en vrolic steruen. "

Verschillend waren de antwoorden. Dat van Rotterdam:„die vervolginge lijden om den naem des Heeren"; vanSchiedam: „ die dagelijks lijden om 't woort des Heeren";van Vlaardingen: „ die ghelooven in. Christus glorieus ver-rij sen"; van den Briel: „ dieghene , die daer zijn verwer-uende , 's werelts afgrouw in goede conscientie steruende";van Nieuwenhorn: „die leefden treurich, maer vrolyck systurven." Vlaardingen behaalde den hoogsten prijs. Ookwaren er prijzen uitgeloofd voor het beste antwoord op devraag in 't amoreus:

ti Waer wt de liefde haren oirspronek heeft ?"

op het referein op den regel:

n Lijdt d' een den anderen fouten, zoo kent ghy u seluen."

en op het liedeken op den regel:

ii Hoe het Nederlandt eertyts gefloreert heeft, ende hoe desolaet

't seine nu leyt."

De zotten van den Briel en Nieuwenhorn ontvingen ook

264

elk eene beloonino en Nieuwenhorn voor de „ meeste me-

nichte."

De antwoorden zijn in het licht gegeven ; 1 doch de

poëzy der kamers en der liefhebbers uit Holland en Zee-

land , die liet feest bijwoonden, is niet meer dan rijmelarij.

Zulks is ook die der kamers , welke in het volgende jaar

(1581) op liet Refereinfeest te Delft verschenen.

De Rapenbloem, onder de zinspreuk: Uit geneucht of

wij rapen geneucht, die reeds in 1487 bekend was en in

1561 te Rotterdam verscheen, 2 schreef onder haren keizeren factor, Pieter Jansz Hillemans, met verlof (Ier rebe-

ring, tegen den loden van zomermaand van dat jaar, eenekaart uit , 3 waarbij „alle Carneren binnen de Graefschap-

pen van Hollandt, die lang met haar in 't muyten ghele-

ghen hadden deter 't groot oorlochs beswaren" , uitbenoodigd

werden om de vraag te komen beantwoorden:

ii Wat het swaerste is en 't beste binnen swerelts ronden,

ii Dat deur smensehen verstandt oyt is gheuonden."

Aan die uitnoodiging voldeden de kamers van Monster,

Noordwijk, Leyden, 's Hoge, Maasland, Schiedam, de

Lier, Rotterdam en Geervliet. Onder 't vrolijk muziek van

trom en fluit verschenen zij „ in historische en allegorische

1 Diversche Refereinen , Liedekens wt Hollant ende Zeelant van

verscheyden beminders der Consten ghelezen ende gezonghen in de

Heerlycheyt van Leenvliet enz. den derden Septemb. 1580.

2 Beschrijving ven Delft (1129) p. 235.

s Refereynen ghepronuucieert opte Intreden binnen de stede van

Delft enz. Tot Delft anno 1581. Beschrijv. van Delft, t. a. p.

Kops, t. a. p. bl. 266.

265

groepen" op den bepaalden tijd en werden elk bijzonder

door de Bapenbloem in poëzy begroet, welke groet door

elk wederom in vier refereinen, elk van zeventien regels,

werd beantwoord. In statigen optogt trokken zij geza-mentlijk naar het tooneel, waar iedere kamer „ haar blazoen

presenteerde" en „ met vier derthienen 't verstandt of bewijs

harer Intrede gaf", d. i. mededeelde, welke personen of

welke geschiedenis zij voorstelde. Den volgenden dag werd

de vraag „ met vier seventhienen", beantwoord; vervolgenshet referein op den regel:

it Want Godt baet den menschen, die boorlick lenen",

met „vier seventhienen en vijf syllaben" en liet liedeken

vervaardigd.De Intrede schijnt niet aan de verwachting voldaan te

hebben, want de eerste prijs werd niet gegeven. Rotterdam,„ die de schoonste en onkostelijkste intrede hield", ontving dentweeden (vier wijn stoopen) , Noordwijk den derden prijs.De Haag, die het beste de vraag had beantwoord, behaalde een bekken, lampet en vier stoopen , en voor hetbeste liedeken zes keurige wijnkannen. Leyden bekwamdrie wijnstoopen als eersten prijs voor het referein en eenwijnstoop voor „best pronunceren." De overige kamersontvingen mindere prijzen.

Gelijk wij reeds boven opmerkten, verdiende de poëzydezer kamers dien naam niet, ook hare taal was gebrek-kig , onzuiver, zonder regelmaat, zonder inachtneming vangeslacht en met bastaardwoorden gemengd. Deze gebrekenhadden meest alle voortbrengsels der toenmalige kamers.Geheele stapels van spelen van sinne en refereinen door-bladerden wij en vonden er niet ééne dichterlijke, zeldzaam

12

266

eene geestige gedachte in. Zij bevatten onbeduidende en

langdradige rijmelarij; de stijl der meeste is duister en het

is soms moeijelijk te gissen wat toch de dichter wilde zeggen.

Het wemelt er in van woorden die gesmeed zijn om het rijm.

Dit alles bleef niet onopgemerkt bij de Amsterdamsche

Bloeijende eglentier, , In liefde bloeijende; eene kamer in

1517 opgerigt, door Karel V met een blazoen beschonken,

die de aanzienlijkste mannen (in 1581 zelfs vijf burgemees-

ters en acht schepenen) en de uitmuntendste dichters, on-

der welke Brederode, Vondel, Hooft, Spieghel, Coornhert

en Visscher, onder hare leden telde. In 15 81 werd zij door

de drie laatste bestuurd. Deze hadden reeds lang het diep

verval en de verbastering der moedertaal betreurd en ver

-eenigden zich ,, om haar op te heffen , te versieren en te ver-

rijken." „ Men had", zeiden zij, „ de kamers van Rhetorica

als gemeenti scholen der ]andtale te achten. Het rijmen niet

alleen , maar ook de opbouw der landtaal was haar werk. De

beteekenis van den naam , 't zij men die den Nederlanders

of den Grieken eigen maakte, bragt dit ook mede. Die

deze oefening ter harte ging , had hier vrijen toegang."

Zóó spraken zij en sloegen handen aan het werk. In 1584

verscheen de Tweespraack van de Nederduitsche Letterkunde,

en in het volgende jaar het Kort begrip des Redenkave-

lings, in rijm, beide door Spieghel ontworpen, beide kleine

doch zaakrijke vertoogen, waarin men ja veel vindt dat

reeds lang, als den toets niet door kunnende staan , ver

-tivorpen is , maar ook de keurigste aanmerkingen onzer

taal betreffende, die nog heden van dienst zijn en stof

tot nadenken kunnen geven.

i Opdragt van de Tweespraeck. Kops , t. a. p. bl. 267.

C) I

Behalve op de poëzy en op de taal was er nog eene an-dere aanmerking, op den inhoud namelijk der stukken zelve.

Men begon hier en daar, in plaats der factiën en kluchten,

waarin de geestelijkheid en de kerk beschimpt werden, en

die thans niet meer dienen konden, andere te vervaaídi-

gen , waarin niet alleen platte en onzedelijke straattaal op

de lippen der spelers werd gelegd, maar ligtvaardige en

onkuische handelingen werden afgmaald, die bij den be-

schaafde walging veroorzaakten, maar liet graauw ver

-maakten. Het ontbrak hen aan het vermogen, om door

krachtig afmalen der kwade zeden, geestig gispen van

dwaze hebbelijkheden, of het vertoonen van aandoenlijkegeschiedenissen, de aandacht te boeijen.

De herhaalde klagten over de toenemende immoraliteitdezer spelen, bewoog Willem I, bij het 37ste artikel derpolitique ordonnancie, alle publieke spelen en batementen„ als schijnende te komen uit weelde, en strekkende totontstigtinge , ligtvaardigheid en ongeregeldheid" te verbie-den ; een verbod , dat de Staten van Zeeland den 6 Julij15 90 vernieuwden, met aanschrijving aan de steden, omdoor de Bailjuwen daartegen te laten waken, ' en dat ook doorde Staten van Holland, den Joelen van Lentemaand 1594 eiiden loden van Wintermaand 1595 gedaan werd, terwijl

de Synode, in 1596 te Delft gehouden , 2 de overheid ver-zocht „ dat de Wederijkers mogten geweerd worden." Onder

die kluch{.en waren er echter die niet geheel van geest ont-

1 Mieris Charterb., bl. 1018, 1022. Lambrechtsen van Ritthem,t, a. p. bl. 154.

2 Kops, t. a. p. bl. 278. Beschrijv. v. Delft, bl. 642.

12

268

bloot waren. Tot deze behooren de stukken van LourensJanszoon, 1 factor der rederijkkamer de Wijngaertranken,onder de zinspreuk Liefd' bovenal, te Haarlem. Zoo als

de in 1564 door hem vervaardigde klucht, waarin hij een

man , Slecht-en-recht geheeten, met een lantaren, bij helde

-ren dag, gelijk Diogenes naar menschen zoekende, ten

tooneele voerde. In een ander, in 1583 door hem ver-

vaardigd stuk, „ Cluyt van onsen lieven IIeers Minnevaer"

geheeten , doet hij „ Onse-lieve-Heers Minnevaer, zijn wijf

Lubbeken , Goed-onderwijs, den Koster, een Portier, en

den Paus" optreden.Minneveer doet zijn beklag over den eetlust zijner zeven

kinderen, die zoo hongerig zijn, dat hij op het denkbeeld

komt, dat hunne magen geenen grond hebben. Geen raad

wetende om hen verder te voeden, uit hij den vromen

wensch, ii dat de pest eens in zijn huis kwam en er eeni-

gen van wegnam", zij moesten echter niet lang ziek zijn,wijl hij daar niet van hield.

Hierop verschijnt Goed -onderwijs en vermaant den lief-

derijken vader om dankbaar te zijn voor hetgeen God hem

toezond, er bijvoegende, dat hij maar op den Heer ver

-trouwen moest, die wel voor de kinderen zorgen zoude ,

daar ze Hem toebehoorden. Minnevaer toont zijne verwon

-dering dat zijne kinderen God toebehooren, wijl hij zelf er

overal de vader van genoemd wordt. Goed-onderwijs poogt

diem nu aan het verstand te brengen hoe God de vader

van alle menschen is, waarna hij vertrekt. Minnevaer, nu

niet langer door Goed-onderwijs voorgelicht, komt op het

I Kops, bl. 278.

269

vernuftige denkbeeld, dat, als God de ware vader zijner

kinderen is, hij slechts hun minnevader zijn kan, en de

echte vader dus verpligt is hem de onkosten hunner op-

voeding te voldoen.Geheel in vervoering door deze, hem zoo voordeelige

ontdekking , gaat hij naar zijne vrouw en zegt haar dat zezich verheugen kan, daar een ander voor de opvoeding;hunner kinderen zorg zal dragen.

Lubbeken vraagt hierop of het dan hunne kinderen niet

zijn, en hoe zij dat verstaan moet, waarop haar man ant-

woordt, dat hij slechts hun minnevader is. Hiervan niets

begrijpende, vraagt

Lubbeken. Wie is 'er dan vaer aff?Minnevaer. Maer onse Lieve Heer,

Zo ghy 'er wel breer sult sien betraepen.Lubbeken. Ick heb by onsen Heer niet geslaepen

Om kinderkens te raepen , door eenich onthiet.Minnevaer. Maer wijf 't mach in u droom wel sijn geschiet.

Al weet ghy Baer af niet, dat en is geen wonder,In den droom geschiet altemet wel suleken plonderVan boven tot onder; dus en hout la niet vreetut ,Hierdoor en wert u eer niet verleemt,Maer soo ment voorneempt, soo ist ons propys.

Lubbeken, sterk met de zaak ingenomen, begint nu ,met haren man, de onkosten der opvoeding op te som-men; waarna zij zamen naar de Parochie-kerk gaan om erOnzen-lieven-Heer, die volgens het zeggen van Minnevaerdaar gehuisvest is, op te zoeken.

Daar aangekomen, geven zij den koster het doel hunner

270

komst te kennen, deze zegt hun, dat Onze -Lieve-Heel°

niet te huis is , en antwoordt op Minnevaers vraag hoe

dat zijn kon ?

Die Geusen hebben hem van hier gaen jaeben ,

Godt salse noch plaeghen, sijt das gewis,

lek weet oock niet te wijsen wier hij nu is."

Geheel door die treurige tijding ter neergeslagen, trek-

ken zij, op raad van den koster, naar Rome, om er den

stedehouder van Onzen-lieven-Heer, de ii Alderheylichste

Vader", te spreken.

Aan de poort dier stad gekomen en geklopt hebbende,

doet de portier, welke hen opent, op hun verzoek, den paus

komen, dien zij hunne zaak verhalen, hem biddende, daar

Onze-lieve-Heer niet thuis was en zij tegen geen verlies

kunnen , als zijn stedehouder , de penningen, die zij van

Hem te goed hadden, voor de opvoeding zijner kinderen

te verschieten.

De paus vraagt nu, hoe Onze-lieve-Heer kinderen ten

minne hebben kon , en hoorende hoe Goed- onderwijs hen

dit gezegd had, verklaart dat hij hen verstaat en helpen

wil, maar daar hij, volgens zijn zeggen, geen geld heeft,

biedt hij hun in de plaats daarvan Benige Roomsche wa-

ren aan, die hij belooft niet te zullen sparen.

Op Minnevaers vraag: „ Wat waeren soudent sijn i " ant-

woordt hij, dat het „ veelderley diensten , schoone pardoe-

lmen , (aflaten)" enz. waren, zonder welke mPn niet zalig

kon worden. De op niets dan op de voeding harer kinderen

bedachte Lubbeken vraagt hierop Zijne Heiligheid, of men

271

er kinderbuiken mede vullen koude, waarop de paus haaruitlegt dat het geestelijke dingen zijn. Dit hoorende geven

zij te kennen dat zij liever geld hadden.

De paus zegt nu dat hij het niet heeft en dat het strij-dig met zijne gewoonte is zulks uit te geven, want:

Wij zijn wel ontfangers, maer niet om uit te keerera ,Al die met ons accordeeren sijn oock van dien aert.

Hiermede laat hij Minnevaer en Lubbeken onverrigterzake vertrekken en eindigt de klucht.

HOOFDSTUK XV,

DE KAMERS BEVORDEREN NUTTIGE INRIGTINGE '.

Gelijk tegenwoordig de kunstenaars, geletterden en dich-ters hunne gaven dienstbaar maken aan het bevorderenvan het schoone en goede, en krachtig medewerken om deellende en nood, waarin hunne land- en stad enooten ver

-keeren, te lenigen, zoo deden zulks ook de oude Rede-rijkers. Moesten er kerken gebouwd, huizen van liefda-

digheid gesticht , rampen door brand, pest of oorlog ont-staan, gelenigd worden, immer waren zij bereid het hunnedaartoe bij te dragen. Een menigte spelen en factiënzijntot dat doel geschreven, gespeeld en uitgegeven. Ookschreven zij prijsvragen uit, waarop de antwoorden tenvoordeele der stichtingen of der ongelukkigen wer-den in het licht gegeven. Zulks deed o. a. in 1574 Gijs

-brecht van den Broecke te Antwerpen, tot opbouw derSt. Jacobs-kerk aldaar. IJij beloofde prijzen voor het besteantwoord op de vragen : u Hoe noodich en profytelyck de kerckeis ?" W Wat ons hier aldernoottelycxste is ?" ii VVaer (leur

v

273

doprechte liefde int houwelyck groeit ?" d Oft hooverdye sot-

heyt is?" ook voor de beste refereinen, ii ghestelt op de knye"op den regel: „ Die van syn recht wyct , vint rust, oockrecht en deucht doet" en voor de beste liedekens op den zin :

^► Hier om is der armer gheest vrolicker dan des rycken,"en Loeft Godt om zijn Elementen schoone."

De antwoorden werden door hem, wien de kerkmeesters,

met toestemming van den gouverneur, der burgemeesters,schepenen en van den raad der stad, belast hadden met hett, ordonneeren , voirderen en -auanceren" eener loterij ten be-

hoeve der herbouwing van die kerk, ten voordeele dier loterijuitgegeven, en aan Frans Sonnius, bisschop van Antwer-

pen opgedragen. In plaats van biljetten, ontvingen de" inleggers" een exemplaar, waaronder hun nummer e-schreven stond.

Een dezer exemplaren ligt voor mij en heeft dezen titel:« Diuersche Refereynen ende Liedekens , seer playsant omte lesen."

„ Duysent Ghuldens, silueren toppen en schalen,n Met my te coopen moecht ghy winnen,

a U geit comt in de loterye sonder falen,

u Goede stichtinghe vindt' hier binnen."

En onder aan:

«Dit is u Profe ende Nombre net,u Wilt dit bewaren in plaetse van u Billet."

De inleggers ontvingen van 's koningswege u vrijgeleydeXIIII dagen voor en XIIII dagen na dat de loterye zouvoleyndt en wtghelesen zijn." Hun getal moet vrij aan

-zienlijk zijn geweest, daar het gemelde exemplaar het num-mer 62142 voert.

274

Ofschoon de poëzy dezer kamers zeer middelmatig was ,zoo verdiende zij echter verre den voorrang boven dieder noordelijke provinciën. Ook was de taal zuiverder,gelijkmatiger, de inhoud bevattelijker, en, in het algemeen,ook nuttiger. Onder de liedekens zijn er die tot de bestevan dit tijdvak behooren.

In het jaar 1591 stond de vroedschap te Amsterdamhet trekken eener loterij toe, ten behoeve van het krank

-zinnigenhuis, 't welk in het volgend jaar werd volbragt. Hettrekken dezer loterij geschiedde op het Rusland , op eenopgerigt tooneel , ten overstaan van eenigen uit den raad ;

en duurde dag en nacht, zonder ophouden, tot de loterijuitgetrokken was. De inleg was zes stuivers en de hoog-ste prijs een zilveren kop van zestig lood, en daarenboven

500 in geld. Om de burgerij tot deelneming aan deze loterijop te wekken, vertoonden de Eglentieren zeven spelen, dieonder den titel van: ii Zeven spelen van de wercken vanbarmherticheyt" werden in het licht gegeven. De per-sonagiën zijn alle allegorisch, b. v. in het eerste spelGoed onderwijs, een eerlijk priester; Broederlijke liefde ,een jongeling half naakt; Gierighe onversadicheyt; Onghe-nadicheyt; Eyghen liefde, een costelycke vrouw enz.; enin het tweede spel de sinnekens : Qualyck vergharen enQualyck gebruycken, Goed onderwijs, -Meest al de werelt,Sorgfuldicheit des levens, Cleyn menichte, Broederlyckeliefde, Eyghenliefde, de Dorstighen en Gelouich herte.Elk spel werd ingeleid door een Prologhe van vier of vijf

personen. Zoo speelden in die van liet vijfde spel #i Sotheyt

als een sot, Wijsheyt als een doctoor, Bekenne der wijs-heyt , Schalck en Stout, beide sine ekens ; in die van het

zevende spel a Kack en Fy, twee manspersonen, d'aen-

275

schyne swart, en Schriftuerlycke sin, een simpelman." Toteene proeve deelen wij den korten inhoud van het zesdespel mede. Het tooneel wordt geopend door eene dienst-maagd, Dienst om loon geheeten, die, terwijl zij haarsmeesters tabberd schoon maakt (veegt) zingt:

u Als ick my vinde alleene,ii Schep ick geneucht in vreucht,u Iek en ben nu niet alleene,a Om te ghebruycken myn ionghe jeucht."

Juist wil zij heengaan om haar meesters spijs te kooken,toen twee neefkens, Onverduldich lijden en Patientie perforts, binnentreden.

u Sae, sac, Meysken, my behaecht wel u welen,Nu ick u hier alleen vinde by u vuysken."

roept haar Onverduldich lijden toe.

ii Laet my (antwoordt zij) alleen,my ontbreeckt gheen suleken iuweel." —t, Wa spytich claddeken", zegt hij hierop, en Patientie per forts:t' Wa hoverdich puysken,

►i Leert u vrienden kennen en syt niet soo crul. --n By ganz doot", herneemt zij, wis dat niet een duysken

r Om u te sien, so is myn herte van blyscap vul.►► Wa Patientie per fortze, mynen soeten smul,u Noyt en quamdy in plaetse so wel te passe,

t' En ghy, Onverduldich lyden, ele makende dal,

m_Nu suldy neringhe hebben in uwen ghebrasse."

« Wie isser zieck ?" vraagt Onverduldich lijden. #i Meesteral de werelt", is haar antwoord.

t Hoe luttel het is", herneemt Onverduldich lijden, ►i by is terstonttot mywaerts ghewent,

276

ei Want door Onverduldich lyden is hy dapper in de weer." --a En ick" , voegt Patientie per forts er bij, a ick hem meer afkeer,n Dan eenighe ziekte, die hy heeft in zyn leden." --ii En ick", zegt Dienst om loon, ri saech dy my geneere ,ei Hem te clockeren, om hem te stellen in vrede,ei Niet omdat ick hem lief heb, maer om in zijn testament te komen."

In het volgende bedrijf (het tooneel bleef onveranderd)wordt een gordijn op den achtergrond w eg eschoven enhet publiek aanschouwt Meester al de werelt doodelijk krankin kussens gedooken op een stoel zittende. Onverduldichlijden en Patientie per forts treden binnen en houdeneene zamenspraak over den kranke, totdat deze met eenklagende stem uitroept:

ii Dien siecte comt my qualyck tot mynen behage,// Want mijn affaires sullender geheel mee ontstelt zijn."

De bezoekers naderen nu den kranke en houden met hemeen gesprek, waarna Onverduldich lijden den Medicyngaat halen.

In het derde bedrijf verschijnen de beide kinderen vanden kranke, Bedorven kindeke en Liefste soonken , die zichverheugen dat hun vader krank is en weldra zal sterven.

u Ons vaerken is al sieck, en begint te crincken,,,Mocht hy toch sterven, nou foortse voor die reste,ii Wy zouden 't gelt noch kisten noch tonnen,N Wy soudent gebruycken naer der gilden aert,vEn al om ons ryck te maken heeft hy 't gespaert ,'Omdat wy, souden leech gaen en vullen ons buycken."

In het volgend bedrijf verschijnt de Medicijn, Vreesevan sterven; hij zegt, terwijl hij de i^ urijn" van den krankebeschouwt, tot Onverduldich lijden, „ dat deze urijn hemtoescheen van een wolf of zijn welpen te komen"; vraagt

2 77

hem : d of . het: menschen urijv of cluft is" P nadert ver-volgens het ziekbed , voelt den pols van den kranke enschrijft hem eene lating voor. Onverduldich lijden roeptnu den barbier , Hoope van genezing. Deze komt en houdteen alleenspraak, waarin hij hevig tegen kwakzalvers enlandloopers uitvaart. Die alleenspraak wordt door de vraagvan den kranke : wanneer het goet laten is in 's menschenadere" afgebroken. Patientie per forts meent , ti dat hetalle daag goed is"; doch de barbier ii dat zulks van demaan afhangt." Op zijne vraag: waer is de maen, daermoet ick na ramen?" antwoordt Patientie per forts: „ Demane ghanck auont onder in 't weste"; doch de barbierhervat:

„Hola Sc is tusschen thooft en den hals, daer veel aderen quamen,"

en oordeelt dat het thans geen geschikte gelegenheid is omte laten. Hierop volgt een gesprek over de maan, waarnade zieke, die. geen hoop van genezen meer heeft, zich totsterven schikt, den notaris laat halen en de v maerte" (dienst

-maagd) erfgenaam maakt.Een felle brand, die in 1596 het dorp Santvoort in

asch legde, gaf op nieuw aanleiding tot eene loterij. Welkekamer de kaart uitschreef is echter niet bekend. Wij we-ten alleen dat een zilver schip de prijs van 't beste spel wasop de vraag: «Hoe men Christi ter wereld meest liefdebewijsen mach", die door de Goudsbloem van Gouda behaaldwerd. Het spel, 1066 regels lang, werd door Rijckaert

van Spieren, lid dier kamer, 1 vervaardigd. Onder de

Spel van sinne van de Loterye te Santvoort inDrie

„ Nieu spelen van sinnen ghestelt op trouwe gaerde

278

spelers komen ook Jezus en twee Engelen voor. In het-zelfde jaar verkreeg de regering van Leyden verlof van deStaten tot het oprigten eener loterij ten voordeele van hetgasthuis dier stad. Om veel volk te lokken en alzoo deninleg te bevorderen, gaf zij van hare zijde aan de oudekamer de Witte acoleijen met de zinspreuk Liefd is 't Fon-dament, toestemming, om tegen den 26 Mei en volgendedagen eene kaart uit te schrijven, waarbij prijzen voor deschoonste intrede, het fraaiste blazoen, het best pronun-ciëren, het beste referein en liedeke , het verst komen,en presenten voor 't spelen werden uitgeloofd. De kamers,die deze intrede wenschten bij te wonen, werden verzochtvóór den eersten Mei zulks te melden, ten einde de Aco-lijen 'voor haer logys" mogten kunnen zorgen en tevens

„ . . .. een te stelen op 't Tonnee! ,b Om de gerechticheyt dees handels daer te aenschouwen ,„En sien dat los van elc een becoemt zijn deel." 1

Des namiddags ten een ure van den bepaalden dag ver-schenen de Goudsbloem van Gouda, de Kempenbloem van

Katwijk aan Zee, de Akerboom van Vlaardingen, de Blaauwe

„Door Ryssaert van Spiere van Oudenaerde„Binnen den Goude in Holland eerst gecomponeert,

„Daer ick meer dan dertich jaer hebbe gerisideert."

Ghedruct ter Goude by Jasper Tournay 1616.

1 Den Lusthof van Rhetorica, -- verhael van de beschrijvingen

ende t'samen-comsten der Roll. cameren van de Reden -ryckers, bin-

nen Leyden geschiedt, d. 26 Mey des jaars 1596 en volgende da-

gen. Leyden, Franc. van Ravelingius , 1596, 4 0 . Tegelijkertijd

verscheen dit werk aldaer by J. J. Orlers, 8vo, en te Delft by dan

Andries, 1595, 8vo.

279

Acoleijen van Rotterdam, de Wijngaertranken, Witte An-gieren en Pelikaen van Haarlem, de Koornspruit van Kat-wijk aan den Rijn, de Korenbloem van 's Hage, en deOrangie lelie van Leiden, aan de Zijlpoort, waar zij doorde Witte Acoleijen met vliegende vaandels op een tooneelontvangen werden. Nadat elke kamer afzonderlijk in eenreferein begroet was en weder op dezelfde wijze bedankthad, had de plegtige Intrede plaats. Vooraf gingen de le-den der feestvierende kamer, gekleed met tot over de knieënhangende rokken met mouwen van gestijft kamerdoek,waaronder rood gelikt lint, roode en witte gordels, groenegebreide nederhozen , witte schoenen en graauwe gespik-kelde hoeden met banden van roode en witte sluijers , voor

-afgegaan door drie blazoendragers in rokken van inkarnategefriseerden baai met dooreengevlochten geconterfeyt silveren goud passement geboord. Hierop volgden de kamers,volgens voorschrift der kaart.

„ Het leven der Tyrannen: met een, wat een beloonen„Zy oyt verworven hebben voor haer Boot en naer."

t' uit een geïllustreerde Historie" voorstellende. Gouda ver-verbeeldde ii de Parijsche moord" , Katwijk aan Zee, dePellikaan van Haarlém en de Orangie lelie van Leyden «deTyrannye", Vlaerdingen ii de Tyrannye van de kinderdoo-dinge Herodis", Rotterdam t' de Tyrannye Neronis , deWijngaertranken van Haarlem ii de Tyrannye van Pharaoende Nero", de Witte Angieren van Haarlem ' de HistorieNeronis", Katwijk aan den Rijn ii de Tyrannye Herodis,Neronis en Antonini Commodi", 's Hage t' de Tyrannyevan Keyzer Maximinianus, Galenus en Maximinianus enMaximus." De optogt bestond, behalve uit de kamerasten

280

der Witte Acoleijen, uit honderd en elf, deels historischedeels allegorische personen, alle overeenkomstig hun ka-rakter en rol gekleed. Tot eene proeve diene de optogtenvan Gouda,; Katwijk aan Zee en der Pellikanisten vanHaarlem.

In dien van Gouda, de 't Parijsche moort" voorstellende,zag men twee blazoe-n.dragers met ter aarde toe hangendeherautsrokken, van vo:ec;n en achter met stads wapenen be-schilderd , voorts

Carolus de negende, koning van Frankrijk, in bruin da-mast papier, met een kroon en keeten van stroo.

Catharina de Medicis, moeder des konings, evenzoo ge-kleed met een slang in de hand.

Valsch ingeven, een kamerling, met een houten rapieronder den arm, in gefleurdeliseerd blaauw papier gekleed.

Bloetgierige Raad, de kardinaal van Lottb.aringen, meteen blaasbalg in de hand, in een rood damasten tabberdvan papier.

Geveinsde Raad, een raadsheer, gekleed in een bruinenmet blaauw damast daarop geponsten tabberd van pa-

pier.Tiranny, in een bruin u conselet" van stijf papier, met

een bloedig zwaard in de re terhand en een schild aan den

linkerarm.Navarre, in een paars papieren rok met geponst da-

mast van couleur de Rouan er op.Zijne bruid, in dezelfde kleeding.

De admiraal van Frankrijk, in een zwart-papieren tab-berd, met op- en nedergaande lelyen geborduurd, een paarsmet roodachtig blaauw geponst roksken er over en eenzwaard op zijde.

281

De meeste adel van Frankrijk, in een geel, met bruindoortogen boven wambuis.

Menig onnozel mensch, met een rooden met roodachtigblaauw daarop geponsten mantel, een geel met bruin geponstrokken en een roode met roodachtig blaauw geponste broek.

Karel de negende, gelijk hij zijn leven eindigde, gekleedin lijfverwig, digt om zijn lijf sluitend , papier, geheel in 'tbloed, dat van alle zijde uit zijn regterarm liep.

De straffe Gods, in een bruinen, slecht uit den blaau-wen geboorden tabberd met een roede in de hand.

De optogt van Katwijk aan Zee, voorstellende de „ Tiranny":bestond Uit;

Tiranny, met bebloede armen en handen, een bloedigepook in de regter-, een brandende fakkel in de linkerhand.

Tarquinius Superbus, met een bosje van paauwenveerenin de regterhand, aan den linkerarm een schildeken, waaropeen antieke wagen met eene vrouw er op geschilderd overhet lichaam van eenen dooden koning rijdende.

Phalares, houdende in de re`stej hand een scepter en aan denlinkerarm een schild, waarop een metalen os, waaronder vuurgestookt werd, en een koning, die bet aanziet, geschilderd was.

Cyrus , met een bloot zwaard in de regterhand, aan denlinkerarm een schild, waarin eene koningin was geschilderd,die het hoofd van een koning bij de hairen houdt, dat zijin een kuip met bloed steekt.

Herodes, niet een scepter in de regterhand en aan danlinkerarm een schold, wt grin de kindermoord was afgebeeld.

Nero, met een bebloede pook in de regeerhand en aanden linkerarm een schild, waarin een onweer en hij zelf

in zijn zwaard vallende was afgebeeld.Attila, met een roede in de regterhand en aan den lin-

282

kerarm een schild, waarin een uit den hemel vallende roe-de, brandende steden en dorpen, en hij zelf dood liggende,waren afgebeeld.

Furien, met een grooten kneppel in de regterhand enaan den linkerarm eeii schild, waarin geschreven stond:Laesa saepius patientia furor sit. Vooraf gingen zevenmannen, van onderen gekleed in oud zeildoek, met scha

-liegewijze van elkander genaaide klijfbladeren , daaropvolgde de Furie , een vrouwspersoon, met slangen doorliet hair gevlochten en mos op het hoofd, eindelijk vijfkoningen en keizers met kroonen van klatergoud, en eenblazoendrager in een groen-papieren herautsrok , voor enachter met het schild der Wassenaren „ verwapend."

In dien ii van de Pellikanisten te Haarlem, voorstel-lende de Tiranny" kwamen voor:

't Gemeenlands welvaren, een statig man met zijnehanden gesloten in de boeijen van benaauwdheid, zijn mid-del door het koord van armoede omringd, een scheepje ophet hoofd, in de eene hand een hamer, in de andere eenploegkouter dragende.

Het leven der Tyrannen, eene oorlogsvrouw, met eenhelm, waarop een mensch-verslindende draak op het hoofd.In plaats van een pluim, voerde die helm eene roede, alsGods straffe. Haar rok was met papieren leeuwen, wolven,draken, slangen en schorpioenen beplakt; haar halsbandmet allerlei „ schandelijke dieren" gestoffeerd. Hare handenwaren bloedig; in de eene droeg zij „ een bloot bloedigzwaard, met een hart met gescheurde privilegien", in deandere een brandenden fakkel met het hemd der armoede,waarmede 't Gemeenelands welvaren geboeid was. Ook hadzij twee vogels „ Eygenlust" genoemd , bij zich.

283

Schrikkelijke Vreese, gaande ii al omsiende, als eenmensch vol vresen", tusschen twee zwaarden. In de eenehand droeg zij een boog, in de andere een ii cinkroer" ,beide gespannen, met het scherp naar 't lijf, „ als schric-kelycke saecken ende periculose vreesachtigheyt" medebren-gende. Haar kleed was versierd u met omsiende vreesach-tig" loopende hazen en uilen, die bij nacht vliegen. Haarhair stond als borstelen, regt over einde.

Schrikkelijke bloedige Dood, in de eene hand eenpijl , in de andere een gebroken uurglas dragende.

Kwade Faam, met een trompet, waaraan een strookmet een hydra beschilderd hing, in de hand. Haar aain-gezigt en kleed waren met oogen bezaaid.

Caligula, Nero en Domitianus met schilden, waarop hunne daden waren afgemaald. Nero had op het hoofdeen lauwerkrans, met bladeren, aan het einde met loverenen in de spanning met een medaille van loveren versierd.De beide anderen droegen kroonen van dik papier metgeele ii foelgie" en met waterverw gekleurde gesteenten ver

-sierd. Alle hadden houten zwaarden met „ foelgie" o ver-trokken.

Twee jongskens , in ruiterrokken van rood u toylet" en han-gende met wit passement gekoorde mouwkens, droegen het

blazoen. Op hun hoofd droegen zij kransen van speel-koorn; hunne dijen, armen en halzen waren bloot, hunne

fakkels, gelijk die der overigen, wit, met rood bestreken.De togt ging, a langs Marendorp, voorbij de Rijnsburger-

poort , over de Bostel- en St. Anthonisbrug, langs Ra-penburg en de Steenschuur, de eene zijde van de Osterlinxplaats langs en de andere zijde wederom over de Groenebrug, voorbij de Steenschuur bij de Loy-kalle tot aan de

284

Nieuwe brug, de Nieuwsteeg door, over 't St. Pieters.kerkhof, door de Dief- en Mandemakerssteeg, naarde gulden Corper, , de Croon, de Cabuys Cool, de WitteArent, de Wolzack, Hantwerpen, het Fransche Schut, de,,Gulden Fortuyne, de Leeuw en Hollant ," waar hunp logt's" was bereid. Voor elke herberg hield de feestge-veude kamer eene aanspraak in rijm (maetclinkent gedicht)Den volgenden morgen te acht uren werden de kamersvan Gouda, Katwijk op Zee, Vlaardingen, Rotterdam ende Wijngaertranken van Haarlem door de Witte acoleijenafgehaald, in rijm toegesproken en naar het tooneel ge-bragt , waar Rethorica , op een versierden troon gezetenen door hare zusters met hare attributen omringd, haarmet een gedicht verwelkomde , waarna zij hare blazoenenaan den keizer, prins en factoor der Acoleijen, aan devoeten van Rethorica gezeten, overgaven, en eene balladeop hare intrede opzeiden, waarop zij weder naar hare her-bergen geleid, en aldaar op nieuw werden toegesproken.Des namiddags werden de vijf overige kamers op dezelfdewijze ontvangen, verwelkomd, en nadat zij hare blazoenenovergegeven en eene ballade gereciteerd hadden, terugge-leid en geharangeerd. Hierop verwelkomden de leden derWitte acoleijen de kamers met een prologe van twee per-sonen, f► Liefhebber van Conste" en i' Diet alles ten quaet-sten duyt", bewijzende, 'dat de consten der Reden-rijekenniet alleen in de Nederlanden, maar in de Hebreën , Griec-ken ende Latijnen , en in veel conincrycken in groter re-putatien ende eerera is gehouden , ende over duysent jaren

is bekent geweest." Vervolgens speelden zij een spel van sinnemet acht personen (Bouwen Aerdvelt, een landman; Ste-

ven Golvervloet, een schipper; Dingnaer, , een pleyter met

285

pleytsacken in de hant; Blasius paf in 't vier, een alchi-mist; Calle de Lellige, een wolspinster ; Gommer Crimp -raet , een gemeen man; Grijp-al, een coopman; Ware on-derwijsinge , een leeraar)

# verclarende :

„Van de vier des Werelts Staten, zijnde zeer beladen,Soeckende Vertroostinge, in haer hert Glimmende swaerheyt,

„ Deur by hun te Land, Water, Lucht, Vier, geleden schaden„Al om vergeefs, maer vindense in de heylgevende Waerheyt."

Den 28 Mei werden de refereinen op den regel

„ Voor een beveynsde Paeys, een rechte krijgh te prijsgin," is

gepronunceert, en de liedekens gezongen. Op de beidevolgende dagen vertoonde elke kamer een spel van sinne,esbattement of zotte klucht. Den laatsten Mei werd doorRethorica, op haren troon gezeten, de prijzen -- die vande intrede 12, 9, 6, 3 tinnen stoopflesschen aan den Pel

-licaen te Haarlem en de kamers van Rotterdam, den Haagen Katwijk op Zee, die van 't blazoen, 8, 6, 4, 2 tinnenschenkkannen aan de Witte Angieren, den Pellikaen, deWijngaertranken te Haarlem en Gouda, die van 't pronun-ceren , een bekken en lampet i^ fraey gedreuen", aan 's Ha-ge, die van 't referein, 6, 4, 2 tinnen stoopen , aan Vlaar-dingen, Rotterdam en 's Hage, die van 't liedeke , 4, 3, 2tinnen wijnkannen, aan de Witte Angieren van Haarlem,Rotterdam en Katwijk aan den Rijn, die van 't beste zin

-gen , 3, 2, 1 tinnen schalen, aan Rotterdam, Vlaardingenen Katwijk aan Zee, die van 't verst komen, drie tinnenwijnkannen, aart Vlaardingen, present prijzen, 6, 4 en 2fleurvazen, aan de Witte Angieren van Haarlem, Vlaardin.

286

gen en Gouda, extraordinaire prijzen op 't beste bewijsvan de intrede , 8, 6, 4 tinnen stoopflesschen , aan de ka-mers de Witte Angieren te Haarlem, Gouda en de Wijn

-gaartranken te IIaarlern , van 't blazoen, twee tinnen schenk-kannen aan Vlaardingen, voor 't best pronunciëren, een

bekken met een lampet, en twee kannen aan den Pellikaanvan Haarlem, Katwijk aan den Rijn en Vlaardingen -- toe-gekend, welke, onder het uitspreken van een gedicht aan debekroonde kamers, in hare herbergen overhandigd en I metdancksegginge reden-r"ckelicken met sonnetten, epigram-men en rondelen" ontvangen werden , waarna zij met bare

prijzen ii triumphantelijk" naar huis terngkeerden. Welk ont-haal de kamers genooten , is niet vermeld , doch waar

-schijnlijk zal dat aan de ontvangst geëvenredigd zijn ge-weest. De poezy der refereinen, balladen, liedekens en

andere dichtsoorten, was zeer middelmatig, of eigentlijkniets meer dan rijmlarij. Men hoore slechts den aanhef vanpie ballade der kamer, die den hoogsten prijs verwierf.

Overmits dat den inhoudt der Chaerte vereischt met woorden claer

Het leven der Tyrannen, met een Tyran in 't openbaer

Aff te beelden , door Intredende chierlycke persoonen

» En oock wat een beloonen dat soodanige meest te gaer,

Oyt verworven hebben, voor haerlieder doit , oock daer naer,

Uyt een gelooffwaerglig Historie, sonder verschoonen :

„Dies wy (uyt Eusebio den History-Schrijver) verthoonen,

„ Herodes Ascalonta, Antipatris Zoon verwoet,

„ Welcke Antipater in Idumea plach te woonera

2, By den roovers : en is van jongs in 't boos leven opgevoet enz."

Niet veel beter was het werk der Rederijkers op de_Rotterdarnsche bijeenkomst van 1599. Sedert 1061 was

287

aldaar geen rederijkers-feest geweest. Wel hadden de ka-merbroeders der Blaauwe acolijen de intreden en referei-nenfeesten der omliggende steden en dorpen bezocht enmenigen prijs verworven, edoch zelve geen kaart uitgeschre-ven. Om niet // vant alderaerchste quaet" (ondankbaarheid)beschuldigd te worden , en door sommige i^ reden-ryckeconst-liefhebbers" aangespoord, deden zij zulks it met Con-sent van den Raad der stad ," echter in 1598, en zonden haarkaart niet slechts aan de kamers, maar aan alle ff const-lief-hebbers der Rethorycken" ter beantwoording der volgendevragen „ in 't geestelic en in 't politycque :"

„Hoe sa! den leerling recht oordeelen van zijns leeraers leer."

en:

„ Waer in ons daden boven de Romeynsche zijn te prysen."

De eerste, waartoe de ti verscheidene leeren der leeraren,die eenvoudige harten verlegen en twijfelmoedig maakten" ,aanleiding gaven, moest in u vier achttien" , (Ie tweede inii viermael twintich vrye rhymregels" beantwoord worden.Schoone stoopsflesschen en twee wijnkannen zouden de prij-zen zijn voor de beste antwoorden.

Daarenboven zou zij die het „ beste Ciceronem conter-feyte" in 't pronunceren, een overdekten kop, die het

beste liedeke op den regel:

„ Alsulcke Bataviers overtreffen d' oude Romeynen,"

vervaardigden, een stoopflesch, kan en pint, die het beste

liedeke si tot lof der kapiteinen" zong, fruitschalen, endie het «r muzikaelste voyske" zong, een bloemkan tot

belooning hebben.

288

Er zou geen Intrede plaats hebben, wijl men die reedste Rotterdam

.... al gehadt hadden van zuyt en noorden,„ Die haer anno twee en 't sestich, met goeder oorden„ Constich en chierlyck vertoonden langs der straten,

„ Alle ding by maten" zegt het spreekwoord"„ Te veel is onsoet en grote costen vrientschap scheyden doet."

Den 28sten van Oogstmaand, 's morgens vóór tien ure,verschenen, behalve particulieren uit Haarlem, Rotterdam,Amsterdam , Vlaardingen, Leyden , Blijswijk, Schiedam,'s Hage, Dordrecht, Gouda, ja uit Hamburg zelfs, deAkerboom van Vlaardingen, de Fonteinisten van Dordrecht,de Olijftak van Maasland, de Zonnebloem van Ketel, deWitte Antiieren van Haarlem, de Roode rozen van Schie-dam, de Wijngaertrank van Haarlem, in de feestvierendestad, en gingen, na geloot te hebben, naar het tooneelom de Blaauwe acoleijen een prologhe van zes personente zien spelen. Deze prologe

„ Verthoonde hoe Pallas de Goddinne der Wijsheyt,„ Door Mercurius versoeck , elck een is jonstich,„Die Lust Om Weeten heeft van alles 't recht bescheyt,„En Geeven Onderrecht zijn in 't geen eerlis is en constich,

„Hoe wel Momus en Pan, als bot en wangonstich,„ Deze en alle Consten geeven vyantlic verpletten, souden,

Sy conden noyt hinderen daer Pallady kinderen, uyt sulcx beletten,wouden."

Hierop gingen zij aan den arbeid en gedurende drie da-gen werden zestig refereinen en negentien liedekens gelezenen gezongen. Op de vraag in 't geestelijke behaalden de

289

Roode rozen van Schiedam, de Witte Angieren van Haar.lem en Nieuwpoort de Jonge van Schiedam, op die in 'tpolitique de Sonnebloem van de Ketel, een particulier vanAmsterdam, en de Roode rozen van Schiedam, op de re-gels de Zonnebloem van de Ketel, een particulier uitDordrecht en Amsterdam, op 't liedeken Nieuwpoort deJonge, de Olijf boom van Maaslant en de Korenbloem vanKetel, op het best pronunceren P. Pikt van Haarlem, enop 't best zingen Nieuwpoort de Jonge, de voorgesteldeprijzen. 1

Lang bleef deze Intrede in geheugenis, en onder dezeldzame gedichten uit dit tijdvak behooren ook die, welkegedurende dit feest onder het volk gestrooid werden.

In 1602 had er te Haastrecht een refereinfeest plaats,waarop de Sonnebloem van de Ketel voor eene vrije ka -

roer werd erkend. 2 Meer bekend is de Intrede te Schie-dam in 1603, bij gelegenheid dat de regering dier stad,van plan om een nieuw weeshuis te stichten, ook eeneloterij had opgerigt. Met hare toestemming schreef de oudekamer de Roode rozen, Aensiet de jonckheyt , a eene kaart

! Der Redenrijke Constliefhebbers stichtelicke Recreatie. Gedruckttot Leyden by Henrick Lodewicxz van Haestens ende Niclas deKlerck, Ao. 1509, 40 .

Der Redenryckers stichtighe aenwysinge van des warelts dwael-paden in de Opdragt.

3 Der Rederyckers stichtighe samenkomste te Schiedam. Schie-dam 1603, 40 .

De Roode rozen behaalden o. a. prijzen te Rotterdam 1561 en teVlaardingen 1616. In 1607 was Jacob Duinglo, auteur van „ HeGeholpen Weesen , vertoont bij de Roode rozen 1604" facteur dierkamer. Zie Huydecoper, Proeven , d. I11, bl. 16. Ook warenPaulus Petit en Willem Jansz Yselveer toen leden dier kamer.

13

290

luit, waarbij tinnen prijzen werden uitgeloofd voor de beste„ speelswijse en schriftuerlycke verclaringh" der vraag:

„Wat tnoodichst' is om d' arme weezen t' onderhouwen?"

voor de beste refereinen op den regel:

„Daerom wilt liefde d' arme weeskinders betooneu ,"

en voor het beste liedeke op denzelfden zin.Den Eden Julij verschenen de kamers van Vlaardingen,

Maasland, Haarlem (Trouw moet blijken) , Gouda, Ketelen Lier. Zij werden door de feestvierende kamer plegtigontvangen, verwelkomd en ingehaald , waarna zij op de

markt een door den toen beroemden dichter Willem vanNieuwpoort, de Jonge vervaardigde prologe bijwoonden.Den volgenden dag begon de wedstrijd, Vlaardingen, Maas-land en Haarlem behaalden de prijzen voor het spel (6 , 4,2 wijnstoopen.) Het spel van Maasland wordt door Goedepolitie, Oprecht verstandt met een boek, Gods woord ge-naamd , in de hand, Menich desolaet, een weeskind aande hand van Vader- en moederloos, Diversche opinie, Elceen, Gee discipline met eene roede, Matige kastijdingegenaamd, in de hand, en door de stomme personagiën,

Deuchdelvcke Instructie, eene Vrouw met een staf, deVreese des Heeren genaamd, in de hand, Liefde, eenevrouw met een straal, Medelijden genaamd, en Vader- enMoederloos, twee kleine weeskens, uitgevoerd.

Het eerst treedt Menich desolaet weeskind op klagende:

„ Ach 1 met hoe veel druex , miserien en ellenden, saen,

,,Zijn wy ghetast met tribulatie!

„ Waer wy ons keerera , waer wy ons wenden, gaen ,

„ Wy vinden ons verlaten en verschoven eylatie !

,,, Och! wie sal nu helpen tot dezer spatie

291

„ Ons desolate weeskens, die alle vreucht af-sterven?„ Comt ons gheen hulp; ie spreec zonder simulatie,„Zoo moeten wy troosteloos by der straten swerven,„ Vaderloos en moederloos, van yder verlaten,„Arm, desolaet, en vol droefheden„ Zijn wy eylaes, wie sal ons doch komen te baten?„ Wie sal ons brenghen op den padt der ereden?„waer zullen wy leeren tuchtelicke zeden,„Daer wy des zalicheyts vreucht door mochten erven?„ Och doet ons bystandt als aen Christi leden,„ Oft wy moeten troosteloos ons met lyden doorkerven."

Goede Politie hoort dien jammerklagt en vraagt: H hoe

zij dy dus klaghende met droevigher practyeken ? waerommzij dus zoo droevich?

Och," is het antwoord, „wie zal vertroosten ons armen welpen,„Die nu verlaten zijn van ydereen hier omtrint?„ 0 vriendt 1 mocht ghy ons komen stelpen :„ Ghy ziet voor u ooghen hier menich desolaet weeskindt,„Die hulp zoeken , dies bidden wij Heeren bemint,„Maect u ons bekent met herten blije."

Goede Politie doet zulks.

„Ic ben genaemt (zegt hij) goe Policye,„Representerende d' Overheyt in Landen en Vlerken :

•,, Daer ie niet en ben, ziet men met tyrannye,„D' ondersaten verdrucken, en discoort verwerken"

De kinderen vallen haar te voet en smeeken haar om bij-stand , dien zij belooft. Hierop verschijnt Diversche Opinie,

die door Goede Politie verzocht wordt haar in eene zaak„die haer van herten swaer maekt" te willen dienen. Zijverzoekt die zaak te mogen kennen.

„Dat die weeskens (zegt Goede Politie) klachtich ,„ Dur qualijc en ontuchtich werden ghemaintineert,

13

292

„Door quade toesicht , waer door zeer verachtich ,„ Goe Politie gantsch werd ghefrustreert.

„Dis woud ie wel van u zijn gheinstrueert ,„ Wele noodichst' thunder onderhoudt mocht baten ?„ Zy werden immers (is het antwoord) onderhouden wt caritaten ,„ Ghespijst , ghevoedt, hier onder ons ghemeyn,„ Door goe Policie, zeer noodich voor hun desolaten:„ Want sy werden opgheraept van steghen en straten,„En dan bestelt by goe borghers hier in 't pleyn.„ Dit is waer ," zegt Goede Politie , ii en is wel deughdelyc certeyn,„ Maer van hun klachten en is dat den keest niet,

„ Het noodichste onderhoudt en kan zulcx niet wesen reyn :.Want jonckheyt moet bedwonghen zijn, die anders is bevreest, niet.

Noodtlije onderhoudt (vraagt hierop Diversche opinie) dunct u datte wesen 't meest , niet

„ Van kleederen, van spijs, en ooe van dranc ,Leerende eenich handt-were, daer wt hunnen gheest yet

„ Mocht speculeren tot boosheyts bedwant ?„Neen (is het antwoord) dit zijn wercken van goeder aenvanc:,,Maer ie zoeeke tnoodichste voor weeskens noch jeuchdich,„ Lettende op tgheen daer zalicheyt wt neemt haren ganc,

„Wilt ghy my t' onderrechten zoo waer ie vreuchdich."

Diversche Opinie haar niet kunnende helpen, zoo spreektGoede Politie, Oprecht Verstandt aan. Deze vraagt : „ WaerMenich desolaet weeskint woonachtich is ?" en op het antwoord:

„Hier by ons inghesetene

,, Borghers deser stadt, d' een hier d' ander daer ghesepareert,"

hervat zij:

„Zoo moet hunnen tijdt droevich worden versletene,

„ En ontuchtich, onstichtig worden gheregeert,„Door zulcke disordre werdt Politie verbetene,„Die principalije tot hun moet zijn ghekeert,„Hoe konnen de zuleke doch worden ghesecoureert,

293

„ biet goet onderhoudt hier in dit leven?„ Kan ook eenighe discipline werden ghernaintineert,„ Daar jone oft oudt tot deucht door mocht werden ghedreven„ Wat onderhoudt mach men dan de weeskens gheven,„N'aer dien tprincipaelste stuc dus werdt vertreden?„ Spys en dranc werdt tnoodichste onderhoudt niet toegheschreven ,„Maer goe Policie moet door Discipline baren goe zeden:

.,, Anders moeten sy vergaen, en hun tijdt qualijc besteden,Die boven al een kostelycken schat is ,Hier toe moet ooc Ele een helpen, als aen Christi leden,

„Dees hulp te bewijsen ghewis, wel wat, is ,„Zoo langhe sy aldus diversch zijn verscheyden ,„Loopende zonder opzicht, door de stadt, wis,„ Zoo ist al verloren wat men mach bereyden ,"

en geeft den raad een huis te stichten, „ om daer in tebrenghen menich desolaet weesken." Doch daartoe ont-breekt „ ghelt en goede", waaraan Elc een moet helpen.Deze personagie is daartoe echter niet bereid.

„Met veel te gheven", zegt zij, „ ziet men veel bederven,Waer door gebrec groeyt in allen hoecken,

,,En wat reden hebben doch dees weesen van swerven,„Daer ghy dus klaechlijc voor hebt ghesproecken?

„Met spijs, drape en kleedingh ziet men hun verkloecken,„Voor koude en vorst, met nooddruft voorsien,

„Door der voorouderen mildtheyt zoo men vindt in boecken:

„ Sy en hebben gheen ghebrec, immers zoo ie mien,

„Daer zijn wel andere die meer noodts hebben om de haat te bigin,

„Als men wat gheven wil van goet oft renten,

» Hier in spreect ghy als d' inpertinenten :

„Heeft Godt ons niet altijt weduwen en weesen bevolen,

„Die vaderloos en moederloos door oorlochs tormenten,

y Zijn geworden P"

Dit bevestigt Oprecht verstandt met bijbelplaatsen uit

GQds woord.

294

Elc een laat zich echter niet overtuigen, maar zegt slechts:

„U reden zijn wel goet, die ghij verstaet mits desen,

„ Maer 't overschot is weynich, ic mach niet ontberen."

Te vergeefs smeken de weeskinderen, te vergeefs de Po-litie. Zijn gemoed blijft verhardt. Eindelijk daalt de lief-de , met een straal, medelijden genaamd, in de hand ne

-der , en treft Elk een, die r met vyrigher minnen ontsto-ken" , een milde gift schenkt. Nu danken de weeskens God ,en zegt Elk een:

Ghy goede politie kondt nu hun kommer stelpen,„ Door 't oprechte verstandt wtwijsende Godts woort:

'T hangt nu aan u."

Deze belooft zulks, waarop Oprecht verstandt voor-stelt # ter stede te gaen, waer goe discipline woont, en

een goed huis te bouwen." Na eene « pause" verschijnt Po-litie en kondigt aan dat door Elc eens' hulp ''t huys vancaritaten is gesticht", waarbij Oprecht verstandt voegt:dat zoo Goe politie door Elc eens' bijstan.l dit huis niethad gesticht, geen Discipline 'die de weeskens nu zaltuchtigen en bevrijden van tswerven" zou baten , waaropGoe politie antwoordt 'dat zij een goe discipline beschiktheeft" en tot de kinderen zegt:

„Nu dan ghy kinders neemt hier dyn residentie ;

„ Leeft eendrachtich , let op der deuchden sticken„ Van deuchdelycke instructie vol pertinencie"

De kinderen beloven het, waarop Goe discipline ten too-neel komt en dus spreekt:

„Door Goe Politie heb ie daer gaen paren, al,„Menich desolaet weeskindt, my toeghesonden

„Int Huys van caritaten, om boosheyts beswaren, al,„ Te verhoeden zoo dat ontucht en zouden

295

„Nu zullen werden vermydt van joncheyt, die onghebonden

„ Veel boosheyts leerden by der straten waerachtich:

„ Dies dit tot hunder onderhoudt noodichste werdt bevonden,

„Wel ghedisciplineert te werden, door hulpe machtichVan Goe politie, met Oprecht verstandt eendrachtich,Gheholpen van Eic een, door der Liefden wercken.

„Dus, vrienden, aenschout dees daed zeer krachtich,„En hoe sy werden onderhouden tot dencht verstercken."

Eensklaps verandert nu het tooneel en men ziet de wees-kens, „zittende in ordonnantie elk zijn ambacht doende" en

bovenaan een vrouw, Deuchdelike instructie, met een stafin de hand, de Vreeze des Heeren genaamd.

„o Godtlycke Politie! roept Elc een op dit gezigt uit,„Yder is bezich (herneemt Goe Discipline) alhier te percken :. D' een doet dit d' ander dat, ele is int labeure."

Waarop Elc een Goe discipline vraagt:

„ o Gpe discipline vol van honneure,„ Waerom moet dit zijn ? ontbindt verstandt ghemeen."

Hierop geeft Goe discipline een verklaring van dit tafé-reel , en deelt mede hoe het huis is ingerigt, waarop Eleeen erkent:„Zonder Goe Politie oft Discipline en kan voor d' weeskens gheen

bate komen,Elc eens hulpe waer onnut, bleef verloren en in gebreken:

„ Maer d' een moet d' ander helpen tot hunder vromen,„Daerom wy tot conclusie alhier waspreken,„Dat wt Liefd' Elc eens hulp tnoodichst' moet zijn ghebleken,„En beleydt door Goe Politie met een oprecht verstapt,„ Waer door 't Huys van karitaten werdt besteken,,,En Goe discipline tot tuchtinge der weeskens gheplant,„Die daer werden ghevoedt en gheleert in goe kopsten playsant„ Ghestiert ter deucht, onderricht door instructie deuchdelyc

In de Vreeze des Heeren."

296

Drie jaren later stelde ook de Magistraat van Haarlem,voornemens zijnde een Oudmanhuis te stichten, eene loterijin, en, om menschen die hun geld hieraan wilden beste-den te lokken , zond de oude kamer de Pellikaan of Spee-coorn 1 op den lsten van Hooimaand 1606 twee harermedebroeders ,,ter bestellinge harer kaart" aan alle Zuid

-Hollandsche kamers af. Zij waren vergezeld door den bode

der kamer, die om zijnen hals aan een rood fluweelen

band, waarop met zilveren letteren de spreuk Trou moetblycken" te lezen was, haar blazoen droeg. Bij deze kaartnoodigde zij alle die kamers, om tegen den 22sten van Wijn-maand, te tien uren des voormiddags, in het Haarlemmer-hout te verschijnen. 2 Bij hare intrede moesten zij metpersonaadjes afbeelden:

! Deze kamer werd in 1503 opgerigt. Zij had reeds in 1588 devraag aan alle dichtminnaars binnen de stad opgegeven:

„ Wat ter went onsienlyckst is en meest moet geacht zijn."

In 1602 vereerde zij den beroemden Antwerpschen schilder Bartho.lomeus Sprangher, toen deze na 37 jaren uitlandig te zijn geweest,

te Haarlem kwam, met een tafelspel of comedie „ ten love van de

schilderkunst." Van Mander, , Schilderboeck, bl. 274. Lid dezerkamer was H. Soetendal. Van hem bestaan Liedekens ende Refe-reynen ghemaeckt by Haerlem Soetendal • van zijn Avonturen oftewedervarentheyt, sint zyn vertreck uyt Haerlem, in 't jaer onsHeeren 1599, waervan in den aanvang der 17e eeuw een 13ae drukte Haerlem kl. 8vo verscheen. Op Cat. J. Koning , d. 1, bl. 27en Cat.. van Voorst ms. 1, bl. 125 komt voor een ms. spel van eenboer en een sot, lang 415 regels , door een lid dezer kamer vervaar

-digd. Zie Ampsing, Beschrijv. van Haarlem, bl. 398. Koning,slot te Muiden, bi. 137. Van der Willigen, Aanteekeningen be-trekkelijk tot de Rederijkerskamer Trouw moet blijcken, in hetApollineum van Witsen Geysbeek, d. III, bl. 51-81.

2 Coast •.. thoonende jawedl by de loflijcke stadt Haerlem, ten

297

,,Wat deugt ooit wracht een mensch barmhertich liefdich goed,

„En wat verschriklick qu-aet een gierich mensch onvroet."

De hoogste prijs was een zilveren beker, wegende twintigloot. Die het beste blazoen bragt, zou er een van twaalfloot ontvangen. De vraag van het zinnespel was:

„Die de armen liefdich troost wat loon de zulke verwacht?„ Als ook wat straffe fel, die troostloos haer veracht."

Die haar het best beantwoordde, zou met een beker vanvier-en-twintig loot beloond worden. Ook waren er prijzenvoor hen, die 't best hun spel uitvoerden, 't fraaiste lie-deken dichtten en zongen, het meest inde loterij inlegden,de schoonste ornamenten maakten, de orateurs best volg

-den, het best gestelde referein maakten, het verst kwam.Van stads wege waren er regters gesteld om, naar billijk -heid, de prijzen den overwinnaren toe te kennen. Op dezeuitnoodiging verschenen , ten bestemden dage, de volgendetwaalf kamers: de Orangie lelye van Leiden, de Korenae-ren van Katwijk binnen, de Roode rozen van Schiedam,de Haselaer van Hazerswoude, de Witte acoleijen van Lei-denS , 't Akerboomken van Vlaardingen , de Witte lavender.bloem van Amsterdam, 't Lelyken onder den doorn vaanNoordwijk, de Galisbloem van Haastrecht, de Goudsbloem

versoecke van Trou moet blijcken, in 't licht gebracht. Waerinneduydelick verclaert — wordt alles wat den Mensche moet werken omden Armen te troosten, ende zijnen Naesten by te staen. In twaalfspelen van sinnen , soo veel Intreden, Refereynen, ende Liedekensghestelt in Redenrycke naer de — voorgegevene caerte van 't speel

-corenken. zwol, 1607, m. pl. 40. Ook de Haarl. rector C. Scho.naeus schreef eerre latijnsche comoedie, getiteld : Tabula comica ineinendationem aedificii, ' egenis senibus Harlemi extruendi scripta antlusa potius a C. Schonaeo. Zwol, 1607.

298

van Gouda, de Korenbloem van 's Gravenhage, de Sonne.bloem van Ketel. Deze broederschappen trokken, in dengemelden rang, haar door het lot aangewezen , nadat zijdoor de Pellikanisten waren verwelkomd, uit het Haarlem-merliout ter groote houtpoorte in. Vooraf ging de Rectorder latijnsche school, Cornelius Schonaeus , gevolgd doorde overige leermeesters en hunne leerlingen. Hier achterkwamen de kameristen van Trou moet blij cken. Zij warenallen gekleed in roode met wit geboorde rokken, en wer-den geleid door Merkurius, die, gelijk een heraut, hetwapen der stad op zijnen wapenrok voerde. Na hem zagmen twee jongskens 't blazoen der kamer dragende, dentrommelslager en vaandrig in rood armozijn. Verscheidenemaagdekens droegen de zilveren eereprijzen, die er te be-halen waren. Op de Haarlemsche rederijkers volgden debovengemelde kamers, alle zinnebeeldig uitgedost.

De trein voor den nieuwen Doel (thans het vergrooteproveniershuis) gekomen zijnde, vond aldaar een personaad-je, zittende onder een sierlijken zegeboog, verbeeldendede stad Haarlem, vergezeld van Pallas en de Rede, ver-tredende de dwinglandij. Zij begroette eerst den Rector,daarna alle de kamers, haar in gedicht welkom heetende.Dit werd door iedere kamer in rijm beantwoord. Vervol-gens geleidden de Pellikanisten de broederschappen naar hareverblijfplaatsen , en des anderen daags, één voor één, naarhet tooneel, dat op de groote markt opgerigt en metschoone tapijten behangen was. Hier zat Rhetorica, om

-ringd door zeven zanggodinnen, en ontving de blazoenen ,die haar door de kamers werden aangeboden. Men ver

-klaarde voorts wat men met de zinnebeeldige vertooningbij de Intrede bedoeld had. Van den 24sten tot den 28sten

299

van Wijnmaand vertoonden de kamers hare spelen. Den29sten spraken zij hare refereinen uit en zongen hare lie-dekens; den volgenden dag staken zij hare vuurwerken af,en werden des avonds, van stadswege, in den nieuwenDoel treffelijk onthaald. Even gelijk het Antwerpsche feest,lokte ook dit een ontzettende schare naar de feestvierendestad. Wat schilder- en dichtkunst vermogten, werd totopluistering er van aangewend. De blazoenen en optogtenwerden in plaat gebragt en met de spelen, refereinen enliedekens in het licht gegeven. De poëzy van deze kamerswas echter niet meer dan rijmelarij. Tot een proeve dienede aanhef van het liedeken, waarmede de Roode rozen vanSchiedam den hoogsten prijs verwierven:

„Na hier ons langh versamen,„Moet het eenmael ghescheyden zijn,„Eerelijek na 't betamen„ Van 't speeltoren in conste fijn,„ Hoewel 't bedroeflick„ Een constich herte smaeckt,„ Hoopt dat d' oude mensch behoeflick ,„Door 's consts troost u vermaeckt.

Oorlof Pelcaen , met const belaen ,„ltensiet de jonekheyt, cleyn certeyn ,..o Trou vermaen, blyckt t' ons ghedaen,

Dancken wy edel greyn 1

Io 1615 werd er ten behoeve van het oude Mannen -en Vrouwen-Gasthuis te Amsterdam eene loterij opgerigt.De oude kamer 't Bloeijende Eglentier (in 1517 gesticht)vertoonde ten voordeele van deze stichting spelen, zooals het spel van den Rycken man en een spel van sinne , 2

! Kops, t. a. p. bI. 235.2 Spel van den Rycken Man , ghespeelt op de Loterij van 't oude

300

en de spelen van Bredero en Rodenburgh. De aanschouwersmoesten bij het binnentreden drie stuivers betalen en deregering droeg de kosten vn 't spel. Zoo groot was detoeloop der aanschouwers, dat, volgens eerie aanteekéningvan Coster, het huis, in minder dan tien maanden meerdan [2000 zuiver voordeel, boven de uitgeschoten pennin-gen , had genoten. 1

In vervolg van tijd werd meermalen, in verschillendesteden en dorpen , de hulp der kamers, bij dijkbreuken ,overstroomingen , branden , schralen oogst en wanneer erkerken of godshuizen moesten gesticht worden, ingeroepen,Zij waren altijd bereid te helpen, en niet zelden waren desommen vrij aanzienlijk, die hunne spelen bij zulke gele

-genheid opbragten. Hierop beriepen zij zich ook, toenzich Kerk en Staat in later tijd vereenigden, om ze tesluiten. Zoo lezen wij in een verzoekschrift der Fonteinis-ten te Dordrecht. „ dat zij mogten continueren in hun be-drijf , aengezien de groote diensten in voormalige tijdenten oirbare der steden bewesen en dat zij niet alleen inGods hand de middelen waren geweest om de waarheidte doen triumferen, maar ook profytelyck bv ongereedheidvan penningen ten behoeff der armen." Inderdaad

„De kamers hebben , door haer spel „magtigh ,„De arme, bedruckte , cariteiten bewesen „kragtigh,„ Zy waren in liefde gedagtigh „ de ween en en weeskens ,,waeragt.igh ,

En hebben huere gebeden nyet veracht in lamentatiën „ klagtigh."

IVlannen- ende Vrouwen -Gasthuys binnen Amsterdam, 1615. Amst.1615 , 40. 't Spel van sinne vertoont op de tweede Loterij als bo-ven, ib. 1616; 40 .

! Rodenburgh's Wraeckgierigers in het voorspel. Wagenaar, Amst.d. III, bl. 735. Kops, t. a. p. bl. 298.