WAZO VAN LUIKIN DEN IDEEENSTRIJDZIJNER DAGEN

DOOR

RUDI NUYS MANS

WAZO VAN LUIKIN DEN IDEEËNSTRIJD ZIJNER DAGEN

WAZO VAN LLiIKIN DEN IDEEËNSTRIJD

ZIJNER DAGEN

ACADEMISCH PROEFSCHRIFTTER VERKRIJGING VAN DEN GRAAD VAN DOCTOR

IN DE HEILIGE GODGELEERDHEID AAN DE KEIZERKAREL UNIVERSITEIT TE NIJMEGEN, OP GEZAG VANDEN RECTOR MAGNIFICUS Dr. R. L. JANSEN, HOOG-LEERAAR IN DE FACULTEIT DER GODGELEERDHEID,IN HET OPENBAAR TE VERDEDIGEN OP DONDERDAG4 FEBRUARI 1932, DES NAMIDDAGS TE 4 UUR, DOOR

RUDOLF HENRI ANTOON HUYSMANSGEBOREN TE EINDHOVEN

N. V. DEKKER & VAN DE VEGT EN J. W. VAN LEEUWENNIJMEGEN - UTRECHT .- 1932

IMPRIMATUR:

A. VAN DE VENNE,Sem. Rod. Rector,Eccl. Cathedr. Can. a. h. d.

Rodae, Dec, 1931.

Aan Vader en Moeder.

Bij het einde mijner universitaire studies is het mij eenaangename taak, een woord van dank te spreken tot de velen,die in de verloopen academiejaren aan mijn vorming mede-werkten.

Allereerst gaat mijn dank uit naar U, Hooggeleerde Mulder,hooggeachte Promotor. De wetenschappelijke vorming, dieik van U ontvangen mocht — en dan richten als vanzelf mijngedachten zich vooral naar de intieme werkcolleges op hetInstituut voor Middeleeuwsche Geschiedenis ~ zal ik altijdten zeerste blijven waardeeren. Maar er is meer. Gij hebt,hooggeachte Promotor, de wording van dit mijn proefschriftgevolgd met de grootste belangstelling. Steeds stond Uw rijkeboekerij te mijner beschikking, nooit deed ik vergeefs eenberoep op Uw raad, nimmer waren Uw drukke wetenschappe-lijke bezigheden U een beletsel, om onmiddellijk mijn scripta tebestudeeren en voorzien van Uw raadgevingen ten spoedigsteterug te zenden. Voor die bereidvaardige medewerking enbemoedigende belangstelling mijn oprechte dank.

Ook Gij, Hooggeleerde Kreling, hebt door Uw collegesvan een bewonderenswaardige klaarheid en Uw kostbareraadgevingen in particuliere gesprekken, een zeer sterkeninvloed op mijn vorming gehad, die ik in groote dankbaarheidherdenk.

Die dank gaat ook uit naar U, Hooggeleerde Franses; aanUw heldere en methodische colleges dank ik een belangrijkdeel van mijn wetenschappelijke vorming.

Aan U ook, Hooggeleerde Jansen, Kors, Bellon, Hoogveld,Baumstark, Roels, Rutten, die allen door Uw colleges, Uwraad, Uw behulpzaamheid medegewerkt hebt aan mijnuniversitaire opleiding, breng ik hartelijk dank.

Die dankbaarheid strekt zich ook uit tot U, HooggeleerdeSchrijnen en Sassen, die door Uw belangstelling, Uw

IX

adviezen mij in mijn academiejaren op het pad der wetenschapvooruit hielpt.

Dank aan U, Hooggeleerde Oppermann, die het mijmogelijk maakte, op het Instituut voor MiddeleeuwscheGeschiedenis te Utrecht te arbeiden.

Verder dank ik Dr. A. Cornelissen en al de beambten vande Universiteitsbibliotheek en de Instituten te Nijmegen voorhun prettige medewerking en steeds gaarne verleende hulp,terwijl ik ook Dr. A. Huishof en de beambten der Universi-teitsbibliotheek te Utrecht voor hun groote dienstvaardigheiddank zeg.

Eindelijk zou ik het mij als ondankbaarheid aanrekenen,indien ik hier niet met een enkel woord nog herdacht deProfessoren, die aan de Seminaries van Rolduc en Roermondmij gedurende zes jaren inwijdden in de philosophische entheologische studies en zoo den grondslag legden, waarop ikin mijn universitaire studies kon voortbouwen. Bij het eindevan den cyclus mijner studies gaat mijn dank nogmaalsgaarne naar hen uit.

x

INLEIDING.

Heeft de belangstelling der geschiedkundigen zich reeds langop Gregorius VII gericht, sedert den laatsten tijd hebben zijhun volle aandacht ook gewijd aan de wording der Gregoriaan-sche ideeën. Voor den theoloog ligt hier een bijzonder dank-baar arbeidsveld. Onder de dragers van de gedachten nu, welkede machtige ideeën van Gregorius VII voorbereidden, is er één,die de bewoners der lage landen meer dan andere interesseert:het is de bisschop van Luik: Wazo. Aan hem, aan zijn ideeënvooral, is dit boek gewijd.

Daar ons van zijn Leven een dubbele recensie bewaard is,en bovendien eenige andere problemen rondom die Vita ont-stonden, zullen wij in een eerste hoofdstuk trachten klaarheidin deze vragen te brengen. Een tweede hoofdstuk zal den veel-zijdigen man pogen te schilderen tegen den achtergrond vanhet woelige openbare leven dier tijden: zonder dit zou het on-mogelijk zijn een juist inzicht in zijn gedachten te krijgen, wanthet is naar aanleiding van de groote gebeurtenissen van zijntijd, dat hij scherp en klaar zijn ideeën formuleert. Alvorens metdie ideeën ons in het bijzonder bezig te houden, zal het noodigzijn, eerst iets te zeggen over een anonym tractaatje, onder dentitel „De ordinando pontifice" door den uitgever er van aange-duid, dat in meerdere opzichten, met recht grootendeels, ten on-rechte gedeeltelijk, in verband is gebracht met Wazo. Dit zalgebeuren in de eerste paragraaf van het derde hoofdstuk, ter-wijl een tweede paragraaf het nog steeds omstreden punt be-handelen zal: werd Gregorius VI op simonistische wijze paus?Dat wij deze kwestie hier behandelen, vindt zijn reden o.a. inonze overtuiging, dat uit het genoemd anonyme geschrift onom-stootelijk blijkt, dat deze vraag in bevestigenden zin moet be-antwoord worden. Daarna zal een laatste hoofdstuk de ideeënvan Wazo bezien in het licht van zijn tijd, daarbij gebruikmakend van en steunend op hetgeen wij in de vorige hoofd-stukken reeds uiteenzetten. Tegelijk zullen wij dan in de ge-legenheid zijn aan te geven, welke de beteekenis van Wazo inden ontwikkelingsgang der ideeën is en aldus de wereldbetee-kenis van dezen Luikschen bisschop kunnen bepalen.

XI

BLADWIJZER

Hoofdstuk I.

DE „VITA WASONIS" VAN ANSELMUS. pag. 3.1. De Gesta Episcoporum Tungrensium, Traiectensium et

Leodiensium. Tekst der twee prooemia, die er bij behooren.De vraag naar den auteur ervan. Heriger van Lobbes.pag. 3.

2. Bewijzen voor het auteurschap van Anselmus. pag. 7.3. De quaestie van het auteurschap van 'n Alexander. Ont-

staan. Weerlegging. pag. 9.4. Over den nieuwen schrijver dien de tweede praefatie

blijkt in te voeren. Hoe zijn verhouding tot Anselmus teverklaren. pag. 11.

5. De kortere redactie van Anselmus' Gesta. Waitz' opvat-ting hierover. pag. 14.

6. De stelling van Gorgas tegen Waitz. De kortere redactiekan geen bewerking zijn voor Anno van Keulen. pag. 16.

7. Anselmus zelf kan de kortere redactie niet geschrevenhebben. pag. 18.

8. 'n Antikeizerlijke en prokerkelijke tendenz is er niet in teconstateeren. De bewijzen van Waitz hiervoor weerlegd.Contrabewijzen gegeven. pag. 22.

9. Conclusie uit het voorgaande. pag. 31.10. Anselmus' leven, zijn wijze van geschiedschrijving en be-

trouwbaarheid. pag. 31.

Hoof dstuk II.

HET LEVEN VAN BISSCHOP WAZO. pag. 39.1. Geboorte van Wazo. Zijn opvoeding te Lobbes. Vertrek

naar Luik. Wazo als hoofd der kathedrale school. pag. 39.2. Het conflict met Johannes, proost van het kathedraal

kapittel; de gevolgen daarvan. Wazo verlaat Luik. Hetverblijf aan het hof van Koenraad II. De terugkeer naarLuik na den dood van Johannes. pag. 42.

XIII

3. Wazo's benoeming tot proost van het kathedraal kapittel.Hoe hij zijn taak opnam. De benoeming van Nithardus totbisschop van Luik. De benoeming van Wazo door Hen-drik III tot opvolger van Nithardus. pag. 55.

4. Wazo's werkzaamheid als bisschop. De strijd van Hen-drik III en Godfried II van Lotharingen. Wazo doet nietmee aan den krijgstocht tegen Dirk IV van Holland enwordt hierom ter verantwoording geroepen. Wazo's op-treden naar aanleiding van het geval Wigger vanRavenna. pag. 60.

5. Wazo weerhoudt Koning Hendrik I van Frankrijk vaneen inval in het weerloos Lotharingen tijdens den tochtnaar Rome van Hendrik III. Godfried II hervat den krijgtegen den keizer en de geestelijke vorsten. Wazo alskrijgsman. pag. 68.

6. Wazo en de romeinsche kwestie na den dood van pausClemens II. Het advies van Wazo aan Bisschop Rogier IIvan Chalons in zake de Manicheënkwestie. pag. 75.

7. Wazo's zorg voor de geestelijke belangen in Luik. Zijnlaatste ziekte en dood. pag. 81.

Hoofdstuk III.

§ 1. „DE ORDINANDO PONTIFICE". pag. 87.1. Het tractaatje „De ordinando pontifice". De opvattingen

over schrijver en geadresseerde (n) ervan bij Beyer, Wat~tenbach, Mirbt, Sackur, Fliche. De in dit hoofdstuk tebewijzen opvatting. pag. 87.

2. De bewijsvoering van Fliche en de weerlegging ervan.pag. 93.

3. De positieve bewijsvoering, dat .,De ordinando pontifice"stamt uit het Lotharingsche milieu en is gericht tot deFransche bisschoppen. pag. 99.

4. De opvatting van Fliche is ook als hypothese onhoudbaar.pag. 105.

§ 2. DE SIMONIE VAN GREGORIUS VI. pag. 111.1. De studies van Fliche, Borino en Poole over de simonie

van Gregorius VI. pag. 111.

XIV

2. Geschiedenis der gebeurtenissen. De opvatting der vroe-gere geschiedschrijvers. Ons standpunt: Gregorius VI wasschuldig aan simonie. pag. 112.

3. Het getuigenis van Clemens II. pag. 115.4. Ons hoofdargument: uit de analyse van „De ordinando

pontifice". pag. 117.5. Het door Grauert gepubliceerd gedicht. De door Sackur

uitgegeven brief van Odilo van Cluny. pag. 124.6. Petrus Damianus. Paus Leo IX. pag. 132.7. Het „Chronicon Sancti Benigni Divionensis". Herman van

Reichenau. De „Annales Augustani". De „Annales Hildes--heimenses". De „Annales Altahenses maiores". pag. 137.

8. Desiderius van Monte-Cassino. pag. 141.9. Bonizo van Sutri. „Romualdi Annales". pag. 142.10. Kardinaal Beno. Twee pauscatalogen. pag. 144.11. Conclusie uit onze bewijsvoering. pag. 146.12. Weerlegging van de eerste opwerping van Fliche uit het

zwijgen der brieven van Petrus Damianus. pag. 147.13. Oplossing van de verdere moeilijkheden door Fliche ge-

maakt. pag. 150.14. De opwerpingen van Borino en Poole. Besluit. pag. 154.

Hoofdstuk IV.

DE IDEEEN VAN WAZO EN HUN BETEEKENIS INDEN ONTWIKKELINGSGANG DER GREGORIAAN-SCHE GEDACHTE. pag. 159.1. Doel van dit hoofdstuk. pag. 159.2. Het Gelasiaansch beginsel van het onderscheiden terrein

der beide machten en zijn doorwerken in latere eeuwen.pag. 160.

3. De consequenties van dat beginsel bij Wazo: met betrek-king tot den paus, de bisschoppen, den keizer. pag. 163.

4. Twee dissonanten in dit systeem. Zijn pessimistische op-vatting in zake de keizerlijke macht in de eerste plaats.Samenhang dezer leer met de patristische traditie. Door-werken er van na Wazo's tijd. pag. 169.

xv

5. In de tweede plaats zijn houding in zake de investituur.Deze opvatting was toen vrij algemeen. Eenige lacunes inWazo's opvatting. pag. 175.

6. Welke is de beteekenis van Wazo in den ontwikkelings-gang der ideeën? Twee punten kenmerken haar: het dennadruk leggen op de geestelijke, vooral pauselijke machten het toepassen zijner theorieën ook ten opzichte van dewereldlijke vorsten. pag. 178.

7. De leer over den paus in vroegere canonesverzamelingen,bij middeleeuwsche schrijvers vóór Wazo en bij Wazozelf. pag. 178.

8. Waar komen die ideeën van Wazo vandaan? Hoe heefthij de pseudo-isidorische verzameling benut? 'n Specialeinvloed van de „Collectio Anselmo dedicata" is mogelijk.pag. 187.

9. Wazo durft zijn theorieën toepassen ook tegenover denkeizer. Bij zijn voorgangers was dit geheel anders.pag. 190.

10. De ideeën van „De ordinando pontifice" over de verhou-ding der beide machten. Het karakter van dit werkje. Deeigenaardige theorie over de pauskeuze. Sporen van con-ciliarisme zijn er niet in te vinden. pag. 192.

11. Wazo's invloed op de pausen van zijn tijd: Leo IX,Stephanus IX, Gregorius VII vooral. pag. 196.

xv'

LIJST DER AANGEHAALDE BRONNEN.

Abbo van Fleury. Collectio Canonum. Migne P.L. 139.Aegidius Aureaevallensis. Gesta Episcoporum Leodiensium.

Ed. J. Heller. M.G.S.S. XXV.L. d'Achéry — S. Baluze — E. Martène. Spicilegium sive col-

lectio veterum aliquot scriptorum qui in Galliae bibliothecisdelituerant. I—III. Paris, Montalant, 1723.

Alpertus. De diversitate temporum libri duo. Ed. G. Pertz.M.G.S.S. IV. Nieuwere editie van Pynacker Hordijk enHuishof in: Werken uitgegeven door het Historisch Ge-nootschap. 3e Serie, No, 37. Amsterdam, Muller, 1916.

Annales Admuntenses. Ed. W. Wattenbach. M.G.S.S. XXV.Annales Altahenses maiores. Ed. W. de Giesebrecht et E. L. B.

ab Oefele. M.G.S.S. XX. Nieuwere editie in: Scriptoresrerum Germanicarum in usum scholarum ex monumentisGermaniae historicis recusi. Editio altera recognovit Ed-mundus L. B. ab Oefele.

Annales Augustani. Ed. G. Pertz. M.G.S.S. III.Annales Egmundani. Ed. G. Pertz. M.G.S.S. XVI.Annales Hildesheimenses. Ed. G. Pertz. M.G.S.S. III. Nieu-

were editie van G. Waitz in: Scriptores rerum Germani-carum in usum scholarum.

Annales Laubienses, Leodienses et Fossenses. Ed. G. Pertz.M.G.S.S. IV.

Annales Palidenses auctore Theodoro monacho. Ed. G. Pertz.M.G.S.S. XVI.

Annales Parchenses. Ed. G. Pertz, M.G.S.S. XVI.Annales Rodenses, Ed. G. Pertz et W. Wattenbach. M.G.S.S.

XVI.Annales Romani. Ed. K. Pertz. M.G.S.S. XXV.Annalista Saxo. Ed. G. Waitz. M.G.S.S. VI.Anonymus Haserensis. De episcopis Eichstetensibus. Ed. L. C.

Bethmann. M.G.S.S. VII.Ex Anselmi Gestorum Episcoporum Leodiensium recensione

altera. Ed. G. Waitz. M.G.S.S. XIV.

XVII

Ex Arnoldi Libris de S. Emmerammo. Ed. G. Waitz, M.G.S.S.IV.

Atto van Vercelli. Epistolae. Migne P.L. 134.S. Balau. Les sources de l'histoire de Liége au moyen Age.

Bruxelles, Lamertin, 1903.Baronius. Annales ecclesiastici. Deel XVI en XVII. Bruxelles

et Barni-Duds, Goemare—Guerin, 1869.Beno, Gesta Romanae ecclesiae contra Hildebrandum. Ed. K.

Francke. M.G. Lib. de lite II.U. Berlière. Monasticon beige. I Provinces de Namur et de

Hainaut. Maredsous, Abbaye, 1890-1897.Id. Monasticon beige. II Province de Liége. Première et

deuxième livraison. Maredsous, Abbaye, 1928-1929.Bernold van Constanz. De solutione iuramentorum. Ed. F.

Thaner. M.G. Lib. de Lite II.Id. Chronicon. Ed. K. Pertz, M.G.S.S. V.Bonizo van Sutri. Liber ad amicum. Ed. E. Dummler. M.G. Lib,

de lite I.Id. Liber de vita christiana. Ed. E. Perels. Texte zur Geschichte

des rómischen and kanonischen Rechts im Mittelalter, vor-bereitet von Emil Seckel, herausgegeben von der Preus-sischen Akademie der Wissenschaften. I Band. Berlin,Weidmann, 1930.

Bouquet—Delisle. Recueil des historiens des Gaules et de laFrance. Deel XI. Paris, Palmé, 1876.

Burchard van Worms. Decretorum libri viginti. Migne P.L.140. Volgens de Parijsche editie van 1549 ap. Joa.Foucherium.

Canonum prisca collectio (= Collectio noveen librorum) . MigneP.L. 138. Uit Mai, Spicilegium Romanum VI.

J. Chapeaville. Qui gesta pontificum Tungrensium, Traiecten-sium, et Leodiensium scripserunt auctores praecipui, adseriem rerum et temporum collocati, ac in tomos distincti.Tomus I—III. Leodii, Ouvverx, 1612-1616.

Chronica Albrici monachi Trium Fontium a monacho noviMonasterii Hoiensis interpolata. Ed. P. Scheffer-Boichorst. M.G.S.S. XXIII.

XVIII

Ex Chronico S. Benigni Divionensis. Ed. G. Waitz. M.G.S.S.VII.

Chronicon Sancti Huberti Andaginensis. Ed. L. Bethmann etW. Wattenbach. M.G.S.S. VIII.

Clemens II. Epistolae et Privilegia. Migne P.L. 142.Constitutiones et acta publica imperatorum et regum. Tomus I.

Ed. L. Weiland. M.G.De ordinando pontifice auctor Gallicus. Ed. E. Dummler, M.G.

Lib. de Lite I.Desiderius van Monte-Cassino. Zie Victor 111.Deusdedit. Libellus contra invasores et symoniacos et reliquos

schismaticos. Ed. E. Sackur. M.G. Lib. de lite II.E. Eichmann. Quellensammlung zur kirchlichen Rechtsge-

schichte and zum Kirchenrecht. III. Der Papst and dieromische Kurie. I Wahl, Ordination and Krónung desPapstes. Herausgegeben von Dr. Jur. G. J. Ebers. Pader-born, Schi ningh, 1916.

B. Fisen. Romanae ecclesiae Filia sive Historiarum EcclesiaeLeodiensis partes duae. Leodii, Streel, 1696.

Fundatio ecclesiae S. Albani Namucensis. Ed. O. Holder—Egger. M.G.S.S. XV, II.

Gesta abbatum Lobbiensium. Ed. W. Arndt. M.G.S.S. XXI.Gesta abbatum Trudonensium. Ed. R. Koepke. M.G.S.S. X.Gesta episcoporum Leodiensium. Ed. Ioh. Haller. M.G.S.S.

XXV.Gesta episcoporum Tungrensium, Traiectensium et Leodien-

sium. Ed. R. Koepke. M.G.S.S. VII.Gesta episcoporum Virdunensium et abbatum S. Vitoni. Ed. G.

Waitz. M.G.S.S. X.Ex Gestorum episcoporum Leodiensium recensione altera. Ed.

G. Waitz. M.G.S.S. XIV.Gesta pontificum Cameracensium. Ed. L. C. Bethmann.

M.G.S.S. VII.Gregorius VI. Epistolae et privilegia. Migne P.L. 142.Heinrici III Diplomata. Ed. H. Bresslau. M.G. Diplomata V, I.Heriger en Anselmus. Gesta episcoporum Tungrensium, Traiec-

tensium et Leodiensium. Ed. R. Koepke. M.G.S.S. VII.

XIX

Herman van Reichenau. Chronicon. Ed. G. Pertz. M.G.S.S. V.Hincmar van Reims. Ad episcopos et proceres provinciae

Rhemensis de fide Carobo regi servanda. Migne P.L. 125.Volgens de editie van J. Busaeus van 1602.

Id. De regis persona et regio ministerio. Migne P.L. 125. UitSirmond II.

Hugo van Fleury. Tractatus de regia potestate et sacerdotalidignitate. Ed. E. Sackur. M.G. Lib. de bite II.

P. Jaf fé. Bibliotheca rerum germanicarum. Tomus II. Monu-menta Gregoriana. Berolinae, Weidmann, 1865.

Jaffé—Wattenbach. Regesta pontificum Romanorum ab con-dita ecclesia ad annum post Christum natum MCXCVIII.I. Lipsiae, Veith, 1885.

Jonas van Orleans. De institutione regia. Migne P.L. 106.Nieuwere editie van J. Reviron (zie onder dezen naam inde literatuurlijst ) .

P. F. Kehr. Italia pontificia sive repertorium privilegiorumet litterarum a romanis pontificibus ante annumMCLXXXXVIII Italiae ecclesiis, monasteriis, civitatibussingulisque personis concessorum. Berolinae, Weidmann,I—VII. 1906-1925.

Lambert van Hersfeld. Annales. Ed. L. Hesse, M.G.S.S. V.Nieuwere editie van O. Holder—Egger in Scriptores rerumGermanicarum in usum scholarum.

Laurentius van Luik. Gesta episcoporum Virdunensium et ab-batum S. Vitoni. Ed. G. Waitz. M.G.S.S. X.

Leo IX. Epistolae et decreta pontificalia. Migne P.L. 143.Leo Marsicanus. Chronica Monasterii Casinensis, Ed. W.

Wattenbach. M.G.S.S. VII.J. D. Mansi. Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio.

Venetië, Zatta, 1759 sq.E. Martène et U. Durand. Veterum scriptorum et monumen-

torum historicorum, dogmaticorum, moralium, amplissimacollectio. Tomus IV. Paris, Montalant, 1729,

A. Miraeus—J. F. Foppens. Diplomatum Belgicorum nova cob-lectio. I—IV. Bruxellis, Foppens, 1723-1748.

Petrus Damianus. De abdicatione episcopatus. Migne P.L. 145.

xx

Id. Epistolarum libri octo. Migne P.L. 144. Volgens de editievan Parijs-Venetië van 1743.

Id. Liber Gratissimus. Ed. L. de Heinemann. M.G. Lib. delite I.

B. Pezius (Pez) . Thesaurus anecdotorum novissimus seu Vete-rum monumentorum, praecipue ecclesiasticorum, ex Ger

-manicis potissimum bibliothecis adornata collectio recen-tissima. I—VI. Augustae Vindelicorum et Graecii, Veith,1721-1729.

Regino van Prumm. De ecclesiasticis disciplinis et religionechristiana libri duo. Migne P.L. 132. Volgens Baluzius.

Das Register Gregors VII. Epistolae selectae in usum schola-rum ex monumentis Germaniae historicis editae. Heraus-gegeben von E. Caspar. I en II. Berlin, Weidmann, 1920en 1923.

Reinerus Monachus sancti Laurentii Leodiensis. Opera histo-rica. Ed. W. Arndt. M.G.S.S. XX.

Remigius Curiensis. Canones pro sua dioecesi. Migne P.L. 102.Uit Hartzheim Conc, Germ. II.

Romuald II van Salerno. Annales, Ed. W. Arndt. M.G.S.S.XIX.

Rudolf Glaber. Historiarum sui temporis libri quinque. MigneP.L. 142. Uit Duchesne, Hist. Franc. scr. IV.

Rupertus. Chronicon sancti Laurentii Leodiensis. Ed. W. Wat^tenbach. M.G.S.S. VIII.

Sedulius Scotus. Liber de rectoribus christianis. Ed. L. Traube.M.G. Poetae latinae aevi Car. III, I.

Sigebert van Gemblours. Chronica. Ed. L. C. Bethmann.M.G.S.S. VI.

Id. De scriptoribus ecclesiasticis. Migne P.L. 160. VolgensFabricius.

Id. Gesta abbatum Gemblacensium. Ed. G. Pertz. M.G.S.S.VIII.

A. Thiel. Epistolae Romanorum pontificum genuine et quaead eos scriptae sunt a S. Hilaro usque ad Pelagium II.I A S. Hilaro usque ad S. Hormisdam. Brunsbergae, Peter,1868.

XXI

Thietmar van Merseburg. Chronicon. Ed. I. Lappenberg.M.G.S.S. III.

Victor III (Desiderius van Monte-Cassino) . Dialogi. MigneP.L. 149.

Vita Balderici Episcopi Leodiensis auctore Monacho S. lacobiLeodiensis. Ed. K. Pertz. M.G.S.S. IV.

Vita Burchardi Episcopi. Ed. G. Waitz. M.G.S.S. IV.Vita Godehardi Episcopi Hildesheimensis auctore Wolfherio.

Ed. G. Pertz. M.G.S.S. XI.Vita Leonis IX auctore Wiberto. Acta Sanctorum Aprilis II.Vita Popponis abbatis Stabulensis auctore Everhelmo. Ed, W.

Wattenbach. M.G.S.S. XI.Vita Theoderici abbatis Andaginensis. Ed. W. Wattenbach.

M.G.S.S. XII.I. M. Watterich. Pontificum Romanorum qui fuerunt inde ab

exeunte saeculo IX usque ad finem saeculi XIII vitae abaequalibus conscriptae. Tom. I Pars I—IV. Iohannes VIII—Urbanus II. 872-1099. Lipsiae, Engelmann, 1862.

A. Wauters. Table chronologique des chartes et diplómes im-primés concernant l'histoire de la Belgique mise en ordreet publiée sous la direction de la commission royale d'his-toire. I. Bruxelles, Hayez, 1866.

XXII

LIJST DER AANGEHAALDE EN GERAADPLEEGDEWERKEN.

Omdat wij in den tekst niet dan bij uitzondering de volledigetitels citeeren, zijn in deze lijst ook opgenomen algemeene wer-ken als b.v. Wattenbach. Wordt een schrijver geciteerd, zon-der er een titel bij te noemen, dan is altijd bedoeld diens werk,dat in deze lijst is opgenomen. Anders wordt door het hoofd-woord ook de titel en het deel aangeduid, b.v. Kurth, Notger Iwil zeggen: G. Kurth, Notger de Liége et la civilisation au Xesiècle. Deel I.

P. Alberdingk Thijm. Vazon, évéque de Liége, et son temps.Revue beige et étrangère. Tome treizième. Bruxelles, 1862.

P. P. M. Alberdingk Thijm. De gestichten van liefdadigheid inBelgië van Karel den Groote tot aan de XVIe eeuw.Leuven, Fonteyn, 1883.

P. Albers, Handboek der algemeene Kerkgeschiedenis. L.Nijmegen, Malmberg, z.j.

Allgemeine Deutsche Biographie. Leipzig, von Duncker andHumblot, 1875 sq.

H. Arquillière. Sur la formation de la ,théocratie" pontificale.Mélanges d'histoire du moyen age of ferts a M. FerdinandLot par ses amis et ses élèves. Paris, Champion, 1925.

E. Bacha. La chronique liégeoise de 1402. Commission royaled'histoire. Bruxelles, Kiessling, 1900.

E. Bernheim. Mittelalterliche Zeitanschauungen in ihrem Ein-fluss auf Politik and Geschichtschreibung. Teil I Die Zeit-anschauungen. Tubingen, Mohr, 1918.

K. Beyer. Bin Aktenstuck zur Geschichte der romischen Kircheunter Kaiser Heinrich III. Forschungen zur DeutschenGeschichte. XXer Band. Gottingen, 1880.

K. Bihlmeyer. Kirchengeschichte auf Grund des Lehrbuchesvon F. X. von Funk. II. Das Mittelalter. Paderborn,Schóningh, 1930.

Binterim and Mooren. Die Erzdiácese Köln im Mittelalter. I.Dusseldorf, Voss, 1892.

XXIII

Biographie Nationale publiée par l'Académie royale des scien-ces, des lettres et des beaux-arts de Belgique. Bruxelles,Thiry—van Buggenhoudt, 1866 sq.

R. Biron. St. Pierre Damien. Les Saints. Paris, Lecoffre-Gabalda, 1908.

A. Bittner. Wazo and die Schulen von Lüttich. Diss. 1879Bresslau. Bresslau, Breslauer Genossenschafts-Buch-druckerei, z.j.

0. Blaul. Studien zum Register Gregors VII. Archiv für Ur-kundenforschung. IVer Band. Leipzig, 1912.

Reissa Bloch. Die Klosterpolitik Leos IX in Deutschland, Bur-gund and Italien. Archiv für Urkundenforschung. XIerBand. Berlin and Leipzig, 1930.

P. J. Blok. Geschiedenis van het Nederlandsche Volk. I.Leiden, Sijthoff, z.j.

P. J. Blok en S. Muller Fz. Uit P. L. Muller's VerspreideGeschriften. Leiden, Sijthoff, 1906. Hierin het opstel:Middeleeuwsch Nederland.

R. Bock. Die Glaubwürtigkeit der Nachrichten Bonithos vonSutri im Liber ad amicum. Historische Studien. Heft 73.Berlin, Ebering, 1909.

G. B. Borino. 1'Elezione e la deposizione di Gregorio VI.Archivio della Reale Società Romana di Storia Patria.Volume XXXIX. Roma, nella sede della Società allaBiblioteca Vallicelliana, 1916.

Th. Bouille. Histoire de la ville et pays de Liège. I. Liège, Bar-nabé, 1725.

M. Boye. Quellenkatalog der Synoden Deutschlands andReichsitaliens von 922-1059. Neues Archiv der Gesell-schaft für altere deutsche Geschichte (in het vervolg alsNeues Archiv aangegeven) . 48er Band. Berlin, 1929.

A. Brackmann. Die politische Wirkung der KluniazensischenBewegung. Historische Zeitschrift 139. München andBerlin, 1929.

H. Bresslau. Jahrbücher des Deutschen Reichs unter Konrad II.I. Leipzig, Duncker and Humblot, 1879. II. Ib. 1884.

J. Calmette. La société féodale. Paris, Colin, 1923.

XXIV

The Cambridge medieval History. V. Contest of empire andpapacy. Cambridge, University Press, 1926. VI. Victoryof the papacy. Ib. 1929.

R. W. Carlyle and A. J. Carlyle. A history of the mediaevalpolitical theory in the West. I—IV. Edinburgh, Black-wood, 1903-1922.

E. Caspar. Gregor VII in seinen Briefen. Historische Zeit-schrift 130. Munchen and Berlin, 1924.

The Catholic Encyclopedia. New York, The EncyclopediaPress, z.j.

A. Cauchie. La querelle des investitures dans les diocèses deLiége et de Cambrai. I. Louvain, Peeters, 1890.

E. Chénon. Histoire des rapports de 1'église et de 1'état du I auXX siècle. Paris, Bloud, 1913.

U. Chevalier. Répertoire des sources historiques du MoyenAge. Bio-Bibliographie. Paris, Picard, 1905.

Id. Topo-Bibliographie. Montbéliard, Société anonyme d'im-primerie Montbéliardaise, 1894-1899.

M. Conrat (Cohn) . Geschichte der Quellen and Literatur desRomischen Rechts im fruheren Mittelalter. I. Leipzig,Hinrich, 1891.

Dahlmann Waitz. Quellenkunde der Deutschen Geschichte 8 .

Leipzig, Koehler, 1912.J. Daris. Histoire du diocèse et de la principauté de Liége.

Depuis leur origine jusqu'au XIIIe siècle. Liége, Demar-teau, 1890.

O. Delarc. Saint Grégoire VII et la réforme de 1'église au XIesiècle. Tome I. Paris, Retaux—Bray, 1889,

A. Dempf. Sacrum Imperium. Geschichts- and Staatphilosophiedes Mittelalters. Munchen, Oldenbourg, 1929.

Dictionnaire de Theologie catholique. Paris, Letouzey, 1909 sq.E. Diederich. Das Dekret des Bischofs Burchard von Worms.

Beitrage zur Geschichte seiner Quellen. Diss. Bresslau,Jauer, Hellmann, 1908.

I. von Do1linger. Beitrage zur Sektengeschichte des Mittel-alters. I. Geschichte der gnostisch-manichischen Sektenim fruheren Mittelalter. Munchen, Beck, 1890.

xxv

J. Drehmann, Papst Leo IX and die Simonie. Ein Beitrag zur.Untersuchung der Vorgeschichte des Investiturstreites.Beitráge zur Kulturgeschichte des Mittelalters and derRenaissance. Leipzig—Berlin, Teubner, 1908.

L. Duchesne. Les premiers temps de 1'état pontificale. Paris,Fontemoing, 1904.

A. Ebert. Allgemeine Geschichte der Literatur des Mittelaltersim Abendlande. Deel III. Leipzig, Vogel, 1887.

L. Ennen. Geschichte der Stadt Kóln, I Band. Köln and Neuss,Schwann, 1863.

M. S. P. Ernst. Histoire du Limbourg, suivie de celle des com-tés de Dahlhem et de Fauquemont, des annales de l'abbayede Rolduc. I—VII. Liége, Collardin, 1837 sq.

P. Fabre. Etude sur le Liber Censuum de l'église romaine. Paris,Thorin, 1892.

R. Falk. Italienisch-deutsche Kulturbeziehungen in der Zeitvon 900-1056. Archiv fur Kulturgeschichte. XV Band.Leipzig and Berlin, 1923.

G. Ficker and H. Hermelink. Das Mittelalter, Tubingen, Mohr,1912.

A. Fliche. Hildebrand. Le moyen Age. 2e série, tome 21. Paris,1919.

Id. La réforme grégorienne. I. La formation des idées grégo-riennes. Louvain, Specilegium sacrum Lovaniense, 1924.II Grégoire VII. Ib. 1925.

Id. La crétienté médiévale. Paris, de Boccard, 1929.J. Foppens. Bibliotheca Belgica. I. Bruxellis, Foppens, 1739.Foullon. Historia Leodiensis per episcoporum et principum

seriem digesta, ab origine populi usque ad FerdinandiBavari tempora. I. Leodii, Kints, 1735.

E. Fournier. Les origines du vicaire general. Paris, Picard,1929.

P. Fournier. Bonizo de Sutri, Urbain II et la comtesse Mathilded'après le liber de vita christiana de Bonizo. Bibliothèquede 1'école des Chartes (Sigle B.E.C.) . Deel 76. Paris,1915.

XXVI

Id. Les sources canoniques du Liber de vita christiana de Bonizode Sutri. Ib. Deel 78. Paris, 1917,

Id. L'oeuvre canonique de Réginon de Prumm. Ib. Deel 81.Paris, 1920.

Id. Le premier manueI canonique de la réforme du XIe siècle.Ecole francaise de Rome. Mélanges d'archéologie et d'his-toire. XIVe année. Paris, 1894.

Id. De quelques collections canoniques issues du décret de Bur-chard. Mélanges Paul Fabre. Etudes d'histoire du moyenAge. Paris, Picard, 1902.

Id. 1'Orgine de la collection ,Anselmo dedicata". MélangesP. F. Girard. I. Paris, Rousseau, 1912.

Id. Le Liber Tarraconensis, étude sur une collection canoniquedu Iie siècle. Mélanges Julien Havet. Paris, Leroux, 1895.

Id. Un groupe de recueils canoniques italiens des Xe et XIesiècles. Mémoires de l'institut national de France. Acadé-mie des inscriptions et belles-lettres. Tome 40. Paris, 1916.

Id. Les collections canoniques romaines de 1'époque de GrégoireVII. Ib. Tome 41. Paris, 1921.

Id. La question des fausses décrétales. Nouvelle Revue histo-rique de droit francais et étranger (Sigle N.R.D.F.) . Deel11 en 12. Paris, 1887 en 1888.

Id. De l'influence de la collection irlandaise sur la formationdes collections canoniques. Ib. Deel 23. Paris, 1899.

Id. Etudes critiques sur le décret de Burchard de Worms. Ib.Deel 34. Paris, 1910.

Id. Un tournant de 1'histoire du droit. (1060-1140). Ib. Deel41. Paris, 1917.

Id. La collection canonique dite Caesaraugustana. Ib. Deel 45.Paris, 1921.

Id. Etude sur les fausses décrétales. Revue d'histoire ecclésias-tique. (Sigle R.H.E.). Deel VII en VIII. Louvain, 1906en 1907.

Id. Le décret de Burchard de Worms. Son caractère, son in-fluence. Ib. Deel XII. Louvain, 1911.

Id. La collection canonique dite collectio XII partium. Etudesur un recueil canonique allemand du XIe siècle. Ib. DeelXVI. Louvain, 1921.

XXVII

P. Fredericq. Corpus documentorum inquisitionis haereticaepravitatis neerlandicae. I. Gent—'s-Gravenhage, Vuyl~steke—Nyhoff, 1889.

J. Gay. Les papes du XIe siècle et la chrétienté. Paris, Lecoffre—Gabalda, 1926.

H. Gerdes. Geschichte der Salischen Kaiser and ihrer Zeit. II.Leipzig, Duncker and Humblot, 1898.

A. Fr. Gfrörer. Pabst Gregorius VII and sein Zeitalter. I—VI.Schaffhausen, Hurter, 1859 sq.

J. de Ghellinck. Le mouvement théologique du XIIe siècle.Etudes, recherches et documents. Paris, Lecoffre-Gabalda, 1914.

0. Gierke. Das deutsche Genossenschaftsrecht. I—IV. Berlin,Weidmann, 1868-1913.

W. von Giesebrecht. Geschichte der deutschen Kaiserzeit. II 5 .

Leipzig, Duncker and Humblot, 1885.R. Gorgas. Ueber den kürzeren Text von Anselms Gesta pon

-tificum Leodiensium. Diss. Halle a/S. Kaemmerer, 1890.J. Görres. Das Lütticher Domkapitel bis zum 14. Jahrhundert.

I Teil. Diss. Berlin, 1907. Berlin, Trenkel, z.j.G. Görris. De denkbeelden over oorlog en de bemoeiingen voor

vrede in de elfde eeuw. Diss. Leiden, 1912. Nijmegen,Malmberg, z.j.

I. H. Gosses en N. Japikse. Handboek tot de staatkundige ge-schiedenis van Nederland2 . 's-Gravenhalte, Nijhoff, 1927.

M. Grabmann. Die Geschichte der scholastischen Methode.Deel I. Freiburg i/B., Herder, 1909.

H. Grauert. Rom and Gunther der Eremit? Historisches Jahr~buch der Görres-Gesellschaft. XIXer Band. Jahrgang1898. München, 1898.

Id. Papstwahlstudien. Ib. XXer Band. Jahrgang 1899. Mün-chen, 1899.

F. Gregorovius. Geschichte der Stadt Rom im Mittelalter. IVs.Stuttgart and Berlin, Cotta, 1922.

G. Grupp. Kulturgeschichte des Mittelalters. II 3 . Paderborn,Schöningh, 1923.

Jos. Habets. Geschiedenis van het tegenwoordig bisdom Roer

XXVIII

mond en van de bisdommen, die het in deze gewesten zijnvoorafgegaan. Deel I. Roermond, Romen, z.j. (Kerkelijkegoedkeuring gedateerd 1875.)

C. Hahn. Geschichte der neu-manichaischen Ketzer, quellen-gemass bearbeitet. Deel I. Stuttgart, Stenikopf, 1845.

K. Hampe. Deutsche Kaisergeschichte im Zeitalter der Salierand Staufer 5 . Leipzig, Queue and Meyer, 1923.

G. Hartmann. Der Primat des rómischen Bischofs bei Pseudo-Isidor. Stuttgart, Kohlhammer, 1930.

J. Hashagen. Gottesgnadentum and Kirchenregiment im Mit-telalter. Historische Aufsátze Aloys Schulte zum 70. Ge-

burtstag gewidmet von Schulern and Freunde. Dusseldorf,Schwann, 1927.

A. Hauck. Kirchengeschichte Deutschlands. III 3 en 4 Leipzig,Hinrich, 1920.

Id. Die Kirche im staatlichen Leben des Mittelalters (10-13Jahrhundert) . Neue Kirchliche Zeitschrift. 36, Jahrgang.Leipzig—Erlangen, 1925.

J. Havet. L'hérésie et le bras séculier au moyen age jusqu'autreizième siècle. Oeuvres de Julien Havet, II. Paris, Leroux,1896.

Hefele—Leclercq. Histoire des conches. IV, 2. Paris, Letouzeyet Ané, 1920.

J. Heller. Reise nach Lothringen, Nordfrankreich and Belgienvom October 1875 bis MV rz 1876. Pag. 322: Handschrif-ten im Kloster Averboden. Neues Archiv, II. Hannover,1877.

J. Hergenróther. Katholische Kirche and christlicher Staat inihrer geschichtlichen Entwicklung and in Beziehung aufdie Fragen der Gegenwart. Freiburg, Herder, 1873.

Hergenróther—Kirsch. Handbuch der allgemeinen Kirchenge-schichte. II 6 . Freiburg i/B., Herder, 1925.

J. Hessen. Patristische and scholastische Philosophie. Bresslau,Hirt, 1922.

K. Heussi. Kompendium der Kirchengeschichte 7 . Tubingen,Mohr, 1930.

P. Hinschius. Decretales pseudo-Isidorianae. Lipsiae, Tauch-nitz, 1863.

XXIX

Id. Das Kirchenrecht der Katholiken and Protestanten inDeutschland. II System des katholischen Kirchenrechtsmit besonderer Rucksicht auf Deutschland. Berlin, Gutten-tag, 1878.

S. Hirsch — H. Pabst — H. Bresslau. Jahrbiicher des Deut-schen Reiches unter Heinrich II. I—III. Berlin, Dunckerand Humblot, 1862-1875.

O. Hirzel. Abt Heriger von Lobbes. 990-1007. Beitráge zurKulturgeschichte des Mittelalters and der Renaissance.Leipzig—Berlin, Teubner, 1910.

C. Hófler. Die deutschen Pápste. I Die Pipste Gregor V,Clemens II and Damasus II. Regensburg, Manz, 1839.

J. Hollnsteiner. „Sacrum Imperium". Eine Auseinandersetzungmit Alois Dempf. Historisches Jahrbuch der Górres-Ge-sellschaft. 49er Band. Jahrgang 1929. Munchen, 1929.

B. Hiibler. Kirchenrechtsquellen. Urkundenbuch zu Vorlesun-gen Ober Kirchenrecht 4 . Berlin, Puttkammer und MV hl-brecht, 1902.

Hurter—Pangerl. Nomenclator literarius theologiae catholicae.I. Oeniponte, 1926.

P. Imbart de la Tour. Les élections épiscopales dans l'église deFrance du 9e au 12e siècle. Paris, Hachette, 1890.

J. de Jong. Handboek der Kerkgeschiedenis. Deel I. Utrecht—Nijmegen, N.V. Dekker en v. d. Vegt en J. W. vanLeeuwen, 1929.

Kirchenlexicon2 . Freiburg i/B., Herder, 1882 sq.A. M. Koeniger. Prima sedes a nemine iudicatur. Beitrage zur

Geschichte des Christlichen Altertums and der Byzan-tinischen Literatur. Festgabe Albert Ehrhard. Bonn—Leipzig, Schroeder, 1922.

H. Kromayer. Ueber die Vorgange in Rom im Jahre 1045 anddie Synode von Sutri 1046. Historische Vierteljahrsschrift.X Jahrgang, Leipzig, 1907.

G. Kurth. Notice sur un manuscrit d'Hariger et d'Anselme, con-servé à l'abbaye d'Averbode. Compte rendu des séancesde la commission royale d'histoire, ou recueil de ses bulle-tins. Quatrième série. Tome deuxième. Bruxelles, Hayez,1875.

xxx

Id. Notger de Liége et la civilisation au Xe siècle. I en II. Paris.Picard, 1905.

Id. La cité de Liége au Moyen-age. Tome I. Bruxelles, De Wit,1909.

K. Lamprecht. Deutsche Geschichte. I Abteilung. II4 Band.Berlin, Weidmann, 1909.

J. Langen. Geschichte der romischen Kirche von Nikolaus Ibis Gregor VII. Bonn, Cohen, 1892.

H. Lea. Geschichte der Inquisition im Mittelalter. I Ursprungand Organisation der Inquisition. Bonn, Georgi, 1905.

G. le Bras. Notes pour servir a histoire des collections cano-niques. Revue historique de droit f rancais et etranger. 4esérie. 8e année. Paris, 1929. Id. 9e année. Paris, 1930.

Id. Les deux formes de la Dacheriana. Mélanges Paul Fournier.Paris, Recueil Sirey, 1929.

Lexicon fur Theologie and Kirche. Freiburg i/B., Herder,1929 sq. (Pas drie deelen zijn verschenen.)

B. Lijdsman. Introductio in ius canonicum cum uberiori fontiumstudio. Vol. I. De notionibus generalibus iuris Canonici, Defontibus cognoscendi iuris can. period. I. Hilversum,Brand, 1924.

J. Lindeboom. Stiefkinderen van het christendom. 's-Graven-hage, Nijhoff, 1929.

F. Maassen. Geschichte der Quellen and die Literatur descanonischen Rechts im Abendlande bis zum Ausgange desMittelalters. Gratz, Leuschner and Lubensky, 1870.

H. Maillet. l'Eglise et la répression sanglante de 1'hérésie. Paris,Champion, 1909.

M. Manitius. Zu deutschen Geschichtsquellen des 6. and 11.Jahrhunderts. I Heber die Vita Burchardi episcopi Worma-tiensis. Neues Archiv XIII. Hannover, 1888.

Id. Bemerkungen zu verschiedenen Quellenschriften. VII ZuAnselms Gesta epp. Leodiensium. Ib.

Id. Deutsche Geschichte unter den s chsischen and salischenKaisern. Stuttgart, Cotta, 1889.

W. Martens. Gregor VII. Sein Leben and Wirken. Ier Band.Leipzig, Duncker and Humblot, 1894.

XXXI

E. Martin. Saint Léon IX. Les Saints, Paris, Lecoffre-Gabalda, 1904.

A. Meister. Gebhardts Handbuch der Deutschen Geschichte.I 6 . Stuttgart, Deutsche Verlagsgesellschaft, 1922.

S. Messina. Benedetto IX, pontefice romano. Studio critico.Catana, La Stampa, 1922.

C. Mirbt. Die Publizistik im Zeitalter Gregors VII. Leipzig,Hinrichs, 1894.

A. Molinier. Les sources de 1'histoire de France depuis lesorigines jusqu'en 1789. I Des orgines aux guerres d'Italie.II. Paris, Picard, 1902.

C. Mor. Le droit romain dans les collections canoniques des Xeet XIe siècles. Revue historique de droit francais etétranger. 4e Serie, 6e année. Paris, 1927.

F. Mourret. Histoire generale de 1'église. IV La Chrétienté.Paris, Bloud et Gay, 1921.

W. Mulder. Het ontstaan van het Conciliarisme. De Katholiek,Deel 158. Leiden—Utrecht, 1920/21.

Id. Twee Zwaarden. Studiën. 's-Hertogenbosch, 1927.E. Muller. Das Itinerar Kaiser Heinrichs III (1039 bis 1056)

mit besonderer Berucksichtigung seiner Urkunden. His-torische Studien. Heft XXVI. Berlin, Ebering, 1901.

Karl Muller. Kirchengeschichte. I. Anastatischer Neudruck.Tubingen, Mohr, 1905.

W. Nolet. Beknopt handboek der kerkgeschiedenis 2 . Nijmegen—Utrecht, N.V. Dekker en Van de Vegt en J. W. vanLeeuwen, 1926.

Nouvelle Biographie generale. Paris, Firmin Didot Frères,1855 sq.

R. Parisot. Histoire de la Lorraine. Tome I. Des origines a1552. Paris, Picard, 1919.

G. Phillips. Kirchenrecht. I—V. Regensburg, Manz, 1845-1857.

F. Pijper. Beknopt handboek tot de geschiedenis des Christendoms. 's-Gravenhage, Nijhoff, 1924.

H. Pirenne. Histoire de Belgique. I 2 . Bruxelles, Lamertin, 1902.Id. Bibliographie de l'histoire de Belgique'. Bruxelles —Gand,

Lamertin—Vyt, 1902.

XXXII

T Pistorius. Rerum familiarumque belgicarum chronicon mag-num. Frankfurt, Waechtler, 1654.

R. L. Poole. Benedict IX and Gregory VI. Proceedings of theBritish Academy. 1917-1918. London, Milford, z.j.

R. Post. De H. Bernulfus. Het Gildeboek. XIII. Leiden, 1930.A. Potthast. Bibliotheca historica medii aevi. I 2 en 1I2 . Berlijn,

Weber, 1896.Realencyclopádie fur Protestantische Theologie and Kirche 3 .

Leipzig, Hinrichs, 1896 sq.J. Reviron. Les idées politico-religieuses d'un évêque du IXe

siècle. Jonas d'Orléans et son „De institutione regia".Etude et texte critique. In: l'Eglise et 1'état au moyen age.Directeur H. C. Arquillière. I. Paris, Vrin, 1930.

P. Richard. La monarchie pontificale jusqu'au concile de Trente.Revue d'histoire ecclésiastique XX. Louvain, 1924.

A. Richter. Lehrbuch des katholischen and evangelischen Kir-chenrechts7 . Leipzig, Tauchnitz, 1874,

G. Richter and H. Kohl. Annalen des Deutschen Reichs imZeitalter der Ottonen and Salier. I. Halle a/S., Buchhand-lung des Waisenhauses, 1890.

E. Sabbe. Notes sur la réforme de Richard de Saint-Vannesdans les Pays-Bas. Revue beige de Philologie et d'histoire.Tome 7. Bruxelles, 1928.

E. Sackur. Die Cluniacenser in ihrer kirchlichen and allgemein-geschichtlichen Wirksamkeit bis zur Mitte des elften Jahr-hunderts. I en II. Halle, Niemeyer, 1892 en 1894.

J. B. Ságmuller. Lehrbuch des katholischen Kirchenrechts. I.Freiburg, Herder, 1914.

Ferd. Sassen. Geschiedenis der patristische en middeleeuwschewijsbegeerte. Nijmegen, Dekker en Van de Vegt, 1928.

A. Scharnagl. Der Begriff der Investitur in den Quellen andder Literatur des Investiturstreites. Kirchenrechtliche Ab-handlungen herausgegeben von Dr. Ulrich Stutz. 56 Heft.Stuttgart, Enke, 1908.

O. Schillingh. Naturrecht and Staat nach der Lehre der altenKirche. Paderborn, Schoningh, 1914.

P. Schmid. Der Begriff der kanonischen Wahl in den Anfngendes Investiturstreites. Stuttgart, Kohlhammer, 1926.

XXXIII

G. Schnurer. Kirche and Kultur im Mittelalter. I—III. Pader-born, Schóningh, 1926-1929.

M. Schoengen. Geschiedenis van het onderwijs in Nederland.Zonder plaats en jaartal.

R. Schroder—E. von Künssberg. Lehrbuch der deutschenRechtsgeschichte6 . Berlin, de Gruyter, 1922.

H. von Schubert. Petrus Damiani als Kirchenpolitiker. Festgabevon Fachgenossen and Freunden Karl Muller zum sieb-zigsten Geburtstag dargebracht. Tubingen, Mohr, 1922.

Id. Der Kampf des geistlichen and weltlichen Rechts. Sitzungs-berichte der Heidelberger Akademie der Wissenschaften.Philosophisch-historische Klasse. Jahrgang 1926/27. 2 Ab-handlung. Heidelberg, Winter, 1927.

J. F. von Schulte. Die Geschichte der Quellen and Literatur desKanonischen Rechts von Gratian bis auf die Gegenwart.I—III. Stuttgart, Enke, 1875-1880.

W. Schultze. Gerhard von Brogne and die Klosterreform inNiederlothringen and Flandern. Forschungen zur Deut-schen Geschichte. 25er Band. Gottingen, 1885.

G. Schwamborn. Kirchengeschichte in Quellen and Texten.I Teil. Altertum and Mittelalter. Neuss a/Rh. 1912.

R. Seeberg. Lehrbuch der Dogmengeschichte. 3er Band. DieDogmengeschichte des Mittelalters 4 . Leipzig, Deichert,1930.

B. Seidel. Die Lehre vom Staat Beim heiligen Augustinus. Kir-chengeschichtliche Abhandlungen herausgegeben von

Sdralek. Band IX. Heft I. Bresslau, Aderholz, 1909.Ch. Stallaert et Ph. van der Haeghen. De l'instruction publique

au moyen age (VIIIe au XVIe siècle). Mémoires couron-nés et mémoires des savants étrangers publiés par l'Acadé-mie royale des sciences, des letters et des beaux-arts deBelgique. Tome XXIII, 1848-1850. Bruxelles, Hayez,1850.

E. Steindorff. Jahrbiicher des Deutschen Reichs unter Hein-rich III. I en II. Leipzig, Duncker and Humblot, 1874 en1881.

F. Sweertius. Rerum Belgicarum Annales chronici et historici.I. Frankfurt, 1620.

XXXIV

M. Tangl. Gregor VII jiidischer Herkunft. Neues ArchivXXXI. Hannover—Leipzig, 1906.

L. Thomassinus. Vetus et nova ecclesiae disciplina circa bene-ficia et beneficiarios in tres partes distributa, variisqueanimadversionibus locupletata. I—III. Venetië, Savioni,1773.

E. Troeltsch. Augustin, die christliche Antike and das Mittel-alter. Historische Bibliothek herausgegeben von derRedaktion der Historischen Zeitschrift. 36 Band. Mün-chen and Berlin, Oldenbourg, 1915.

F. Ueberweg—B. Geyer. Die patristische and scholastischePhilosophie11 . Berlin, Mittler, 1928.

E. Voigt. Egberts von Li ttich Fecunda Ratis. Halle a/S., Nie-meyer, 1889.

J. Voigt. Hildebrand als Papst Gregorius der Siebente and seinZeitalter2 . Weimar, 1846.

P. Volk. Der liber ordinarius des Li tticher Jakobsklosters. Bei-trage zur Geschichte des alten Monchtums and des Bene

-diktinerordens. Heft 10. Munster i/W., Aschendorf, f,1923.E. Voosen. Papauté et pouvoir civil à 1'êpoque de Grégoire VII.

Contribution à histoire du droit public. Gembloux, Duculot,1927.

G. Waitz. Deutsche Verfassungsgeschichte VII. (Die Deut-sche Reichsverfassung von der Mitte des neunten bis zurMitte des zwolf ten Jahrhunderts 3er Theil) . Kiel,Homann, 1876.

Id. Ueber Anselmus Gesta episcoporum Leodiensium. NeuesArchiv VII. Hannover, 1882.

J. Warichez. 1'Abbaye de Lobbes. Tournai, Casterman, 1909.F. Wasserschleben. Die Bussordnungen der abendlndischen

Kirche nebst einer rechtsgeschichtlichen Einleitung. Halle,Graeger, 1851,

H. Wasserschleben. Die irische Kanonensammlung. Giessen,Ricker, 1874.

W. Wattenbach. Geschichte des romischen Papstthums. Ber-lin, Herz, 1876.

Id. Deutschlands Geschichtsquellen im Mittelalter. I 7 en II6 ,

Berlin, Herz, 1904 en 1894.

xxxv

A. Werminghoff. Geschichte der Kirchenverfassung Deutsch-lands im Mittelalter. I. Hannover, Hahn, 1905.

C. Wilde. Leerboek der algemeene geschiedenis. II 2 . Leiden,Théonville, 1919.

S. de Wind. Bibliotheek der Nederlandsche Geschiedschrijvers.I. Middelburg, Abrahams, 1835.

W. Windelband—E. Rothacker. Lehrbuch der Geschichte derPhilosophies°. Tubingen, Mohr, 1921.

F. A. Wright and T. A. Sinclair. A history of the later LatinLiterature from the middle of the fourth to the end of theseventeenth century. London, Routledge and Sons, 1931.

W. Wuhr. Studien zu Gregor VII. Kirchenreform and Welt-politik. Historische Forschungen and Quellen. 10 Heft.Munchen and Freising, Datterer, 1930.

M. de Wulf. Histoire de la philosophie médiévale. I. Louvain,Institut supérieure de Philosophie, 1924.

XXXVI

HOOFDSTUK I.

DE „VITA WASONIS" VAN ANSELMUS.

Inhoud:Blz.

1. De Gesta Episcoporum Tungrensium, Traiectensium et Leo-diensium. Tekst der twee proëmia, die er bij behooren. Devraag naar den auteur er van. Heriger van Lobbes ............... 3

2. Bewijzen voor het auteurschap van Anselmus ..................... 73. De quaestie van het auteurschap van 'n Alexander. Ontstaan.

Weerlegging ............................................................ 94. Over den nieuwen schrijver dien de tweede praefatie blijkt in te

voeren. Hoe zijn verhouding tot Anselmus te verklaren ......... 115. De kortere redactie van Anselmus' Gesta. Waitz' opvatting

hierover ....................................................... ........ 1 46. De stelling van Gorgas tegen Waitz. De kortere redactie kan

geen bewerking zijn voor Anno van Keulen ..................... 167. Anselmus zelf kan de kortere redactie niet geschreven hebben 188. 'n Antikeizerlijke en prokerkelijke tendenz is er niet in te con-

stateeren. De bewijzen van Waitz hiervoor weerlegd. Contra-bewijzen gegeven ...................................................... 22

9. Conclusie uit het voorgaande ....................................... 3110. Anselmus' leven, zijn wijze van geschiedschrijving en betrouw-

baarheid.................................................................. 31

HOOFDSTUK I.

DE ,,VITA WASONIS" VAN ANSELMUS.

1. „Herigeri et Anselmi Gesta Episcoporum Tungrei,sium,Traiectensium et Leodiensium. Edente V. Cl. Rudolfo KoepkePh. D.", aldus vinden we op pagina 134 der „Monumenta Ger

-maniae Historica, Scriptores VII".Blz. 134-161 wordt ingenomen door de inleiding van

Koepke, geschreven in Juli 1845. Daarna begint de tekst. Aller-eerst 'n inleiding 1 ) , opdracht van het werk aan Anno vanKeulen, welkè opdracht we hier volledig afdrukken omdat weer in het verloop van dit hoofdstuk dikwijls op zullen moetenterugkomen. De noten, met letters aangegeven, zijn vanKoepke.

„Domno Annoni, venerabili Coloniensium archipraesuli presbiteroruminfimus A., praedicare annum Domini acceptum, et suam Christi familiaefideliter dispensare annonam. Gloria omnipotenti Deo, qui nostris itanomen suum dignatus est glorificare temporibus, ut te, qualem cognovimusservum suum, sanctae Coloniae sponsum, Leodicensi aecclesiae praefe-cerit archiepiscopum. Quarum altera, Leodicensis videlicet aecclesia, matrissuae venerabilis Coloniae oppido gaudet tam fideliter te invigilare provec-tibus, et toto desiderii affectu in amplexus tuae karitatis gestiens, sesetuae paternitatis exoptat adiuvari pariter et confoveri amminiculis. Atqueut hoc sibi propensius tua debeat benignitas, haec suorum per me tibidirigit gesta pontificum, ut qui per te ipsum studiose satis ad meliorisvitae arcem niteris, his profecto amplius ad virtutem accendaris. Horumquidem pars prior ab Herigero, Lobiensis cenobii abbate, absque capitulisest conscripta; cui nos capitula praenotantes, nostram cum capitulis suiselucubraciunculam coaptare studuimus. Et cum illa superior gesta eorun-dem pontificum a primo usque ad vicesimum septimum, scilicet a sanctoMaterno usque ad sanctum Remaclum digesserit, nos quoque nostrum

') M.G.S.S. VII pag. 161.

opus, quod precatu domnae Idae abbatissae (A) conscripseramus, deca-pitantes, ne eadem replicando fastidium legenti faceremus, a beato Theo-dardo incepimus, et ordinem episcoporum usque ad domnum Wazonem,quem quinquagesimum secundum esse constat, prosecuti sumus; nihilponentes, nisi quod aut legimus, aut certa fidelium personarum relationedidicimus, aut certe ipsi praesentes vidimus et audivimus. Enimvero matremsuam, sanctam videlicet Coloniam, latere non decet, quot et quales humilisLethgia habuerit rectores; quorum si quos Deo placere cognoverit, undeabundantius gaudeat, sedula mater habebit. Matrum enim est, filiarumproventus suos existimare. Quae etiam praeter candidatorum martirummilia unius ex patronis nostril, beati videlicet Ebergisi, noverit se cineresservare, quos in Trutmonia nostri episcopatus villa (B) consepultos, uthaec eadem testantur gesta, a Brunone archiepiscopo eodemque ut aiuntduce, inde in monasterium sanctae Ceciliae tam memorabilis abbatissaquam indigenae praedictae Trutmoniae perhibent esse translatos (C). ubihodieque vacuum eius in maximo honore habetur sepulchrum. At quodvestrates eum Evergislum vocant ex aliquo huius nominis episcopo, cuiusmausoleum forsitan ignoratur, ob nominis consonantiam huic nostro Eber-giso hoc attributum esse arbitramur, licet nonnulli hunc eundem et Colo-niensem et nostrum uno tempore fuisse contendant, eundemque cum beatoSeverino, antecessore ut adiciunt suo, vocum angelicarum in transitu beatiMartini psallentium auditorem asserant (D) . Quod si ita esset, idem quiColoniensibus quartus, nobis vicesimus quartus extitisset. Sed hoc omninoimpossibile esse, liquido ex temporum ratione colligitur. In transitu enimbeati Martini secundus Archadii et Honorii annus erat, qui est a dominicaincarnatione quadringentesimus primus. A quo ducenti quinquaginta duousque ad Dagobertum regem computantur, circa cuius tempora hic nosterEbergisus Traiectensi kathedrae praesidebat. Restat igitur ut dicant, suumEvergislum aut post transitum sancti Martini per eosdem 252 annos usquead Dagobertum vixisse. ut sic videatur credibile, eundem vestrum et nos-trum episcopum esse potuisse uno tempore, quod fidem excedit; aut nobis-cum credant eos omnimodo diversos esse, tum quia a tempore diluvii nemo200 annis vixisse, tum quia inter beatum Servatium episcopum nostrum,qui contemporalis fuit beato Severino, et inter istum Ebergisum tredecim(E) episcopos nobis legamus praefuisse. In tuo igitur, domne archipraesul,pendeat iuditio, utrum haec quae nostra sunt, iubeas ignibus dari necne;quamquam hanc materiam utcumque dictatam, uti bene vivendi exemplumesse possit, salvam esse expediat."

(A) S. Caeciliae Coloniensis.(B) Cfr. I 28; II prooemium.(C) At non Ebregisi sed Evergisili archiep. Colon, corpus transferri iussit

Bruno, ut testatur Ruotger in vita Brunonis cap. 31.(D) Gregor. Tur. de miraculis S. Martini I, 4. et de Severino vid. de

confess. martyr. 45.(E) Undecim tantum si Herigerum audis.

Daarna volgt het eerste deel van het werk 1 ), bestaande uit56 capita waarvan het eerste 'n proemium. Hierop krijgen wehet tweede deel 2 ) , in 74 capita het vervolg der geschiedenisgevende. Van deze 74 capita is het eerste weer 'n proëmium,en omdat we ook hieruit nog verscheidene keeren zullen moetenciteeren, laten we ook dit hier volgen.

„Superiors volumine gesta Tungrensium pontificum sunt digesta, quaefideliter servant ordinem eorum quae relatu digna erant gestorum sivedictu, a 27 memoratae sedis episcopis, quorum primus beatus Maternusin cathedra Tungrensi fere 20 habuit successores. Sed beatus Munulfus,qui 21 extitit, ex auctoritate canonum a Tungri sedem episcopii amovit,et eandem Traiecti, ubi tunc temporis aptior locus erat, constituit; quilocus tandem episcopii sedem usque ad sanctum Hubertum servavit. Isquepropter patrocinia sancti martinis Lamberti, aput Leodium vicum publicum,ubi usque hodie perseverat, voluit esse caput episcopii. Deinceps quaesequuntur iussu priorum loci istius anno dominicae incarnationis 1056 exalterius opusculi libello, quem quidam ex canonicis sancti Lamberti A.nomine composuit monitu Idae venerabilis abbatissae, quae regebat monas-terium sanctae Cecil'iae virginis in Colonia, huic operi sunt annexa; cuius,ut ipse testatur, suscepti laboris causa talis fuit. Requiescit in eodemsanctae virginis monasterio corpus beati Ebergisi, qui Tungrensi aecclesiaepraefuit 24; quod a Brunone archiepiscopo, qui dux fuisse fertur, a Trut

-monia Leodicensis episcopii villa, ubi sepulchrum eius adhuc cernitur, illuctranslatum esse affirmant (A) . De cuius vita quia nichil ibidem habebatur,eadem venerabilis abbatissa Ida memoratum Leodicensis aecclesiae cano-nicum pudicum admodum familiaritate, quippe quae eum ex sacro fontespiritualis mater susceperat, est aggressa, ut si quid in Leodicensi aecclesiade eodem sanctum haberetur, conscriberet et ei mittere non tardaret. Quaeetiam sepe et multum de vita et moribus domni Wazonis nostra memoriaepiscopi, percunctabatur. et nonnumquam inter audiendum aliqua vel ex-trema de eodem beato viro religiosos gemitus et piae recordationis lacri-mas edere solebat. Hac nimirum splendida ancillae Christi inportunitatesollicitatum se dicit, ut quod ultra vires fuisset, hoc opus nimis audacterarripere temptaverit. Et priorem quidem eiusdem opusculi sui partem expraesentibus episcoporum gestis se compilasse, non est confusus confiteri,ita dicendo: „Ex pontificum Tungrensium gestis, quae a sancto Maternousque ad beatum Remaclum sunt porrecta, placuit quasi ex florigera pratiamenitate decerptum de diversis floribus texere sertum. Cui deincepsannectere studuimus, quae de posterioribus sparsim aut legimus aut certa

1) M.G.S.S. VII pag. 164 sq.2) Ib. pag. 191 sq.(A) Vid. Anselmi litteras ad Annonem et I 28.

antiquorum relatione didicimus, et breviario quodam nomina singulorumcum paucis quorundam ipsorum gestis usque ad domnum Wazonem per-strinximus. De cuius vita et moribus extrema quaelibet dicendo, paulodiutius immorati sumus, tum ut posteris. si quis haec dignetur legere, tantiviri non negetur noticia, tum potissime. quia hoc lacrimis vestrae pietatisnegare non potui: quibus cum eiusdem venerabilis viri, numquam fatie, sedfama tantum cogniti, dulcissimam mentionem soletis amplexari. Quibusvere quod temptare ultra vices fuit, nisi cum auxilio divino voluntas optem-perandi foret, a nobis extorquere potuistis. Linde contigit, ut ad pingen

-dum pulcherrimum hominem a vobis coactus sim pictor ignarus, qui si inaliquo tanti viri laudes exilis ingenii seu tenuis stili vitio detrivi, ex obe-dientia favorabiliter Christi sponsae inpensa obsecundantis ignoreturignorantia." Quae cum ita sint, nos quoque non inconvenienter eiusdemopusculi capite sublato, ut inoffenso pede servare possimus ordinem gesto-rum pontificalium, a successore sancti Remacli, beato videlicet Theodardo,novum ingrediamur exordium."

Wie is de schrijver der „Gesta"? De titel noemt er reedstwee: Heriger en Anselmus. Schreven zij ieder een gedeelte ofsamen het geheel? Zijn er soms nog meerdere schrijvers? Zie-daar eenige vragen waarop we allereerst willen trachten hetantwoord te geven.

Vooraf echter een bemerking. Dit boek is gewijd aan Wazovan Luik en de hervormingsideeën, die hij voorstond. Daaromis het doel van dit eerste hoofdstuk, zooals we reeds in onze in-leiding zeiden, te komen tot een zeker oordeel over de betrouw-baarheid der bronnen waaruit we moeten putten, om het levenen streven van Wazo te leeren kennen. De „Gesta" vanHeriger en Anselmus interesseeren ons dus speciaal voor zoo-ver ze ons inlichten over Wazo, en dit gebeurt alleen in dehoofdstukken 39 tot en met 74 1 ) van het tweede deel. Met hetgeheel der „Gesta" houden wij ons derhalve alleen bezig in zoo-ver dit noodig is om inzicht te krijgen in de vraagstukken overden auteur, zijn wijze van schrijven, zijn betrouwbaarheid etc.:voor het gedeelte, dat aan Wazo is gewijd. Kwesties die overdit laatste speciaal of uitsluitend handelen, zullen we uitvoerigbespreken.

Allereerst dan de vraag: wie is de schrijver der „Gesta Epis-coporum Tungrensium, Traiectensium et Leodiensium"? Heriger,

1 ) Ib. pag. 210-234.

van 990 tot 1007 abt van Lobbes 1 ) , intiem vriend en raadsmanvan den grooten Luikschen bisschop Notker 2 ) , schreef ondermeerdere andere werken s) : „Gesta pontificum Leodiensium",samengesteld nog vóór hij tot de waardigheid van abt geroepenwerd 4 ) .

De moeilijkheden tegen het auteurschap van Heriger en deoplossing ervan gaan buiten het doel, dat wij ons stellen. Weverwijzen ervoor naar de inleiding van Koepke 5 ) , evenals voorde vragen omtrent Heriger's bronnen en wijze van schrijven 6 )

In hoever de „Gesta" van Heriger nog ten grondslag liggenaan of overgenomen zijn in de „Gesta Episcoporum Tungren-sium, Traiectensium et Leodiensium", zooals deze thans voorons liggen, zal uit het volgende blijken.

2. De algemeene traditie schrijft aan Anselmus, 'n Luikschkanunnik, de „Gesta Episcoporum Tungrensium, Traiecten-sium et Leodiensium" toe 7 ) . Eenige bewijzen voor Anselmus'auteurschap willen we hier geven. Allereerst Sigebert vanGemblours. Deze schrijft 8): „Anselmus clericus Legiensis,scripsit Gesta pontificum Legiensium et in eo libro vitamGuazonis episcopi veraciter sibi notam plene descripsit."

Dit getuigenis is van het grootste belang. Sigebert kon vanalle kanten goed ingelicht zijn: hij gebruikt zelf voor zijn groote„Chronographia" de „Gesta" als bron 9 ) , leeft tusschen ± 1030en 1112, en wel te Gemblours en Metz, en is bovendien

1) Ib. pag. 137. — Gesta episcoporum Cameracensium M.G.S.S. VII pag.445 sq.

2) M.G.S.S. VII pag. 138 sq. — Balau pag. 121. — Kurth, Notger deLiege I pag. 54, 87, 89, 173.

3) M.G.S.S. VII pag. 137 en pag. 145 sq.4) Ib. pag. 139. — Zie voor Heriger de monographie van 0 Hirzel: Abt

Heriger von Lobbes. 990-1007,5) Ib. pag. 138-142.6) Ib. pag. 142 sq. Zie ook Balau Chap. IV I. Ebert III pag. 408. Hirzel

pag 31 sq.7 ) Chapeaville. Qui Besta pontificum Tungrensium, Trajectensium et Leo-

diensium scripserunt auctores praecipui. Deel I. Praefatio ad lectorem. (on-gepagineerd).

$) Migne P. L. 160, 585. Het werk waarin dit citaat staat is bij Migneevenals bij alle andere uitgevers getiteld: „Liber de scriptoribus ecclesiasticis".De eigenlijke titel luidde: „Liber de illustribus viris". Zie Balau pag. 302 en 303.

9 ) Balau pag. 279.

politiek gesproken een tegenstander van Wazo's ideeën 1),

Aegidius van Orval 2 ) , zelf de eerste voortzetter der „Gesta",werkte ook het bestaande gedeelte ervan om, helaas niet tenvoordeele der geschiedkundige waarheid. Hij hoort thuis in de13e eeuw, zijn kroniek werd pas voltooid in 1251 3 ) . Hij zegtover de auteurs der „Gesta" 4 ) : „Imitati studium venerabiliumpatrum Herigeri Lobiensis Abbatis et Anselmi viri religiosi, quisuccessive, unus post alium, usque ad sua tempora partes supe-riores fideliter, sed breviter descripserunt."

Joannes van Stavelo 5 ) (± 1390-1449) schrijft: „Primusconscriptor Herigerus abbas Lobiensis scribens suam partema b. Materno primo Tungrorum episcopo suscepit, et indeordinem episcoporum usque ad 27 prosecutus est ex quibus b.Remaclus fuit ultimus, et ita idem sanctus dicitur esse methalibri Herigeri abbatis. Postea Anselmus presbiter scripsit quisuum librum a b. Theodardo post Remaclum facto episcopoincipiens, recto ordine episcopos prosequens, in vicesimoquinto episcopo qui Wazo nomine nuncupatus est termi-natur" 6 )

In den loop der tijden zijn tegen deze opvatting, dat Ansel-mus (want met hem houden wij ons alleen speciaal bezig)schrijver der „Gesta" zijn zou, bezwaren gerezen en we moetentoegeven: gegronde. De geschiedenis van de moeilijkhedentegen dit auteurschap en de gegeven oplossingen willen we inhetgeen nu volgt nagaan, en trachten tot een definitief oordeelte komen. Voor ons is het immers van groot gewicht te wetenof we onze gegevens hebben van een tijdgenoot en persoon uitde omgeving van Wazo, of niet, immers op wat hij over Wazogeeft zullen wij zoowel onze geschiedenis van diens leven, alsons weergeven van Wazo's leer over de beide machten, bijnauitsluitend moeten grondvesten.

1) Balau pag. 269 sq. over zijn antipauselijke geschriften ten gunste vanHendrik IV in diens strijd tegen Gregorius VII.

2) Balau pag. 451 sq.8 ) M.G.S.S. XXV pag. 129. Hier is deze kroniek afgedrukt.4) In epistola ad Mauritium canonicum Hagensem. Chapeaville II pag. 1.5) Balau pag. 596.6 ) M.G.S.S. VII pag. 153 noot 48, geciteerd volgens 'n manuscript.

3. In het proemium op het tweede boek 1 ) zegt de schrijvervan dit voorwoord: „Deinceps quae sequuntur iussu priorumloci istius anno dominicae incarnationis 1056 ex alterius opus-culi libello, quem quidam ex canonicis sancti Lamberti A. nominecomposuit monitu Idae .... huic operi sunt annexa."

Aldus lezen codex Guelferbytanus en Parisinus; in codexHagensis en Andaginensis vinden we echter in plaats van A.:Alexander; in den codex S. Martini Leodiensis in plaats van A.:Anselmus. Martène en Durand, die het tweede deel der„Gesta" uitgaven volgens codex Andaginensis (die zooals ge-zegd „Alexander" leest), vonden hierin aanleiding voor de be-merking 2 ) : „Animadvertimus praeterea Alexandrum Leodien~sem S. Lamberti canonicum, delibatis ex Hangeni opere primo-rum episcoporum gestis, subsequentium post S. Remaclumantistitum acta scriptis commendasse, Wasonisque, utpote sibifamiliaris et noti, vitam fusius digessisse, quae omnia eruditieditoris diligentiam fugerant." Dan zou niet Anselmus maarAlexander de auteur der „Gesta" zijn!

Koepke weerlegt op de volgende wijze deze opwerping 3),

Tegen deze Alexanderlezing staan codex Parisinus en vooralGuelferbytanus, die van het hoogste gewicht is omdat hijdateert van de lie eeuw, de eeuw zelf waarin de „Gesta" ge-schreven zijn. Codex Parisinus is van de 12e eeuw evenalsHagensis en Andaginensis. Bovendien bewijst Koepke elders,dat deze codex Andaginensis dezelfde is als Hagensis 4), Eris dan maar één codex, die „Alexander" leest, terwijl een andere,die een eeuw ouder is en dicht staat bij den tijd waarin deschrijver der „Gesta" leefde, A. leest. (Codex Parisinus steuntvolgens Koepke op Guelferbytanus.)

Maar bovendien vinden we ook elders, namelijk in het beginder eerste praefatie, den auteur in alle codices als A. vermeld:„Domno Annoni, venerabili Coloniensium Archipraesuli, pres

-biterorum infimus A." Omdat de schrijver ook elders nergens

1) Zie pag. 5.2) Martène et Durand. Veterum scriptorum et monumentorum historicorum,

dogmaticorum, moralium, amplissima collectio. Deel IV pag. 837 sq.3) M.G.S.S. VII pag. 151.4) Ib. pag. 158.

9

in de „Gesta" zijn eigen naam noemt, noch in den tekst nochin de voorwoorden, meenen wij met Koepke te mogen veronder-stellen, dat bescheidenheid den auteur weerhield zijn naam tenoemen. 'n Overschrijver heeft A. lezende, Alexander neerge-schreven, zooals 'n andere in den codex S. Martini LeodiensisA. als Anselmus weergaf.

Deze oplossing van Koepke lijkt ons voldoende en redelijk,mits men ze plaatse in het kader van het geheel der bewijs-voering, wat Koepke wel schijnt te bedoelen, maar noch uit-drukkelijk noch door het verband aangeeft. Integendeel, deordening van bewijzen en moeilijkheden is bij hem zeer verwar-rend en moeilijk te ontrafelen. Men bedenke namelijk wel, datde constante traditie ons Anselmus als auteur der „Gesta" aan-wijst, nergens een Alexander als zoodanig noemt, en ook vangeen Alexander, die ermee zou te identificeeren zijn, weet.Tegen deze testimonia externa kan één enkele codexlezing nietopwegen, temeer als deze door vergelijking met andere twijfel-achtig wordt, 'n oudere lezing met de traditie overeenstemt, hetontstaan der fout redelijk verklaarbaar is. Hierbij komt nog, datondanks het bestaan van een handschrift met de lezing Alex-ander, de opinie, die het werk aan Anselmus toeschreef, totMartène en Durand de eenige, en na hen nog de overheer

-schende is gebleven. We kunnen hier aan toevoegen, dat nog'n codex, dien Koepke niet gekend heeft, ook A. leest 1 ) . Het iseen codex bewaard in het archief van de abdij van Averbodesectie IV hs. No: 12 f. 53 r°. Volgens Kurth 2 ) is hij zeer waar-devol en zou zoo niet zijn overgeschreven, dan toch vergelekenzijn met het oorspronkelijk handschrift van de „Gesta". Dit isdus een belangrijke bevestiging van de meening van Koepke.

Wij onderschrijven dan ook volkomen het oordeel van Wat-tenbach s) : „Denn die Autorschaft Anselms, eines sehr ange-

1) Wij danken deze mededeeling aan de door Dr. J. B. Valvekens 0. Praem.,archivaris der abdij van Averbode, ons verstrekte inlichtingen, waarvoor wijhem hier gaarne dankzeggen. Met 16e of 17e eeuwsche hand is in margine erbij geschreven: „A. scil. Alexander." Deze aanteekening is dus waarschijnlijkgemaakt na kennismaking met een handschrift, dat Alexander las.

2) Compte rendu des séances de la commission royale d'histoire. 4e série,tome 2e. Zie ook Joh. Heller in Neues Archiv II pag. 323.

8 ) Deutschlands Geschichtsquellen im Mittelalter. II 6 pag. 145.

10

sehenen and Wazo nahestehenden Domherrn, ist vollkommensicher erwiesen, and ein angeblicher Alexander durch Koepkebeseitigt; dieser ist nur in der beliebten Weise des Mittelaltersmit seiner Autorschaft aus dem abkürzenden A. statt desNamens in einer Stelle der zweiten Vorrede missverständlichentstanden."

Ook G. Waltz, die in andere opzichten, zooals we aanstondsnog zullen zien, niet met Koepke overeenstemt, is het in dezenmet zijn resultaat eens 1 ) .

4. We achten dus bewezen, dat overeenkomstig de traditie,de schrijver der „Gesta" Anselmus, 'n Luiksch kanunnik is.

Nu is er echter nog een andere, veel grootere moeilijkheid.Is Anselmus wel de eenige schrijver der „Gesta"? Uit den tekstder beide proëmia zelf blijkt, dat meerdere schrijvers in het spelmoeten zijn.

In de eerste praefatie 2) lezen we, dat de schrijver der „Gesta"reeds vroeger op verzoek van de Keulsche abdis Ida een ge-schiedenis der Luiksche bisschoppen schreef. Vervolgens zegtons dezelfde praefatie, dat deze schrijver om 'n geschiedenisder Luiksche bisschoppen voor Anno van Keulen klaar te makenop de volgende wijze is te werk gegaan: van de door hem voorIda geschreven geschiedenis heeft hij dat deel weg laten vallen,dat ook beschreven is door Heriger; daarbij laat hij dan aan-sluiten de rest van zijn eigen voor Ida geschreven werk.

Deze combinatie van Heriger en zijn eigen vroeger geschre-ven werk draagt hij dan aan Anno van Keulen op.

Op de plaats echter waar het verhaal van Heriger in dat vanden schrijver zelf zou moeten overgaan, wordt de draad vanhet verhaal onderbroken door de tweede praefetie 3), Uit dezetweede praefatie blijkt nu, dat een andere schrijver erbij te paskomt. Deze schrijver „Iussu superiorum", door een overheids-bevel, belast met het samenstellen van een geschiedenis derLuiksche bisschoppen, zegt, dat de geschiedenis der 27 eerstebisschoppen in het voorafgaande is behandeld. De rest, wat

Y) Neues Archiv VII pag. 80.2) Zie pag. 4.3) Zie pag. 5.

11

daarna komen gaat, heeft hij genomen uit het werk van 'nzekeren A. kanunnik te Luik, die voor Ida 'n geschiedenis derLuiksche bisschoppen schreef, aldus voldoende aan haarspeciaal verzoek. Dit verzoek had betrekking op een levensbe-schrijving van den Tongerschen bisschop Ebergises, wienslichaam rustte in het Keulsche klooster waarvan zij abdis was.Tevens werd zoo haar tweede wensch ingewilligd: bijzonder-heden te vernemen over Wazo van Luik, wien zij een bijzon-dere vereering toedroeg.

Daarna citeert deze schrijver een stuk der inleiding van dezenA. op zijn voor Ida bestemd werk, en besluit dan, dat hij de-zelfde werkmethode zal toepassen als A. hier aangeeft: metweglating van het eerste gedeelte van de voor Ida geschrevengeschiedenis, zal hij, te beginnen met bisschop Theodardus eneindigend met Wazo, deze geschiedenis overnemen.

Aldus zouden wij drie geschiedenissen van het bisdom Luikkrijgen:

Eene van kanunnik A. bestemd voor Ida,'n Tweede van kanunnik A. bestemd voor Anno van Keulen,'n Derde van een onbekende, geschreven op bevel der over-

heid 1).

Uit de tweede praefatie, waarin een stuk wordt geciteerd uithet voorwoord van de voor Ida bestemde geschiedenis, ver-nemen wij, dat kanunnik A. deze eerste geschiedenis aldussamenstelde: hij gaf een kort overzicht uit andere bronnen overhet leven der zevenentwintig eerste bisschoppen en liet daaraanaansluiten een geschiedenis vanaf Theodardus tot en metWazo, alles kort behandelend, behalve het leven van Wazozelf, wat uitvoeriger besproken werd.

Dat het tweede, voor Anno bestemde verhaal, moest ontstaanuit Heriger's werk en uit de tweede helft van A.'s werk voorIda geschreven, beide door A. zelf met elkaar te verbinden,zagen wij reeds.

De schrijver der derde geschiedenis zegt, dat hij de geschie.denis der zevenentwintig eerste bisschoppen heeft laten weg-vallen; hij maakt een begin bij den opvolger van Maternus:

1 ) Zooals hij zelf in de tweede praefatie zegt: in 1056.

12

Theodardus, en neemt dan A.'s geschiedenis verder geheelover 1).

Hoe moeten wij ons toch de verhouding van dezen onbeken-den schrijver, die op bevel zijner overheden in 1056 schreef, totkanunnik A. (Anselmus) denken?

Koepke stelt de volgende hypothese op 2 ) . Anselmus had hetwerk voor Ida reeds kant en klaar. Hij zet zich nu aan denarbeid om voor Anno een geschiedenis gereed te maken, zóó,dat het eerste deel van Heriger wordt overgenomen, terwijl hijeen tweede deel, genomen uit zijn eigen werk voor Ida bestemd,daarbij laat aansluiten. Door omstandigheden (het meest voorde hand ligt: zijn overlijden) komt hij met dezen arbeid nietgereed: hij heeft n.l. den overgang van Heriger's geschiedenis opde zijne niet kunnen klaar maken 3 ) . Daar hij wel van plan wasdit te doen, heeft hij het in de opdracht aan Anno als reedsgebeurd voorgesteld. Het is heel begrijpelijk, dat zooiets in eente voren geschreven voorwoord reeds wordt vermeld. Het vielechter anders uit, waarschijnlijk tengevolge van zijn dood. HetLuiksch kapittel of de bisschop wil, dat het werk toch klaargemaakt wordt en beveelt een ons onbekende het aan te pak

-ken. Deze keuze is, zooals uit het product blijkt, zeer ongeluk-kig: de arme man weet er geen raad mee. Hij neemt Heriger'sgeschiedenis als eerste deel, de rest uit het door Anselmus voorIda geschreven verhaal. Tot zoover was het goed en geheelvolgens het plan van Anselmus. Maar hij weet geen overgangvan het een op het ander klaar te spelen. Daarom tim-mert hij nog een voorwoord in elkaar voor het tweede

i) Na deze uiteenzetting is nog een ander argument tegen het aannemen vaneen auteur Alexander naast een lateren Anselmus op te stellen. Koepke doetdit M.G.S.S. VII pag. 152 en 153. Het komt hierop neer, dat dan twee Luikscheschrijvers, beide zich voordoende als oog- en oorgetuige, voor Ida een levenvan Wazo schrijven, beide het op dezelfde wijze samenstellen, beide er ook eenvoor Anno schrijven, beide ook het aan Ida en Anno opzenden, terwijl feitelijkde tweede niets doet dan een reeds aan Ida en Anno gezonden werk over-schrijven en dit aan deze beide weer als eigen werk opnieuw toezenden. 'n Der-gelijke onderstelling is te dwaas en veroordeelt zich zelf.

2) M.G.S.S. VII pag. 154.3) Ook Gorgas: Ueber den kürzeren Text von Anselms Gesta pontificum

Leodiensium pag. 9 aanvaardt deze hypothese. Balau pag. 164 neemt ze ookover.

13

deel, dat er geheel doelloos en misleidend komt te staan.Koepke 1 ) wijst erop, dat voor het samenstellen dezer prae-

fatie de schrijver een groot citaat uit Anselmus' praefatie voorIda overneemt en ook de praefatie van Anselmus voor Annonaschrijft. Deze praefatie was, zooals gezegd, door Anselmusreeds klaar gemaakt en zij wordt nu ook nog aan het begin vanhet geheele werk geplaatst.

Op deze wijze wordt alles duidelijk en goed verklaard,anders is er geen uitkomen aan. Bovendien is aldus den tekstnergens geweld aangedaan. Men kan zich alleen verwonderenover de ongelukkige keuze van zulk 'n voortzetter van Ansel-mus' werk!

5. Hiermee was de zaak nog niet beslecht. Door zijn eigenmedewerkers aan de ,,Monumenta Germaniae Historica" zoude opinie van Koepke nog bestreden worden. Hierbij werd eenheel ander gezichtspunt naar voren gebracht, namelijk de kwes-tie der twee overgeleverde teksten van Anselmus. Hieruit gingmen dan verdere conclusies trekken.

Er bestaat namelijk een kortere tekst van Anselmus' „GestaPontificum Leodiensium" (dus van het tweede deel van het ge-heel der „Gesta Episcoporum Tungrensium, Traiectensium etLeodiensium") . Deze kortere redactie is door Aegidius vanOrval gebruikt voor zijn Luiksche bisdomgeschiedenis 2 ) . Delangere tekst is de door Koepke uitgegevene in het zevende deelder serie „Scriptores". Het oordeel van Koepke over den kor-teren tekst is het volgende s) : hij is sterk verkort en geheelanders dan de lange, niet alleen ontbreken vier capita, maar ookvoor het overige wijken de lezingen belangrijk af.

Met de opvatting van Koepke was Joh. Heller het niet eens,zooals blijkt uit zijn inleiding op de uitgave van Aegidius'„Gesta Episcoporum Leodiensium "4 ) . Hij was van plan daar-op nader terug te komen in het vierde deel van het „Neoes

1) M.G.S.S. VII pag. 164 noot 53.2) „Aegidius Aureaevallis, qui recisum Gestorum textum in suam rerum

Leodiensium historian recepit, suaque additamenta intrusit", zegt Koepke inzijn inleiding. M.M.S.S. VII pag. 157.

8 ) Ib. pag. 159.4 ) M.G.S.S. XXV pag. 5.

14

Archiv", doch de dood verhinderde hem dit. G. Waitz heeft dietaak overgenomen in het VIIe deel van het „Neues Archiv" 1) enin de hierbij aansluitende uitgave van een groot deel der kortereredactie met voorwoord in deel XIV der serie „Scriptores" 2 ).Hij is het met Koepke hierin eens, dat de langere tekst (dienKoepke uitsluitend gebruikte) de oudste is, en de oorspronke-lijke van Anselmus 3 ) . Hij verwijt 4 ) echter aan Koepke teweinig gelet te hebben op het verschil der teksten en te een-zijdig elke afwijking geschoven te hebben op rekening vanAegidius, waardoor hij aan de kortere redactie niet die betee-kenis heeft toegekend, die zij verdiende. Zijn stelling is: de kor-tere lezing is inderdaad een verkorting, doch niet alleen dat;op sommige plaatsen is er iets aan toegevoegd, of zonder in tekorten toch iets veranderd, of is de inkleeding anders; uit al dieafwijkingen blijkt één overal doorwerkende tendenz: 'n andersstaan tegenover de gebeurtenissen, het streven ze in een anderlicht te stellen 6 ) .

Dit gaat Waitz nu bewijzen. Hij neemt alle argumenten bijnauit het laatste gedeelte van Anselmus' eigen werk: het levenvan Wazo. Daarom is voor ons zijn bewijsvoering van bijzon-der belang. Om niet alles te moeten herhalen, zullen we dieargumenten pas aanstonds citeeren, als wij ze een voor een zul-len weerleggen.

De conclusie van Waitz is de nadere preciseering der in hetbegin vastgestelde tendenz: een streven om krachtiger anti-keizerlijk, opvallender prokerkelijk te zijn, en om de houdingvan Wazo speciaal met deze opvatting te doen overeen-stemmen 6),

Waitz gaat nu nog verder met zijn hypothese 7 ) . Voor hemkan deze omwerking alleen door den schrijver vervaardigd zijn.

1) Ueber Anselms Gesta episcoporum Leodiensium. Neues Archie VII.pag. 75.

2) Ex Anselmi Gestorum episcoporum Leodiensium recensione altera.M.G.S.S. XIV pag. 107.

3) Neues Archie VII. pag. 76.4) Ib. pag. 75.6 ) Ib. pag 76.6 ) Ib. pag. 79.') Ib. pag. 80.

15

Tegen Koepke meent hij dan ook, dat deze kortere lezing vanAnselmus zijn moet. Het zou namelijk zijn de bewerking doorAnselmus zelf gemaakt van zijn „Gesta" voor Anno vanKeulen. Daarom besluit Waitz, dat ook deze redactie van An-selmus is, en zelfs het meest onze aandacht verdient, omdat zijden vorm weergeeft dien de schrijver zelf het laatst aan zijnwerk gaf 1 ) .

Voor ons, die juist de verhouding der beide machten in dezentijd willen bestudeeren, is het van het grootste belang in dezenklaarheid te hebben. Of er namelijk door Anselmus zelf in eenomwerking een antikeizerlijke tendenz zou zijn gegeven aanzijn werk, ziedaar een voorname kwestie, waar het onze taak is,uit deze geschriften de meening van Wazo te bestudeeren overde verhouding der geestelijke en tijdelijke macht. Daartoe isimmers allereerst noodig een oordeel over Anselmus' betrouw-baarheid en objectiviteit.

6. R. Gorgas 2 ) is in zijn Breslausche dissertatie van 1890tegen deze opvatting van Waitz opgekomen. Hij heeft zijnargumentatie in drie deelen gesplitst:

de kortere lezing kan niet voor Anno voor Keulen bestemdzijn geweest 3 ) ,

ook kan ze niet door Anselmus zelf vervaardigd zijn 4),

een bijzondere tendenz (streng kerkelijk en antikeizerlijk) iser niet in te vinden 5 ) .

In nummer 7 en 8 van dit hoofdstuk zullen we de argumentenvoor beide laatste beweringen nagaan, hier geven wij die voorde eerste.

Indien de korte lezing, zooals Waitz wil, bestemd was voorAnno van Keulen dan mocht men verwachten, dat daarin aanalles wat voor Keulen van bijzonder belang was, speciaal deaandacht zou worden geschonken. Nu staat er niet alleen in dekortere lezing niets meer over Keulen dan in de langere, maar

1) Ib. pag. 81.2) Heber den kürzeren Text von Anselms Gesta pontificum Leodiensium.

pag. 12 sq.3) Ib. pag. 13.4) Ib. pag. 14 sq.5) Ib. pag. 19 sq.

16

zelfs zijn verschillende op Keulen betrekking hebbende gezeg-den in de kortere weggelaten. Dit valt te meer op, omdat juist inde voorrede tot Anno van Keulen de innige samenhang vanLuik met Keulen bijzonder nadrukkelijk wordt vermeld.

Hoe kan men in 'n bewerking, juist voor den aartsbisschopvan Keulen, een passus als den volgenden geheel weglaten:„Non ergo pigeat sanctam Coloniam, multis martirum milibusinsignitam, etiam hunc filiae suae venerari patronum 1 ) , ut cen-seat se ei debitorem apud Deum in prece, qui tanti fuerit apudearn quae suae urbi praesidet aecclesiam" 2 ) .

De schrijver spreekt dan verder in een langeren tekst over devereering, die S. Lambertus overal ten deel valt, o.a. in eenBeiersch klooster „quod ab antecessoribus domni Piligrini Colo-niensis archiepiscopi .... constructum" 3 ) . Evident is dit ge-zegd als een vriendelijkheid tegenover iemand, die zich voorPiligrinus van Keulen bijzonder interesseert. Nu is in de vol-gens Waitz juist voor Anno van Keulen bestemde korterelezing, deze passus geheel weggelaten!

Bisschop Stephanus van Luik dichtte responsoria ter eere vanSint Lambertus, „scribens ad domnum Herimannum archiepis-copum" 4 ) . In de kortere lezing is geen spoor te vinden vandeze opdracht aan den Keulschen aartsbisschop.

Hetzelfde valt ons op in het leven van Wazo.„Post hunc domnus Wazo „Post ipsum quinquagesimussecundum canonica instituta secundus Wazo maximuselectus, licet diu multumque canonice electus, episcopalireclamans per vim obedien- cathedrae intronisatur" e)tiae sibi ab archiepiscopo im-positam, vix tandem ad sus-cipiendam episcopalem vir-gam est attractus" 6 ) .

') S. Lambertus, bisschop van Luik, wiens gewelddadige dood in dat hoofd-stuk is verhaald.

2) M.G.S.S. VII pag. 194.3) Ib. pag. 195.4) Ib. pag. 200.5) Ib. pag. 210.°) M.G.S.S. XIV pag. 111.

172

Hoe is het denkbaar, dat juist in de voor Anno van Keulengemaakte redactie het vermelden van de eervolle rol door zijnvoorganger gespeeld zou zijn weggelaten?

Een passus uit caput 41 dien Gorgas ook aanhaalt, lijkt onsniet zoo sterk, omdat de pendantplaats der kortere redactie onshier evident 'n corrupten en onvolledigen tekst geeft.

Doorslaand voor onze stelling is echter weer caput 52 derlangere redactie met de correspondeerende plaats in de kortere:„Aliquandiu protracta epis- „Regresso postea ab expedi-copalis consecratio expetitur tione Coloniensi archiepis-ab archiepiscopo de expedi- copo ipse comitantibus diver-tione reverso; pro qua re vir sorum ordinum clericis, con-Dei, comitantibus diversorum secrationem suam expetiturusordinum clericis, sanctam adiit Coloniae se presentat" 2 ) .

Coloniam, sanctorum limina,quorum numerus nulli praeterRomam loco aeque est con-cessus, pils pulsat precibus" 1)

Uit dit alles volgt wel met zekerheid, dat de kortere lezinggeen bewerking is der andere voor Anno van Keulen. Delangere daarentegen, met haar opvallende vriendelijkheden aanhet adres van Keulen, kan zeer goed voor Anno bestemd ge-weest zijn. Daar nu uit de inleiding blijkt, dat een redactie der„Gesta" inderdaad aan Anno van Keulen is opgedragen, ligthet voor de hand, dat dit deze langere is.

7. Wij gaan thans bewijzen, dat Anselmus zelf deze kortereredactie niet kan geschreven hebben.

Allereerst merkt Gorgas op, dat alles wat wijst op persoonlijkeervaring, is weggelaten. We geven hier eenige voorbeelden.„ ... multosque nequaquam a „ ... multosque a nobilitatenobilitate sua degeneres reli- paterna non degenerantes re-quit filios. Quorum nonnullos liquit filios; inter quos ..." 4)

nos vidisse meminimus, interquos ..." $ )

') M.G.S.S. VII pag. 220.) M.G.S.S. XIV pag. 113.

') M.G.S.S. VII pag. 206.°) M.G.S.S. XIV pag. 109.

18

„Testes sunt pene quotquot ,,Nam cum per dies singulosLeodium novere, quia cum unicuique panis unus tan-ante eum unus tantum pa- turn ...”

2)

nis ..." 1 )

„ ... vino et carnibus nes- Deze geheele passus ont-ciens, ut attestari solebat ab- breekt in de kortere lezing 4),

bas Poppo, solus quorumdamsecretorum eius conscius, mo-nachorum omnium sibi cogni-torum vincebat abstinentiam... Et quod sine lacrimisreminisci non possumus sol

-lempne quiddam in consuetu-dine habebat secretum ..." 3)

„ ... ubi vero ad cathedram „ ... in sedem episcopalemvenitur, atque in ea solemp- solemniter intronisatur" 6),

niter locatur nisi praesensvidissem, nullo modo crede-rem, cum quanto gemitu eru-perit in lacrimas ..." 5)

Waitz heeft dit ook opgemerkt en verklaart aldus het weg-laten van de tegenwoordigheid van den schrijver bij die ge-beurtenissen: „Fehlt eine Stelle wo von seiner Gegenwart dieRede ist so mochte das einige Jahre später als überflüssigerscheinen" 7 ) .

Hiertegen merken wij op, dat het veel meer voor de hand ligtaan te nemen, dat de schrijver dit wegliet eenvoudig om willeder waarheid: hij was er niet bij geweest. Ware hij zelf getuigevan het verhaalde geweest, dan was het juist na langen tijd vannog grooter gewicht om hierop den nadruk te leggen.

Ook heeft Waitz er reeds op gewezen, dat meermalen in den

1) M.G.S.S. VII pag. 217.2) M.G.S.S. XIV pag. 112.a) M.G.S.S. VII pag. 218.¶ M.G.S.S. XIV pag. 113 waar het staan moest.) M.G.S.S. VII pag. 220.

e) M.G.S.S. XIV pag. 113.) Neues Archie VII pag. 81.

19

korteren tekst plaatsbepalingen zijn bijgevoegd, de vermeldingnamelijk dat de gebeurtenis te Luik plaats greep, dat het overiets van Luik ging. 'n Enkel voorbeeld.„ ... nescio quem barbarum „ ... barbarum nescio quemcervicibus nostris praeparabat Leodiensibus intentabat pre-inponere ..." 1 ) f erre ..." 2)

„ ... nisi Dominus suum Iosue „ ... novum Iosue DominusIam immanissimi prae- ecclesiae videlicet Leodiensis

dones res aecclesiae invase- praesulem ... Iam immanis-rant ..." 3 ) simi predones de bonis eccle-

siae Leodiensis multa invase-rant. . •" 4)

Waitz zegt 6 ), dat dit begrijpelijk is omdat het voor eenvreemden bisschop geschreven werd. Doch juist uit heel deLuiksche geschiedenis, die hij schrijft, blijkt het innig en nauwcontact met Keulen. Trouwens alleen reeds, dat voor Anno vanKeulen een geschiedenis van het Luiksche bisdom wordt ge-schreven, zegt voldoende, dat deze tegenover Luik niet als eenvreemde stond.

Het ligt veel meer voor de hand, dat een onbekende dezeredactie schreef, die evenmin als hij ooggetuige en ook geenLuikenaar was. Dit wordt voor ons bevestigd door de volgendevariant, die Waitz is opgevallen maar niet door hem is ver-klaard, en die Gorgas schijnt ontgaan te zijn:„Herimannus archiepiscopus „Herimannus scilicet archie-et Bruno Wircenburgensis piscopus Coloniensis et Brunoepiscopus tam inutili senten- praesul Wirzeburgensis sen-tiae saniori consilio ausi sunt tentiae ... ausi sunt ob-obviare" e) , viare" 7),

Dit is een bewijs èn voor onze thesis in no. 6 verdedigd, ènvoor hetgeen we hier willen aantoonen. De verklaring was

1) M.G.S.S. VII pag. 219.2) M.G.S.S. XIV pag. 113.8 ) M.G.S.S. VII pag. 220.11 ) M.G.S.S. XIV pag. 114.5) Neues Archie VII pag. 81.6) M.G.S.S. VII pag. 220.T) M.G.S.S. XIV pag. 113,

PA

toch wel overbodig voor Anno van Keulen, die weten moest,dat Herman een Keulsch bisschop was; door een Luikenaarmedegedeeld is het ook zonder meer begrijpelijk, dat de aarts-bisschop van Keulen was bedoeld, eenieder kende hem.Maar een niet-Luikenaar moet geheel in zijn lijn er evengoed bijzetten, dat hier de Keulsche aartsbisschop is bedoeld,als hij bij Bruno aanteekent, dat deze bisschop was vanWürzburg.

Eén geval door Waltz geciteerd, maar door Gorgas voorbij-gegaan zonder het te noemen, schijnt met deze theorie in strijd.Er staat namelijk éénmaal in de langere lezing: „huius nomenepiscopi" 1 ), terwijl de kortere heeft: „nostri pontificisnomen" 2 ) . Doch dit is maar schijnbaar in strijd met de andereplaatsen. In dit heele hoofdstuk is over den bisschop over wienhet gaat gesproken, zoodat het „nosier" hier den heel voor dehand liggenden zin kan hebben: de bisschop waarover wij hetthans hebben.

Als laatste argument, dat Anselmus niet de schrijver derkorte redactie zijn kan, laat Gorgas gelden, dat in heel dezelezing de tendenz ligt om toch maar zooveel mogelijk het anderste zeggen dan in den langeren tekst, die als grondslag dient.Die veranderingen zijn altijd nutteloos, maken vaak den zinmoeilijker begrijpbaar, zijn veelal 'n taalverslechtering enbrengen soms zelfs foutieve opvattingen erin. Gorgas geeft ereenige voorbeelden van, men ziet het ook reeds indien men dehierboven voor andere doeleinden naast elkaar geplaatstecitaten vergelijkt, of die welke we nog citeeren zullen. De beideredacties doorlezend, bemerkt men, dat dit spel overal is vol-gehouden. Zou dat Anselmus gedaan hebben, enkel en alleenom een bewerking voor Anno van Keulen te maken? We zijnhet met Gorgas volkomen eens waar deze zegt 3 ) : „Habe ichalso die Nicht-Identität der Verfasser unwiderleglich, wie ichglaube, nachgewiesen and somit einen wesentlichen Theil derWaitzeschen Grundlage erschuttert ...."

1) M.G.S.S. VII pag. 208.2) M.G.S.S. XIV pag. 110.') Gorgas o.c. pag. 19.

21

8. We komen hiermee tot het laatste gedeelte van de be-wijsvoering van Gorgas: van een bewerking in streng kerke-lijke en antikeizerlijke richting is in deze redactie niets tebemerken.

We zullen dit uitvoerig moeten behandelen omdat het voorons van het grootste gewicht is, als wij straks uit Anselmus' ge-schiedenis van Wazo de verhouding der beide machten volgensWazo's opvatting zullen moeten bepalen. Waitz heeft bijnageheel zijn bewijsvoering voor deze tendenz genomen uit hetleven van Wazo.

Waitz zet aldus zijn these op 1 ) : „ .... alles vorher Ange-fiihrte weist auf eine spátere Ueberarbeitung, eine Zeit hin, wodie Kirche der weltlichen Gewalt gegenüber grössere Unab-hanglichkeit in Anspruch nahm, wo man ein Interesse habenmochte, Wazos dem entsprechenden Standpunkt nochschärfer hervorzuheben, and zugleich das zu beseitigen wasscheinen konnte damit in einem gewissen Widerspruch zustehen."

In de inleiding op zijn gedeeltelijke uitgave der kortere recen-sie vat hij aldus zijn theorie samen 2 ) : „Attamen haec (namelijkde kortere redactie) etiam separatim descripta est, eiusqueratione et sermone accuratius examinatis, mihi quidem persua-sum habeo, neminem nisi ipsum auctorem narrationem itamutasse, modo abbreviasse modo ampliasse. Quod ita factumest. ut animum ecclesiae propensiorem, in regem Heinricum IIImagis hostilem prodat."

Gaan wij thans de plaatsen na, die Waitz voor deze ten-denz aangeeft. Allereerst vestigt hij de aandacht op caput 50der langere redactie 3 ) , wat in de korte is caput 46 4 ) . Wegeven toe, dat dit hoofdstuk het meest geëigend is om Waitz'opvatting aannemelijk te maken. Toch is ook hier heel wat tegente zeggen, en lijkt bij nader inzien de these ook hier niet houd-baar. Een vergelijking van den eersten zin van dit hoofdstukin de beide redacties, doet ons duidelijk de methode zien van

1) Neues Archly VII pag. 79.2) M.G.S.S. XIV pag. 107.3) M.G.S.S. VII pag. 219.4) M.G.S.S. XIV pag. 113.

22

den tweeden bewerker: zonder eenige reden 'n woordje ver-anderen, 'n paar woorden anders plaatsen, zonder originaliteit,gewoonlijk minder mooi.„Hunc talem ac tantum ath- „Novissime tandem tantaeletam suum Dominus diutius sublimitatis virum in humili-noluit esse occultum; sed

tatis suae latebris noluit Do-

quem infra unius claustri sep- minus esse occultum; sedta dederat esse perfectum, quem intra claustri unius sep-quasi in certaminis campum ta dederat esse perfectum,strenuum iussit prodire mili- quasi in certaminis campumtem, ut in tempore iracundiae prodire iussit militem stre-suae laboranti populo fieret nuum, ut tempore oportunoreconciliatio, et belli famisque laboranti populo esset solatiotempestate periclitanti patriae et famis bellique tempestatesolus foret remedio." solus foret remedio pericli-

tanti• patriae."Dan wordt verhaald hoe Wazo ten tweeden male gekozen

wordt tot bisschop. Waitz beweert nu 1 ) : „Vorher, wo von demWiderstreben gepen seine Wahl gesprochen wird, sagt A l :Ille econtra, credi non potest, quantas moras suae electioni in-nectere, quanto annisu ne fieret studuerit insistere: electionemregi displicituram parum valere, super hoc negotio magis ejusexpectandum esse, dicens, arbitrium. Das Letzte wird beseitigt,and es ist wohl nicht zufallig dass so nicht mehr davon die Redeist, wie Wazo dem König die Initiative bei der Wahl des neuenBischofs eingeräumt hat. Dagegen wird sein Widerstand weiterausgeführt: Reluctatur ille totis viribus, obtentu divinae pietatismisericordiam sibi impendi precatur. Und nachher: Trahitur adcathedram pia coactus violentia. Mit den Worten et ne diutiusverbis irretiar kehrt A 2 zu A l zurück; um bald wieder mehr selb-stândige Wege zu gehen. Die adulantium linguae dort verwan-deln sich in malivoli; begnügen sich jene zu sagen: non potiustalem eligi oportere, qui informatus subjectione claustralisoboedientiae non tam praeesse quam prodesse didicerit, sogehen diese erheblich weiter: Wazonem .... rudem animo

1 ) Neues Archie VII pag. 77. Onder A, is de langere, onder A2 de kortereredactie verstaan.

23

et actibus incompositum hactenus extitisse, superioribus con-tumacem, inferioribus infestum; non expedire regi, ut virumpromoveat, quem possit aliquando reperire contra se obsti-natum."

Hiermee is Waitz' argument volledig aangehaald. Ons lijktzijn misvatting, dat hij veel te veel afgaat op een enkel gegeven.Indien men eenmaal weet, dat de schrijver der kortere redactieals het ware in systematischen willekeur verandert, omzet, weg-laat, bijvoegt, dan moet men aan het weglaten van iets schijn-baar belangrijks geen bijzondere waarde hechten, vooral als bijandere plaatsen met dezelfde strekking blijkt, dat die heel rustigzijn overgenomen. Dit geval hebben we hier. Inderdaad, er isiets weggelaten, wat voor de tendenz van Waitz zou kunnenpleiten, namelijk: „electionem regi displicituram parum valere,super hoc negotio magis eius expectandum esse dicens arbi-trium." De rest zou ik zelfs niet durven beschouwen als eenmogelijke versterking der antikeizerlijke tendenz. Wie de beideredacties in haar geheel gelezen heeft, kan al die veranderingenslechts samenvatten ander het hoofd: willekeurig en gezocht.Dat ze toevallig eens strenger of zachter lijken is onvermijde-lijk: men moet maar eens probeeren een heelen tekst te ver

-anderen terwijl men toch hetzelfde wil blijven zeggen: eennuanceering is er gauw, zeker als men andere woorden zoekenwil. Rest dus het weglaten van den eenen geciteerden zin. Dewaarde van dit uitschakelen. toch al twijfelachtig als het eenzoo losstaand gegeven is, vervalt geheel als men eenige andereplaatsen nagaat.

In caput 49 der langere redactie lezen wij, hoe na de keuzevan Nithardus, Wazo met dezen naar den keizer gaat. Alsdeze met voorbijgaan van den gekozene Wazo zelf wil aan-stellen, en ook reeds tevoren, legt Wazo allen nadruk op hetfeit, dat clerus en volk van Luik Nithardus kozen: „Praesentatoelecto, hunc ad hoc onus suscipiendum idoneum esse, idqueunanimiter a clero et populo postulari asseverat .... Iuste enimfraudis et perfidiae accusabor, si contra communem nostratumconsensum, hanc indignus dignitatem praesumpsero" 1),

1 ) M.G.S.S. VII pag. 219.

24

In het correspondeerend hoofdstuk 45 der kortere redactiewordt enkel gezegd: „electionem eius.. .. imperialique poten-tja simul et auctoritate roboravit" 1 ) . Geen woord van afkeuringniet alleen, maar zelfs wordt niet vermeld het argument waaropWazo den nadruk laat vallen: de keuze door clerus en volkvan Luik. Ook het feit, dat Koenraad II met misbruik zijnermacht tegen de keuze in Wazo wilde aanstellen, en dat dezezich hiertegen krachtig verzette, had toch zeker vermeld moetenworden in een geschrift met antikeizerlijke tendenz, temeerwaar het in het origineel, dat de schrijver voor zich had, stond.Hoe is het verklaarbaar, dat een schrijver met uitgesprokenantikeizerlijke tendenz zóó te werk gaat? Van den anderenkant klopt deze werkwijze geheel met onze opvatting der tweederedactie.

Zeer juist merkt Gorgas op 2 ) , dat in caput 50 bij A2 staat:„Litterae deprecatoriae Leodiensis ecclesiae regi praesentan-tur", terwijl A l alleen spreekt over een brief, zonder dat ,,depre-catoriae" gebruikt wordt. A2 is hier dus tegenover den koningmeer onderworpen dan A 1 . Zoo verliest het andere dat weg

-gelaten is 3 ) aan beteekenis en is het waarschijnlijk slechtstoeval.

We zijn het hiermee geheel eens. Waitz immers wil in detweede redactie een bewust antikeizerlijke omwerking vinden.Zoo'n bewuste omwerking eischt dan echter ook, dat niet eenheel enkelen keer maar stelselmatig en regelmatig in dien zingewerkt wordt. Dit nu ontbreekt zooals uit het voorgaandeblijkt ten eenen male. De termen waarmee de hovelingenspreken over Wazo kunnen we onmogelijk opvatten als ten-denz in 'n strengeren zin.

Hiermee meenen wij het eerste en voornaamste argument vanWaitz voor een antikeizerlijke tendenz voldoende te hebbenweerlegd.

Gaan wij ook zijn andere argumenten nog na.

1) M.G.S.S. XIV pag. 113.2) Gorgas o.c. pag. 23.3 ) Electionem regi displicituram parum valere, super hoc negotio magis eius

expectandum esse dicens arbitrium.

25

De geschiedenis van Wigger van Ravenna (caput 58 in delangere, caput 54 in de kortere redactie) is hiervoor van belang.Laten we eerst Waitz weer aan het woord 1 ) .

„Spater c. 58 lâsst A l den Erzbischof Wigger von Ravennader angeklagt war vor der ordinatio als presbiter cum dalmaticaet sandalis Messe gelesen and andere kirchliche Handlungenvorgenommen zu haben, sich damit rechtfertigen, dass diesaltem Herkommen in der Kirche von Ravenna entspreche.A2 aber schreibt: Ille verbis utens excusatoriis, ignoranterse deliquisse fatetur. Er übergeht auch, dass Wazo sichgeweigert, als Deutscher Bischof über einem Italiener zu ur-theilen."

Zeer terecht is hier de bemerking van Gorgas 2 ) , dat dit meernederig is dan het andere en dus meer tegen dan vóór de op-vatting van Waitz spreekt. Inderdaad is in de langere redactiehet antwoord van den beschuldigde eerst: „id semper eius aec-clesiae presbiteris ex sanctorum patrum auctoritate licuisse." Nahet oordeel der bisschoppen lezen we, dat hij zelf uit eigen be-weging staf en ring aan den keizer teruggaf 3 ) .

In de kortere redactie wordt het gedrag van den aangeklaag-de aldus beschreven: „ille verbis utens excusatoriis, ignoranterse deliquisse fatetur." Zijn houding na het oordeel der bis-schoppen wordt juist zoo beschreven als in de langereredactie 4 ) .

De kortere redactie is hier veel meer prokeizerlijk dan anti-keizerlijk. Het is zeer zeker eerder een versterking dan een ver-zwakking van den invloed des keizers ten opzichte der bis-schoppen, dat inplaats van zich op de traditie te beroepen, deschuldige zich onmiddellijk verontschuldigt en bekent, zij hetonwetend, misdaan te hebben. Overigens gaat Gorgas niet ver

-der in op dit argument van Waitz. Ons dunkt, dat het een ge-zochte bemerking van Waitz is, dat in de kortere redactie hettalmen van Wazo is weggelaten. Dit zelfde wordt immers ook

1 ) Neues Archie VII pag. 78.) Gorgas o.c. pag. 23 en 24.

') M.G.S.S. VII pag. 224.*) M.G.S.S. XIV pag. 115.

26

in de kortere redactie aangeduid als: „respondere cunctanti".Het daarop volgend bevel van den keizer om toch te antwoor-den, wordt in beide lezingen aldus weergegeven:., ... imperator iterum, ut am- (Wazoni) „ ... quid supermonitus per obedientiam super hoc agendum censeat, edicerehoc facto iudicii sententiam districta obedientia imperatur.edicat, vehementer insistit. Ita coactus respondere ..." 2)

Ita coactus, tandem quod su-per his sentiret aperuit ..." ')

Het tweede is korter, maar is er iets antikeizerlijks in te zien?In beide wordt Wazo gedwongen te gehoorzamen. Datgenewaar het hier op aan komt, Wazo's antwoord, is wel eenigszinsanders, maar zonder eenige verandering van den zin, weerge-geven.

In caput 61 der kortere redactie staan twee tusschengevoegdeuitdrukkingen: „principis bestialem stoliditatem publice f eriens",gezegd van Wazo optredend tegen Hendrik III, evenals determ: „superbientem regem" over denzelfden vorst. Dit zijn in-derdaad versterkingen in den tekst ingevoegd 3 ) . Gorgasnegeert dit argument van Waitz 4), Wij meenen, dat deze tweeuitdrukkingen in een hoofdstuk waarin inderdaad Wazo, ookin de langere redactie, zeer scherp optreedt tegen Hendrik III,begrijpelijk zijn ook zonder een speciale tendenz. Immers wijherhalen het: wil men een antikeizerlijke tendenz bewijzen, danis het absoluut onvoldoende een paar der vele omwerkingenals antikeizerlijk aan te duiden, maar moet men aantoonen, datdit doorloopend is geschied en systematisch. We zagen reeds,dat verscheidene malen de verandering evengoed als prokeizer-lijk te verklaren is en dat prachtgelegenheden om de antikeizer

-lijke tendenz te doen uitkomen, verwaarloosd zijn. We zullener ten overvloede nog eenige aanwijzen 5 ) .

In caput 28 der langere redactie staat een uitgebreide lof-prijzing op de strenge opvoedingsmethode van Notker van

1) M.G.S.S. VII pag. 224.2) M.G.S.S. XIV pag. 115.) Zie M.G.S.S. XIV pag. 118 en VII pag. 229.

4 } Neues Archie VII pag. 79.) Cf. Gorgas o.c. pag. 28 sq.

27

Luik tegenover zijn leerlingen. De schrijver is hier geheel aande zijde van de strengkerkelijke richting 1 ). Bij 'n prokerkelijkeen antikeizerlijke tendenz moest dit stuk toch minstens bewaard,zoo niet geamplificeerd worden. Doch wat zien wij? Deze pas-sage ontbreekt geheel in het correspondeerend 27e hoofdstukder kortere redactie 2 )

Wij vinden nog enkele andere soortgelijke passages wierpendant in de kortere lezing ontbreekt.

Caput 67 der langere en 62 der kortere lezing hebben:„Redit (Wazo) igitur cal- „Regressus (Wazo) igiturcato mundi turbine ad tui tandem ad sancti martyrisovilis, beata Dei genitrix, et Lamberti ecclesiam pastor bo-martyris Lamberti caulas, om- aus" 4),

nibus palatiis regum gratio-res" 3 ).

In hetzelfde caput ontbreekt geheel de passage waarin Wazooptreedt tegen hen, die geld boden om hun familieleden of kin-deren kanunnik te doen benoemen. Zeer kerkelijk wijst hij daarop de geheel andere eischen, die de kerk haar bedienarenstelt 5 ). In de kortere redactie, die juist dergelijke pas-sages in het oog moest doen springen, als ze de tendenz had,die Waitz haar toekent, vinden we niets van deze heeleepisode 6 ) .

Wanneer Wazo aan het hof van keizer Koenraad II ver-toeft, zegt de langere redactie uitdrukkelijk in caput 43: „ubiper novem menses nullo adquirendi episcopatus desiderio, nul

-loque alio dominandi ambitu, sed potius ut aecclesiam cum rebussuis in libertatem vindicaret elaborare studuit" 7 ) . Indien diteens in de kortere redactie had gestaan, wat zou het door Waitznaar voren zijn gebracht, want zuiverder kon de prokerkelijkeen antikeizerlijke richting niet geschetst worden! Het correspon-

1) M.G.S.S. VII pag. 205.2) M.G.S.S. XIV pag. 109.$) M.G.S.S. VII pag. 230.4) M.G.S.S. XIV pag. 118.s) M.G.S.S. VII pag. 230.0 ) Cf. M.G.S.S. XIV pag. 118.') M.G.S.S. VII pag. 216.

28

deerend caput 41 der kortere redactie heeft echter geen woordhierover! 1 )

Bijna zou men zeggen, dat ze het tegendeel aanduidt, als zeden laatsten zin der langere redactie anders weergeeft:„Quem (ni. Wazo) archie- „ ... pre ceteris tamen Aribopiscopi duo moribus et genere Mogunciacensis et Piligrinusnobilissimi Aribo Maguntien- Coloniensis tanta eum vene-sis et Piligrinus Coloniensis ratione preferebant, ut eivicissim assurgentes. alterna- vicissim assurgentes in trac-tim in sedibus suis alterutrum tandis negotiis aulicis collate-stantes, sibi assedere coge- ralem sibi eum sessorem efficibant, desiderabiliter eum au- cogerent" 3 ) .

dientes subinde et interro-gantes" 2 ) .

Eindelijk nog een laatste argument. Het is ook door Waitz4 )

en Gorgas 5 ) opgemerkt, dat het eenig werkelijk nieuwe, datde kortere redactie biedt, de uitgebreide geschiedenis is der in-name van Chèvremont door Notker van Luik. Tegenwoordig isdefinitief aanvaard, dat deze vreemde geschiedenis zuiverlegendarisch is 6 ) . Wij moeten hier in het kort deze legende,zooals de redactie door Waitz uitgegeven ze verhaalt, weer-geven.

De burcht van Chèvremont was de groote schrik van Luik,en reeds van het begin van zijn episcopaat af had Notker danook het plan opgevat om dezen roofburcht te bemachtigen. His-torisch is, dat hem dit tenslotte gelukte, doch legendarisch is hetvolgende verhaal van de wijze waarop dit zou gebeurd zijn 7 ) .

De burcht geleek onneembaar, maar zegt de schrijver, eenbijzondere beschikking der Voorzienigheid deed Notker eenmiddel aan de hand. Den kasteelheer werd een zoon geboren

1) Cf. M.G.S.S. XIV pag. 111.2) M.G.S.S. VII pag. 216.3) M.G.S.S. XIV pag. 1114) Neues Archiv VII pag. 76.5) Gorgas o.c. pag. 28.8) Locis citatis in het Neues Archiv en hij Gorgas. Zie verder Balau pag.

452; Wattenbach II pag. 146; uitgebreid G. Kurth Notger de Liége I pag. 48-50en 185-194; eveneens bij Daris pag. 284-290.

7 ) M.G.S.S. XIV pag. 108.

29

en daar in de nabijheid Notker de voornaamste persoonlijkheidwas, die er voor in aanmerking kwam, werd hij verzocht hetkind te komen doopen. Notker laat weten, dat op een bepaal-den dag hij met groot gevolg zal komen om plechtig de litur-gische handeling te voltrekken. Hij besluit deze gelegenheid tebenutten ), maakt zijn plannen klaar en weet zijn omgevingonder verzekering van Gods bijstand en een rijke belooning 2)

voor zijn plan te winnen. Uit vrees, dat de burchtheer iets zalbemerken, vervroegt hij nog den dag. De soldaten trekken overhun harnassen geestelijke gewaden aan en slaan de monniks-kap over hun helm. Wanneer zij Chèvremont naderen laat mende bewoners weten, dat de bisschop vergezeld van bijna geheelzijn clerus, in aantocht is. Plechtig wordt Notker met de zijnenontvangen en den burcht binnengeleid. Dan geeft de bisschopeen teeken en de vrome stoet ontpopt zich als een gevaarlijkeen machtige legerbende. Zij houden zoo huis, dat niets ge-spaard wordt, alles wordt omver gehaald. In triomf keert mendan naar de stad terug, rijk beladen met relieken van heiligen,die eerbiedig worden geplaatst in de kerk van Luik. Gorgas 3)

maakt hier de volgende rake bemerking: „Wahrlich eine hüb-sche Episode, die der kirchlich gesinnte Verfasser nicht unter-lassen kann, dem Anno zu erzâhlen! Die Gotteshäuser hattedoch die fromme Geistlichkeit verschonen können, oder derVerfasser hátte dies wie der von A l verschweigen sollen. Alsodiese ausführlichere Nachricht ist Sagenhaft, ungeschickt andspricht gegen die Tendenz, die Waitz annimmt."

Dit verhaal doet inderdaad de deur toe. Het is het eenigzakelijk nieuwe, dat de korte redactie biedt, en een derge-lijk verhaal, bovendien geheel tot het gebied der legendebehoorend, zou Anselmus in een omwerking van zijn eigengeschrift in antikeizerlijken en prokerkelijken zin, ingelaschthebben!

1 ) Cernens igitur sapiens antistes damnorum et calamitatum innumerabiliumquerelis sub hac occasion finem posse dari, congregato silenter militari cetu nonmodico, quid mepte concepisset, secreto eis pandit consilio.

') Hortatur eos secuur subire negotium, Del affuturum promittit auxilium,maximum se eis collaturum, si perseverent, pollicetur donativum.

3 ) Gorgas o.c. pag. 28.

30

9. Hiermee lijkt ons, is de opinie van Waitz weerlegd;Koepke's opvatting heeft den aanval van Waitz roemrijk door-staan. Gorgas' weerlegging van Waitz is definitief, wij hebbenze hier in de groote lijn gevolgd, de argumenten echter andersgroepeerend, sommige, die ons minder doorslaand geleken,weglatend, andere er bijvoegend, overal er naar strevend de be-wijsvoering van Waitz volledig tot haar recht te laten komen.Dit resultaat is voor ons van het hoogste belang, wij kunnennu namelijk in het vervolg de tweede recensie zooals Waitz ze(gedeeltelijk, maar wat Wazo's leven betreft volledig) ' af druktin het veertiende deel der „Monumenta", negeeren.

Ten overvloede geven we hier nog de conclusie van Gor-gas 1 ) . Hij merkt op, dat we wel nooit den naam van den be-werker dezer kortere redactie zullen achterhalen en vervolgtdan: „Nun, das Unglück ist auch so gross nicht. Denn eingrosses Genie ist er wahrscheinlich nicht, wie wir aus obigemersehen haben. Er will sich durch seine thörichten Wortânde-rungen of fenbar den Anschein geben, als habe er ein ganzneues Werk verfasst and geschrieben. Die Sache, den Inhalthat er nicht verbessert, sondern verschlechtert.

Weder sachlich, noch sprachlich, — so lautet unser End-ergebnis — kann der kürzere A Z unser Interesse erregen, er hatfür sich gar keinen Wert, nicht in sofern er uns ein Beispielparteiischer Geschichtsschreibung oder Falschung bietet, istnicht als solches Beispiel förderlich für unsere Geschichtsfor-schung and kann mit Nichtachtung wie es vor Waitz geschehenist, ubergangen werden."

Ook de bewerker van de zesde editie van Wattenbach, die inzijn vijfde editie zich door Waitz had laten beïnvloeden, is indeze editie de meening van Gorgas gevolgd 2 )

10. Wat weten wij over den schrijver van Wazo's leven:Anselmus? Heel weinig. Wat over hem gevonden wordt willenwe met enkele woorden hier vermelden 3 ) .

Is hij geboren in het Luiksche of in Keulen? Voor het eerste

') Gorgas o.c. pag. 36 en 37.2) Deutschlands Geschichtsquellen im Mittelalter. II° pag. 146.s) Zie M.G.S.S. VII pag. 150; Balau pag. 162.

31

zou pleiten 1 ) : „ .... o dulcis nutricula, in cuius gremio egointer tot verae philosophiae tyrones solus inutilis vernula coalui",wat in het lyrisch laatste hoofdstuk gericht is tot Luik. Dochons dunkt, dat dit nog voldoende bewaarheid wordt indien hijzijn opvoeding in Luik genoten heeft. Voor Keulen zou menkunnen aanhalen 2 ) , dat Ida, abdis van het klooster derH. Cecilia te Keulen zijn meter was bij den doop: „quippe quaeeum ex sacro fonte spiritualis mater susceperat." Ook over zijngeboortejaar is niets bekend; daar Anselmus tijdgenooten vanBisschop Notker 3 ) nog gekend heeft en na Wazo 4 ) is gestor-ven, moet hij ongeveer tegen het einde van Notker's bestuur(972-1008) ter wereld zijn gekomen. In elk geval blijkt over-al, dat hij opgevoed is en voornamelijk vertoefde in Luik. Hijwas, zooals uit zijn leven van Wazo blijkt, werkzaam in diensonmiddellijke omgeving, maakte b.v. als kanunnik het inbezit-nemen van den Luikschen bisschopszetel door Wazo mee 5 ) ,

heeft gezien hoe deze, na zijn consecratie te Keulen, zijn bis-schopstaak aanpakte 6 ) , spreekt van den steun dien hij bij zijnwerk van Wazo mocht ondervinden 7 ) . Bij Wazo's opvolgerTheoduinus bleef hij eenzelfden vertrouwenspost bekleeden,wat hieruit blijkt, dat hij dezen vergezelde op zijn tocht naarRome in 1053 of begin 1054 8 ) . Daar ontmoette hij zijn vriendDirk, monnik van Lobbes, die van plan was naar het HeiligLand te reizen 9 ) . Anselmus en de anderen wezen hem op degroote gevaren hieraan verbonden en wisten hem te overredenmet hen naar Lotharingen terug te keeren 10 ) . De schrijver vande „Vita S. Theoderici" noemt hem: „vir nobilis penere sednobilior moribus et ecclesiastica religione" 11), en elders: ,,Ansel-

') M.G.S.S. VII pag. 234.2) M.G.S.S. VII pag. 191; zie pag. 5.3) (Notger) .... multosque nequaquam a nobilitate sua degeneres reliquit

filios. Quorum nonnullos nos vidisse meminimus. M.G.S.S. VII pag. 206.4) M.G.S.S. VII pag. 234.5) M.G.S.S. VII pag. 220.e) Ibidem.7) M.G.S.S. VII pag. 230.8) Vita Theoderici abbatis Andaginensis. M.G.S.S. XII pag. 44.°) Ibidem.10) Chronicon Sancti Huberti Andaginensis. M.G.S.S. VIII pag. 572.11) M.G.S.S. XII pag. 45.

32

mum S. Lamberti canonicum pro ingenii claritudine et morumnobilitate lam a puero in amicitiam sibi 1) familiarissimum" 2 ) .

Kort daarop schijnt hij deken van het kapittel geworden te zijn,want in 1055 vinden wij vermeld, dat onder invloed van Ansel-mus, deken van S. Lambertus, diezelfde Dirk werd benoemd totabt van het klooster van S. Hubertus 3 ) . Ook bij het over-brengen der relieken van S. Jacob van Compostella naarLuik 4 ), blijkt zijn advies doorslaggevend bij de vraag hoe ditte regelen. Zooals we reeds naar aanleiding onzer studie overde twee praefaties bespraken, schijnt Anselmus wel in 1056gestorven te zijn. Niet eerder, want hij heeft zelf nog de op-dracht aan Anno van Keulen, die in 1056 aartsbisschop werd,geschreven 5 ) ; niet later, want het werk kon niet door hem vol-tooid worden en werd nog in 1056 door een ander beëindigd 6).

Daar wij nu bovendien in hoofdstuk 64 vermeld vinden het op-hangen der ketters te Goslar 7 ) , wat plaats had in 1051 metKerstmis, kunnen wij vaststellen, dat Anselmus' geschiedenis isontstaan tusschen 1052 en 1056. Wellicht kunnen we zelfsnauwkeuriger 1052 en begin 1053 aangeven op dezen grond,dat indien het boek zou geschreven zijn na de reis van Ansel-mus naar Rome, er dan wel eenige toespelingen hierop zoudente vinden zijn. Doorslaand is dit argument niet, we vermeldenhet omdat Koepke 1 ) het geeft en willen ook niet ontkennen,dat er niet iets voor te zeggen valt.

Een enkel woord tenslotte over de methode en de betrouw-baarheid van Anselmus. Koepke 9 ) en Balau 2°) bespreken bron-nen, doel, methode, verdiensten. waarde van de „Gesta" vanAnselmus. Wij houden ons met deze kwesties alleen bezig voor

1) Nl. met Dirk.2) M.G.S.S. XII pag. 44._) Chronicon Sancti Huberts Andaginensis. M.G.S.S. VIII pag. 572.4) Aegidii Aureaevallensis Gesta episcoporum Leodiensium. M.G.S.S. XXV

pag. 82.5) M.G.S.S. VII pag. 161.5 ) M.G.S.S. VII pag. 191.7) M.G.S.S. VII pag. 228. Cf. Herman van Reichenau. Chronicon ad annum

1052.8) M.G.S.S. VII pag. 150.a) M.G.S.S. VII pag. 155 sq.'o) Pag. 166 sq.

33

zoover het gaat over dat stuk zijner geschiedenis, dat handeltover Wazo. Dit leven van Wazo te schrijven was trouwensook de voornaamste bedoeling van Anselmus 1 ) , de rest van degeschiedenis behandelt hij slechts schetsmatig.

Anselmus heeft een gezonden kritischen geest, neemt nietmaar zonder meer alles op wat hij tegenkomt. Dit ziet men reedsbij een rustig doorlezen van de tweede helft van het eerste voor-woord over S. Ebergisus. Het nuchtere omverhalen eener voorLuik zeer vereerende legende doet hier aangenaam aan. Hijblijkt zijn best gedaan te hebben steeds de waarheid te achter-halen 2 ), is er heelemaal niet op uit nieuwigheidjes zonder meerte geven, zelfs niet als het wonderen zijn 3 ) , durft eerlijk beken-nen, dat hij een of ander niet is te weten kunnen komen 4 ) .

Balau 6 ) merkt op. dat wij bij Anselmus goed kunnen bemer-ken, door welke beschouwingen hij zich laat leiden in de keuzevan wat hij opneemt in zijn geschiedenis. Vooral twee gezichts-punten trekken hem aan: dat de feiten nog niet zijn neerge-schreven of tot nu toe nog niet bekend waren, en die feitenwelke betrekking hebben op godsdienstige of liturgische kwes-ties. De bewijzen, die Balau hiervoor geeft, zijn bijna alle ge-nomen uit het deel, dat aan de geschiedenis van Wazo vooraf-gaat. Voor het leven van Wazo valt ons deze tendenz dan ookniet zoo bijzonder op. Dit is verklaarbaar omdat hij de eerste is,die Wazo's leven beschrijft, waardoor het eerstgenoemde ge-zichtspunt vervalt, terwijl het wel stof genoeg bood voor hettweede, maar dit is hier gelukkig niet eenzijdig doorgevoerd,getuige de belangrijke gegevens over den oorlog in Lotharingen.Trouwens zulk een tendenz manifesteert zich gemakkelijker

1 ) M.G.S.S. VII pag. 191.') M.G.S.S. VII pag. 200: Verum ut de incertis taceamus.... Ib. pag.

228: Cuius discussionis ordinem cum diligenter sciscitaremur, non aliam con-dempnationis eorum causam cognoscere potuimus, quam ...

s) Quae (werkelijk volgens Anselmus door de voorspraak van Wolbodogebeurde mirakelen) nos huic opusculo inserere devitavimus.... partim quiade relatu miraculorum nondum pervulgato diiudicari devitavimus, sed posterisfideliter scribenda relinquimus. Ib. pag. 209.

4 ) Ib. pag. 221: .... aliqua quae a me nesciuntur necesse est et reticeri.Ib. pag. 225: .. .litterae, unde aut a quo transmissae parum est nobis cognitum. .

6) Pag. 167.

34

wanneer men een enkelen trek van een persoon weergeeft danals men tientallen hoofdstukken aan hem wijdt. Juist het openoog van Anselmus ook voor andere dan kerkelijke strevingen isVon Giesebrecht opgevallen 1 ), ofschoon deze overigens onderinvloed van Waitz staat in zijn oordeel over den schrijver der„Gesta".

Om de geschiedenis van Wazo te schrijven, was Anselmusde aangewezen persoon. Allereerst kon hij de zeer belangrijkebrieven van zijn held gebruiken, waarbij we afzien van devraag of hij ze strikt letterlijk citeert 2 ) .

Vervolgens was hij de noodige malen ooggetuige of kreeghij zijn berichten uit de eerste hand, met name van Wazo's om

-geving, ofwel hij geeft de woorden van Wazo geheel weer zoo-als hij ze uit diens mond mocht opvangen 3),

Daardoor krijgen we (ofschoon ook hij naar middeleeuw.schen trant nu en dan andere geschiedenissen als voorbeeldneemt), dat levendige en reëele in het verhaal van Anselmus,dat, vooral in tegenstelling met vele andere geschiedenissen uitdie tijden, zoo aangenaam aandoet 4 ) .

') Geschichte der deutschen Kaiserzeit II5 pag. 565.2) De brief aan proost Johannes. M.G.S.S. VII pag. 211; aan den koning

van Frankrijk pag. 252; aan Rogier II van Chalons pag. 227.3) M.G.S.S. VII pag. 230: Vidimus 25 praebendas ab eo in uno die datas .. .Ib.:.... quod ego. . . . sum expertus..... cum me. . . . suo .... dignaretur

alloquio, nonnumquam a psalmodiae et orationis non repellebar secreto, ... .Pag. 202: .... ut audivi referentem domnum Wazonem episcopum, ... .

(Neues Archie II pag. 645 wordt vastgesteld, dat deze plaats niet zoo te ver-staan is, dat Wazo de gebeurtenis meemaakte, maar waarschijnlijk zoo, dat hijdit In zijn lessen mededeelde; dit is in het geheel niet In strijd met den tekst enzegt dus niets tegen de betrouwbaarheid van Anselmus) .

Pag. 220: .... nisi praesens vidissem, nullo modo crederem, ... .Ib.: .... Ut ipse fatebatur. ...Pag. 217: Testes sunt pene quotquot Leodium novere, ... .Pag. 218: .... ut attestari solebat abbas Poppo, solus quorumdam secre-

torum eius conscius, .... (Iemand, die het zelf meemaakte) .... mihi in-dignissimo sanctitatis eius servo. . . . revelare non refugit.

Pag. 223: .. ipsi (zijn vijanden) adhuc testara solent ...Pag. 224: Und unum refero, quod parvitati nostrae per diaconum eius qui

hoc idem ab ore ipsius didicerat, contigit innotuisse,"Pag. 233: Testatique sunt presbiteri et capellani, qui ei. . . . assistebant ...4) Cf. Neues Archie XIII pag. 645; M.G.S.S. VII pag. 155; Balau pag. 166;

Steindorff II pag. 21 noot 6.

35

Wattenbach 1) , Steindorff 2 ) en Balau 3 ) beschouwen danook de geschiedenis van Wazo door Anselmus geschreven alshet beste deel van diens werk en als een absoluut betrouwbarebron voor de gebeurtenissen van dien tijd.

1 ) Deutschlands Geschíchtsquellen IIe pag. 146 en 147.') Jahrbiicher II pag. 21 noot 6.3 ) Pag. 171.

36

HOOFDSTUK II.

HET LEVEN VAN BISSCHOP WAZO.

Inhoud:Blz.

1. Geboorte van Wazo. Zijn opvoeding te Lobbes. Vertrek naarLuik. Wazo als hoofd der Kathedrale school ..................... 39

2. Het conflict met Johannes, proost van het Kathedraal Kapittel;de gevolgen daarvan. Wazo verlaat Luik. Het verblijf aan hethof van Koenraad II. De terugkeer naar Luik na den dood vanJohannes............................. ............. ........... .. 42

3. Wazo's benoeming tot proost van het kathedraal Kapittel. Hoehij zijn taak opnam. De benoeming van Nithardus tot bisschopvan Luik. De benoeming van Wazo door Hendrik III tot op-volger van Nithardus ................................................... 55

4. Wazo's werkzaamheid als bisschop. De strijd van Hendrik IIIen Godfried II van Lotharingen. Wazo doet niet mee aan denkrijgstocht tegen Dirk IV van Holland en wordt hierom terverantwoording geroepen. Wazo's optreden naar aanleidingvan het geval Wigger van Ravenna ................................. 60

5. Wazo weerhoudt Koning Hendrik I van Frankrijk van een in-val in het weerloos Lotharingen tijdens den tocht naar Romevan Hendrik III. Godfried II hervat den krijg tegen den keizeren de geestelijke vorsten. Wazo als krijgsman ..................... 68

6. Wazo en de romeinsche kwestie na den dood van pausClemens II. Het advies van Wazo aan Bisschop Rogier II vanChalons in zake de Manicheënkwestie .............................. y5

7. Wazo's zorg voor de geestelijke belangen in Luik. Zijn laatsteziekte en dood............................................................ 81

37

HOOFDSTUK H.

HET LEVEN VAN BISSCHOP WAZO.

1. In dit hoofdstuk willen wij trachten, de figuur vanWazo 1 ) van Luik te schetsen, zooals wij ze uit de ons ten dien-ste staande documenten kunnen opbouwen.

Hij werd geboren tusschen de jaren 980 en 990, waarschijn-lijk in de buurt van Lobbes of Namen 2 ) . Van zijn familie wetenwij alleen, dat zij behoeftig was 3 ), en dat drie zijner broederslater belangrijke kerkelijke functies bekleedden 4 ) : Emmelinuswas een der voornaamste medewerkers van Poppo van Staveloin het werk der kloosterhervorming en werd later proost vanSint Vaast te Atrecht 5 ) , Lanzo werd aartsdiaken van Luik,Gonzo (ook Wenzo genoemd) abt van Florennes 6 ) .

Wazo ontving zijn opvoeding in de abdij van Lobbes. Daarwas hij een der leerlingen van Heriger, later abt van dit kloos-ter, toen nog de beroemde leider der kloosterschool, waaruitnaast Wazo mannen voortkwamen als Olbert, de latere abt vanGemblours en van Sint Jacob te Luik, Hugo eenmaal abt vanLobbes, Dirk later abt van Sint Hubertus 7 ) .

Notker van Luik, die reeds vroeger Heriger, toen nog hoofd

1) De naam wordt op zeer verschillende manieren weergegeven. We vin-den b.v. Wazo, Waso, Gazo, Guazo, Wathon, Gualton, Valton. Cf. o.a.M.G.S.S. VII Index rerum pag. 874 sq. onder de letter W.

2) Balau pag. 147; Bittner pag. 2.3) Bittner, zie de Excurs pag. 58.4) Balau pag. 147.5) M.G.S.S. XI Vita Popponis pag. 310.6) M.G.S.S. XXIII pag. 786 Chronica Alberici ad annum 1041.7 ) Warichez. L'abbaye de Lobbes pag. 69, 255 sq., 258, 259. O. Hirzel.

Abt Heriger van Lobbes 990-1007. P. Volk. Der Liber ordinarius des Lüt-ticher St. Jakobs-Klosters pag. XXIV sq.

39

der school van Lobbes, tot zich had geroepen als raadsman enhem later slechts noode als abt aan Lobbes had weergegeven,liet thans zijn oog vallen op Heriger's brillanten leerling Wazoen won zoo deze uitnemende kracht voor den onmiddellijkendienst der Luiksche bisschoppen 1) . Doch Notker was een goedopvoeder. Eenmaal in dienst van het Luiksche bisdom liet hijWazo van onder af aan beginnen 2 ) . Hij moest aanvangen metde laagste postjes: boeken aanbrengen, het rekenbord aan-dragen, in een woord het werk van den jongsten bediende ver-richten. Maar zijn schitterende gaven konden niet verborgenblijven en altijd hooger opklimmend werd hij tenslotte de op-volger van Notker als hoofd der kathedrale school 3 ). Dit ambthad een meer dan plaatselijke beteekenis 4 ) : 'n zeker toezichtop de andere scholen van het diocees behoorde ook tot dezefunctie. De leerlingen, die Wazo daar onder zich kreeg, vorm-den een heterogeen gezelschap. Allereerst had men er de leer~lingen der binnenschool, candidaten voor den geestelijkenstand, terwijl de buitenschool hen opleidde, die als leek in dewereld bleven 5 ) . Onder deze beide klassen bevonden zich ookweer zeer uiteenloopende elementen: zoowel jongelieden vanadellijken huize als armen, ja vrijgelatenen 6 ) , Luikenaren ofvan elders gekomenen 7 ) .

Wanneer juist Wazo hoofd der school werd, is niet met zeker-

heid uit te maken, waarschijnlijk was hij het al in 1007, wijl wein dat jaar Adalbold, dien hij schijnt opgevolgd te zijn 8 ), alsaartsdiaken vermeld vinden 9 ) .

Notker had in Wazo zijn evenbeeld gevonden als geleerde,paedagoog, kerkelijk gezinde. Wel veelzijdig moet Wazo's be-

i) Daar we dit hoofdstuk vooral bouwen op de „Gesta" van Anselmus, be-doelen we deze steeds als wij zonder meer citeeren b.v. Ans. c. 30. Bedoeldzijn dan Anselmus' „Gesta ' zooals ze staan M.G.S.S. VII.

2) Ans. c. 30.3) Ans. c. 40. Zie Bittner pag. 6, noot 3.4 ) Schoengen pag. 306.6) Ans. c. 30.8 ) Kurth. Notger pag. 261 sq.7) Ans. c. 29.$) Kurth. Notger pag. 264.°) Kurth. Notger pag. 265, noot 3.

i^

langstelling geweest zijn. Naast de vakken van trivium en qua-drivium schijnt het kerkelijk recht zijn bijzondere aandacht ge-had te hebben, zeker in latere tijden. Interessant is nog, dat weuit een geschrift van Franco, een zijner opvolgers als hoofd derschool in de jaren zestig en zeventig der elfde eeuw, ver-nemen 1) , dat hij zich ook bezig hield met de quadratuur vanden cirkel.

Anselmus 2 ) geeft ons een prachtbeeld van Wazo als hoofdder kathedrale school: zijn criterium was niet alleen de weten-schap der leerlingen, neen: 'n minder ontwikkelde, die van goedgedrag was werd verre verkozen boven een, die zich op zijnwetenschap verhief. Hij nam lang niet zoo maar een ieder aan,en maakte hen, die zich aanboden, de eischen niet licht. Zag hijechter, dat ware liefde voor de wetenschap hen bezielde, danwerden de candidaten met open armen ontvangen. Van allekanten zwermden de leerlingen aan, maar Wazo bleef zichzelfgelijk en weigerde pertinent geld of gaven aan te nemen, diemen hem aanbood, om zijn gunst te winnen voor een of anderenleerling.

Tegen Wazo's zin maakte Bisschop Balderik II hem dekenvan het kathedraal kapittel 3 ) , terwijl hij toch aan het hoofdder school bleef. Dit moet geweest zijn in 1015 of hoogstens inhet begin van 1016 4 ) . Bittner 5 ) geeft hier voor aan 1017. Dithangt samen met zijn verkeerde opvatting alsof eerst in 1033Wazo proost zou geworden zijn, wat weer steunt op het ver-keerd verstaan van Anselmus over het tijdstip van Wazo'sterugkeer van het keizerlijk hof. We komen hier straks op terug.

Over de nu volgende jaren zijn we nog kariger ingelicht danover den tijd, dien we tot nu toe beschreven. Het eenige haast,wat we over de gebeurtenissen van vóór 1031 vernemen, is degeschiedenis met den proost van het kapittel, Johannes 6), Uit

1) Balau pag. 174 en 175. Kurth. Notger pag. 284.2) Gesta c. 40. Zie ook voor het onderwijs in Luik in het algemeen: Stal

-laert et van der Haeghen: De 1'instruction publique au moyen áge pag. 33 sq.3) Ans. c. 40. Vita Balderici M.G.S.S. IV pag. 726.4) Balau pag. 151. Cauchie pag. LIV, noot 5.5 ) Pag. 8.e) Ans. c. 40.

41

den brief dien hij aan dezen Johannes schreef, blijkt ook 1 ), datkort te voren Wazo het ambt van hoofd der kathedrale schoolhad neergelegd en het had overgegeven aan Adelman, en welin verband met wanordelijkheden in de school, die samenhingenmet Johannes' vijandschap tegen Wazo. Er heerschte namelijkniet meer de strenge tucht van vroeger, terwijl ook de liefde voorde wetenschap er sterk verminderd was. De naaste aanleidingwas, dat een der leerlingen, die tweemaal in zijn drift het levenvan Wazo had bedreigd en die wegens twintigvoudigen dief

-stal veroordeeld was, zonder Wazo's voorkennis in eer washersteld.

2. De proost Johannes, met wien Wazo vroeger zeer be-vriend was geweest, schijnt na zijn verheffing tot de proostdijzich bijzonder te hebben gevoeld. Vooral ging hij zich te buitenaan grof machtsmisbruik in het bestuur der goederen van hetkapittel. In verband hiermee schreef Wazo aan Johannes 'ngepeperden brief, waarschijnlijk dateerend van na 1025 2 ),namelijk onder het bestuur van bisschop Reginhard, die van1025 tot 1038 aan het hoofd der Luiksche kerk stond. Meerderegrieven brengt Wazo tegen Johannes in, en daardoor krijgenwe op 'n kiertje eenig inzicht van wat er zich in die jaren te Luikafspeelde. Zooals overal in dien tijd zien we ook hier het con-flict tusschen twee richtingen: 'n strengere, de hervormings-partij, die Wazo nu reeds is toegedaan, en 'n laksere richting,welke het met 't gemeenschappelijk leven niet zoo nauw neemten streeft naar macht en geldbezit. In deze laatste mentaliteitschijnt Johannes verstrikt te zijn geweest, beschermd naar hetschijnt door bisschop Reginhard 3), die volgens de bronnen zelfsimonistisch zijn ambt zou verkregen hebben 4 ) ; wel betreurdeReginhard al spoedig zijn verkeerde daad en was hij voor derest evenals zijn voorgangers en opvolgers een voortreffelijk bis-schop. Trouwens geheel deze strijd schijnt slechts van voorbij-

1) Ans. c. 41 tegen het einde.2) Balau pag. 151.3) Balau pag. 152; Bittner pag. 9.4) Vita Reginardi M.G.S.S. XX pag. 572; Ruperti Chronicon M.G.S.S.

VIII pag. 271; Daris pag. 344 komt hiertegen op, doch heeft geen voldoendeargumenten tegen deze berichten.

42

gaanden aard te zijn geweest, zooals uit het vervolg zal blijken.Des te meer moet men dan echter Wazo's optreden waardeeren,wijl het 't opkomen van 'n groote antihervormingsrichting wistte verhinderen. Laten we daarom even stil staan bij Wazo'sschrijven aan Johannes 1 ) .

De aanleiding tot den strijd blijkt geweest te zijn een kwestieomtrent de macht en de bevoegdheid van den proost en denprelaat van het kathedraal kapittel van Sint Lambertus teLuik 2 ) .

Algemeene regels voor de waardigheidsbekleeders in hetkapittel kan men niet geven. Er waren kapittels, waarin alleende waardigheid van proost bestond, andere, die alleen eendeken kenden. In zeer veel gevallen echter vindt men in 'nkapittel naast elkaar èn een proost èn een deken. De deken isdan 'n persoon, wien vooral is toevertrouwd het inwendig be-stuur, de regeling der huiselijke aangelegenheden, de zorg voorde tucht, terwijl den proost de taak is weggelegd, over de tijde

-lijke belangen van het kapittel te waken, de goederen van hetkapittel te besturen, de vaste inkomsten te innen. Hoe nu juistde verhouding van deken en proost ten opzichte van elkaar was,is zeer moeilijk te zeggen. Hierover was dan ook onenigheidin het kapittel van Luik, waarin de twee waardigheden beston-den. Het geval was daar echter nog ingewikkelder, doordat nietde meer gewone namen proost en deken door hen werden ge-dragen, maar die van proost en prelaat 3 ) . Dientengevolge waser al het probleem, of de prelaat gelijk te stellen was met dendeken, en bovendien nog de kwestie van de omschrijving vanhun beider bevoegdheden. Nu is het merkwaardige van hetgeval, dat Wazo prelaat was en dit identificeerde met dekenen tegenover den proost Johannes deze dekanale waardigheidzoo verhief, dat in zekeren zin de dekanale waardigheid in zijnoog boven die van proost blijkt te staan. Later evenwel werdWazo proost, en we moeten wel veronderstellen, dat hij toengeen deken bleef. Dit gold als 'n belangrijke promotie, we zul-

1) Alts. C. 41.2) Zie Hinschius. System des Katholischen Kirchenrechts II pag. 49 sq.3 ) Zie Hinschius II pag. 88 sq.

43

len dat nog zien, als wij de omstandigheden, waaronder hij diewaardigheid kreeg, zullen verhalen. We hebben bij geenenkelen schrijver iets gevonden over deze eigenaardige tegen

-strijdigheid. Toch is ze zeer interessant, al schijnt ze niet moei-lijk op te lossen. We moeten bedenken, dat ook al komt denprelaat in de huisorde de voorrang toe boven den proost, tochde waardigheid van proost op zich reeds hierom van veel meerbelang is, wijl hij naar buiten als de vertegenwoordiger van hetkapittel optreedt en wijl, doordat hem het bestuur der rijke be-zittingen is toevertrouwd, zijn positie een zeer sterke en benijdeis. Doch hier komt nog bij, dat èn in Johannes, èn in diens op-volger Lambertus, èn na dezen in Wazo de waardigheden vanproost en aartsdiaken vereenigd waren, zooals dikwijls het ge-val was. Dit was zelfs zoo ingeburgerd, dat in den regel vanChrodegang van Metz zonder meer de aartsdiaken als hoofdder gemeenschappelijk levende geestelijken beschouwd wordt.Zoo was de proost de voornaamste en hoogste waardigheid inhet diocees na den bisschop, al bleef binnen het kapittel 'nzekere bevoegdheid aan den prelaat, die den proost niet toe-kwam ' ). Zoo is ook veel begrijpelijker, dat de proost-aarts-diaken over het hoofd ging zien, dat in het kapittel hij ook nogmet een ander had rekening te houden. Wazo als prelaat kwamhier tegen op en uit heel den brief voelen wij dan ook, dat hijwel 'n bepaald iets: de zorg voor de innerlijke tucht voor zichopeischt, maar dat voor het overige ook hij zeer onzeker is inhet omschrijven der bevoegdheden van proost-aartsdiaken enprelaat-deken.

Laten we nu eenige der beschouwingen van Wazo tegenJohannes nagaan, waardoor we eenig inzicht krijgen in devraagstukken, waarover in dien tijd in het Luiksche gestredenwerd.

In het begin van zijn brief, en hij zal het in den loop van hetschrijven nog eenige malen herhalen, verwijt Wazo aan Johan-nes zijn autoritatief optreden, dat zich vooral hierin uitte, dat

') Zie in E. Fournier, Les origines du vicaire general, het 3e hoofdstuk:Nature des relations juridiques entre les fonctions de l'évéque et celles de l'archi-diacre.

44

Johannes de goederen van het kapittel op eigen gelegenheidbestuurde, zonder daarbij den raad van den deken en de mede-kanunniken in te winnen. Johannes schoof Wazo opzij met deleugen, dat proost en prelaat hetzelfde is, met andere woordenbeweerde, dat hij alleen de baas was. Hiertegen nu beroeptWazo zich op den regel, die afzonderlijk alle ambten opnoemt:den bisschop, den prelaat, den proost, den voorzanger, denkeldermeester, den portier, tot de koks en de bakkers toe. Deregel volgens welken de kanunniken van Luik leefden, was dievan Benedictus, zooals hij door Chrodegang van Metz was pas-klaar gemaakt voor de in gemeenschap levende geestelijken. In763 had het kapittel van Luik dezen levensregel aangenomen.Die regel was nader bepaald en ontwikkeld door hetgeen ophet concilie te Aken van 816 was vastgesteld voor het gemeen-schappelijk leven der kanunniken. Op deze nadere bepalingenberoept zich Wazo. Deze regel van Aken noemt namelijk inovereenstemming met den Benedictijner regel den leider prae-positus, proost en niet zooals Chrodegang: aartsdiaken.

Wazo redeneert hieruit: als prelaat en proost hetzelfde is,waarom wordt dan de waardigheid van deken niet genoemd;hij wil hiermee zeggen: niet proost en prelaat is te vereenzel-vigen maar deken en prelaat (in den regel van Aken wordennamelijk deze twee namen gebruikt voor waardigheidsbeklee-ders). Dat er onderscheid is tusschen prelaat en proost, volgtook hieruit, zooals hij verder opmerkt, dat de regel een afzon-derlijk hoofdstuk wijdt aan den prelaat en aan den proost, watniet gebeurd zou zijn, als beide identiek waren, evenmin als deregel het doet voor praesul en episcopus, wijl dat synonieme ter-men zijn. Dat de naam decanus, deken, in den regel niet voor

-komt, wordt hieruit verklaard, dat deken eigenlijk iemand be-duidt, die aan het hoofd staat van tien anderen, terwijl er feite-lijk dikwijls dertig, veertig of meer kanunniken zijn. Daaromzou in tegenstelling met den oorspronkelijken regel van St.Benedictus, waar deken in zijn letterlijken zin gebruikt wordt,hier de naam deken als niet juist vermeden zijn, wil Wazohiermee zeggen. Men bedenke, dat het kapittel van St. Lam~bertus een zoogenaamd „capitulum apertum" was, waarin het

45

aantal kanunniken stijgt of daalt naar gelang de inkomsten vanhet kapittel. Dit bleef zoo gedurende de geheele elfde entwaalfde eeuw. Pas in 1204 werd het een „capitulum clausum",'n kapittel, waarin een eenmaal vastgesteld aantal kanunnikenniet overschreden mag worden.

Wazo geeft nu de omlijning aan van het gebied der beidewaardigheden: de prelaat is de eerste in het kapittel en staatvoor de geestelijke belangen, de proost komt na hem en heeftvoor de uitwendige belangen te waken, want het geestelijkemoet gaan vóór het tijdelijke; Johannes evenwel schatte degoederen van het kapittel hooger dan de tucht en achtte daar-om het ambt van proost hooger; hij wilde geheel onafhankelijkhet tijdelijk bestuur voeren en deed dit bovendien niet ten alge

-meenen nutte maar ten bate van eenige bevoorrechten onderzijn medekanunniken. Theoretisch heeft Wazo in dezen eigen-lijk geen gelijk. In den oorspronkelijken Benedictijner-regelhad de deken de taak de tucht te bewaren en in groote kloosterswaren er zelfs soms meerdere dekens 1 ). In de kapittels was deproost-aartsdiaken het eigenlijke hoofd in ondergeschiktheidaan den bisschop. Op den duur maakte echter de zorg, die hijhad als aartsdiaken, het hem onmogelijk zich veel met de internezaken te bemoeien. Zoodoende hield de proost-aartsdiaken vanzijn oorspronkelijke functie als proost feitelijk alleen dat ge-deelte, dat met zijn andere bezigheden als aartsdiaken het bestovereenstemde: de zorg voor de financiën van het kapittel.Daardoor steeg binnen het kapittel de waardigheid van prelaat-deken steeds meer en was hij er, afgezien van het financiëelgedeelte, feitelijk het hoofd der kanunniken. Al had hij aldusde zorg voor de inwendige tucht en het regelen van den eere-dienst, hij bleef toch eigenlijk in dezen vicarius van den proost.Doch al oefende de proost deze functies niet uit, rechtens bezathij ze nog, en de deken, die ze in plaats van den proost uitoefen-de, mocht zich nooit hierop beroepen om zich aldus boven denproost te willen verheffen. Later toonde Wazo trouwens zelf,de waardigheid van proost hooger te achten dan die van deken,toen hij zelf aannam proost te worden.

1 ) Hinschius II pag. 92.

46

Nu duikt een tweede grief op: niet alleen ging Johannes zijnmacht te buiten in de wijze van besturen, maar ook was zijnbestuur niet rechtvaardig en trok hij eenige kanunniken voor.Hiertegenover stelt Wazo, dat de proost, naar den regel, moethandelen ondergeschikt aan den prelaat, dat hij nederig en ge-trouw, allen ten voorbeeld, moet uitvoeren wat zijn mede-broeders hem opdragen. Doet hij dit niet, dan behoort zijn ambthem ontnomen te worden en een ander, die geschikter is, in zijnplaats te worden gesteld; het zou toch al te dwaas zijn, dat dekanunniken den proost wel zouden kunnen aanstellen en af-zetten, maar geen invloed zouden kunnen uitoefenen op zijnbestuur door hun adviezen. Hier komt hij weer op het eersteverwijt terug en trekt een parallel met den bisschop, den dom

-nus bij uitstek, die in meerdere gevallen nog wel het advieszijner geestelijken behoort te vragen: en zou dan de proost, eenondergeschikte, wel naar willekeur de bezittingen zijner mede

-broeders mogen verkwisten? 'n Vergelijking met een abt wordter ook nog bijgehaald: als deze de geheele communauteit moetraadplegen en in gemeenschappelijk overleg alles moet vaststel-len, hoe kan dan de proost het beneden zijn waardigheid achten,zijn medebroeders te raadplegen voor het bestuur der goederen,die van hen gemeenschappelijk zijn? Wazo wordt steeds vurigeren besluit, dat als de proost geheel willekeurig kon handelen,hij dan niet zou staan aan het hoofd van kanunniken, om hungoederen te besturen, maar van slaven en bedelaars. Maar wie,die er ook maar eenigszins komen kon, zou dan die aalmoezenwillen aannemen? Ook het feit, dat de overdracht van bezit-tingen van het kapittel gebeurt in naam der broeders, speeltWazo voor zijn stelling uit: waarom zou dat zoo gebeuren, in-dien die goederen alleen het eigendom waren van den proost?Heftig besluit hij dan, dat hij en de andere kanunniken tot nutoe armen van Christus waren, kanunniken van hun moeder deH. Kerk, maar dat hun nu slechts rest, om Johannes als gekochteslaven dienstbaar te zijn.

Wazo is dus wel zeer absoluut in zijn bepalen der dekanalewaardigheid. Het is jammer, dat we nergens iets erover vinden,hoe hij, zelf eenmaal proost -aartsdiaken, te werk ging. Theore-

47

tisch heeft hij volgens den regel zeker geen gelijk, als hij inzekeren zin, namelijk binnen het kapittel, den deken boven denproost stelt. Ook als Johannes een rechtschapen en ernstigman was geweest, moest het tusschen proost en deken toteen conflict komen, gezien de historische ontwikkeling van denproost, die feitelijk steeds meer aartsdiaken van het bisdomwerd dan proost van het kapittel.

Na hetgeen we tot nu toe samenvatten, komt Wazo tot eenderde probleem. Hier blijkt duidelijk, we stipten het reeds aan,dat de tegenstelling tusschen Wazo en Johannes meer was daneen strijd over de begrenzing hunner macht. Het betreft ver

-grijpen tegen de tucht, die Wazo nu gaat opsommen. De regellegt den proost vooral op, dat hij zijn onderhoorigen voorga inhet trouw volgen van de regels van het gemeenschappelijkleven, als zijn: deelnemen aan het koor, in den refter bij demaaltijden verschijnen, slapen op een gemeenschappelijkeslaapzaal. Johannes onttrok zich hier echter aan, ofschoon hijgemakkelijk volgens die voorschriften leven kon, hij deed juistalsof hij volgens die regels niet leven mocht, ja, ofschoon ge-zond, sterk en gewoonlijk vrij, scheen hij zich te schamen ze nate leven. Hij schaamde zich niet, om van 's morgens tot 's avondszich met tijdelijke zaken af te beulen, maar wel, om zelfs ookmaar eens per week of per maand aan het koorgebed deel tenemen. Ofschoon hij aldus niets of weinig deed van wat hij alskanunnik moest doen, wilde hij wel alles voor zichzelf bijeen-schrapen. Weer komt Wazo op de eerste grief terug: terwijlleegloopers zelfs geen recht op voedsel hebben, zou Johannesechter, ofschoon hij zijn taak verwaarloosde, de eigenaar willenzijn van de goederen van hen, die wel arbeiden; als hij volgensSint Paulus niet eens het recht heeft op het gemeenschappelijkleven, wijl hij zijn plicht niet doet, hoe kan hij zich dan zulk eenmachtsmisbruik in het bestuur der goederen aanmatigen? Wezien hier de evolutie van den proost~aartsdiaken duidelijk ge-teekend. Bij Johannes mag er laksheid bijgekomen zijn, ook alware hij vuriger geweest, dan nog kon op den duur de proost-aartsdiaken niet alle functies, die hem toevielen, in overeen-stemming brengen met de eischen, die het gemeenschappelijk

4i

leven den kanunniken dier dagen stelde. Wazo haalt dan nogeenige teksten van den grooten apostel aan en stelt diens nede-righeid tegenover het gedrag van Johannes, om vervolgenstegen zijn hebzucht en hoogmoed uit te varen. Na hem dannogmaals zijn eigenmachtig besturen van de goederen van hetkapittel verweten te hebben, komt hij weer terug op zijn ver-wijt, dat de proost niet leeft volgens den regel. Hierom kan hijeigenlijk zelfs geen proost zijn, want deze moet gekozen wor-den niet uit den gewonen clerus, die niet in gemeenschap leeft,maar uit de kanunniken, die een gemeenschappelijk levenleiden. Daarom mag hij als proost zonder verlof niet afwezigzijn in koor en refter, of zich onttrekken aan het voorschriftder gemeenschappelijke slaapzaal. Wazo wil hiermee wel zeg-gen, dat Johannes in dezen onder zijn gezag als deken staat,wijl het hier gaat over de inwendige orde en tucht van het huis.Hij voegt er aan toe, dat het geen zin heeft een kanunnik alsproost te nemen, wanneer een leek het even goed kon zijn, metandere woorden, als de proost niets anders te doen had, dan degoederen van het kapittel te besturen. Als 't allerminste mag inelk geval toch wel van den proost verwacht worden, dat hij diekanunniken, welke wel den regel onderhouden, niet lastig valt.Hier blijkt weer, dat er een strengere en een meer lakse richtingin het kapittel was, en het zullen wel de aanhangers dezer laat

-ste richting zijn geweest, ten wier voordeele Johannes zijn finan-ciëele gestes deed.

Nu komt Wazo op een speciale kwestie, die met het bestuurder goederen samenhing. Hij zegt tot Johannes, dat deze, wathij op rechtvaardige wijze extra verdiend heeft, voor zichzelfkan houden, maar, dat hij dan hiervan zijn medebroeders nietonkundig moet laten, opdat zij hem niet van diefstal verdenken.Wazo schijnt hiermee te bedoelen, dat wat Johannes door wijsbestuur meer haalt uit de goederen, hem persoonlijk toekomt,maar dat hij de medekanunniken dit voor moet rekenen, opdatzij zien, dat wat Johannes houdt, hem eerlijk toekomt en nietdat is, wat hij met zijn medekanunniken deelen moet. Ofschoondit dus geoorloofd is, wijst Wazo er toch op, dat ook een andereopvatting in dezen mogelijk is, door te laten zien, hoe hij zelf in

M

analoge gevallen deed. Toen ook hij op eenige goederen, hemte besturen gegeven, extra had verdiend, heeft hij dit onmid-dellijk aan de kanunniken medegedeeld en de opbrengst ervanafgestaan. Ofschoon Wazo aldus het hem toevertrouwde goedhad verviervoudigd, is hij toch arm gebleven.

Om zijn gedrag ten opzichte van den deken te rechtvaar-digen had Johannes zich beroepen op de gebruiken in het kapit-tel van Keulen, de metropool van Luik. Ten onrechte volgensWazo, die antwoordt uit eigen ondervinding te weten, dat watJohannes over het Keulsche kapittel zegt, niet waar is. Proosten prelaat nemen in Keulen deel aan het koor, de zorg voor detucht binnenshuis is er aan den prelaat toevertrouwd, de proostdeelt er eiken dag de inkomsten uit en laat hij dit na, dan vraagtde prelaat er hem in vriendschap om. De proost geeft er aan denkeldermeester het brood, den wijn en het vleesch, waarna dezehet volgens bevel van den prelaat uitdeelt aan de kanunniken.Zoo is er eendrachtige samenwerking van deken en proost.

Nu komt Wazo te spreken over het ambt van Johannes nietals proost maar als aartsdiaken. Hij voegt hem toe: „precor,archidiaconatus tui paulisper moderare gloriolam". Wil tochniet uw waardigheid van aartsdiaken al te hoog aanslaan, rede-neert hij, immers aartsdiaken komt van diaken, en de diakenkomt na den priester. Wazo stelt zich hier op het standpunt derwijdingsmacht, en dan heeft hij groot gelijk. Dit is echter niethet juiste standpunt in dezen, want het aartsdiakonaat had zichontwikkeld tot 'n hooge waardigheid, die geheel los was komente staan van de eigenlijke en oorspronkelijke beteekenis van hetdiakonaat.

De aartsdiakenkwestie wordt hier terloops aangeroerd,maar het is toch van belang er even bij stil te staan. DoordatWazo hier op den zijns inziens onrechtmatigen uitbouw deraartsdiakonale waardigheid den nadruk legt, zien wij, dat hijreeds inzag, dat een dergelijke ontwikkeling niet in het alge-meen belang kon zijn, in het bijzonder niet van het kapittel. Nuheeft Görres 1 ) er reeds op gewezen, in navolging van de

1 ) J. G6rres, Das Lütticher Domkapitel bis zum 14. Jahrhundert pag. 10,noot 1.

50

studies van Brackmann over het kapittel van Halberstadt 1) ,

dat het duidelijk is, dat het verval in het Luiksche kapittel vande „vita communis", het gemeenschappelijk leven, dat in detweede helft der elfde eeuw begint, vooral te wijten is aan hetinstituut der aartsdiakens, die voortkwamen uit den schoot vanhet kapittel en steeds hooger in aanzien stegen. De aartsdiakenskregen hooge waardigheden, moesten dikwijls krachtens hunambtsbezigheden naar andere plaatsen gaan, en gingen dien-tengevolge volgens een zeer hoogen stand leven, ten gevolgewaarvan het voor hen onmogelijk werd, nog te leven volgensden gemeenschappelijken regel. Tegen het einde van zijn langenbrief verzekert Wazo fier, dat hij bereid is om wille van zijntrouw aan de tucht schade te lijden, slagen, ja den dood teondergaan. Dat dit niet louter lyriek is blijkt wel hieruit, dat hijeven tevoren Johannes ook verweten heeft, kanunniken geslagente hebben. Het schijnt er dus wel gespannen te hebben!

Ten slotte komt Wazo voor den zooveelsten keer terug opde verhouding van deken en proost in het kapittel. Als hetwaar is, dat de prelaat hetzelfde is als de deken, en dit valt niette weerleggen zegt hij, dan eischt hij, dat de proost den dekenniet verbiede met den keldermeester te bespreken, wat de regelhem immers toestaat. Een zeer huiselijke kwestie dus, maar ineen gemeenschapsleven van het grootste belang. Of de strijdover de verhouding van proost en deken vooral ontbrand wasover de vraag, in hoever elk hunner den keldermeesterbevelen kon geven, we weten het niet! Uit hetgeen Wazo hierschrijft en omdat hij dit geval ook uitdrukkelijk noemt, als hijspreekt over het kapittel van Keulen, zou men geneigd zijn, hetaan te nemen. In elk geval, Wazo herhaalt nogmaals, als dekenook door den proost geëerbiedigd te willen worden. Op heteinde van zijn brief deelt Wazo dan mee, wat de laatste aan-leiding werd voor hem, om het ambt van leider der kathedraleschool neer te leggen. Het betreft de gevallen van leerlingen,die wij reeds aangaven, toen wij Wazo's aftreden bespraken endie ook duidelijk aantoonen, hoe de tucht verloopen was tenge-volge van den ongunstigen invloed van Johannes en zijn aan-

1 ) Urkundliche Geschichte des Halberstädter Domkapitels.

51

hang. Hij duidt hier ook nog aan, hoe nadeelig dit aftreden voorhem is: alle inkomsten verbonden aan het aan het hoofd staander school heeft hij hiermee verloren, zelfs het gewone pensioenis hem niet verleend: „mihi emerito vel veterano nulla portiosecundum solitum remansit beneficium".

De verhouding met Johannes werd er door dezen brief nietbeter op en deze wist zelfs Wazo bij den bisschop in discrediette brengen. Koepke meent, dat deze bisschop Durandus 1 ) is,wij meenen met Balau 2 ) , dat het waarschijnlijker Reginhard is.Is het Durandus, dan moet natuurlijk de brief gedateerd wordenvóór 1025. In verband met de berichten van Reinerus in zijn„Vita Reginardi" en van Rupertus in zijn „Chronicon" 3 ) overde simonie van Reginhard, schijnt er ons inziens meer voor tezeggen, om de gebeurtenis te plaatsen onder Reginhard. Zelfszouden wij geneigd zijn, ze te dateeren ± 1028-1029, omdathet verhaal bij Anselmus den indruk geeft, dat de verschillendegebeurtenissen, te beginnen met Wazo's brief aan Johannes eneindigend met Wazo's verblijf aan het hof van Koenraad II in1031, niet door lange tusschenpoozen van elkaar gescheidenzijn. Van den anderen kant lijkt ons, dat de jaren 1030-1031,zooals Cauchie 4 ) dateert, te weinig tusschenruimte laten voorde ontwikkeling der gebeurtenissen. Met volstrekte zekerheidden datum vaststellen kunnen we niet, alleen die van het slotder geschiedenis: het verblijf aan het hof in 1031, staat vast. Inelk geval schijnt de verhouding tot den bisschop niet zoo slechtgebleven te zijn, want als Wazo naar het hof vertrekt, gebeurtdit volgens Anselmus 5 ) met goedkeuring van den bisschop envan het kapittel. Wellicht is dit het motief voor Koepke, om 'nbisschopsverwisseling aan te nemen, zoodat het conflict metDurandus zou geweest zijn, terwijl onder Reginhard het vertreknaar het hof geplaatst wordt. 'n Ander argument voor Koepke'sopinie kunnen we niet ontdekken, zelf geeft hij niets aan. Dit isechter onhoudbaar: 'n tijdsverloop van ± 7 jaar tusschen deze

1) M.G.S.S. VII pag. 215 noot.2) Pag. 152. Eveneens Voigt pag. XXXII.3) Zie noot 4 pag. 42,4) Pag. L. Zie ook Voigt. Egberts von Lüttich Fecunda Ratis pag. XXIX sq.

Ans. c. 43.

52

gebeurtenissen stellen, is niet vereenigbaar met den tekst vanAnselmus.

De haat van Johannes tegen Wazo werd steeds heviger. Hijging zoover, dat hij de boeren, die vanwege zijn streng beheer,waarbij bedrog niet mogelijk was, Wazo toch al niet goed kon-den zetten, nog meer tegen hem opstookte 1 ) . Hun woede steeghierdoor tot het toppunt en uitte zich in 'n nachtelijken aanvalop het verblijf van Wazo en zijn medebroeders. Het was waar-schijnlijk 'n buitenverblijf der kanunniken. De boeren bestorm-den het en staken het in brand. De bewoners konden hun levenredden, doch verloren hun kleeren, den huisraad en 'n grootenvoorraad wijn.

Wazo's vrienden werd het nu toch wel wat al te bar en zijtrachtten een middel te vinden, om hem aan den haat zijnertegenstanders te onttrekken. Ten gevolge van zijn langdurigleiderschap der kathedrale school, had hij ook ver buiten Luikvele dankbare aanhangers, vooral ook onder de bisschoppen.Deze hadden, wat te Luik rondom Wazo gebeurde, met grootebelangstelling gevolgd. Sommige hunner wisten nu bij keizerKoenraad II te bewerken, dat deze aan bisschop Reginhardvroeg, hem Wazo als kapelaan te geven. Aldus geschiedde.Voor het kapittel werd een loco-deken aangesteld en met ver-lof van bisschop en kapittel verliet Wazo Luik. Ons inziens isdeze toestemming van den bisschop voldoende te verklaren,doordat hij bemerkte, dat Wazo in de keizerlijke gunst stond.Het is dus niet noodig om wille dezer toestemming 'n bisschops-verandering aan te nemen, zoodat het eerste bedrijf van ditdrama zich onder Durandus, het tweede zich onder Regin-hard zou hebben afgespeeld. Dit komt dus nog bij, hetgeenwij zooeven zeiden over de onhoudbaarheid van deze hypo-these.

Uit dit alles blijkt toch wel, dat Johannes een sterke partij,hetzij quantitatief hetzij qualitatief, achter zich moet gehad heb-ben, opdat dergelijke maatregelen voor Wazo's veiligheid noo-dig konden zijn. Het is jammer genoeg onmogelijk hierovermeer te achterhalen, want de documenten zwijgen absoluut. Van

i ) Ans. c. 42.

53

den anderen kant zou men er toch voornamelijk een personen-strijd in willen zien, zij het min of meer gedragen door een rich-ting, omdat, zooals uit het volgende blijken zal, de toestandmet Johannes' overlijden weer heel spoedig ten goede ge

-regeld is.Het is niet uit te maken, of reeds tijdens de onderhandelingen

tusschen den keizer en de bisschoppen, dan wel eerst op zijnheenreis naar het hof, het verblijf valt van Wazo bij zijn vriendPoppo 1 ) , abt van Stavelo, een der groote hervormers dierdagen en intiem vriend van Koenraad II. Zeker moeten we hetniet voorstellen, alsof Wazo, reeds lang voor hij naar het hofvertrok, tot Poppo was gevlucht en daar al dien tijd verblevenhad. Bittner zegt dit wel niet uitdrukkelijk, maar de wijze waar-op hij Wazo's verblijf te Stavelo verhaalt, schijnt toch op 'ndergelijke interpretatie te duiden 2 ) .

Het verblijf aan het hof van Koenraad II, dat moet gesteldworden van Januari tot September 1031, zooals Cauchie 3)

definitief bewees tegen Steindorff en Bresslau 4 ) , werd ééngroot succes 5 ) . Wazo kwam in hoog aanzien bij den keizer 6)

en werd ten zeerste gerespecteerd door de bisschoppen, diehem bij disputen over schriftuurvraagstukken of andere kwes-ties als scheidsrechter gebruikten. Anselmus vindt het noodig— teekenend voor dien tijd — op te merken, dat Wazo zijn ver-blijf aan het hof niet in het minst uitbuitte om 'n bisdom tekrijgen of andere heerschzuchtige plannen te verwerkelijken.Integendeel: zijn eenig streven aan het hof was, voor de kerken in kerkelijke aangelegenheden volledige vrijheid te verwer-ven. 'n Teeken van de hooge gunst, die hij bij den keizer genoot,mogen we wel hierin zien, dat bij het overlijden van aartsbis-schop Aribo van Mainz in April 1031, Koenraad 7 ) er overdacht, Wazo als zijn opvolger te benoemen. Een dispuut aan

1) Vita Popponis M.G.S.S. XI pag. 310.2) Bittner pag. 15.3) Pag. LIV, noot 5.4) Jahrbiicher 1167, noot 4; Jahrbiicher I 319, noot 2.5) Ook Volgt pag. XXXII, noot 3 heeft 'n andere opinie.R) Ans. c. 43.T) Ans. c. 44.

54

het hof tusschen Wazo en een Israëliet, bekwaam geneesheeren geldend als 'n autoriteit in de schriftuur, had het zijne tothet prestige van Wazo bijgedragen 1),

Intusschen stierf plotseling 2 ) Wazo's groote tegenstander,de Luiksche proost Johannes. Wazo, die al lang verlangd had,om weer tot de eenzaamheid van zijn klooster (de Luikschekanunniken leefden feitelijk samen in 'n kloostergemeenschap)terug te keeren, stelde zijn vertrek nog even uit, om niet denschijn te verwekken, te komen om zich te bemoeien met de be-noeming van een nieuwen proost. Toen deze gekozen was inden persoon van den aartsdiaken Lambertus, keerde Wazo inSeptember 1031 weer naar zijn geliefd Luik terug. Reeds nadrie maanden overleed ook Lambertus, na Wazo tot zijn execu-teur testamentair benoemd te hebben. De volgorde van Bitt-ner 3 ) , die Wazo laat terugkeeren, omdat Lambertus hem methet uitvoeren van zijn testament had belast, is rechtstreeks instrijd met den tekst van Anselmus, evenals Bittner's beweringter zelfde plaatse, dat Lambertus 'n half jaar het ambt vanproost vervulde. Op bevel van den keizer had Wazo het Kerst

-feest aan het hof te Paderborn moeten komen vieren; door denlaatsten wil van Lambertus was hij daarin nu verhinderd. Feite-lijk heeft de keizer het Kerstfeest van 1031 gevierd te Goslar 4),

Of hij eerst van plan was, het te Paderborn te vieren, of datAnselmus zich hier in Koenraads reisplannen vergist, is niet uitte maken 5 ) .

3. Intusschen waren er vele trouwe zonen der kerk, dieReginhard trachtten over te halen, om Wazo tot proost te be-noemen. Doch 'n groepje anderen, ongetwijfeld de vroegeretegenstanders, fluisterden den bisschop in, dat een figuur alsWazo minstens naast, zoo niet boven hem zou staan, inplaatsvan onder hem, dat hij 'n meer plooibaar iemand benoemenmoest. Toch besloot na lang weifelen Reginhard, Wazo te be-

1) Ans. c. 44.2) Ans. c. 45.3) Pag. 16.4) Annales Hildesheimenses. M.G.S.S. III. pag. 98.5 ) Zie Cauchie LIV, noot 5 tegen het einde.

55

noemen 1 ), vooral naar het schijnt om zoo Koenraad II, metwien hij in conflict was geraakt, gunstig te stemmen. Nu washet echter nog niet zoo gemakkelijk, om Wazo zelf over te halen,de benoeming te aanvaarden; pas na heel wat tegenstribbelengelukte dit: hij werd proost en aartsdiaken. Deze benoeminghad plaats einde 1031 of begin 1032 2 ) . In tegenstelling metwat dikwijls gebeurt, zegt Anselmus 3 ) , bleef Wazo, wie hijwas: eenvoudig en nederig. Dat Anselmus wel zijn tijd kent,blijkt uit zijn opmerking, dat Wazo zich wist vrij te houden vantwee groote kwalen: trots en roof van kerkelijk goed, kwalenwaaraan zij „die ze zelf veroordeelden toen ze nog niet in waar-digheid waren, zich vaak schuldig maken als zij eenmaal demacht in handen hebben."

Zorgzaam beheerder der kerkelijke goederen, ging toch alzijn aandacht uit naar de behoeften van de armen, de reizen-den. Zelf was hij met het minste tevreden. Van de kanunnikenverhoogde hij het inkomen, door hun 'n rijkere portie brood enwijn en betere kleeding toe te deelen 4 ). Twaalf armen ofvreemdelingen werden door zijn zorg eiken dag van de tafelder kanunniken gespijzigd. Het hospitaal, waarvan hij de admi-nistratie had, 5 ) wist hij zoo goed te besturen, dat het geheelejaar door er dertig armen konden onderhouden worden, terwijleen andere door bisschop Balderik gestichte inrichting van lief-dadigheid voor het onderhoud van 24 personen, tengevolge vanWazo's wijs bestier er 36 helpen kon en bovendien nog konzorgen voor alle reizigers, die te voet aankwamen, (zij die tepaard aankwamen moesten naar Wazo's meening door den

1) Ans. c. 45.2) Voor dezen datum evenals voor de heele chronologie zie de uitstekende

noot bij Cauchie pag. LIV en LV, die onjuistheden bij Koepke, Bresslau, Stein-dorff en Bittner rectificeert.

3) Ans. c. 46.4) Vergelijk voor die uitkeeringen in natura wat S. Muller Fz. verhaalt in

zijn interessante studie: Een huishouden zonder geld. (In zijn: Schetsen uit demiddeleeuwen. Nieuwe bundel). Zie ook Görres. Das Lutticher Domkapitelbis zum 14. jahrhundert, Kapitel III.

6 ) Ans. c. 47. Zie voor de liefdadigheidsinstellingen in België in het alge-meen: Dr. P. P. M. Alberdingk Thym. De gestichten van liefdadigheid in Belgiëvan Karel den Groote tot aan de XVIe eeuw. Leuven 1883.

56

bisschop zelf onderhouden worden) . We hebben hier eenprachtig kijkje op een deel der kerkelijke liefdadigheid in eenmiddeleeuwsche bisschopsstad. Weldoende en goed vooranderen 1 ) , was hij zeer streng voor zichzelf in voedsel, klee-ding, beoefening der versterving. Zelden gunde hij zijn lichaameen zacht rustbed, nooit waschte hij het, hij geeselde zichzelfhardhandig, en toen hij te oud werd, om dit zelf te doen, liet hijzich door een ander de slagen toebrengen. In den grootenvasten 2 ) leefde hij naar de strengheid van een Oostersch ofColumbaansch monnik. Tot welke waardigheid hij ook kwam,steeds woonde hij trouw de gemeenschappelijke oefeningen bij,zooals hij ook later als bisschop steeds het eerst aanwezig wasvoor metten of completen of andere canonieke uren. In Decem-ber 1038 overleed bisschop Reginhard 3 ) . Het grootste deel dergeestelijkheid wilde Wazo als opvolger hebben, maar deze be-riep er zich op, als proost het recht te hebben het eerst te stem-men. Hij gaf zijn stem aan zijn vroegaren leerling Nithardus,neef van den overleden bisschop, schatmeester van het kapittel.Hierop volgden clerus en volk zijn voorbeeld. Vergezeld vaneen deputatie aan wier hoofd Wazo stond, begaf zich nu degekozene op reis naar het hof; den herdersstaf van Luik haddenzij bij zich, opdat de keizer de investituur geven zou. Te Nonan-tola bereikte men den keizer en werd bij hem toegelaten. Koen-raad maakte de opmerking, dat hij Nithardus in het geheel nietkende, Wazo daarentegen wel; daarom wilde hij dezen laatstede waardigheid geven. Wazo speelde toen al zijn troeven uit,om den keizer hiervan af te houden, wees op de groote gavenvan Nithardus, zijn verdiensten, zijn frissche krachten. Als hijdaar dan bijvoegde, zelf reeds met één voet in het graf te staan,moet hij wel lichtelijk overdreven hebben, want de praestaties,die we nog van hem zullen vernemen, weerspreken dit eenigs-zins. In elk geval speelde hij ook dit argument uit. Koenraadwas hiermee nog niet overreed. Wazo wees er daarom op, dathij zich schuldig zou maken aan woordbreuk tegenover gees-

1) Ans. c. 48 en c. 68.2) Ans. c. 52.3 ) Ans. c. 49.

57

telijkheid en volk van Luik, indien hij duldde, dat een ander dande gekozene door den keizer zou benoemd worden. Zijn plei-dooi was beslissend en hij mocht zijn vroegeren leerling als bis-schop naar Luik terugvoeren.

Bresslau 1 ) aanvaardt de feiten zooals Anselmus ze hier geeften is ook wel geneigd aan te nemen, dat Wazo's woorden juistzijn weergegeven, maar hij ontkent ten stelligste, dat nederig-heid in dezen Wazo's drijfveer zou geweest zijn. Reeds hetvroeger verblijf van Wazo aan het hof van Koenraad 2 ) is voorBresslau een intrigue van zijn vrienden, om hem een bisschops-zetel te bezorgen. Dat hij na Aribo's dood niet te Mainz werdbenoemd, zou een leelijke streep door zijn rekening zijn geweest.Dit hangt samen met Bresslau's opvatting van de hervormings-richting. Voor hem is Wazo een vertegenwoordiger der Cluny-richting, die zich in de gunst van het hof wilde dringen en demom van nederigheid daartoe volgens de étikette van Clunyaanwendde. Het motief van Wazo om in 1038 te bedankenvoor de bisschoppelijke waardigheid, kan volgens Bresslauslechts zijn, dat hij inzag onder Koenraad met dezen in conflictte zullen komen ten gevolge van zijn hervormingsopvattingen.Hierop is veel te antwoorden.

Allereerst is de innige samenhang, zooals Bresslau dien ver-onderstelt, tusschen Cluny en de Lotharingsche hervormings-richting, na de werken van Sackur en Fliche niet meer houd-baar. In Lotharingen heerschten heel andere, veel forschereideeën over 'n reformatie in de kerkelijke toestanden. Vooralwas den Lotharingers vreemd de ietwat zoetelijke wijze, waaropCluny zich tegenover de wereldlijke vorsten gedroeg; vleiendvorstengunst zoeken was hun ten eenenmale onbekend.

Vervolgens speelt bij Bresslau de opvatting van Waitz 'nrol, die Anselmus tendentieuse geschiedschrijving toedicht, eenopvatting, die we in het eerste hoofdstuk van dit werk hebbenweerlegd.

Eindelijk lijkt ons deze opvatting van Bresslau niet geheelvrij te zijn van 'n zekere innerlijke tegenstrijdigheid. Als Wazo

1) Jahrbücher II pag. 283.2) Jahrbicher II pag. 341.

58

in Bresslau's zin 'n type der Clunyrichting was: streng vanideeën maar mooi weer spelend tegen keizer en hof, dan be-hoefde hij toch niet te vreezen, in groote conflicten met denkeizer te komen, want Cluny was alleen streng en reforma-torisch binnen de grenzen van het klooster, maar heelemaal nietin dien zin actief hervormingsgezind, dat het zich zou verzettentegen den keizer. Bovendien: waarom zou, altijd in den gedach-tengang van Bresslau, Wazo dan wel graag den bisschopszetelvan Mainz gehad hebben?

Ten slotte is heel deze opvatting in strijd met het karaktervan Wazo, zooals het ons uit de bronnen bekend is.

Reeds na vier jaren overleed Nithardus, in Augustus 1042 1).Na alles in het werk gesteld te hebben, om aan de waardigheidte ontkomen, moest ten slotte Wazo wijken 2 ) voor den uitge-sproken wil van clerus en volk. Hij berustte erin althans naarden koning te gaan, ofschoon hij persoonlijk van meening was,dat de keuze den koning zou mishagen en men dezen moestoverlaten iemand te benoemen. Zelf werd hij nu dezen keermet den herdersstaf naar den vorst geleid. Dit was thans Hen-drik III, zoon en opvolger van Koenraad II, van nature en dooropvoeding heel anders geaard dan zijn stoere vader en voor-ganger. We willen er hier even op wijzen, dat men de figuurvan Hendrik III niet enkel moet beoordeelen, naar hetgeen overhem in dit hoofdstuk zal vermeld worden. Wij moeten hem hierschilderen in verband juist met de donkerste bladzijden uit zijnregeering, en ook deze worden nog minder zwart, als men zebeziet onder het licht der diep treurige toestanden, die te Romeheerschten in het begin zijner regeering. Dat hij zich vergreepaan de rechten der kerk is zeker; dat zijn bedoelingen er zuiverbij waren staat bij ons even vast; dat de omstandigheden zoowaren, dat hij in goede trouw te ver gaande maatregelen konnemen lijkt ontwijfelbaar. Dit houde men dus in het oog, bij hetbeschouwen der gebeurtenissen in den loop van dit en ook vande volgende hoofdstukken.

1 ) Zie Steindorff Jahrbucher I pag. 167, noot 3.') Ans. c. 50.

59

Hendrik III vertoefde op dit oogenblik in Regensburg 1 ) . Deherdersstaf van Luik met den brief van het kapittel werd denkoning aangeboden. Hendrik stelde de zaak uit tot den volgen-den dag en consulteerde de bisschoppen en de leden zijner hof

-houding. Er waren er, die Hendrik aanrieden geen benoemingte doen van iemand, die buiten hem om gekozen was, bovendienbehoorde Wazo niet tot de hovelingen, slechts terloops was hijeven aan het hof geweest, hij moest niet iemand van buiten dehofkringen voor dezen post nemen. De jonge vorst scheen ge-neigd aan dit betoog het oor te leenen. Toen kwamen echter debisschoppen Herman van Keulen en Bruno van Würzburg tus-schenbeide en wisten den vorst te winnen voor Wazo. Wijldeze beide uitdrukkelijk en alleen hier gemeld worden, schijnthet ons toe, dat het bericht uit de „Vita Popponis" 2 ), datWazo door Poppo's advies en tengevolge van diens vriend-schap tot bisschop werd benoemd, te verstaan is van 'n invloedop geestelijkheid en volk van Luik bij de keuze van Wazo.Nadat de koning voor Wazo gewonnen was, kwam nog hetmoeilijkste van alles: Wazo zelf over te halen, de benoeming teaanvaarden. Hij gaf zich pas gewonnen, toen men hem had doeninzien, dat hij door te weigeren wellicht de oorzaak worden zouvan de benoeming van een jongen en onwaardigen bisschop.Het duurde nog 'n poos voor Wazo geconsacreerd werd, daarzijn metropoliet Herman van Keulen met den koning tegen deHongaren was opgetrokken, zoodat hij diens terugkeer moestafwachten. Reeds tevoren was hij te Luik geïnstalleerd 3 ) enAnselmus is bij het neerschrijven van zijn verhaal nog ontroerd,als hij denkt aan dit moment, waarbij Wazo schreide als eenkind, dat door zijn meester wordt getuchtigd.

4. Eenmaal bisschop, bleef Wazo groot bevorderaar der

1) Steindorff I pag. 168, noot 3.2) M.G.S.S. XI pag. 310.3 ) Ann. Altahenses maiores ad annum 1042. M.G.S.S. XX pag. 798.

Ann. Leodienses ad annum 1042. M.G.S.S. IV pag. 19.Ann. Laubienses ad annum 1042. M.G.S.S. IV pag. 19.Sigeberti Chronica ad annum 1042. M.G.S.S. VI pag. 358.Ann. Parchenses ad annum 1042. M.G.S.S. XVI pag. 602.Ruperti Chronicon S. Laurentii Leodiensis. M.G.S.S. VIII pag. 275.

.1

studies 1), Geregeld — het was hem tevens een welkome ont-spanning — bezocht hij de scholen; hier en daar stelde hijvragen, waarbij het hem er niet om te doen was, zijn opinie tedoen zegevieren, integendeel: veel liever zag hij zich op intel-ligente wijze weerlegd; hij luisterde gaarne naar wat de leer-lingen te berde brachten, moedigde hen aan, prees hen, gafzelfs geschenken, maar wist ook te vermanen en terecht tewijzen. In den hongersnood, die in 1043 de streek teisterde,toonde hij zich weer de zorgzame en beleidvolle vader 2 ). Hetwas 'n hevige hongersnood, gepaard gaande met 'n strengenwinter, die 'n abnormalen sneeuwval bracht, nadat de zomerreeds nat was geweest en de oogst mislukt 3 ). Vooreerst zorgdehij, dat de beschikbare levensmiddelen werden verzameld enveilig bewaard. Eiken dag liet hij den armen aalmoezen uit

-deelen, maar hij dacht ook aan anderen, die voor hun armoedeniet dorsten uitkomen. In het geheim deed hij door tusschen-personen aan deze stille armen de noodige levensmiddelen be-zorgen. Bovendien wist hij ook de geestelijken, monniken enkloosterzusters, die geen voedsel hadden, te helpen. In allespraktisch, dacht hij ook aan de toekomst en belette door hetgeven van aalmoezen, dat uit gebrek de boeren hun vee zoudenmoeten verkoopen of hun akkers onbebouwd laten. Ook hierweer 'n fijn trekje van, we zouden bijna zeggen moderne socialemaatregelen, van een middeleeuwsch bisschop.

Den 3en April 1043 4 ) kwam Hendrik III te Luik het Paasch-feest vieren. Gedateerd 30 April 1044 vinden we een goed-keuring van Hendrik III, op verzoek van Wazo en abtStephanus, van giften onder Reginhard gedaan aan de abdijvan S. Laurentius te Luik 5 ) . Intusschen naderden voor Lotha-ringen moeilijke tijden, waarin Wazo gelegenheid krijgen zou,al zijn bestuurstalenten te doen zien. In 1044 overleed de hertog

1) Ans. c. 52.2) Ans. c. 53.3) Ann. Laubienses. M.G.S.S. IV. pag. 19.4) Ann. Altahenses ad annum 1043. M.G.S.S. XX. pag. 798.6) Zie Wauters. Table chronologique etc. pag. 489. De tekst M. G. Diplo-

mata Heinrici III. I pag. 154.

61

van Lotharingen Gozelo 1 ) . Reeds bij zijn leven was zijn zoonGodfried II beleend met Opper-Lotharingen. Overeenkomstigden wil van den overledene en een belofte hem door Hendrik IIIgedaan, beleende de koning zijn anderen zoon Gozelo II metNeder-Lotharingen 2 ) . Godfried II was hierover zeer ver-toornd 3 ) en wilde er zich niet bij neerleggen. Onderhande-lingen, wellicht te Nijmegen met Hendrik gevoerd, haddengeen succes. Dat bij dit verblijf te Nijmegen Wazo aanwezigwas, blijkt uit de zoo juist vermelde oorkonde van 2 Mei 1044.Misschien was dit in verband met de onderhandelingen. Weweten het niet zeker, maar het ligt wel voor de hand, daar hijals bisschop van Luik ten zeerste geïnteresseerd was bij dezekwestie. Na den terugkeer van Hendrik III van zijn zegevieren-den tocht tegen de Hongaren, poogde Godfried met hem tot eenaccoord te komen, want de schitterende overwinning had Hen-driks positie zeer sterk gemaakt. Hij was bereid, zich in veel teschikken, mits hem de beide hertogdommen maar gelaten wer-den. Hendrik bleef echter vasthouden aan de rechten vanGozelo: zoo Godfried aan zijn broer Neder-Lotharingen liet,zou de koning van zijn kant aan Godfried al het aangedane ver-geven, deed hij het niet, dan zou de vorst dit onrecht nooit goed-keuren maar het bestrijden. Godfried koos den strijd, hij gingeen verbond aan met koning Hendrik I van Frankrijk en ver-

1) Voor de politieke geschiedenis dier dagen, in het bijzonder de Lotharing-sche kwestie, zie: Steindorff, Jahrbiicher I en II. Von Giesebrecht, Geschichteder deutschen Kaiserzeit II 5. Manitius, Deutsche Geschichte tinter den Sachsi-schen and Salischen Kaisern pag. 461 sq. Lamprecht, Deutsche Geschichte I,24 pag. 306 sq. Richter and Kohl, Annales des deutschen Reichs im Zeitalterder Ottonen and Salier I pag. 352 sq. Gerdes, Geschichte der Salischen Kaiserand ihrer Zeit II pag. 84 sq.

2) Over het ontstaan der meening, dat Godfried ook Neder-Lotharingen toe-kwam, zie: Steindorff I pag. 201, noot 3. Daris in zijn Histoire du diocese etde la principauté de Liège volgt constant deze verkeerde meening.

3 ) Voor het begin van Godfrieds verzet zie:Herimanni Augiensis Chronicon. M.G.S.S. V ad annum 1044 en 1045. pag.Annales Altahenses maiores, M.G.S.S. XX ad annum 1044. pag. 799. [ 124.Lamberti Hersfeldensis Annales. M.G.S.S. V ad annum 1044 en 1045. pag.Annales Laubienses. M.G.S.S. IV ad annum 1044 en 1045. pag. 19. [153.Annales Leodienses. M.G.S.S, IV ad annum 1044 en 1045. pag. 19.Sigeberti Gemblacensis Chronica M.G.S.S. VI ad annum 1044 en 1045. pag.

[358.

62

zekerde zich ook van de trouw zijner vazallen, voor drie jaaren tegen welken vijand ook, met andere woorden eveneenstegen den opperleenheer Hendrik III. Ofschoon Godfried inhet geheim handelde, kwam toch de koning er achter en hij riepde overige Duitsche vorsten op naar Aken, om over Godfriedte oordeelen. In September verscheen ook Godfried te Aken,werd van schuld overtuigd en als straf veroordeeld tot verliesvan alle koninklijke leenen, in het bijzonder Opper-Lotharingenen het graafschap Verdun. Een opvolger voor Opper-Lotha-ringen en Verdun werd nog niet benoemd.. Ook bleef Godfriedin het bezit zijner vrijheid. Hij misbruikte ze echter, om zijn ge-bied vast te houden. Overal legde hij versterkte plaatsen aan enhij begon een vinnigen, niets ontzienden strijd tegen de geeste-lijke vorsten, de den keizer trouwe bisschoppen Herman vanKeulen, Wazo van Luik, Richard van Verdun 1 ) . Hendrik trokna het Kerstfeest vanuit Spiers tegen den rebel op, veroverdeen verwoestte een van diens burchten Böckelheim, maar moestterugkeeren daar de gevolgen van den hongersnood zich nogdeden gevoelen. Wazo deed van zijn kant alles, 2 ) om aan God-frieds moord- en brandpartijen een einde te maken, wist eenigezoowel natuurlijk als kunstmatig versterkte plaatsen te verwoes-ten, en trachtte ook door bedreigingen, onderhandelingen engeschenken Godfried van verdere verwoestingen af te houden.

In 1045 wisten eenige keizersgezinde geestelijken, wie zegtde berichtgever niet, Godfried te bewegen, zich te onderwerpen.Te Keulen, Aken of Maastricht had een samenkomst met Hen-drik III plaats, en het gevolg was, dat Godfried te Giebichen-stein bij Halle werd gevangen gezet. In 1046 overleed de hertogvan Neder-Lotharingen Gozelo II, en met dit overlijden schijntsamen te hangen, het in bezit nemen van een stuk rijksland doorDirk IV graaf van Holland. Vanuit Utrecht, waar hij 30 Maarthet Paaschfeest bij Bisschop Bernold of Bernulfus 3 ) had ge-vierd, trok Hendrik III tegen Dirk IV op 4 ) . De tocht werd 'n

1 ) Ans. c. 60 slot. Ann. Altah. ad annum 1045. M.G.S.S. XX pag. 801.') Ans. c. 60 slot.3) Zie R. Post in Het Gildeboek XIII (1930) pag. 89, noot 1, over dezen

naam.4) Herimanni Augiensis Chronicon. M.G.S.S. V ad annum 1046. pag. 125.

63

groot succes, het geroofde land moest worden teruggegeven enHendrik schonk het aan de kerk van Utrecht. Bij het voorbe-reiden van dezen tocht was Wazo met den koning in conflictgekomen 1 ) . De koning had hem bevolen binnen drie dagenzijn troepen te voegen bij het koninklijk leger, dat per schipnaar Holland trekken zou. Wazo zag niet veel heil in dezeexpeditie: hij vreesde, dat het op niets zou uitloopen, daar zijnkrijgers niet met schepen wisten om te gaan. Bovendien wilde hijvoorkomen, dat zijn mannen in het waterrijke land in een hin-derlaag zouden gelokt worden. Hierbij dacht hij waarschijnlijkaan de Luiksche troepen, aan welke in 1018, onder Godfried Ivan Lotharingen, met die van Keulen en Utrecht, door Dirk IIIin dezelfde omgeving zoo'n bloedige nederlaag was toege-bracht 2), Bovendien leek hem de tijd van drie dagen al zeerkort als voorbereiding. Om al deze redenen meende Wazo, geengehoor te behoeven geven aan het bevel. Na afloop van deexpeditie werd een bijeenkomst der rijksvorsten gehouden 3 ),hetzij te Nijmegen, waar half April Hendrik vermeld wordt, het-zij te Aken, waar met Pinksteren een groote vergadering aan-wezig was. Wazo moest zich hier verantwoorden. Hij werdvan alle kanten hevig aangevallen, algemeen keurde men zijngedrag af. Kalm betoogde Wazo, dat hij bereid was op allesvan antwoord te dienen, zoo men hem er de gelegenheid toegaf. Maar die kans werd hem niet gegeven: de bisschoppenraadden hem aan, zich zonder meer te onderwerpen. De geheelevergadering drong hierop aan, de hovelingen wierpen Wazohevige verwijten naar het hoofd. Hij zag, dat slechts één middelden woedenden vorst nog zou kunnen bedaren, en hoeweltegen zijn zin, greep hij het aan: hij wierp zich voor Hendrik'svoeten en liet zich voor iets, waarin zijns inziens geen schuldstak, veroordeelen tot een boete van 300 pond zilver. Heel zijn

1) Ans. c. 66.2) Thietmari Chronicon, M.G.S.S. III pag. 869.

De diversitate temporum. M.G.S.S. IV pag. 719.Vita Balderici. M.G.S.S. IV pag. 735.Annales Laubienses. M.G.S.S. IV pag. 18.Annales Leodienses. M.G.S.S. IV pag. 18.

3) Voor dit en het volgende Ans. c. 66 en ook c. 70.

64

leven, zegt Anselmus, heeft hij deze daad van vernedering be-treurd, en zich altijd verweten, den schijn van grove ongehoor-zaamheid op zich geladen te hebben. De boete werd hem laterkwijtgescholden.

Nog op denzelf den dag der veroordeeling werd Wazo zich-zelf weer meester en kreeg nog 'n goede gelegenheid, verhaaltAnselmus 1 ) , om zijn waardigheid tegenover Hendrik hoog tehouden. Men liet hem tijdens het geding staan ondanks zijnouderdom en ziekelijkheid. Wazo meende, dat dit tegen zijnbisschoppelijke waardigheid was en maakte Hendrik hieropattent. Hij verklaarde den koning, dat ofschoon hem als per-soon geen eer toekwam, hij toch als bisschop en gezalfde hierniet kon blijven staan. Hendrik beriep zich van zijn kant ookop zijn zalving. Hierop wees Wazo hem op het groot verschiltusschen de zalving van den bisschop en die van den koning, enstelde de verhevenheid der eerste ver boven de laatste 2 )

Wij hebben met Steindorff 3 ) en Koepke 4 ) deze gebeurtenisgeplaatst bij den eersten tocht tegen Dirk IV van Holland. Be-halve het argument van Steindorff, dat er anders geen plaats isvoor een bijeenkomst der rijksvorsten, als de tweede tocht naarHolland bedoeld is, en de reden, die Koepke opgeeft, dat uitden tekst van Anselmus over deze gebeurtenis een tegenstellingblijkt met de gebeurtenissen van 1047, zouden wij er als derdenog aan willen toevoegen, dat indien Wazo's weigering ommee te trekken sloeg op den mislukten tweeden tocht van 1047,hem dan wel zou verweten zijn, dat hij de schuld was van dezware nederlaag. We vinden echter geen woord, dat daaropbetrekking zou kunnen hebben.

Op een volgende bijeenkomst der rijksvorsten te Aken, ten-zij ook het zoo even vermelde te Aken en niet te Nijmegen zouhebben plaats gehad, werd aan Godfried, die nog steeds ge-vangen zat, de vrijheid teruggegeven, daar hij zich bereid hadverklaard, in Aken om genade te komen vragen. Echter moest

I) Ans. c. 66.2 ) In hoofdstuk IV komen we hier nog op terug.) Jahrbücher II pag. 50, noot 1.

') M.G.S.S. VII pag. 229, noot 18.

65

hij zijn zoon als gijzelaar achterlaten, maar kreeg van denanderen kant Opper-Lotharingen weer als leengoed terug 1),

Nog een andere belangrijke gebeurtenis had op deze verga-dering te Aken plaats. Hierbij speelde Wazo een groote rol.

Einde 1044 waarschijnlijk, was door Hendrik III tot opvolgervan Gebhard van Ravenna benoemd de Keulsche kanunnikWigger. Volgens Anselmus werd hij er van beschuldigd, natwee jaren de bisschoppelijke consecratie nog niet ontvangente hebben en toch met dalmatiek en sandalen (teekenen der bis

-schopelijke waardigheid) gepontificeerd te hebben. Bernold 2)

en Herman van Reichenau 3 ) noemen ook als grief, het nog nietgeconsacreerd zijn, maar voegen er nog bij, dat hij in zijn be-stuur wreed en ongeschikt was. Petrus Damianus 4 ) beschul-digt Wigger van weinig ernst in zake de hervorming en gisptzijn optreden tegen de kloosters, die hij beroofde en schadetoebracht. Hierover te Aken ter verantwoording geroepen,werd hij door Hendrik III flink onder handen genomen. Zijnantwoord luidde, dat hij niets gedaan had, dan wat 'n gewoontewas der aartsbisschoppen van Ravenna (dit antwoord bij An-selmus 5 ) slaat op de daar alleen verhaalde beschuldiging vanhet onrechtmatig dragen der pontificalia). Hendrik vroeg nuhet oordeel der bisschoppen. Sommige bisschoppen gaven denkoning gelijk, anderen draaiden er om heen. Toen Wazo'sbeurt van spreken gekomen was, wilde hij zich eerst afzijdighouden door er op te wijzen, dat het niet paste, dat een Italiaan

-sche bisschop door 'n Duitschen werd geoordeeld. De keizerdrong echter sterk op een rechtstreeksch antwoord aan en bevalhem uit gehoorzaamheid te spreken. Daarop zette Wazo uit-een, dat de bisschoppen den paus gehoorzaamheid, den vorstslechts trouw verschuldigd zijn. Het machtsterrein van denkoning omvat het tijdelijke, dat van den paus het geestelijkbestuur. Daarom viel het alleen onder de rechtsmacht van den

1) Herimanni Augiensis Chronicon. M.G.S.S. V ad annum 1046 pag. 126.Sigeberti Gemblacensis Chronicon M.G.S.S. VI ad annum 1045 pag. 358.

2) Chronicon. M.G.S.S. V pag. 425.3) Chronicon ad annum 1046. M.G.S.S. V pag. 126.4) Ep. 3, 5. Migne deel 144, 292. Ook Ep. 7, 2. Migne 144, 436.5) Ans. c. 58.

66

paus, in deze zaak een beslissing te nemen. Was Wigger ookin het tijdelijke te kort geschoten, dan kon daar de keizer recht-matig ingrijpen. Volgens Anselmus maakte dit antwoord zoonindruk, dat de bisschoppen Wigger niet zouden veroordeeldhebben, als zij zich zouden hebben kunnen uitspreken; Wiggertrad echter uit eigen beweging af. Twee moeilijkheden schijnenzich hierbij voor te doen. Ten eerste schijnt het hier verhaaldeaftreden van Wigger in strijd met de berichten van Bernold 1 )

en Herman van Reichenau 2 ) , die de afzetting door Hendrikverhalen en spreken van „abstulit", „privavit" 3 ) . Hetzelfdeblijkt uit het schrijven van Petrus Damianus, waarin hij Hen-drik III prijst, omdat deze Wigger afzette. Cauchie 4 ) ant-woordt, na deze moeilijkheden gesteld te hebben, dat het nauw-keurig verhaal van Anselmus, berustend op het getuigenis vaneen directen ooggetuige, Wazo, niet in strijd is met de alge~meene termen der andere bronnen. Immers ook uit Anselmusis duidelijk, dat de koning wilde, dat Wigger aftrad, en de oor-zaak van diens feitelijk neerleggen zijner waardigheid is danook 's konings wil. Op een andere moeilijkheid wees Manitius 6):

eerst verhaalt Anselmus, dat een gedeelte der bisschoppen denkoning gelijk gaf, daarna, dat de bisschoppen hem niet zoudenveroordeeld hebben, als het hen gevraagd was. Hier gaat hetechter over de stemming der vergadering vóór en na Wazo'sredevoering. Die kan best veranderd zijn tengevolge vanWazo's waardig optreden. Bovendien lijkt ons uit den tekstvan Anselmus eerder te volgen, dat het antwoord der bisschop-pen, die den koning bijvielen, nog niet zoozeer een veroor-deeling was, als een schuldig verklaren van Wigger aan hethem ten laste gelegde. Steindorff 6 ) , die Anselmus' verhaalaanvaardt en toch vasthoudt aan de veroordeeling door Hen-drik III, kan dus gemakkelijk gelijk hebben, terwijl de opvatting

1) Zie noot 2 pag. 66.2) Zie noot 3 pag. 66.3) Zie Manitius. Deutsche Geschichte unter den Sächsischen and Salischen

Kaisern, pag. 458, noot 1.4) Pag. LXXVII, noot 3.b) Neues Archie XIII, pag. 646, noot 1.) Jahrbücher I pag. 297.

67

van Sackur 1 ), die het vrijwillig aftreden van Wigger beschouwtals een tendentieus bericht van Anselmus, van grond ontblootis, daar ook zonder dit alles goed wordt verklaard 2 ) .

5. We komen thans aan den beroemden tocht van Hen-drik III naar Rome, waar hij Benedictus IX, Sylvester III enGregorius VI afzette en een Duitschen paus aanstelde, Suidgervan Bamberg, die zich noemde Clemens II. Vele bisschoppenvergezelden Hendrik op dezen tocht; Wazo ging niet mee enwas zoo ook niet bij de kroning van Hendrik tot keizer doorClemens II. Daar Hendrik met een groote legermacht was ver~trokken, was het land tamelijk onbeschermd. Speciaal uit Lotha-ringen waren de meeste ridders naar Italië meegetrokken. Vandeze gelegenheid meende Koning Hendrik I van Frankrijk temoeten profiteeren: de trek naar het Rijnland, het verlangenom Lotharingen bij het Westrijk te voegen, was hem te sterk.Zijn omgeving ried hem aan Aken te bezetten 3 ) , had hij daareenmaal vasten voet, wat nu gemakkelijk was, daar het landvan krijgers was verstoken, dan zou de rest van Lotharingenhem ook wel spoedig in handen vallen.

Von Giesebrecht 4 ) meent, dat Godfried II van Lotharingen,die zijn handen thans vrij had, daar zijn zoon, die gijzelaar vanHendrik III was, was overleden, den Franschen koning hier-toe zou hebben aangezet, het zou dan een tweede Franschbondgenootschap zijn. Steindorff 5 ) i.s het hier niet mee eens.Hij meent, dat Hendrik I uit eigen beweging er toe besloot,omdat noch uit de bronnen noch uit het verloop der gebeur-tenissen, iets blijkt, dat op deze opvatting doelt, terwijl juisthet nuttelooze van het verbond met Hendrik I in 1044 duidelijkgebleken was, en er dus reden was het niet te herhalen.

Wazo had van deze plannen van den Franschen koning ver-nomen en hij sidderde bij de gedachte aan de rampen, dieLotharingen boven het hoofd hingen. Liefst zou hij met gewa-pende macht Hendriks opzet verhinderd hebben, maar daaraan

1) II pag. 285.2) In ons laatste hoofdstuk komen we nog op Wazá s ideeën hier geuit terug.8) Ans. c. 61.*) II pag. 431. Bittner deelt deze opvatting, pag. 21.5) II pag. 7, noot 4.

68

viel door de omstandigheden niet te denken. Daarom trachttehij wat door geweld niet te bereiken was, door verstandig over-leg te verkrijgen. Hij zond een schrijven tot den Franschenkoning, waarin hij herinnerde aan de vroegere vriendschap tus-schen Frankrijk en het Duitsche Rijk en tusschen hun beidervorsten. Wanneer beide in vrede met elkaar bleven, zooals totnu toe, dan zouden zij alle volkeren ontzag inboezemen enbehoefden zij niemand te vreezen dan God alleen. Hendrik Iwilde evenwel niets hiervan hooren, hij beschuldigde Hen-drik III van kwade trouw en allerlei ongerechtigheden en zeidevoor zich op te eischen, wat hem erfrechtelijk van zijn voor-gangers toekwam. Bovendien maakte hij den dag bekend, waar-op hij zijn plannen zou ten uitvoer brengen. Wazo zond nu eentweeden brief, krachtiger van toon dan de vorige 1) . Hij her-innerde den Franschen koning aan de straf, die op diefstalstaat, en zegt hij, al noemt men dit anders wanneer het in hetgroot gebeurt, de zaak blijft dezelfde, wordt alleen des te af-schuwelijker, naar gelang ze minder noodzakelijk is. Dan weeshij den vorst erop, hoe afschuwelijk het in Gods oog en hoeverlagend het voor de koninklijke waardigheid is, een afwezigete willen berooven van zijn hoofdstad en zijn rijk: als hij eenkrachtdaad wilde stellen, dan moest hij den terugkeer van Hen-drik III afwachten. Zelfs verondersteld, dat hij recht op Lotha~ringen had, dan moest hij nog bedenken, wat een rampen hijmet zijn leger over vele onschuldigen brengen zou in destreken, die hij door moest trekken, want zelfs al zou hij hetwillen, dan nog zou hij zijn manschappen niet van gewelddadenkunnen weerhouden. Daarom zou hij voor God voor even zoo-vele moorden verantwoordelijk zijn, als er menschen ten ge-volge van zijn besluit zouden omkomen 2 ) .

Buitengewoon sterk, zegt Anselmus, was de indruk dienWazo's woorden op Hendrik I maakten. In een vergaderingder bisschoppen liet hij publiek den brief voorlezen, en preesdaarna Wazo als een echt priester, een echt bisschop, vanwegezijn manmoedig optreden, waarbij hij een vreemden vorst

1) Ans. c. 61.2) Zie Giirris. Denkbeelden etc. pag. 35 en 242.

69

zulken raad dorst geven, terwijl zijn aangewezen raadgevershem (Hendrik I) in den steek hadden gelaten.

Anselmus schijnt hier wel wat te overdrijven, het effect vanden brief is wel wat al te mooi. Von Giesebrecht 1 ) en Stein~dorff 2 ) meenen, dat inwendige moeilijkheden met zijn vazallenden koning van zijn plan weerhielden. Het een behoeft het anderniet uit te sluiten, naar het ons schijnt. Beide schrijvers trouwens,èn Von Giesebrecht èn Steindorf f accepteeren Anselmus' ver-haal. Het is heel goed mogelijk, dat Hendrik I vanwege inwen-dige beroeringen in het land den tocht niet aan dorst, maar tochden brief van Wazo als motief van zijn niet doorzetten tegen-over zijn eigen onderdanen uitspeelde, trachtend aldus door eenbeau geste de bisschoppen aan zijn zijde te trekken en hentevens een lesje toedienend van trouw aan hun vorst. Juist inde omstandigheden, dat de vazallen oproerig waren, kwam hetimmers goed te pas, de bisschoppen op het hart te drukken, inalles en onverdeeld voor hun vorst op te komen.

Het verhaal van de bijeenkomst der bisschoppen met hetvoorlezen van Wazo's brief lijkt namelijk te positief, om het zon

-der meer te verwerpen. In elk geval was er, toen Hendrik IIIspoedig daarna als keizer uit Italië terugkeerde, van Franschevijandelijkheden geen spoor meer te ontdekken.

Een veel grooter gevaar echter hing keizer en rijk boven hethoofd. Godfried II had een samenzwering der wereldlijke vor-sten in Lotharingen op touw gezet tegen den keizer en de gees-telijke Lotharingsche vorsten 3 ) . Hij kon zich niet neerleggen bijhet verlies van Neder-Lotharingen en Verdun en hoopte dooreen tweeden, veel grooteren opstand dan vroeger, zijn rechtente herwinnen. Van zijn bondgenooten waren de machtigsteBoudewijn van Vlaanderen, Dirk IV van Holland, Herman vanBergen. In het begin lette de keizer niet op dit complot, temeerdaar na zijn terugkeer uit Rome de Hongarenkwestie zijn aan-

1)11 pag. 432.2) I I pag. 4.$) Annales Altahenses maiores. M.G.S.S. XX ad annum 1047, pag. 804.

Herimanni Augiensis Chronicon, M.G.S.S. V ad annum 1047, pag. 127.Annales Egmundani. M.G.S.S. XVI ad annum 1047, pag. 447.Annales Laubienses, M.G.S.S. IV ad annum 1046, pag. 19.

70

dacht meer naar het Oosten van het rijk trok. In Juni of Julivernam hij echter zulke verontrustende berichten uit het Wes-ten, dat hij besloot er heen te gaan. Godfried II, als goed diplo-maat, wist zich nog op den achtergrond te houden, de keizerdoorzag zijn rol achter de schermen nog niet en meende slechtste doen te hebben met een herhaalden opstand van Dirk IVvan Holland. De comedie was door Godfried op touw gezet:hij had Dirk een inval in het gebied van het Bisdom Utrecht enwellicht ook van Luik laten doen om den keizer uit zijn tent telokken.

Godfried ging zelfs zoover, den keizer over de houding, diehij aannemen zou, gerust te doen stellen en slaagde hierin vol-komen. Hendrik III reisde naar Xanten en scheepte zich inSeptember aldaar met een legermacht in 1 ) . De tocht was aan-vankelijk weer een groot succes: het versterkte Vlaardingenwerd genomen, de troepen drongen verder noordwaarts hetland binnen en veroverden Rijnsburg, ten Noord~Westen vanLeiden. Maar dan kregen zij te doen met den trouwen bond-genoot, die Holland steeds onneembaar maakt: het water. Zewaren te zwaar bewapend en te weinig geschoold, te weinig erook op berekend, om in het natte land zich te bewegen. De zege-tocht werd 'n terugtocht, die ontaardde in 'n vernederendevlucht. Maar nu was de vijand in zijn element; in ranke, vluggebootjes zaten zij de vluchtenden na en brachten hen nog zwareverliezen toe. Deze nederlaag werd het sein voor een alge

-meenen opstand: Godfried II en Boudewijn namen nu ook dewapens ter hand. Gezamenlijk vielen zij Nijmegen aan en ookeenige andere Nederrijnsche steden. Werden de laatste tame-lijk gespaard, Nijmegen werd niet ontzien, in brand gestokenen tot den grond verwoest. Dan richtten de beide verbondenenzich tegen bisschop Dirk van Verdun. Door list genomen onder-

1 ) Herimanni Augiensis Chronicon, M.G.S.S. V ad annum 1047, pag. 127.Voor de volgende gebeurtenissen ook: Lamberti Hersfeldensis Annales.M.G.S.S. V ad annum 1046, pag. 154. — Annales Egmundani. M.G.S.S. XVIad annum 1049, pag. 447. — Annales Altahenses maiores. M.G.S.S. XX adannum 1047, pag. 804. — Annales S. Jacobi Leodiensis, M.G.S.S. XVI adannum 1047, pag. 638. — Annales Leodienses. M.G.S.S. IV ad annum 10-47,pag. 19.

71

ging de stad eenzelfde lot als Nijmegen: zij werd geplunderden verbrand. Wel trachtte Godfried hier kerken en kloosterste sparen, maar dit mocht hem slechts gedeeltelijk gelukken.Ofschoon Wazo eiken dag eenzelfde lot kon vreezen, kwam hijtoch het ongelukkige Verdun te hulp 1) . De kerk der H. Maagdte Verdun was namelijk totaal verwoest, en als eerste hulpzond Wazo vijftig pond zilver, te besteden, voor de eene helfttot wederopbouw der kerk, voor de andere helft tot onderhoudder kanunniken. Zoo groot was de dankbaarheid te Verdun,dat men besloot ten eeuwigen dage voor Wazo, bij zijn levenen na zijn dood, openbare gebeden te houden. Ontzettend 2)

was de ellende, die deze krijg bracht over het land, dat nogsteeds leed onder de gevolgen van den hongersnood. Lotha-ringen, zegt Anselmus, zou in die dagen ten onder gegaan zijn,hadde niet een forsche figuur als Wazo al haar krachten voorhet behoud ervan ingespannen. Wazo kon zich nu laten zienin de rijke schakeering zijner veelvuldige gaven, want de strijdwerd thans naar het gebied van Luik overgeplant. Het was vanhet hoogste belang voor de verbondenen om hier de baas tezijn, immers Luik 3 ) was het verbindingslid tusschen de gebie-den der verschillende samenzweerders. Wazo kreeg dus eenharde noot te kraken, maar hij hield stand. Hulp van den keizerontving hij niet, deze bemoeide zich voorloopig niet verder metde Lotharingsche kwestie dan door het hernieuwd afzetten vanGodfried. Waarschijnlijk is deze terughoudendheid van Hen-drik III te verklaren, zoowel door de geleden nederlaag en hetdaarmee samenhangend verlies en de verwoesting van sterkeconcentratiepunten in het Nederrijnsche gebied, als doordatzijn aandacht weer uitging naar de romeinsche kwestie en watdaarmee samenhing. Ook in de romeinsche kwestie werd Wazobetrokken, maar wij zullen eerst de ontwikkeling van den oor-log in het Luiksche gebied schilderen, om den draad niet te ver-liezen.

1) Ans. c. 54. Cf. Laurentius Gesta Episcoporum Virdunensium, M.G.S.S.X pag. 493.' Ans. c. 54.

Steindorff II pag. 21.

72

De verwoestingen in het bisdom aangebracht waren ontzet-tend 1), Het eenige wat gered werd, was wat Wazo tevorenbinnen de stadsmuren van Luik in veiligheid had laten brengen.Tot overmaat van ramp viel een groot deel van zijn vazallenhem af, en het was slechts een betrekkelijk klein groepje ge-trouwen, waarop hij kon rekenen.

De eerste successen der samenzweerders hadden namelijk bijvelen de hoop verwekt, dat bij een definitieve overwinning zijvoor hun hulp een deel van het kerkelijk goed in leen zoudenkrijgen, en daarom boden zij Godfried hun medewerking aan.Wazo zorgde allereerst ervoor, dat de stad Luik beveiligd werd:de muren werden versterkt, wachters geplaatst, dag en nachtde poorten gesloten gehouden. Geestelijken zoowel als leekenwerden van wapens voorzien, de burgers werden nu en dan totwapenoefeningen verplicht. Voortdurend zelf in de weer, liethij zich ook van de bewegingen van den vijand op de hoogtehouden. Verre vrienden schreven hem zich in het versterkteHoei in veiligheid te stellen, maar hij weigerde, de hem toever-trouwden in den steek te laten, temeer daar dit den vijand meermoed zou geven; waar hij had geleefd en met hen met wie hijgoede dagen had gekend, met hen wilde hij ook de wapenentrotseeren, daar wilde hij ook sterven! Doch hij liet het niet bij'n defensieve rol 2 ) , was er integendeel van overtuigd, dat Godeniets aangenamer was, dan dat hij de onschuldigen op alle moge

-lijke wijze tegen hun belagers beveiligde. Vele vazallen, inbondgenootschap getreden met Godfried, hadden zich, hetzijop rotsen, hetzij beveiligd door moerassige gebieden, schier on-neembare versterkingen gebouwd. Van daaruit onderdruktenzij de arme landbouwbevolking en plunderden en roofden totver in den omtrek. Stuk voor stuk pakte Wazo die roofburchtenaan. De omsingelden bespotten hem en lachten hem uit: alsofhij zoo'n natuurlijke vesting nemen kon! Maar Wazo had ookzijn middelen en met veel beleid paste hij ze toe. Van twijgenliet hij traliewerk maken, bundels hout aandragen, en zoo wegenbanen door tot nu toe onbegaanbare plaatsen. Zoo wist hij ook

1) Ans. c. 55.2) Ans. C. 55.

73

den moerassigen bodem tot vasten grond te maken, waarovermen dan de burchten naderen kon. Was men zoo ver genaderd,dat men ze onder schot had, dan liet hij dag en nacht door zijnoorlogswerktuigen een regen steenen op de belegerde plaatswerpen. Vergeefs poogde Godfried hulp te bieden, de vijandmoest zich wel overgeven, waarop de burcht aan den grondwerd gelijk gemaakt. Dan trok Wazo verder en pakte weer eennieuwen vijand aan op dezelfde wijze. Goed legeraanvoerder,zorgde hij, dat zijn troepen steeds van het noodige voorzienwaren, ook stond hij hen toe vee, dat niet voor den landbouwnoodig was, te slachten, maar zorgvuldig vergoedde hij ditsteeds aan de eigenaars. Ofschoon hij dus het offensief nietvreesde waar dit noodig was, ging hij toch nooit verder dan deomstandigheden eischten. Een eigenaardige geschiedenis doetdit duidelijk zien'). Richildis, de echtgenoote van een der vijan-dige bondgenooten, den graaf van Bergen, die ten gevolge vanzijn vriendschapsverdrag met Boudewijn V van Vlaanderen metdezen aan den opstand deelnam, was het niet eens met dit op-treden van haar man. Meer uit vrouwelijke wispelturigheid,zegt Anselmus, dan uit liefde voor de partij van het recht, boodzij Wazo aan hem haar man uit te leveren, voorwendend, hemaldus van zijn ontrouw jegens den keizer terug te doen keeren.Zij meldde Wazo tijd en plaats, waarop hij zich van dengraaf kon meester maken, om hem dan aan den keizer uit televeren. Wazo was echter diep verontwaardigd over zulk eenvoorstel en wees het absoluut van de hand.

Waar hij kon, wendde hij altijd zachte middelen aan om zijndoel te bereiken 2), Hij trachtte in te werken op het gemoedzijner vijanden en door die goedheid slaagde hij er in, menig-een te winnen. Zoo kon hij het door hem bestuurde gebiedverlichting brengen en den toestand er tijdelijk ordenen. Zelfskwam hij tot onderhandelingen met den leider van den opstandGodfried II 3 ) . Dit kwam het hof ter oore en werd uitgelegdals hoogverraad. Bij den keizer werd hij beschuldigd, Godfried

i) Ans c. 59.2 ) Ans. c. 56.') Ans. C. 57.

74

trouw gezworen te hebben, en met dezen tegen het belang vankeizer en rijk 'n overeenkomst te hebben gesloten. Zoover gingde laster, dat alles wat hij ter verdediging van keizer en rijkhad gedaan, verklaard werd als arbeid ten eigen bate. Wemogen veilig aannemen, dat deze ongunstige houding tegen-over Wazo samenhing met diens opvattingen inzake de romein

-sche kwestie.6. Clemens II, de door Hendrik III op zijn Rometocht aan-

gestelde Duitsche paus, was reeds het jaar daarop, 9 October1047, overleden, na een pontificaat van nog geen volle tienmaanden. Onmiddellijk na de ontvangst van dit bericht, con-sulteerde de keizer Wazo, om van hem te vernemen, wat in degegeven omstandigheden gedaan moest worden. Ijverig vor-scher als hij was, ging Wazo, geholpen door anderen aan wiehij een deel van het onderzoek toevertrouwde, de handelingenna der pausen, de decreten door hen uitgegeven, de canons encapitularia 1), Uit dit alles bleek hem dit eene: dat hoe het ge-drag van een paus ook zijn mag, hij steeds hoog geëerd moetworden, dat hij nooit door iemand mag geoordeeld worden, jadat een beschuldiging van een lagere tegen een hoogere inhiërarchische orde, geen rechtsingang verkrijgen kan. Daar hijhad vernomen, dat met Kerstmis in dezen een beslissing zougenomen worden, zond hij een bode naar het hof, onder meermet de onaangename opdracht den keizer te antwoorden, dat,daar Gregorius VI was afgezet door iemand, die er niet demacht toe had, nu, na het overlijden van Clemens II, de zetelvan Rome hem weer toekwam. De keizer moest ervan afzien'n ander te benoemen zoolang Gregorius VI nog leefde, wantgoddelijke noch menschelijke wetten gaven hem daar het rechttoe, terwijl volgens de traditie niemand, tenzij God alleen, overden paus kan oordeelen. Wij gaan er hier vanuit, dat de pausvoor wiens recht Wazo opkomt, Gregorius VI is. Dat is zoowatalgemeen aanvaard, ofschoon de naam van den paus, dien Wazobedoelt, niet genoemd wordt. In 'n artikel van M. Tangl in het„Neues Archiv" van 1906 getiteld: „Gregor VII jüdischer Her-kunft", wordt terloops beweerd, dat Benedictus IX bedoeld

1 ) Ans. c, 65.

75

is 1 ) . Later heeft Borino in zijn studie: „L'elezione e la deposi-zione di Gregorio VI", de meening van Tangl overgenomen 2 ).Wij meenen deze opvatting te moeten verwerpen. Wat betrefthet argument, dat beiden er voor geven, dat wat Wazo van dennog levenden paus zegt: „cuiuscumque vitae fuerit", onmogelijkop Gregorius VI kan slaan, antwoorden wij, dat dit best kan,omdat zijn daad van simonie een blaam op zijn leven werpt,afgezien van zijn verdere deugden en goede eigenschappen.Maar ook in het algemeen is het niet mogelijk, dat Wazo metdezen paus Benedictus IX bedoelt. Wie feitelijk paus was toenHendrik III Benedictus, Sylvester en Gregorius afzette, is niettwijfelachtig: dat was Gregorius VI. Heel duidelijk is in dezehetgeen het „Chronicon S. Benigni Divionensis" zegt 3 ) : „ fecitdeponi Iohannem, qui tunc cathedrae presidebat, et Benedictumatque Silvestrum". Johannes Gratianus (Gregorius VI) was deware paus, bij hem alleen kan van rechten na den dood vanClemens II sprake zijn. Zeker, zijn verheffing was niet onbe-rispelijk, maar hij was zeker wettig paus. Kan men twijfelen, ofhij het reeds was, alleen doordat Benedictus IX het pausdomaan hem overdeed, hij is zeker wettig paus geworden door deer op volgende keuze van het romeinsche volk 4 ) , want het af-treden van Benedictus IX was als definitief opgevat.

Dat Gregorius VI na Clemens' dood wettig paus was, lietWazo dus aan Hendrik III door zijn bode als zijn heilige over-tuiging mededeelen. De bode kwam te laat te Pöhlde aan: reedswas bisschop Poppo van Brixen als Paus door den keizer aan-gewezen. De bode van Wazo bracht den keizer wel de andereopdracht over, hem door zijn lastgever meegegeven, maar zeide,over de kwestie der pausbenoeming nu maar liever te willenzwijgen, daar het toch te laat was. Maar de keizer, die gaarneallerlei opinies over een geval vernam, drong er op aan het ant-

1) Neues Archie, deel 31 pag. 172.2) Archivio della R. Società Romana di Storia Patria. pag. 320, noot 2 en

pag. 390.3 ) M.G.S.S. VII pag. 237.*) Zie hiervoor hetgeen Hedwig Kromayer meedeelt in een artikel van het

Historische Vierteljahrschrift, (1907) : Ueber die Vorgange im Rom im Jahre1045 and die Synode von Sutri 1046, pag. 168 sq.

76

woord van Wazo te vernemen. De bode trachtte nog op allemogelijke manieren er langs te komen, maar de keizer, hoe langerhoe nieuwsgieriger, zeide, dat hoe het antwoord ook luidenmocht, hij van te voren beloofde het niet kwalijk te zullennemen. Mocht ooit Wazo het den gezant euvel duiden, de op-dracht toch nog overgebracht te hebben, dan zou de keizer hemop alle mogelijke wijzen helpen. Hiervoor bezweek de bode enbracht Wazo's antwoord over, dat den keizer wel dwars moestzitten, al moest hij zich vanwege zijn belofte op het oogenblikgoed houden.

In elk geval was Wazo bij Hendrik III in ongenade, ofschoonhij hem eerlijk en trouw had gediend. Dit was al gauw bekendbij de vijanden van den keizer, en deze poogden den krachtigenbisschop aan hun zijde te krijgen 1), Hier komt Wazo's onwrik-bare trouw aan zijn vorst schitterend uit.

Men bood hem per brief aan, drieduizend gewapenden bin-nen zijn gebied toe te laten. Deze zouden van daaruit den keizerbestoken en aldus Wazo wreken voor wat hij van Hendrik IIIhad moeten ondervinden. In een gesprek met zijn vertrouwe-lingen deelde Wazo hen dit mee, waarop zij schertsend op-merkten, dat hij zooiets toch wel niet zou doen op zijn oudendag. Daarop vatte Wazo vuur en verklaarde plechtig, steedsden keizer ten volle trouw te zullen blijven, hoe deze hem ookmocht behandelen.

Wij moeten hier nog een belangrijk consult invoegen in zakede houding tegenover ketters aan te nemen 2), Het is trouwenszeer nuttig voor onzen kijk op de middeleeuwen met betrekkingtot deze kwestie. We leeren eruit, hoe ook de middeleeuwen indeze wijze gematigdheid kennen, die toch samenging metheiligen ijver voor de ware leer.

Onder de velen, die Wazo schriftelijk raadpleegden en diehij trouw van antwoord diende, was ook bisschop Rogier II vanChalons. Hij had in zijn diocees boeren, die met een soortmanicheesche ketterij besmet waren, geheime bijeenkomstenhielden, afschuwelijke dingen deden en voorgaven door hand-

1) Ans. C. 60.2) Ans. C. 62.

77

oplegging den H. Geest mede te deelen, die naar hun leer inManes verschenen was. Zij trachtten voor hun ketterij propa-ganda te maken, verwierpen het huwelijk, veroordeelden heteten van vleesch en het dooden van dieren met 'n beroep op deoude wet. Hoe dom en ongeletterd de meeste aanhangers ookwaren, als zij tot de secte waren overgegaan, waren zij zoo wel-bespraakt, dat met hen niet te redeneeren viel. Rogier maaktezich vooral bezorgd over hun drukke propaganda en vroegWazo hoe hij handelen moest: moest hij het tijdelijk zwaardtegen hen aanwenden of niet? 1)

Het antwoord van Wazo was uitgebreid, wel overwogen enbezadigd 2 ) . Hij blijkt zeer bevoegd in deze kwestie, wat heelgemakkelijk te verklaren is. Immers reeds onder bisschopReginhard was over deze kettersche streving gesproken in Luik,naar aanleiding van twee brieven, die bisschop Gerard vanKamerijk in 1025 aan Reginhard geschreven had 3 ) , eveneensom diens raad in te winnen. We kunnen heel gerust veronder-stellen, dat Reginhard er toen met den bekwamen proost vanhet kapittel, Wazo was dat in die dagen, over gesproken heeft.

Allereerst gaf Wazo, als antwoord aan Rogier, in enkelepunten aan, hoe de aanhangers der leer te weerleggen. Afgezienvan hun dwaasheden over den H. Geest, begrepen ze verkeerd,zegt Wazo, het gebod: gij zult niet dooden. Strekt men dit ver-der uit dan tot den mensch, dan zou men evenmin als dieren,koren, wijn en groenten mogen eten, want die moeten ook eerstdoodgaan, voor men ze als voedsel gebruiken kan. Voor dezestelling haalt hij dan aan psalm 77 : 47; den eersten brief aande Corinthiërs 15 : 36 en het evangelie van Sint Joannes 12 : 24.Laten de ketters dus kiezen tusschen een van beide opvattingen:ofwel, dat gij zult niet dooden alleen slaat op het dooden vaneen mensch, en laat ze dan ook dieren dooden, ofwel dat zijzich ook van brood en groenten moeten onthouden. Dan komtWazo te spreken over Rogier's eigenlijke vraag: hoe tegen hen

1) Zie Maillet: l'Eglise et la répression sanglante de 1'hérésie. Hoofdstuk IIhandelt over het optreden der kerk in de 11 e en 12e eeuw.

2) Ans. c. 63. Fredericq. Corpus documentorum etc. I pag. 8.') Zie deze brieven bij Fredericq 1 pag. 1 en 2.

78

op te treden. Ofschoon de Katholieke kerk verafschuwt hetgeenzij leeren, en het met de ariaansche heiligschennende ketterijveroordeelt, toch moet zij in navolging van haar Verlosser de-zulken eenigszins verdragen, omdat zooals Sint Gregorius 1 )

zegt, Abel's onschuld zonder de boosheid van Caïn niet zougebleken zijn en de druif niet tot wijn wordt tenzij ze wordtuitgeperst. Het voorbeeld van den Heer, die de zondaars nietonmiddellijk veroordeelt, maar hun boete afwacht, blijkt uit hetevangelie van Sint Matheus 13 : 24-30 en 13 : 37-39, deparabel over het zaad en het onkruid. De dienaren, die onmid-dellijk het onkruid wilden uitroeien, zegt Wazo, zijn de predi-kers. Zij willen de goeden en de slechten in de kerk gescheidenhebben en daarom uit het opschietend goed zaad het onkruidverwijderen. Maar hoe beteugelt de huisvader hun onberadenijver! De Heer wil hiermee het geduld leeren, dat de predikersmoeten toonen jegens hun dwalende broeders, vooral wijl watheden onkruid is, morgen tot koren worden kan. Dan richt hijzich tot Rogier, zeggend, dat diens groote ijver bewijst, dat hijbehoort tot het getal der dienaren, die door een veroordeelinghet koren van het onkruid willen zuiveren, opdat de goedenniet bedorven worden door de slechten. Opdat dit echter nietoverhaast en te vroeg geschiede, moet men liever handelen vol

-gens Gods meening, opdat niet onder den schijn van gerech-tigheid met de mom van gestrengheid, wij vooruitloopen op hetoordeel van Hem, die den dood des zondaars niet wil en zichniet verheugt over het verloren gaan van hen die sterven, maardie door Zijn geduld en lankmoedigheid de zondaars tot boeteweet te brengen. We moeten niet trachten, hen door middel derwereldlijke macht te doen dooden, die God wil sparen, opdatzij van de boeien des duivels tot Hem wederkeeren. Wij moetenzulke ongelukkigen overlaten aan Gods laatste oordeel, opdatHij beslisse, wat met hen gebeure, zooals wij ook onze eigeneindbestemming van Hem moeten afwachten. Wellicht zal dielaatste oogst als koren vinden hen, die nu onkruid zijn, en Godkan deze, die nu onze tegenstanders zijn, maken tot onze meer-deren in den hemel. Wazo verduidelijkt dit dan aan het voor-

1 ) Moral. II 75.

79

beeld van Stephanus en Saulus. Intusschen moet men ook be-denken, vervolgt hij dan, dat de bisschoppen bij hun wijdinghet zwaard der tijdelijke macht niet ontvangen, en daarom nietdoor God worden gezalfd, om anderen ten dood, maar om henten leven te zijn 1 ) . Ten slotte wijst hij zijn ondervrager er op,dat deze ketters en ook de personen, die gemeenschap met henhouden, van de gemeenschap der katholieken behooren uitge-sloten te worden, dat ze openlijk aan de andere geloovigenmoeten bekend gemaakt worden, opdat deze geen omgangmet hen hebben, want wie met pek omgaat, wordt er meebesmet.

Wanneer juist deze episode plaats greep, is moeilijk uit temaken. Daar Rogier II van Chálons regeerde van 1043 tot1062 2 ) en Wazo in 1048 overleed, moet ze vallen tusschen1043 en 1048. We weten, dat tegen het einde der 10e eeuwManicheesche ketterijen zich in Noord-Frankrijk voordeden,einde der 10e eeuw ook vinden wij ze in het bisdom Chálonsvermeld 3 ) . Het kwaad schijnt daar voortgewoekerd te hebbenen onder Rogier het hoofd weer te hebben opgestoken. Ansel-mus besluit het verhaal van dit consult met de opmerking, datWazo aldus trachtte de Franschen, die nogal gauw geneigdzijn bij dergelijke gevallen met de doodstraf aan te komen, totgematigdheid aan te sporen. Het verhaal ging namelijk, dat zijiemand reeds als ketter beschouwden, wanneer hij bleek werd 4),waardoor men tot allerlei dwaasheden komen moest. Daar deketters geen vleesch aten en de meer volmaakten onder henveelvuldig vastten, zagen deze er zwak en bleek uit. Nu gingmen dat bleek-er-uit-zien beschouwen als een teeken, datiemand ketter was!

1) Meer hierover in het laatste hoofdstuk.2) M.G.S.S. VII pag. 226, noot 10.3) Hefele-Leclercq. Histoire des Conciles IV, II geeft pag. 924 sq. een uit-

gebreide en zeer goede noot, die in het kort litteratuur en gegevens over dezeketterkwestie in de vroege middeleeuwen samenvat. Zie ook: Hahn, Geschichteder Neu-Manichaischen Ketzer I pag. 39 sq.; Von Döllinger, Beitrage zur Sek-tengeschichte des Mittelalters I pag. 51 sq.; Lindeboom, Stiefkinderen van hetChristendom pag. 43 sq.; Lea, Geschichte der Inquisition im Mittelalter Ipag. 121.

4) Ans c. 63 slot.

80

In het volgend hoofdstuk 1) voegt Anselmus hieraan toe, datovereenkomstig deze leer Wazo de gebeurtenissen te Goslar in1051, waarbij op bevel van Hendrik III en de bisschoppen der-gelijke ketters opgehangen werden, nooit zou hebben goedge-keurd.

7. Wij moeten niet denken, dat Wazo onder al die drukkebezigheden van politiek of consulten, de geestelijke belangenvan zijn bisdom uit het oog verloor. Integendeel. Te midden dergrootste woelingen, in 1046, vinden wij opgeteekend 2 ), dat hijvijftien kanunniksprebenden stichtte in de kerk van het H. Kruiste Luik en tien in die van den H. Bartholomeus, ook te Luik, uitgoederen, die hijzelf voornamelijk verkregen had. Reeds vroe-ger had hij de kerk van den H. Bartholomeus met belangrijkedotaties verrijkt 3 ), thans schonk hij haar het dorp Villers, datde graaf van Leuven ter uitboeting zijner zonden hem had ge-geven, en verder verschillende goederen over meerdere anderedorpen verspreid 4 ). De eenige eisch, dien Wazo stelde aanhen, die deze prebenden wilden verwerven, was goed gedragen geschiktheid voor den H. Dienst. Onder strenge straffenwerd er de bepaling bijgevoegd, dat buiten deze voorwaardende deken of proost nooit iets anders eischen mocht en ook nietmocht trachten, zelf voordeel uit het toekennen ervan te slaan.Wazo weet wel de noodige maatregelen te treffen in verbandmet de zwakheden zijner tijdgenooten!

Het gebeurde nogal eens, dat ouders of familieleden hemiemand voor 'n vacante kanunnikplaats kwamen aanbevelen endaarvoor een vruchtbaar stuk land of een belangrijke som geldsaanboden. Dan was Wazo's antwoord, dat de kerk van Luikvoldoende goederen en geld bezat en slechts nuttige en ge

-schikte bedienaren zocht. Wie zich aan haar dienst wildewijden, behoefde geen geld ervoor te betalen, daar men nietsbeters geven kon dan zijn eigen persoon. Het eenige wat ge-

') Ans. c. 64.Ans. c. 67. Zie ook: E. Voigt, Egbert von Liittich Fecunda Ratis. Ein-

leitung, pag. XXVI.3) Wauters pag. 488.4) De tekst bij Migne P. L. 142 pag. 764. Zie ook: Fisen deel I, Liber VIII

annotatio 9, pag 199; Wauters pag. 492.

81

vraagd werd was het voldoen a in bepaalde eischen. Geenander geschenk werd van de cand daten verwacht, dan dat zijbij onderzoek voldeden aan deze 1 epalingen. Zelfs zorgde hij,dat jongere kinderen, die voor de toekomst hoop boden, kon-den aangenomen worden. In 1047 vinden wij nog vermeld eensamenkomst van Wazo met zijn v riend Poppo van Stavelo teNamen 1 ) . Poppo was toen name] jk op reis naar Atrecht, omte voorzien in de vacature van abt te Sint Vaast. Ongetwijfeldhebben beide vrienden over den te benoemen candidaat ge-sproken, want we zien, dat Popi io den broeder van Wazo:Emmelinus, die Poppo's groote st gun en rechterhand was, ervoor aanwees. riet jaar tevoren, 1 U Ib, was Wazo minstenstweemaal te Stavelo geweest, om er 25 April het Sint Andreasaltaar, 31 Augustus het Sint Martinus altaar te consacreeren 2 ) .

Op 25 Januari 1048 overleed Poppo te Marchiennes, en zouop zijn uitgesproken wensch te Stavelo begraven worden. Opden tocht daarheen kwam men ook te Luik, waar Wazo het lijkvan zijn heiligen vriend met grooten eerbied ontving 8), Hijsloot zich bij den rouwstoet aan, om te Stavelo aan de begra-fenis deel te nemen.

Een half jaar later sloeg ook voor Wazo het stervensuur 4 ) .

Nog op Woensdag 29 Juni 1048 had hij plechtig het feest derapostelvorsten gevierd. Een dag later werd hij aan tafel onwelen spoedig liet het zich ernstig aanzien, zoodat hij tegen zijngewoonte in afwezig was bij het koorgebed. Zaterdags was hijweer present, maar dat was dan ook de laatste keer. Op denoctaafdag van het feest van Sint Petrus en Sint Paulus liet hijeen priester ontbieden en beval hem alles voor de bedieninggereed te maken. Geholpen door twee zijner getrouwen liet hijzijn lichaam- wasschen (iets dat hij zich uit versterving jaren

-lang niet had vergund!). Gewasschen en in schoone kleerengestoken stond hij op en begaf zich zonder steun naar de naastzijn kamer gelegen kapel, waar de abten, priesters en eenige

1) Vita Popponis. M.G.S.S. XI pag. 310; Steindorff II pag. 32.2) Wauters pag. 490 en 491.a) Vita Popponis. M.G.S.S. XI pag. 313.4) Ans. c. 69.

82

lagere clerici verzameld waren. Daar nam hij plaats, om hetH. Misoffer bij te wonen en het Viaticum te ontvangen. Vanzijn bezittingen vermaakte hij dan een deel aan zijn opvolger,en bestemde een ander gedeelte voor de armen, terwijl hetoverige voor de geestelijkheid zou zijn. Toen men hem er eer-biedig op wees, dat er niets op tegen was, ook iets aan zijnfamilieleden na te laten, was zijn antwoord: „De familieleden,die ik achterlaat, beveel ik aan in de zorg van Hem aan Wienook mijn ouders mij zonder geërfde bezittingen, dienaren ofgeld, overlieten. Of God hen arm of rijk wil laten leven, ver-trouwen wij het best toe aan Zijn barmhartige Voorzienigheid".Aldus blijft hij zich tot het einde consequent: hervormer tot hetlaatste oogenblik. Vervolgens verklaarde hij nog, niets terug tetrekken van wat hij in tijden van gezondheid aan strenge maat-regelen genomen had, wijl hij ervan overtuigd was, dit alles metgoede bedoeling te hebben gedaan, waarom het den rechtvaar-digen Rechter, tot wien hij ging, niet mishagen zou.

Abt Olbert, zijn jeugdvriend en trouwe medewerker, diendehem het H. Oliesel toe 1 ) . Op het oogenblik, dat deze met deceremonie zoover was gekomen, dat hij Wazo de zalvingen zoutoedienen, stond de zieke met eenige moeite van het rustbed open knielde neer voor het altaar, belijdend een zondaar te zijnen niet geleefd te hebben, zooals het een bisschop en waar chris-ten past. Toen hij vervolgens zijn fouten beleed, fluisterdeOlbert hem in, ook te bekennen, zoo hij iets in woorden of ge-dachten tegen den keizer misdreven mocht hebben. Hierop ant-woordde Wazo, zich in niets jegens den keizer schuldig teweten, maar steeds voor diens eer gewerkt te hebben; dat hijdesondanks zijn gunst niet genoot, schreef hij toe aan zijnandere zonden, maar wat hij nu nog betreurde was, dat hij zicheenmaal onschuldig aan 's keizers voeten had geworpen en al-dus een blaam had laten vallen op zijn bisschoppelijke waardig-heid; hoewel het in de omstandigheden verklaarbaar was ge-weest, betreurde hij het nog altijd hevig toen aldus bezwekente zijn.

Daarna vroeg hij zijn medebroeders vergiffenis, zoo hij iets

') Ans, c. 70. Gesta Abbatum Gemblacensium, M.G.S.S. VIII pag. 541.

83

tegen hen misdreven had. Van hun kant vroegen de geeste-lijken hem vergeving, die hij hun gaarne gaf. Daarop werdende plechtigheden van het H. Oliesel voortgezet. Wat hem nogaan levenstijd restte 1 ), bracht hij met zijn geestelijkheid bid-dend en psalmen zingend door. Den Ten Juli verwachtten deomstaanders het einde, maar de stervende zeide: „Vermoeit Uheden niet vergeefs, maar sta, in den naam Gods, mij morgenbij mijn heengaan bij". Olbert sprak toen treurig: „Indien gijheengaat, late de barmhartigheid van den Almachtige mij nietlanger dan zeven dagen op deze wereld!" Wazo schijnt dit,zegt Anselmus, vernomen te hebben, want teruggekeerd naarhet klooster van Sint Jacob, dat hij behalve dat van Gembloursbestuurde, werd Olbert ongesteld en stierf zes dagen na Wazo.

Bij het aanbreken van den Sen Juli gaf Wazo God zijn zielweer 2 ). Aldus overleed, na een pontificaat van slechts zes jaar,Wazo „ .... cuius sanctitatis opinio diffusa est longe late-que" 3 ) .

1) Ans. c. 71.2) Ann. Laub. et Leod. M.G.S.S. VI pag. 20; Herimanni Augiensis Chro-

nicon. M.G.S.S. V pag. 128; Sigeberti Chronicon, M.G.S.S. VI pag. 359;Gesta abb. Trud. Continuatoris tertii auctarium M.G.S.S. X pag. 384; allenad annum 1048.

Verkeerd ad annum 1047: Chronicon Albrici monachi Trium Fontium amonacho novi monasterii Hoiensis interpolata. M.G.S.S. XXIII pag. 788.

a) Fundatio ecclesiae S. Alban Namucensis. M.G.S.S. XV pag. 962.

84

HOOFDSTUK III § 1.

„DE ORDINANDO PONTIFICE".

Inhoud:Blz,

1. Het tractaatje „De ordinando pontifice". De opvattingen overschrijver en geadresseerde(n) ervan bij Beyer, Wattenbach,Mirbt, Sackur, Fliche. De in dit hoofdstuk te bewijzen op-

vatting ..................................................................... 872. De bewijsvoering van Fliche en de weerlegging ervan ......... 933. De positieve bewijsvoering, dat „De ordinando pontifice" stamt

uit het Lotharingsche milieu en is gericht tot de Fransche bis-schoppen .................................................................. 99

4. De opvatting van Fliche is ook als hypothese onhoudbaar ...... 105

85

HOOFDSTUK III.

§ 1. „DE ORDINANDO PONTIFICE".

1. Het tractaatje „De ordinando pontifice" wordt doorFliche beschouwd als een advies aan Wazo van Luik. Dezezou het hebben benut om zich een oordeel te vormen over watgebeuren moest na den dood van paus Clemens II. Voor ons,die vooral de beteekenis van Wazo willen schetsen in den ont-wikkelingsgang der ideeën, is het dan van de grootste betee-kenis, juist te bepalen, in hoever Wazo van anderen afhankelijkis. Daarmee is de vraag opgeworpen: door wie en voor wie isdit tractaatje geschreven? We zullen eerst de opinies, die totnu toe hierover gehouden zijn, nagaan. om dan ons eigen stand-punt te bepalen.

Dit tractaatje, dat sedert Dümmler het onder dien titel uitgafin de „Libelli de lite", bekend staat als „De ordinando ponti-fice", werd door Bethmann ontdekt in een Leidschen codex 1 ) .

Op verzoek van Dümmler gaf in 1880 K. Beyer het voorloopiguit in de „Forschungen zur Deutschen Geschichte" 2 ) . Behalveden tekst, gaf Beyer 'n inleiding waarin hij vaststelde, dat hetanonyme tractaatje (dat onvolledig is) moet zijn samengesteldin den tijd, die verliep tusschen het overlijden van Clemens IIen Gregorius VI van den eenen, en de kroning te Rome vanDamasus II, van den anderen kant, dat is dus in de eerste helftvan 1048, daar Clemens II overleed 3 ) in October 1047,Gregorius VI zeker Kerstmis 1047 nog in leven was 4 ) , doch

1) Codex Vosslanus Latinus 10, dateerend van het einde der lie eeuw. ZieArchiv fiir altere deutsche Geschichtskunde VIII 572 en Neues Archiv IV 167.

2) XX Band pag. 570-586.3) Steindorff II 27 en noot 3 aldaar.4) Dit volgt uit Anselmus' Gesta. M.G.S.S. VII pag. 228.

87

was overleden bij de kroning van Damasus II 1) , welke plaatshad 2 ) op 17 Juli 1048. Verder is Beyer van meening, dat hetgeschreven is op verzoek van Fransche bisschoppen, en weldoor 'n Franschman, geestelijke van lagen hiërarchischen rang,goed thuis in het kerkelijk recht en in de geschiedenis 3 ) .

Steindorff kon in zijn „Jahrbucher des Deutschen Reichsunter Heinrich III", nog juist rekening houden met de publi-catie van Beyer, wel niet meer in den tekst van zijn werk, maardan toch in de „Nachtrage and Berichtigungen" achter in zijntweede deel 4), Hij wijst er op, dat we uit dit tractaatje zien,dat de vraag wie de nieuwe paus zou zijn, niet alleen den keizeren de bisschoppen van Duitschland interesseerde, maar ook hetFransch episcopaat bezig hield, en dat de Fransche bisschoppenwijl ze officiëel er toch niets in konden bereiken, daarom juistdes te vrijer zich over de kwestie konden uitspreken.

Over den schrijver merkt hij op, dat dit 'n lagere geestelijkeis, voorstander der absolute pauselijke macht. Het geheel is vol

-gens hem 'n rechtskundig advies, gegeven op verzoek derFransche bisschoppen 5), Steindorff gaat mee met Beyer'sopinie 6 ) , dat de auteur zelf ook een Franschman is.

In de „Libelli de lite imperatorum et pontificum" 7), onder-deel der ,,Monumenta Germaniae Historica", heeft ErnstDümmler in 1891 het tractaatje opgenomen.

Hij zet er boven: „De ordinando pontifice auctor Gallicus",reeds in den titel aldus aangevend met Beyer mee te gaan. Inde zeer korte notitie, die hij aan den tekst laat voorafgaan, her-haalt hij, dat de schrijver een ontwikkeld Fransch geestelijke is,

1) Uit „De ordinando pontifice" blijkt, dat tijdens dit tusschenbestuur vanBenedictus, Gregorius VI reeds was overleden. (Libelli de Lite I pag. 12).

2) Steindorff II 37 en noot 3 aldaar.3 ) Pag. 574:.... die Tatsache, dass es französische Bischöfe waren, welche

sich bei dem Verfasser unseres Briefes Raths erholten, and dass der letzterewahrscheinlich derselben Nation angehörte.

)11 pag 493.6 ) Es trägt den Charakter eines Rechtsgutachtens, erstattet auf Wunsch

and auf Anfragen französischer Bischöfe.6) Unter diesen UmstAnden zweifele ich nicht, dass Beyer Recht hat, wenn

er wie die intellectuellen Urheber des Schreibens, so auch den anonymen Ver-fasser auf Frankreich zurückführt.

7) M. G. Libelli de lite I pag. 8-14.

88

die het werkje schreef in 1048, als Gregorius VI en Clemens IIoverleden zijn, Damasus II nog niet gekozen is 1 ) . Dit laatstekan niet juist zijn: als het van 1048 is, was ook Damasus IIreeds aangewezen, want op Kerstmis 1047 is deze paus ge-kozen. De notitie: „Damaso II nondum electo", is dus verkeerdals bedoeld is de aanwijzing door Hendrik III, is echter bedoeldde kroning te Rome, dan is het waar, maar dan is de term on-juist. 'n Andere mogelijkheid is, dat men wel wist van het over-lijden van Gregorius, doch nog niet van de aanwijzing vanDamasus II, doch waarschijnlijk is dit niet en zeker bedoeltDümmler dit niet met zijn aanteekening.

De bewerker van Wattenbach registreerde in de „Geschichts--quellen" deze opinie: „De ordinando pontifice" is het adviesvan een Fransch canonist, staande op streng pauselijk stand-punt, uit 1048 3 ) .

In zijn vooral ook methodisch merkwaardig werk: „DiePublizistik im Zeitalter Gregors VII" 4 ), heeft Carl Mirbtonder de strijdschriften, uitgegeven vóór het optreden vanGregorius VII, aan „De ordinando pontifice" de plaats toege-kend waar het recht op heeft. We vinden bij hem dezelfdeopinie als bij Beyer, Dümmler, Steindorff en Wattenbach overschrijver en geadresseerden. Het werd in 1048 geschreven opverzoek van Fransche bisschoppen, naar aanleiding van hetvacant worden van den pauselijken stoel in 1047, en wel dooreen Franschen clericus, verwoed curialist en zich van zijnwetenschap bewust 5 ) . In het zelfde jaar, 1894, waarin de„Publizistik" van Mirbt verscheen, gaf Ernst Sackur hettweede deel uit van zijn groot werk „Die Cluniacenser". Deze

1) Nec dubitare licet quin hic commentarius .... a. 1048 Gregorio VI etClemente II papis defunctis, sed Damaso II nondum electo, a clerico Franco-gallico satis docto compositus sit.

2) Its pag. 214.3) .... ein leider unvollstandig erhaltenes Gutachten eines französischen

Canonisten, aus dem Jahre 1048.4) Leipzig 1894.s) Pag. 7:... uber diese Anfrage ist aus ihrer Beantwortung soviel zu ent

-nehmen, dass sie von französischen Bischöfen ausging and Bich auf die Wieder-herstellung der Ordnung der Kirche im Jahre 1047 bezog .... Die nicht sogleichgegebene Antwort — aus dem Jahre 1048 — zeigt den Verfasser als enragier-ten Kurialisten, .... and — als Franzosen. Zie verder pag. 81, 85, 88, 89, 92.

89

hield er een afwijkende meening op na in iedere kwestie, waarinBeyer's eerste opinie dreigde klassiek te gaan worden. VolgensSackur is het geschriftje het werk van 'n Nederlotharingschenclericus, vervaardigd op verzoek van en bestemd voor Franschebisschoppen 1 ) .

In 1916 gaf Borino in het „Archivio della R. Società Romanadi Storia Patria" een uitgebreide studie onder den titel:„L'elezione e la deposizione di Gregorio VI". Hij komt daarbijook te spreken over „De ordinando pontifice" en geeft als zijnmeening te kennen, dat het tractaatje geschreven is tusschen8 Nov. 1047, den dag waarop Benedictus IX ten derden maleden pauselijken stoel besteeg, en 25 Dec. 1047, den dag waaropHendrik III Damasus II benoemde tot paus 2 ) .

In de: „Proceedings of the British Academy" van 1917-1918 publiceerde Reginald L. Poole een studie van 31 October1917: „Benedict IX and Gregory VI". In een postscriptum konhij nog rekening houden met de studie van Borino en sluit zichaan bij dezen in de dateering van „De ordinando pontifice":het is geschreven in de laatste maanden van 1047 3 ) .

Ondanks dit alles blijven wij er toch aan vasthouden, dat hetanonyme tractaatje „De ordinando pontifice" geschreven is in1048. Over één houvast zijn allen het eens: het is geschreven na8 Nov. 1047, toen Benedictus IX na den dood van Clemens IIRome weer wist te bemachtigen 4), Op het oogenblik, dat „Deordinando pontifice" geschreven werd, duurde deze toestandnog voort: „quem (Benedictum IX) ex depositione relevatumnunc habet improba Romanorum provectio" 5 ) . Deze toestand

1) Die Cluniacenser II pag. 305 tekst en noot 2:.... Aeusserungen ... eines,wie es scheint, niederlothringischen Clerikers. Dass die Adressaten französischeBischöfe sind, wird allerdings nicht bezweifelt werden durfen ...

2) Pag. 219: Ne risulta the questa lettera fu scritta dopo che Benedetto IXrioccupá 11 trono per la terza volta (8 novembre 1047), e prima che fosseeletto Damaso II (25 dicembre 1047) , del quale non è cenno nella lettera.

3) Pag. 228: which he (Borino) is no doubt right in assigning not to 1048,as its editor Dummler did, but to the last months of 1047. The Cambridgemedieval history. V Contest of empire and papacy pag. 22 noot 2 volgt Poolehierin.

4) Een schrijffout moet het zijn waar Borino pag. 390 noot 1 dit dateert8 Maart. Pag. 219 heeft hij het goed: 8 November.

s) Lib. de lite I pag. 9.

90

STELLINGEN.

1. De groote beteekenis van Wazo van Luik voor deontwikkeling der Gregoriaansche ideeën bestaat hierin, dathij principieel de hervorming laat uitgaan van den Paus enallen nadruk legt op diens macht, en vervolgens in het durventoepassen van deze opvatting in concrete gevallen, ook tegen-over den keizer.

2. Het anonyme tractaatje in de literatuur aangeduid als:„De ordinando pontifice auctor Gallicus" (Ed. E. DummlerM. G. Lib. de lite I) is geschreven door een Lotharinger engericht tot Fransche bisschoppen.

3. In dit werkje wordt de keuze van Gregorius VI tot Pausuitdrukkelijk als simonistisch bestempeld.

4. Het schrijven van bisschop Wazo van Luik aan keizerHendrik III over de gebeurtenissen te Rome in 1046 kan nietvan dit anonym tractaatje afhankelijk zijn, zooals A. Flichebeweert (La réforme grégorienne. I La formation des idéesgrégoriennes pag. 118--119) .

5. De aanteekening van Dümmler Lib. de lite I pag. 8:„Damaso II nondum electo" is niet houdbaar.

6. Het desiderium naturale videndi essentiam Dei is alleenhoudbaar als zuivere potentia obedientialis ten opzichtevan God.

7. In dezen zin opgevat behoudt het argument van SintThomas (I, 12, 1; III, 3, 8;) zijn volle kracht.

8. Men heeft bij de behandeling van dit vraagstuk nietgenoeg rekening gehouden met de positieve theologie, inhet bijzonder met de dogmatische verklaringen in zake hetjansenisme.

9. De indeeling der theologische systemen door K. Esch-weiler (Die zwei Wege der neueren Theologie, pag. 205)onder de typeerende benamingen: Ineinssetzung, Nebenein-anderstellung, Hinordnung, is niet adaequaat; als vierdemoest er bij: Unterordnung, en dit laatste, niet zooals Esch~weiler wil Hinordnung, is het systeem van S. Thomas.

10. Met behulp van het Thomistisch begrip der causainstrumentalis is in laatste instantie de verhouding van deprofane wetenschappen, in het bijzonder de philosophie, totde theologie op te lossen.

11. Het feit van het verblijf van S. Petrus te Rome is histo-risch zeker; voor den duur van dit verblijf moet men zichbepalen tot hypothesen.

12. Men heeft bij het beoordeelen der Apostolische Vadersdikwijls ten onrechte theologie gezocht waar zij niet meer dankatechese bedoelen.

13. De snelle verbreiding zoowel als de absolute onder-gang van het Germaansch Arianisme is grootendeels te wijtenaan zijn staatskerkelijk karakter.

14. Het verwijt door Ueberweg-Geyer aan de middel-eeuwsche scholastiek (met een hoogst enkele uitzondering)

gedaan, de inductieve methode verwaarloosd te hebben, (Diepatristische and scholastische Philosophie 11 , pag. 155) berustvoor een belangrijk deel der scholastiek op een verkeerde ver

-eenzelviging van inductie met wetenschappelijke inductie.

15. Bij de geschiedenis van de Laat-Scholastiek wordt veelte weinig rekening gehouden met het voortleven der Scholastiekaan de Protestantsche theologische faculteiten van onsvaderland.

nu duurde tot dat Damasus II Rome wist te bemachtigen en ergekroond werd: op het feest van Sint Alexius, 16 juli 1048,werd Benedictus IX verdreven en daags daarna Damasus IIplechtig in den Sint Pieter gekroond 1). We weten dus zeker,dat „De ordinando pontifice" is geschreven vóór 17 Juli 1048en na 8 Nov. 1047.

Kunnen we nog meer erover zeggen? Wij weten uit Ansel-mus' leven van Bisschop Wazo, dat Kerstmis 1047 Gregorius VInog in leven was 2 ) : in het vorig hoofdstuk bewezen wij immers,dat Gregorius VI degene is, wien volgens Wazo na den doodvan Clemens II het pausschap toekomt. Deze brief van Wazoaan Hendrik III kwam aan, toen Damasus II reeds door Hen-drik III was aangewezen als paus 3 ) en dit geschiedde Kerst

-mis 1047 4 ) . Van den anderen kant blijkt uit „De ordinandopontifice", dat Gregorius VI reeds overleden is: „Cum damp-nationis vestrae iuditium vocatione mortis excesserit, causa eiusreservanda est divinae examinationi" 5), Verder weten we uitde bronnen totaal niet, wanneer Gregorius VI is overleden.Alleen volgt uit deze gegevens, dat het gebeurd is vóór 16 juli1048, want volgens het anonym tractaatje is Gregorius VIreeds overleden en Benedictus IX de baas in Rome, wat nietlanger duurde dan tot 16 Juli 1048. Gregorius VI overleed dustusschen Kerstmis 1047 en 16 Juli 1048 en deze data vormenook de „terminus a quo" en de „terminus ad quern" waartus-schen „De ordinando pontifice" is geschreven.

Dat het geschreven is vóór Kerstmis 1047, zooals Borinowil en met hem Poole, berust op hun verkeerde meening, dattij, steunend op Tangl, uit Wazo's brief aan Hendrik III be-sluiten, dat Gregorius VI toen reeds niet meer leefde. Hetandere argument, dat Borino ter versterking zijner opinie er aantoevoegt 6 ) , is een citaat uit „De ordinando pontifice" 7 ) :

„Linde alio anno bene fecistis, quod ad invitationem sui concilii

1) Zie voor deze data alle gegevens bijeen in Watterich I pag. 71.2) M.G.S.S. VII pag. 228.3) Ib. pag. 229.4) Lamperti Annales M.G.S.S. V pag. 154.a) Libelli de Lite I pag. 12.e) Pag. 219.) Libelli de Lite I pag. 11.

91

ire renuistis". Borino redeneert hieruit: daar Gregorius VI20 Dec. 1046 werd afgezet, volgt, dat het tractaatje geschrevenwerd vóór 20 Dec. 1047. Dit is overdreven. Hoogstens zou menkunnen zeggen: dus moet het nog in 1047 geschreven zijn endit is ook in onze meening nog mogelijk, we zeggen alleen: hetis geschreven na Kerstmis 1047. Maar wij willen dit toch nietsterk urgeeren, de aanduiding is te vaag, „alio anno" kan ookbest vertaald worden: hebt gij in 'n vorig jaar, en dit kan men in1048 ook nog wel van 1046 sprekend zeggen. Wij besluitendus, dat „De ordinando pontifice" is geschreven tusschen Kerst-mis 1047 en 16 Juli 1048.

In het eerste deel van zijn boek over de Gregoriaansche her-vorming 1) poneert Fliche de stelling 2 ) , we wezen er reeds op,dat „De ordinando pontifice" geschreven is door 'n Lotha-ringsch clericus als antwoord op een verzoek van Wazo vanLuik om advies in de kwestie, ontstaan bij het overlijden vanClemens II, in welke zaak Hendrik III Wazo had geraad-pleegd 3 ) . Door deze nieuwe opvatting van Fliche is de vraagnaar het auteurschap en den adressaat van het anonym ge

-schrift weer bijzonder actueel. Voor ons is zij hiermee van heelbijzonder belang geworden, omdat Fliche ze met Wazo vanLuik in het nauwst denkbaar contact brengt. Alvorens dus deideeën van Wazo over de verhouding der beide machten uiteente zetten, moeten wij weten, hoe diens relatie is tot „De ordi-nando pontifice". Trouwens ook al neemt men niet het directverband met Wazo, zooals Fliche dat doet, dan nog kan men nietWazo's ideeën bestudeeren, zonder tevens die van „De ordi-nando pontifice" zijn aandacht te schenken. Immers: beide han

-delen over hetzelfde geval, geven deels 'n gelijke oplossing, zijnde eerste voorboden van ideeën, die na eenigen tijd in Rome zelf

1) La Réforme grégorienne I. La formation des idées grégoriennes.2) Pag. 116: Très préoccupé de traduire dans sa réponse à la consultation

impériale la véritable tradition catholique, ii (Wazo) avast prié un clerc deson diocèse ou d'un diocèse voisin de l'éclairer a la lumière de 1'histoire. Parun heureux hasard 1'opuscule compose a sa demande et dont on ignore l'auteurest parvenu jusqu'a nous sous le titre De ordinando pontifice. En in noot 2(pag. 117): A notre avis 1'orgine lorraine du traité est évidente ... Nousajoutons que Wazon a été certainement le destinataire du traité.

$) M.G.S.S. VII pag. 228.

92

zullen verkondigd worden. Vandaar dan ook, dat èn Beyer 1 )

èn Steindorff 2 ) èn Sackur 3 ) parallellen tusschen beider leeropstellen.

De these, die wij zullen verdedigen, is die van Sackur: „Deordinando Pontifice" is geschreven door 'n Lotharingsch gees-telijke voor Fransche bisschoppen, die hem om advies vroegen.

Sackur heeft de kwestie niet ex professo behandeld, hij geeftin 'n voetnoot enkele gezichtspunten 4 ) . Wij willen hier onsstandpunt uitvoerig bewijzen, daar dit vooral door Fliche'sstelling noodzakelijk geworden is.

2. Eerst willen wij Fliche, tegen wien wij ons vooral rich-ten, uitvoerig recht laten wedervaren, en geven daarom hierdiens geheele argumentatie, zooals ze in zijn „La formation desidées grégoriennes" pag. 116 en 117 in de uitgebreide noot 2te vinden is.

„Cet opuscule a été édité par Dümmler dans les M. G. H. Libelli delite imperatorum et pontificum, t. 1. p. 8-14. Dümmler y volt (Libellit. 1. p. 8) l'oeuvre, d'un clerc frangais, mais it ne donne d'autre raison decette attribution que le ton acerbe du traité à l'égard de l'empereurHenri III; Sackur (Die Cluniacenser t. II, p. 305, n. 2) est d'avis qu'il estd'origine lorraine, mais destiné à l'épiscopat frangais, sous prétexte quel'auteur proteste contre la non-invitation de l'épiscopat francais au conciletenu par Clément II: „Episcopi Franciae nec invitati sunt nec dedere con-sensum" (Libelli de lite, t. 1, p. 11) et que d'autre part cette phrase: „Siigitur per vestram exhortationem et hanc sagacissimam inceptionem etnicoepiscopi vestri omnes ubicunque cum magistris suis ad hoc loquuntur"(Ibid. p. 9) laisse supposer que l'auteur n'avait pas la méme nationalitéque le destinataire, sans quoi it aurait écrit non pas episcopi vestri, maisepiscopi nostri. Cet argument nest pas péremptoire: le texte est visible-ment altéré et it semble bien qu'il faille lire coepiscopi vestri, c'est à direnon pas „vos évèques" mais „vos confrères dans l'épiscopat", terme quis'explique fort bien sous la plume d'un simple clerc. A notre avis 1'originelorraine du traité est évidente: le ton a l'égard de Henri III et le fait deprotester contre la non-invitation des évéques frangais n'impliquent pasfatalement que l'auteur appartenait à cette nationalité, auquel cas it auraitplus vraisemblablement écrit non pas „episcopi Franciae non invitati sunt",mais: „episcopi nostri"; it souligne simplement le caractère oecuménique du

1) Forschungen zur deutschen Geschichte XX pag. 575 en 577.2) Jahrbücher II pag. 493.3) Die Cluniacenser II pag. 305 sq.4) Ib. pag. 305, noot 2.

93

concile réuni par Henri III pour déposer Ie chef de l'église universeIle.Nous ajoutons que Wason a été certainement le destinataire du traité:

1) Si, comme le veut Sackur, it avait été adressé à un évéque francais,l'auteur eut écrit non pas episcopi Franciae, mais episcopi vestri ou voset episcopi vestri.

2) Il y a, comme on le verra, identité entre la lettre de Wason àHenri III et l'argumentation du De ordinando pontifice,

3) Au moment ou le traité a été composé, Clément II était mort etDamase II n'était pas encore désigné. Les premiers mots prouvent que]'auteur avait été sollicité de doener un avis sur les graves questions queposait la vacance pontificale et qu'on le pressait de le fournir immédia-tement, car it s'excuse d'avoir tardé à répondre et de n'apporter qu'uneargumentation incomplète qu'il se promet d'enrichir, s'il y a lieu. Or on avu plus haut (p. 115) que Wason, consulté par Henri III sur le choixd'un nouveau pape, avait mis une certaine lenteur à livrer son opinion,ce qui proeve qu'avant de formuler un jugement sur une question aussigrave. it avait tenu à s'éclairer. Anselme indique d'ailleurs les documentscanoniques qu'il a utilisé et ils correspondent exactement à ceux que 1'ontrouve dans le De ordinando pontifice.

4) Enfin, si l'on examine la liste des évéques présents au concile dePavie, que l'auteur du De ordinando pontifice se refuse à considérercomme oecuménique, parceque les évéques francais n'y assistaient pas (cfr.Mansi t. XIX, p. 618) , on constate que la plupart des prélats allemandeétaient présents, mais on ne relève le nom d'aucun évéque lorrain. Pourtoutes ces raisons nous considérons le De ordinando pontifice comme étant]'oeuvre d'un clerc de Liège ou d'un diocèse voisin; les écoles de toutecette région ont fourni des hommes instruits et très versés dans la sciencecanonique."

Zien we eerst heel deze argumentatie nader aan, om op eenigeonjuistheden in opzet en betoogtrant te wijzen en ze te weer-leggen.

Fliche beweert allereerst tegen Sackur, dat uit de termen:„Episcopi Franciae"en „episcopi vestri" niet behoeft te volgen,dat de auteur en zij tot wie het gericht is, niet van dezelfdenationaliteit zijn. Hij zegt hiervan: „Cet argument n'est paspéremptoire."

Allereerst vragen wij ons af, met welk recht Fliche hier 'nbeslissend, afdoend argument eischt. Als hij zelf 'n afdoendargument voor het tegendeel kon geven, dan was het ietsanders, maar wij zullen nog zien, dat zijn eigen argumentenevenmin doorslaand zijn. Dan is er evenwel alle reden om dezebeide citaten, die toch minstens schijnen te wijzen op een tegen-

94

stelling, mee te laten spreken, evengoed als de waarschijnlijk-heidsredeneeringen (want dat zijn het feitelijk) van Fliche. We

zullen daarom straks in onze positieve bewijsvoering deze pun-ten ontwikkelen, en er tevens aantoonen, dat dit ook nog op-gaat, indien de juiste lezing zou zijn: „coepiscopi vestri".

Vervolgens gaat Fliche bewijzen, dat het werkje in Lotha-ringen geschreven is en dat het is bestemd voor Wazo vanLuik. Eigenaardig is hier weer het absoluut poneeren der stel-lingen: „A notre avis 1'origine lorraine du traité est évidente",en: „Wason a été certainement le destinataire du traité".

Dat wij op deze wijze van spreken zoo scherp het licht doenvallen, is geen haarklooverij. Wij willen in dit hoofdstuk trach-ten argumenten te geven voor een andere opvatting dan die,welke Fliche verdedigt, maar denken er niet aan, daaraan deabsoluutdoorslaande kracht te geven, die b.v. in de wiskundeeen bewijsvoering hebben kan. In geschiedkundige vraagstuk-ken is het immers zoo dikwijls een zorgzaam wikken en wegen,een pogen om allerlei waarschijnlijkheden voor 'n opvatting tedoen spreken en aldus het oordeel naar één zijde te doen door-slaan, zonder dat men kan beweren dat zulk 'n argumentatieafdoende, evident, peremptoir is in den strikten zin. Als mendan evenwel zijn bewijsvoering moet richten tegen een schrij-ver, die bij argumenten welke hoogstens op één lijn staan metdie, welke men zelf geeft, heel rustig spreekt van „évident",„certainement", en die van den ander eischt, dat zijn argumen-tatie peremptoir is, dan is men wel gedwongen, eerst aan tetoonen, dat er een heele afstand is tusschen de argumenten vanden opponent als praemissen en de quasizekerheid en absoluut-heid van zijn conclusie. Nu is Fliche in zijn argumentatie, datde schrijver geen Franschman is, al heel zwak. Dit is hieruitduidelijk („évident") , dat de toon tegen Hendrik III en hetfeit van het protest tegen het niet uitgenoodigd zijn der Fran-sche bisschoppen, niet noodzakelijkerwijze met zich brengt(„n'impliquent pas fatalement") , dat de schrijver zelf eenFranschman is. Wat volgt: dat ware hij Franschman, hij waar-schijnlijker zou geschreven hebben „episcopi nostri" in plaatsvan „episcopi Franciae", erkennen wij als 'n opmerking, diekan meespreken.

95

De verklaring van Fliche daarentegen, waarom er zou staan.,episcopi Franciae": eenvoudig om aan te duiden, dat het con-cilie niet algemeen was, is zeer zwak. Hij zelf toch schrijft eenhalve bladzijde verder (onder 4) , dat evenmin als de Fransche,de Lotharingsche bisschoppen op dat concilie aanwezig waren.Is het dan waarschijnlijk, dat 'n Lotharinger aan Wazo, 'nLotharingsch bisschop, schrijvend (dat is de these van Fliche)als argument tegen 'n concilie zou uitspelen de afwezigheid derFransche bisschoppen, terwijl de Lotharingsche evengoed af-wezig waren (zelfs ondersteld, dat deze in tegenstelling met deFransche waren uitgenoodigd) ? Men versta ons wel: wij willenalleen hiermee aantoonen het weinig samenhangende en zwakkein Fliche's bewijsvoering op dit punt, want ook wij meenen, datde schrijver geen Franschman is. Ons argument hiervoor ont-wikkelen wij straks. Eerst willen we nu nog de argumenten vanFliche nagaan, die moeten bewijzen, dat het schrijven bestemdwas voor Wazo van Luik. Hij geeft er vier, die we een voor eennader willen beschouwen.

1) Indien, volgens Sackur's stelling, het tractaatje was be-stemd voor 'n Fransch bisschop, zou de schrijver niet hebbengeschreven „episcopi Franciae" maar „episcopi vestri" of ,,voset coepiscopi vestri". Dit zou hoogstens een versterking kunnenzijn van een meening, die reeds door andere bewijzen vaststond.Maar hierop 'n stelling fundeeren? Bovendien is in het zinsver-band duidelijk, dat hij hier wel degelijk tot Fransche bisschop-pen spreekt. Ziehier het verband 1 ) : „Episcopi Franciae necinvitati sunt nec dedere consensum. Qui ergo secernuntur abordinatione absolvantur et a debito obedientiae. Linde alio annobene fecistis, quod ad invitationem sui concilii ire renuistis".Wat is hier het natuurlijk verband? Dat zij, die hij in den twee-den persoon meervoud in den laatsten zin aanspreekt, dezelfdezijn als de Fransche bisschoppen. Waarom immers acht hij hunniet gehoorzamen goed? Omdat zij niet aanwezig waren bij de„ordinatio" (tweede zin) . Deze tweede zin is bovendien doorhet „ergo" zoo duidelijk mogelijk met den eersten verbonden:zij waren niet bij de „ordinatio" wijl ze niet waren uitgenoodigd,

1) M. G. Libelli de lite Ill.

96

en die niet uitgenoodigden zijn de Fransche bisschoppen.2) Zooals nader zal blijken, zegt Fliche, stemmen de brief

van Wazo aan Hendrik III en de redeneering van „De ordi-nando pontifice" met elkaar overeen.

Inderdaad, maar daarnaast staan groote en opvallende pun-ten van verschil. De volledige uiteenzetting der leer van Wazoen van „De ordinando pontifice" heeft plaats in hoofdstuk IV.Voor den loop der redeneering sommen we daarom hier slechtsenkele punten van verschil op.

Terwijl beide de machtsdaad van Hendrik III tegenGregorius VI afkeuren, verschillen ze hierin, dat WazoGregorius VI als wettig paus erkent, terwijl „De ordinandopontifice" hem vanwege zijn simonie als onwettig beschouwt.De toon bij Wazo tegen den keizer is zeer eerbiedig, in „Deordinando pontifice" wordt hij eenvoudig weg uitgescholden.

Bij 'n dergelijken stand van zaken blijft het zeer zeker nogmogelijk, dat toch, zooals Fliche wil, „De ordinando pontifice"de bron is, waaruit Wazo put voor zijn schrijven aan Hen-drik III. Maar is hiermee de feitelijkheid van het verband be-wezen? Tegen deze feitelijkheid is 'n groote moeilijkheid.We zullen straks bewijzen, dat er reeds lang 'n „Gemein-gut" aan ideeën was in de Lotharingsche hervormingskringen.Staat dit eenmaal vast, dat namelijk bepaalde ideeën in 'nzekere streek algemeene leer zijn, dan ligt t )ch eerder voor dehand, dat men besluit, dat twee documente' _, welke die leer be-vatten, uitingen zijn der gemeenschappelij) e mentaliteit, vooralindien naast die overeenkomst zeer groot( punten van verschilvoorkomen, dan dat men besluit tot onm Adellijke afhankelijk-heid van elkaar, nog wel in den vorm vaar' n advies, dat zou zijnovergenomen, zooals Fliche wil.

3) Fliche begint hier op te merken, dat bij het samenstellenvan het tractaat Clemens II was overleden en Damasus II nogniet aangewezen als zijn opvolger. Dan zegt hij, dat uit de eerstewoorden van „De ordinando pontifice" blijkt, dat de schrijverwas verzocht zijn meening te zeggen over de moeilijkheden, ont-staan bij Clemens' dood. Dit brengt hij in verband met watAnselmus verhaalt over het consulteeren van Wazo doorHendrik III in zake dezelfde kwestie. Bovendien, zegt hij,

97

7

blijkt uit Anselmus, dat Wazo dezelfde documenten con-sulteerde, als in „De ordinando pontifice" verwerkt zijn.

Straks zullen wij als slot onzer positieve bewijsvoering aan-toonen, dat „De ordinando pontifice" niet voor Wazo kan be-

doeld zijn als advies in de door Fliche bedoelde kwestie. Vol-ledigheidshalve stippen wij hier reeds eenige punten aan terkritiek op Fliche's bewering. Zijn opmerking, dat het tractaatjeis geschreven vóór Damasus II was aangewezen („désigné",dit moet bedoeld zijn de keuze door Hendrik III) is onjuist.Damasus II is door Hendrik benoemd Kerstmis 1047. Grego-rius VI leefde toen nog. Toch blijkt uit „De ordinando ponti-fice", dat toen dit geschreven werd, hij reeds overleden was.Dus is het niet samengesteld vóór dat Damasus II was aange-wezen. Dat het is geschreven naar aanleiding der gebeurtenis-sen na Clemens' dood, aanvaarden wij met Fliche. De samen

-hang met hetgeen Anselmus verhaalt, is ingenieus opgesteld enverdient zeker 'n nauwlettende beschouwing. Daar we hierechter aanstonds uitvoerig op terugkomen, gaan we er nu nietop in, we zullen in 't vervolg van dit hoofdstuk de onmogelijk-heid van de veronderstelling bewijzen.

Rest nog het overeenstemmen der bronnen, die Wazo en„De ordinando pontifice" gebruikten. Dit zal voor ons straks'n argument zijn voor de opvatting, die wij zullen verdedigen.Fliche wil hieruit bewijzen, dat Wazo van het tractaatje afhan-kelijk is in directen zin. Wij zouden hier geneigd zijn op te mer-ken, dat wie te veel bewijst, niets bewijst. Die bronnen immerszijn algemeene bronnen, die een ieder, die 'n zaak als deze zouaanpakken, wel moest gebruiken, indien hij ze kende. Anselmusnoemt ze immers op: „Hinc gesta pontificum Romanorum, hinceorumdem decreta, hinc autenticos canones, capitulare recen-sere sollicitus fuit" 1) .

Nu weten we, dat in dien tijd, zooals Sackur 2 ) opmerkt, inde bloeiende scholen der Nederrijnsche bisschopssteden het ker-kelijk recht ijverig beoefend werd, en Fliche zelf merkt evenverder op, dat de scholen uit de streek van Luik en het omlig-

1 ) M.G.S.S. VII pag. 228.)

II pag. 308.

98

gend gebied mannen hebben gekweekt, die zeer goed in hetkerkelijk recht thuis waren. Wat ligt nu eerder voor de hand,als twee geschriften blijken te steunen op dezelfde bronnen: tebesluiten tot beider afhankelijkheid van 'n gemeenschappelijkebron of tot rechtstreeksche afhankelijkheid van elkaar, vooralals we er op letten, we wezen er reeds eerder op, dat naast deovereenkomst sterke verschillen te constateeren zijn?

4) Het laatste argument van Fliche is: op het concilie vanPavia, dat de auteur van „De ordinando pontifice" niet alsalgemeen wil beschouwen, omdat de Fransche bisschoppen erniet aanwezig waren, was ook geen enkele Lotharingsche bis-schop aanwezig.

Fliche wil hiermee zeggen: het stuk kan dus evengoed tot deLotharingsche bisschoppen zijn gericht. Na hetgeen we reedsbij Fliche's eerste argument hiertegen opmerkten en met hetoog op wat we straks hierover nog zullen schrijven, stippen wehier alleen aan, dat het wel merkwaardig is. dat dan de Fran-sche bisschoppen juist worden genoemd en niet de Lotharing-sche, en dat uit het vaststellen, dat ook de Lotharingsche er nietwaren, toch wel niets volgt voor zijn stelling.

Na deze vier argumenten doet de conclusie van Fliche heeleigenaardig aan. Vóór hij zijn argumentatie begon schreef hij:„Nous ajoutons que Wason a été certainement Ie destinatairedu traité". Dan zet hij 'n dubbele punt en laat de vier argumen-ten volgen, die blijkens hun tekst dit ook trachten te bewijzen.Maar nu volgt, na de vier gegeven te hebben, plotseling alsconclusie: „Pour toutes ces raisons nous considérons le DeOrdinando pontifice comme étant l'oeuvre d'un clerc de Liègeou d'un diocèse voisin". Waarschijnlijk is zijn bedoeling deze:in het begin heeft hij gezegd, dat „episcopi Franciae" en „epis-copi vestri" geen tegenstelling van schrijver en geadresseerdebehoeft in te sluiten; daarna geeft hij vier argumenten, dat degeadresseerde Wazo is, en wil nu met zijn conclusie zeggen,dat daarom ook de schrijver landgenoot van Wazo is. Met debewijzen voor Wazo als adressaat, staat of valt dus ook voorFliche het geschreven zijn door 'n Lotharinger.

3. We komen thans tot het positief gedeelte onzer bewijs-voering. Eerst bewijzen wij, dat „De ordinando pontifice" moet

99

stammen uit het Lotharingsch milieu, daarna dat het gerichtis tot Fransche bisschoppen, en eindelijk nog, dat het niet kanzijn geschreven als advies voor Wazo, die door Hendrik IIIwas geconsulteerd over wat te doen stond na het overlijdenvan Clemens II.

Allereerst dan: „De ordinando pontifice" stamt uit het Lotha-ringsch milieu.

Wanneer wij in de „Libelli de Lite" het tractaatje „De ordi-nando pontifice" doorzien, valt aanstonds op, dat de meestenoten, die Dümmler erbij gezet heeft, verwijzen naar de rechts-kundige litteratuur, waarop de verschillende passages steunen.Dit is dan ook het meest opvallende van dit geschrift: het isvóór alles gebaseerd op de juridische wetenschap, het productvan een milieu waar de rechtsstudie in hoogen bloei was, of-schoon de schrijver geen geleerde of scherpzinnig jurist blijktte zijn. Dit geconstateerd feit doet aanstonds onze gedachtenuitgaan naar het gebied van Lotharingen. Daar bloeide immershet kerkelijk recht: daar haalde Burchard Olbert vandaan, omhem te helpen bij het samenstellen van zijn „Decretum" 1) .

Hieruit blijkt, dat we al vroeg in het Luiksch gebied 'n bij-zondere beoefening der rechtsstudie mogen veronderstellen.Ook Warichez 2 ) in zijn monographie over de abdij van Lobbes,wijst op den grooten invloed der juristenschool van deze abdijop het algemeen verloop der geschiedenis in de lie eeuw.Kurth 3 ) spreekt over de rechtsstudies in het Luiksche en geefto.a. aan hoe reeds Ratherius van Verona zich door een bijzon-dere kennis van het recht onderscheidde, en hoe later Burchard,de bekende canonist van Worms, een leerling was der schoolvan Lobbes en Olbert tot medewerker had.

Uit de „Gesta" van Anselmus zien we eveneens, hoe in 'nbelangrijke kwestie Wazo de verschillende rechtsbronnen lietconsulteeren 4 ) , wat veronderstelt, dat men in die studie thuiswas en het materiaal ervoor bij de hand had.

1 ) M.G.S.S. VII pag. 536: .... dum Olberto dictante et magistrante illudcanonicum volumen centonizavit .... cf. Sackur II pag. 310.

) Pag. 282 en 283.) Notger I pag. 289.

4 ) M.G.S.S. VII pag. 228.

Niemand beter echter dan Fliche heeft in zijn werken op dezoogenaamde Lotharingsche gedachte, die op 'n juridischetraditie gebaseerd is, gewezen. Alleen doordat hij heel zijn be-wijsvoering erop gericht heeft, om het speciale, directe verbandvan afhankelijkheid van Wazo van „De ordinando pontifice"aan te toonen, is het verklaarbaar, dat hij het groote bewijs voorden Lotharingschen oorsprong van dit geschrift, n.l. het over-eenstemmen, in groote lijnen, van zijn inhoud met dien derLotharingsche ideeën, niet heeft ontwikkeld, ofschoon deelementen ervoor verspreid bij hem te vinden zijn. Die ver-spreide elementen willen wij hier trachten bijeen te zetten ente ordenen.

Sprekend over het programma van „De ordinando pontifice",dat inhoudt: vrijheid in de keuze der bisschoppen, onafhanke-lijkheid van het geestelijk van het tijdelijk gezag, de verheven-heid van het priesterschap boven elke tijdelijke macht, zegtFliche, dat deze leer, die nergens anders dan in Luik verkon-digd werd, ook niet in 'n meer gematigden vorm, te Luik daar-entegen traditioneel was 1 ) . Dit was 'n Lotharingsche traditie,waarvan we in Ratherius en Wazo vertegenwoordigers vin-den 2 ) , reeds vanaf de 10e eeuw daar inheemsch 3 ) , en op hetkerkrecht gebaseerd 4 ) , zooals Fliche uitdrukkelijk aangeeft.

Voortdurend komt Fliche hierop terug, hij spreekt van „lestendances lorraines" 5 ) , „la tradition Lorraine" 6), „la doctrineLorraine" 7), „1'exécution du programme apporté d'au — delàdes monts" 8 ) , „la méthode lorraine" 9 ) , „les solutions lor-raines" 10 ) , en herhaaldelijk van „le programme lorraine" 11 ) .

Vooral drukt hij op de continuïteit in dat Lotharingsche ,,Ge-meingut", in die Lotharingsche ideeënwereld, die zich van den

1) Fliche I pag. 121.2) Ib. pag. 124.3) Ib. pag. 125.4) Ib. pag. 113.5) Ib. pag. 126.6) Ib. pag. 132.7) Ib. pag. 132.8) Ib. pag. 133.9) Ib. pag. 383.10) Ib. pag. 339.11 ) Ib. pag. 131, 147, 152, 155, 170, 173, 306, 324 noot 1.

101

tijd van Ratherius tot dien van kardinaal Humbert laat aan-wijzen 1), om dan door de pausen te worden overgenomen.

Samenvattend staan we dus voor het feit, dat we in „Deordinando pontifice" een leer vinden op het kerkelijk recht ge

-fundeerd, die past in de gangbare, algemeen geworden, 'n gees-telijk „Gemeingut" vormende ideeën over deze kwesties inLotharingen. Wij meenen hieruit dan ook gerust te mogen be-sluiten, dat ,,De ordinando pontifice" moet stammen uit eenmilieu, waar deze Lotharingsche gedachten levendig waren. Inde eerste plaats denken wij dan natuurlijk aan Lotharingenzelf.

Op zich genomen zou het mogelijk zijn, dat het tractaatjegeschreven was door iemand, opgevoed in de Lotharingschesfeer en doordrongen van de Lotharingsche gedachte, dochverblijvend in een andere streek. Hiertegen bestaan echtermeerdere bezwaren.

In „Die Cluniacenser" 2 ) wijst Sackur er op, dat wij in deoude Fransche kloosters niets vinden over het beoefenen derrechtsstudie, ja dat zelfs tot na den tijd van Hildebrand er zicheen traditie bleef voortplanten, die regelrecht inging tegen dekerkrechtelijke opvattingen. Zou hierdoor 'n Fransche oor

-sprong al niet waarschijnlijk zijn, voor ons is hij om 'n anderereden reeds uitgesloten.

Wij gaan namelijk aanstonds aantoonen, dat tusschen denschrijver en de (n) geadresseerde (n) van „De ordinando pon

-tifice" verschil van nationaliteit bestaat, en dat die geadresseer-den Fransche bisschoppen zijn. Daarmee vervalt de mogelijk-heid van 'n Fransch auteurschap, dat Sackur en Fliche ook ver-werpen, in tegenstelling met Beyer, Dummler, Wattenbach, dieals eenig motief ervoor aan wisten te geven den scherpen toontegen Hendrik III.

Rest nog de mogelijkheid, dat de auteur een Duitscher is inden engeren zin: Saks of Frank. Of deze zich zoo scherp tegenHendrik III zouden uitlaten, is 'n groote vraag, zegt Sackur 3 ) ,

1) Ib. pag. 306.2) II pag. 308.3) II pag. 305 noot 2.

102

volgens hem is dit van hen niet zoo gauw te verwachten als van'n Lotharinger, voor wien dit niet zoo ongewoon zou zijn. Danzou het toch nog 'n Duitscher kunnen zijn uit het aan Lotha-ringen grenzend gebied, iemand, die geheel was ingewerkt inde Lotharingsche ideeën, zooals b.v. Burchard van Worms ookreeds nauw samenhing met de Lotharingsche scholen 'n vijf entwintig jaar vroeger. Allereerst is zulk een opvatting feitelijknog gedekt door onze stelling, dat „De ordinando pontifice"stamt uit het Lotharingsch milieu. Vooral bij ideeën moet menniet al te angstvallig naar den loop der geografische grenzenzien. Doch iets positiefs is er niet voor te vinden. Voor de mee-ning daarentegen, om in strengeren zin 'n Lotharinger als auteuraan te nemen, m.a.w. iemand, die werkelijk op het Lotharingschgrondgebied woonde, is toch wel meer te zeggen. Dit ligt hier-om wel het meest voor de hand, omdat Lotharingen juist destreek is, waar het contact met het westen, met het Fransche rijkhet levendigst is, getuige b.v. zooals we in hoofdstuk II zagen,dat de bisschop van Chalons Wazo van Luik consulteerde overde ketterkwestie, en dat diezelfde Wazo al dadelijk was inge-licht over de vijandelijke bedoelingen van Hendrik I van Frank-rijk tijdens de afwezigheid van Hendrik III, met het daaropvolgend bemiddelend optreden van denzelfden Lotharingschenbisschop.

Hebben we hiermee aangetoond, dat de schrijver van „Deordinando pontifice" een aanhanger der Lotharingsche ge-dachte en hoogstwaarschijnlijk ook 'n Lotharinger is, thansgaan we bewijzen, dat het gericht is tot de Fransche bisschop-pen. Sackur 1 ) geeft als argument hiervoor aan de beide tek-sten uit het geschriftje: „Episcopi Franciae nec invitati suntnec dedere consensum" 2 ) , en: „Si igitur per vestram exor-tationem et hanc sagacissimam inceptionem etnico episcopivestri omnes ubicunque cum magistris suis ad hoc loquun-tur" 3 ) . Beide duiden erop, dat er een tegenstelling bestaat tus-schen de nationaliteit van den schrijver en die van hem tot wien

') II pag. 305 noot 2.2) Libelli de Lite I pag. 11.3) Libelli de Lite I pag. 9.

103

het schrijven gericht is. Deze tegenstelling ligt er werkelijk ookin. Die van den tweeden tekst wordt echter veel zwakker, ditmoeten we Fliche 1 ) toegeven, indien men met 0. Holder—Egger 2 ) daar leest i.p.v. „etnico episcopi vestri", het volgende:„et coepiscopi vestri", wat een zeer zeker duidelijker verstaan-baren tekst geeft.

Doch ook afgezien van de tegenstelling, die toch nog uit:„Episcopi Franciae" blijkt, is uit deze passage het bewijs televeren, dat het schrijven is gericht tot de Fransche bisschop-pen. Dit argument, gevormd uit deze passage geplaatst in haargeheelen context, lijkt ons niet alleen veel sterker, maar zelfsafdoende.

Eerst heeft de schrijver de eigenaardige theorie opgezet, datzooals de bisschop moet gekozen worden door de bisschoppen,die hem moeten wijden, zoo ook de paus moet gewijd wordendoor alle bisschoppen der wereld, hetzij deze alle werkelijk aan-wezig zijn, hetzij ze tenminste hun toestemming hebben gegeventot de wijding. Indien zoo immers allen hun toestemming moetengeven tot de wijding, kan er geen verschil van meening meerzijn over de keuze, want door in de wijding toe te stemmen,geeft men te kennen van de keuze te weten en ze aldus te aan-vaarden. Dan gaat de auteur verder met zich af te vragen: wieheeft nu dezen gewijd? „Hunc autem quis ordinavit". (Wij ziener hier nu geheel van af wie met „hunc" bedoeld is, alsook overwelk concilie het gaat; hier doet dit niet ter zake.) Dan vervolgthij: „Episcopi Franciae nec invitati sunt nec dedere consensum.Qui ergo secernuntur ab ordinatione, absolvantur et a debitoobedientiae. Linde alio anno bene fecistis, quod ad invitationemsui concilii ire renuistis" 3 ) .

Welke is hier nu de eenig redelijke zin? Toch de volgende. Debisschoppen der geheele wereld moeten, minstens door hun toe-stemming, den paus mee wijden. Maar door wie is deze gewijd?De bisschoppen van Frankrijk werden niet uitgenoodigd tot dewijding, noch gaven zij er hun toestemming toe. Wie aldus van

1) I pag. 116 noot 2.2) Libelli de Lite I pag. 9 noot e.a) Libelli de Lite I pag. 11.

104

de wijding worden uitgesloten, zijn ook ontheven van den plichtvan gehoorzaamheid. Daarom hebt gij, die niet zijt uitge-noodigd, geen toestemming gaaft en dus ook niet behoeft tegehoorzamen, goed gedaan, toen gij 'n vorig jaar weigerdetgehoor te geven aan de uitnoodiging van dien paus tot een con-cilie. Met andere woorden, hij zegt: gij Fransche bisschoppen,die niet de toestemming tot de wijding gaaft en daarom geengehoorzaamheid verschuldigd waart, hebt groot gelijk gehadniet te luisteren naar den oproep van dien paus voor een con-ci lie. Dus is hiermee uit het zinsverband aangetoond, dat de-genen, die de schrijver aanspreekt: „bene fecistis", „renuistis",de Fransche bisschoppen, in het begin genoemd, zijn, dat der-halve „De ordinando pontifice" gericht is tot de Fransche bis-schoppen. Nogmaals wijs ik er hier op, dat de verklaring voorFliche hier toch wel zeer moeilijk is. Is het tractaat gericht totWazo, dan zou men deze passage op de volgende wijze moetenverstaan. De Fransche bisschoppen gaven hun toestemming totde wijding niet. Wie geen toestemming voor de wijding gaven,behoeven niet te gehoorzamen. Dus hadt gij, (Lotharingschebisschoppen) ' groot gelijk te weigeren naar het concilie te gaan,(want evenmin als de Fransche bisschoppen hebt gij Uw toe-stemming tot de wijding gegeven, erbij denkend).

Wie kan dit nu redelijkerwijs uit het citaat halen? Waaromworden de Fransche bisschoppen en hunne afwezigheid ge-noemd, om de Lotharingsche, die ook afwezig waren, van ge-hoorzaamheid te ontslaan?

Wij geven deze verklaring in den geest van Fliche, die hetaldus verstaan wil, blijkens zijn opmerking 1): „Enfin, si 1'onexamine la liste des évéques présents au concile de Pavie, quel'auteur du De ordinando pontifice se refuse a considérer commeoecuménique, parceque les évéques francais n'y assistaient pas,on constate que la plupart des prélats allemands étaientprésents, mais on ne relève le nom d'aucun évéque lorrain".

Men zal moeten erkennen, dat deze interpretatie niet alleengedwongen is, maar ingaat tegen het woord- en zinsverband.

4. Eindelijk willen wij nog aantoonen, dat de opvatting van

1 ) Ipag. 116 noot 2.

105

Fliche, als zou „De ordinando pontifice" een advies aan Wazozijn, waarop deze zijn antwoord aan Hendrik III baseerde, on-houdbaar is.

In het voorgaande bewezen wij onze stelling positief, na eerstkritiek op de argumentatie van Fliche te hebben uitgeoefend.Thans willen we onze stelling: „De ordinando pontifice" stamtuit het Lotharingsch milieu en is 'n advies aan de Fransche bis-schoppen, nog versterken, door aan te toonen, dat de opvattingvan Fliche, ook afgezien van het zwakke zijner argumenten.zelfs als hypothese onhoudbaar is.

Fliche bedoelt Wazo's afhankelijkheid van „De ordinandopontifice" in den meest strikten zin. Hij laat dit aansluiten aanhetgeen Anselmus over Wazo verhaalt. Na den dood vanClemens II consulteerde namelijk Hendrik III Wazo over dente benoemen opvolger. Wazo van zijn kant ging bij anderen terade, canonisten naar het schijnt, en consulteerde met hun hulpde verschillende rechtsbronnen 1 ) .

Een dier anderen is nu volgens Fliche de onbekende schrijvervan „De ordinando pontifice"; toen het antwoord van dezenwas binnengekomen, ontleende Wazo hieraan het antwoord,dat hij aan Hendrik III zond 2 ) . Hierbij nu komen wij tot eenflagrante tegenspraak: de schrijver van „De ordinando ponti-fice" weet dat Gregorius VI dood is, Wazo van Luik, die aandatzelfde „De ordinando pontifice" zijn antwoord voor Hen-drik III ontleent, eischt dat Gregorius VI, die nog leeft, weerzal worden hersteld op den pauselijken Stoel, nu Clemens IIoverleden is.

Dat als „De ordinando pontifice" geschreven wordt, Grego-rius VI niet meer tot de levenden behoort, blijkt duidelijk uit

') Iile auteur ut erat in omnibus et talibus maxime scrutator studiosissimus,vigilanter cum allis quibus laboris huius partes expenderat, hinc gesta pontificumRomanorum, hinc eorumdem decreta, hinc autenticos canones, capitulare recen-sere sollicitus Luit. M.G.S.S. VII pag. 228.

2 ) .... le traité De ordinando pontifice, composé à la demande de Wason deLiége .... I pag. IX. — L'anonyme De ordinando pontifice est donc la sourcede la lettre de Wason à Henri III, ce qui donne à cet opuscule une certaineautorité. I pag. 118: ... Si 1'auteur du De ordinando pontifice, auquel Wason1'a emprunté .... I pag. 121.

106

den tekst waarin de schrijver verklaart, dat Gregorius door zijndood de veroordeeling door menschen thans ontwassen is endat zijn zaak aan God moet worden overgelaten, nu hier bene-den vergeving hem niet meer geschonken kan worden 1 ) . Ditoverleden zijn van Gregorius VI bij het schrijven van het ge

-schriftje, vinden we dan ook bij Beyer 2 ) en Dummler 3 ) uit-drukkelijk vermeld. Het nog in leven zijn van denzelfdenGregorius daarentegen, als Wazo aan den keizer zijn antwoordop diens vraag zendt, is evident. Wazo wijst er Hendrik IIIjuist op, dat hij, daar de paus nog leeft, geen anderen aanwijzenkan 4 ) . Dat met dezen nog levenden paus Gregorius VI is be-doeld, blijkt uit den zin, die aan den geciteerden voorafgaat:de keizer kan niet beschikken over den zetel van een onrecht-matig afgezetten paus, en nu hij, dien de keizer in de plaats vandezen tot paus liet verheffen, overleden is, keert het recht opdien zetel weer terug tot den onrechtmatig afgezetten 5 ) . Ditkan alleen slaan op Clemens II en Gregorius VI. De opvattingvan Fliche leidt derhalve tot aperte tegenspraak en is onaan-vaardbaar.

Alvorens van deze kwestie af te stappen, merken wij nog evenop, dat allen het er over eens zijn, dat de schrijver een lageregeestelijke is, omdat hij dit zelf duidelijk zegt 6 ) : met de bis-schoppen moet ook de lagere clerus door adviezen medewerkenom 'n oplossing in de hangende moeilijkheden te vinden; ophetzelfde wijst zijn bemerking in het begin, dat 7 ) hij zal ant-

1) Cum dampnationis vestrae iuditium vocatione mortis excesserit, causa eiusreservanda est divine examinationi, qui per manus impositionem remedium nonpotuit accipere penitendi. Libelli de Lite I pag. 12.

2) Forschungen zur deutschen Geschichte XX pag. 573.3) Libelli de Lite I pag. 8.4) .. desinat sublimitas vestra aliquem in eius locum qui superstes est veile

substituere. M.G.S.S. VII pag. 228.5 ) Recogitet, inquit, serenitas vestra, ne forte summi pontificis sedes depositi

a quibus non oportult ipsi divinitus sit reservata, cum is quem vice eius ordinariiussistis defunctus, cessisse videatur etiam adhuc superstiti. Ib.e) . accedet quoque et bona pars clericorum, et quantum ad eos pertinet,

ad consulendum vobis elaborabunt. Libelli de Lite I pag. 9.7 ) Nostrum tarnen non erat de talibus loqui, cum etiam in inferiori gradu

episcoporum denegetur nobis potestas iudicandi. Ut enim ipsa auctoritas nosinstruct, maiores a minoribus non debent redargui Ib. I pag. 8.

107

woorden, daar hem erom wordt gevraagd, ofschoon het anderszijn taak niet is over gevallen als het onderhavige te beslissen,wijl de macht om te oordeelen, zooals de bisschoppen ze hebben,hem ontbreekt. Dat hij niet zeer ontwikkeld is, al is hij goed opde hoogte van het kerkelijk recht, blijkt uit heel het tractaatje,ofschoon hij zichzelf evenwel „doctus vir" noemt 1) . Beyermeent om zijn kennis hem als het hoofd eener school te moetenbeschouwen 2 ), wat dan niet zou pleiten voor die school.

Hiermee meenen wij over den interessanten anonymus mee-gedeeld te hebben, wat er over te achterhalen is. Op zijn ideeënkomen wij in het volgend hoofdstuk terug. Eerst echter willenwij in de tweede paragraaf van dit hoofdstuk nog een kwestiebehandelen, die met „De ordinando pontifice" nauw samen-hangt.

1) Libelli de Lite I pag. 8.2) Forschungen zur Deutschen Geschichte XX pag. 575.

108

HOOFDSTUK III § 2.

DE SIMONIE VAN GREGORIUS VI.

Inhoud:

De studies van Fliche, Borino en Poole over de simonie vanGregorius VI ............................................................Geschiedenis der gebeurtenissen. De opvatting der vroegeregeschiedschrijvers. Ons standpunt: Gregorius VI was schuldigaansimonie ...............................................................Het getuigenis van Clemens II .......................................Ons hoofdargument: uit de analyse van „De ordinandopontifice" ..................................................................Het door Grauert gepubliceerd gedicht. De door Sackur uit-gegeven brief van Odilo van Cluny .................................Petrus Damianus. Paus Leo IX .......................................Het „Chronicon Sancti Benigni Divionensis". Herman vanReichenau. De „Annales Augustani". De „Annales Hildes-heimenses". De „Annales Altahenses maiores" ..................Desiderius van Monte-Cassino .......................................Bonizo van Sutri. „Romualdi Annales" ...............................Kardinaal Beno. Twee pauscatalogen ..............................Conclusie uit onze bewijsvoering .....................................Weerlegging van de eerste opwerping van Fliche uit hetzwijgen der brieven van Petrus Damianus ........................Oplossing van de verdere moeilijkheden door Fliche gemaaktDe opwerpingen van Borino en Poole. Besluit .....................

1.

2.

3.4.

5.

6.7.

8.9.

10.11.12.

13.14.

Blz.

111

112115

117

124132

137141142144146

147150154

109

HOOFDSTUK III.

§ 2. DE SIMONIE VAN GREGORIUS VI.

1. De keuze zoowel als het aftreden van paus Gregorius VIis een vraagstuk, dat reeds lang de aandacht der geschiedkun-digen trekt. In zijn „Jahrbiicher" 1 ) heeft Steindorff er eenmeesterlijke speciaalstudie aan gewijd, doch ook daarmee is dekwestie niet afgedaan. Als we ons tot drie der voornaamstewillen beperken, dan moeten we in de allerlaatste jaren nogwijzen op de studies van G. B. Borino in het „Archivio dellaR. Società Romana di storia Patria" van 1916, op de bijna ge-lijktijdige publicatie van R. L. Poole in „Proceedings of theBritish Academy" 1917-1918, en op het boek van Fliche: „Laformation des idées grégoriennes ". Bij Fliche is de geschiedenisvan Gregorius VI maar een episode in zijn breeden opzet: devorming der z.g. Gregoriaansche ideeën te bestudeeren. Tochzijn het vooral de korte beschouwingen, die hij hierbij wijdt aanGratianus, welke ons noopten onze bijzondere aandacht aandezen paus te schenken. Hoort deze studie thuis in den opzetvan dit werk? Wij meenen van ja. In de vorige paragraaf be-spraken wij de kwesties, die het anonyme „De ordinando pon

-tifice" opwerpt, en namen daarbij stelling tegen Fliche. Nuhiermee „De ordinando pontifice" in zijn milieu geplaatst enjuist gedateerd is, willen wij ook stilstaan bij den inhoud, deideeën van dit tractaatje. Dat zullen we doen gedeeltelijk indeze paragraaf, gedeeltelijk in het volgend hoofdstuk. In dezeparagraaf in zoover „De ordinando pontifice" spreekt over deverheffing van Gregorius VI tot paus, in het volgend hoofd

-stuk in zoover wij in dit werkje een theorie vinden over de ver-houding der beide machten, welke nauw verband houdt met de

1 ) Deel I pag. 454 sq.

111

ideeën van Wazo van Luik. Wat het eerste betreft, meenen wijook hier niet met Fliche te kunnen meegaan, wanneer hij Grego-rius VI van alle simonie wil vrijspreken.

Wat de studies van Borino en Poole aangaat, dit zijn meerspeciale studies aan dit onderwerp gewijd. De titels boven hunpublicaties zeggen het reeds. Borino plaatst als titel: „1'Elezionee la deposizione di Gregorio VI", Poole: „Benedict IX andGregory VI". De studie van Poole raakt ons slechts zijdelings,zij gaat vooral over de afstamming der beide genoemde pausen,hun families en wat daarmee samenhangt. Borino echter be-studeert speciaal de keuze en het aftreden of de afzetting vanGregorius VI.

Doel onzer studie in deze paragraaf is enkel en alleen na tegaan: is de keuze van Gregorius VI simonistisch geweest? Inzoover alleen hoort zij thuis in dit boek, omdat deze vraag metden inhoud van ,,De ordinando pontifice" samenhangt.

2. Einde 1043 of begin 1044 1 ) was de onwaardige Bene-dictus IX uit Rome verdreven. Als Sylvester III werd ca.

20 januari 1044 2 ) de bisschop van Sabina Joannes geplaatstop den Stoel van den H. Petrus. Doch reeds na nog geen tweemaanden, 10 Maart 1044 3 ) , keerde Benedictus IX terug inRome en wist den pauselijken zetel weer te bemachtigen, ter-wijl Sylvester III na een pontificaat van 49 dagen zich naar zijndiocees terugtrok 4), Ook dit was echter niet voor lang: 1 Mei1045 bedankte Benedictus ten gunste van den Romeinschengeestelijke Joannes Gratianus, aartspriester van Sint Jan bij deLatijnsche poort. Was Benedictus IX het pontificaat moe,voelde hij het onhoudbare van zijn positie, kon hij niet meer opvoldoenden steun rekenen? 5 ) De geschiedenis geeft ons geenzeker antwoord. Bonizo van Sutri 6 ) verhaalt, dat Benedictus

1) Steindorff I 257 en I 258 noot 5.2) Borino pag. 180.") Borino pag. 179.4 ) Annales Romani M.G.S.S. IV pag. 468; Herimanni Chronicon M.G.S.S.

V pag. 125.6 ) Desiderius, Dialogi. Migne P.L. 149: 1004.°) Libelli de Lite I pag. 584: Cum vellet consobrinam accipere coniugem,

filiam scilicet Girardi de Saxo, et ille diceret nullomodo se daturum, nisi renun-ciaret pontificatui ... .

112

dacht over een huwelijk, maar stuitte op den tegenstand vanden vader der uitverkorene: graaf Gerard van Galeria, die erbezwaar tegen had zijn dochter uit te huwen aan een paus. Velegeschiedkundigen betwijfelen de juistheid van dit bericht, tochmelden de zeer betrouwbare „Annales Altahenses" het ook 1 )

Dit bericht is onafhankelijk van Bonizo van Sutri 2 ). De op-merking van Borino, dat de vorm „contraxerit" een twijfel uit

-drukt aan de juistheid van hetgeen verhaald wordt, (er zouanders „contraxerat" hebben moeten staan) lijkt wel aanneme-lijk 3). Het officieel stuk, dat van Benedictus' aftreden werdopgemaakt volgens de „Annales Romani" 4 ), is, jammer ge-noeg, niet bewaard gebleven. De vraag, die ons hier bezig houdtis, zooals we reeds opmerkten, of Gratianus aan Benedictus eenbedrag in geld heeft uitgekeerd om diens aftreden te ver

-krijgen, m.a.w.: is Gregorius VI simonistisch paus geworden?Het was zoowat „communis opinio" onder de historici der ker-kelijke en profane geschiedenis der middeleeuwen geworden,dat Gregorius inderdaad schuldig was aan simonie.

Om eenige uiteenloopende bekende geschiedkundigen tenoemen: het werd aangenomen door Höfler 5 ), Von Giese-brecht 8 ) , Manitius ') , Langen 8 ) , Sackur 9), Gerdes 10 ) , Her-genröther—Kirsch 11 ) , Heussi 12 ) , Duchesne 13 ) , Karl Muller 14 ) ,

1) Nam primus illorum, (Benedictus IX) relinquens sedem i11am propterillicitum, quad contraxerit, connubium .... S.S.r.G. ad annum 1046.

2) Borino pag. 186.3) Ib. pag. 187.4) Tunc praedictus Benedictus non sufferens romanum populum, eiusdem

pontificatus sui honorem per cartulam refutavit Johanna archipresbytero sanctiJohannis ad portam Latinam, suo patrino, in die Kal. Maias; cui posuerunt nomenGregorius. M.G.S.S. V pag. 468.

5) Die Deutschen Pipste I pag. 226.6) Geschichte der deutschen Kaiserzeit II5 pag. 411.z) Deutsche Geschichte unter den sachsischen and salischen Kaisern

pag. 455.8) Geschichte der römischen Kirche von Nikolaus I bis Gregor VII pag. 433.9) Die Cluniacenser II pag. 282.10) Geschichte der Salischen Kaiser and ihrer Zeit II pag. 78.11) Handbuch der allgemeinen Kirchengeschichte II° pag. 222.12) Kompendium der Kirchengeschichte 7 pag. 163.13) Les premiers temps de 1'état pontificale pag. 379.14) Kirchengeschichte I pag. 404.

113

Ficker—Hermelink 1 ) , Hauck 2 ) , Mourret 3 ) , Gay 4 ) . Tenonzent werd het door Albers vaag aangeduid 5 ), en Iater doorNolet 6) met eenigen twij fel geopperd evenals door De Jong 7),

In den laatsten tijd is A. Fliche hier formeel tegen opge-komen, de meeningen van Borino en Poole gaan meer over ver-klaringen van den koop. Daarom zullen we eerst volledig deredeneering van Fliche weergeven, en dan onze meening tegenhem uiteenzetten. Pas daarna zullen wij kritisch nagaan wat bijBorino en Poole in dit verband van belang is. Ziehier dan hetgeheele citaat uit Fliche 8 ) .

„L'intervention d'une somme d'argent dans le pacte passé entreBenoit IX et Jean Gratien est mentionnée par Didier dans ses Dialogues,lib. III: „non parva ab eo accepta pecunia" (P.L., CXLIX 1004) , pardeux lister des papes (Watterich, Vitae pontificum romanorum t. 1, p. 93et p. 70, n. 16) , enfin par le cardinal Benon, Gesta romanae ecclesiae,II, 7 (M. G. H. Libelli de lite, t. II, p. 378) . La seule mention de Didierimporte, car c'est d'elle que dérivent les autres. Or, elle parait infirméepar le silence de Pierre Damien (Epist. 1, 1 dans P.L., CXLIV, 205-206) qui, si 1'élection de Grégoire VI avait donné lieu à un tel traffic,n'aurait pas salué avec enthousiasme l'avènement d'un pape dont it attenddes mesures énergiques contre le .,faussaire Simon", par le silence encoreplus significatif des Annales Romani, trés hostiles à la réforme romaine,qui n'auraient pas manqué de flétrir le maitre d'Hildebrand, s'il avaitprété à la moindre critique, par le silence enfin des textes relatifs au con-cile de Sutri sur lesquels on reviendra plus loin. De plus, Grégoire VIn'aurait pas publié son intention de poursuivre les prélats simoniaques(Jaffé—Wattenbach, 4126 et 4130) et Wason, évêque de Liège, n'auraitpas violamment pris à partie Henri III pour la deposition de Gregoire VI,Si la promotion de ce pape avait prèté à soupcon. Il est done probable quela legende de simonie a du être forgée dans 1'entourage de Henri III pourjustifier après coup la deposition du pape par 1'empereur. Elle apparaatpour la première fois dans le De abdicatione episcopatus, II, de Pierre

') Das Mittelalter pag. 65.2) Kirchengeschichte Deutschlands III - pag.pag. 571.3) Histoire generale de l'église IV, La Chrétienté pag. 115.4 ) Les papes du XIe siècle et la chrétienté pag. 115.b ) Handboek der algemeen Kerkgeschiedenis I4 pag. 341.ej Beknopt handboek der Kerkgeschiedenis2 pag. 216: „naar men zegt, voor

geld".') Handboek der Kerkgeschiedenis I pag. 335: „die (misschien) daarvoor

een som gelds betaalde ".8 ) La formation des idées grégoriennes pag. 107 noot 2.

114

Damien (P.L. CXLV, 441) qui date du pontificat de Nicolas 11(1059-1061): ,quia venalitas intervenerat" et qui est peut-être la source deDidier du Mont-Cassin; it faut donc attendre quinze ans pour en trouverIa trace et tous les textes contemporains, à commencer par Pierre Damiendans la lettre précédemznent citée, n'y font pas la moindre allusion. Il nesaurait donc y avoir le moindre doute sur la légimité de l'élection".

Wij zullen thans, alvorens Fliche's argumenten te weerleg-gen, uit de bronnen de positieve bewijsvoering geven voor desimonie van Gregorius VI.

3. Op de eerste plaats willen wij twee citaten aanhalen uitbrieven van den onmiddellijken opvolger van Gregorius VI:paus Clemens II, beide dateerend uit 1047, het jaar onmiddel-lijk volgend op het aftreden van Gregorius VI, en nauwelijkstwee jaar na diens verheffing tot paus. Bij Migne 1 ) vinden wijeen „Rescriptum Clementis Papae II ad oornes ecclesiae filios"van 1047. Het houdt verband met de in Januari gehoudensynode, waarop een conflict was ontstaan tusschen den aarts-bisschop van Ravenna, dien van Milaan en den patriarch vanAquileia, over de eereplaats aan 's pausen rechterzijde, welkeieder der drie voor zich opeischte. Clemens II beslist voorRavenna, behalve indien ook de keizer aanwezig is; dan komtdezen de plaats aan de rechterhand van den paus toe en deaartsbisschop van Ravenna moet dan plaats nemen aan 's pau-sen linkerzijde. In den loop van dit schrijven nu lezen wij:„Quod propulsis ab apostolica sede his qui in ovile sacratis-simum apostolorum principe Petro a Christo Domino commen-datum non ingredi fuere per ostium, sed aliunde surrepsere utpote fures et latrones, prospicientes suis commodis potius quamgregis humilitati, non est nostris meritis ascribendum, seddivinae benignitati, quae elegit ea quae non sunt tanquam sint,ut ea quae sunt evacuentur".

Dit is al een heel ongunstig getuigenis voor Gregorius VIdoor zijn onmiddellijken opvolger. Hij wordt op één lijn gesteldmet de andere simonistische pausen, is langs sluipwegen, als 'ndief, 'n roover tot zijn waardigheid gekomen, heeft zijn eigen-belang gezocht.

1) P.L. 142, 581.

115

In een brief van hetzelfde jaar aan zijn geliefde kerk te Barn-berg 1 ), die hij als bisschop had bestuurd vóór zijn verheffingop den zetel van Rome, zijn de uitdrukkingen nog sterker. Welezen in dit „Privilegium Clementis Papae II pro ecclesia Bam-bergensi": •Ecce igitur cum illud caput mundi, illa Romanasedes, haeretico morbo laboraret, et charissimi f ilii nostri domniH. imperatoris Augusti praesentia ad hoc invigilaret, ad hocinstaret, ut huiusmodi aegritudinem propulsaret, explosis tribusillis, quibus idem nomen papatus rapina dederat, inter totagmina sanctorum, qui aderant, Patrum, dignatione coelestisgratiae nostram indignissimam mediocritatem, cunctis nisibusrefragantem, voluit eligi, et altissimi apostolorum principis vicefungi".

Wat verklaart hier Clemens II? Dat zijn drie voorgangers,niet alleen Benedictus IX en Sylvester III, maar ook Grego-rius VI, het pausschap verwierven door roof, op oneerlijke wijzedus. Naar de wijze waarop hij paus werd, is Gregorius VI nietbeter dan Benedictus IX of Sylvester III. We merken hier ookeven op, dat hiermee reeds vervalt de bewering van Fliche, dateerst na vijftien jaar de beschuldiging van simonie tegen Grego-rius VI werd geuit. We hebben hier uitspraken van twee jarenna de gebeurtenissen, en al wordt het woord simonie niet ge-bruikt, de termen zijn er niet minder duidelijk om, ja zelfskrasser.

Eigenaardig is nog dit. Twee pagina's verder, in de noot opbladzijde 109 van zijn bovengenoemd werk, haalt Fliche uit hettweede der door ons gegeven citaten de kern aan: „explosistribus illis quibus nomen papatus rapina dedisset". Hij noemtdaar dit getuigenis „tout à fait contemporain" en „décisif",namelijk om te bewijzen, dat Gregorius VI te Sutri in 1046door Hendrik III werd afgezet. Deze kwestie valt buiten hetdoel, dat wij ons stellen, maar het doet toch een beetje vreemdaan, dat twee bladzijden tevoren dit citaat geheel voorbijgegaanwordt, terwijl het toch ook spreekt over de wijze waarop Grego-rius VI paus werd. Daarbij wordt het echter zelfs niet genoemd,zij het ook maar om het te weerleggen.

') Migne P.L. 142, 588.

116

4. Het hoofdargument voor onze opinie vinden wij in „Deordinando pontifice", het anonym tractaatje, waarover wijspraken in de vorige paragraaf. In dit korte geschriftje verliestmen gemakkelijk den samenhang uit het oog, omdat geen namengenoemd worden en breede uitweidingen den loop der rede

-neering moeilijk te volgen maken. Toch zullen wij trachten dooranalyse den juisten zin van het tractaatje vast te stellen. Mogehet van eenige kleinere toespelingen ook moeilijk te bewijzenblijven, dat ze op 'n bepaalde geschiedkundige gebeurtenisslaan en niet op een andere, de beschuldiging van simonie aanhet adres van Gregorius VI is er evident uit te lezen. Wij gevenhier in 't kort een samenvatting van geheel het verloop derredeneering van „De ordinando pontifice", terwijl wij alleendie plaatsen, welke wij hier noodig hebben, volledig citeeren.Andere citaten, die op de leer van het tractaatje over de ver-houding der beide machten betrekking hebben, zullen wij gevenin het vierde hoofdstuk.

De schrijver begint 1) er mee zich te verontschuldigen, dat hijzich over deze kwestie een oordeel aanmatigt. Maar er zijn ver-schillende redenen, die in de gegeven omstandigheden het wen-schelijk maken, dat men zich over de treurige gebeurtenissen inGods kerk, ook waar het, zooals hier, gaat over hooger ge-plaatsten, een oordeel vormt. „Nam ut de singulis loquamur,ad quos nostra dirigatur intentio, procedat ab exordio, quem exdepositione relevatum nunc habet improba Romanorum provec-tio, cum tamen depositione non legitima restitutionem nulla lexquandoque prohibeat nec absurdum sit id olim evenisse sineculpa" 2 ) . Wij wezen er in de vorige paragraaf al op, datbij het schrijven van dit tractaatie Clemens II en Gregorius VIreeds overleden waren. Zooals ook Dümmler bij dele passagein de „Libelli de Lite" bij het uitqeven van dit werkje aan

-teekende 3 ) , gaat het in dit citaat over paus Benedictus IX. Wijweten uit verschillende bronnen, dat Benedictus IX na dendood van Clemens II wederom den zetel van Rome gedurende

i) Libelli de Lite I pag. 8.3} Libelli de Lite I pag. 9.3) Libelli de Lite I pag. 9, noot 2.

117

ruim acht maanden bezette 1), In dien tijd moet „De ordinandopontifice" geschreven zijn: „quem ex depositione relevatumnunc habet improba Romanorum provectio".

Hierna wordt een parallel getrokken tusschen Benedictus IXen paus Liberius. Dan volgt nog 'n heele uitweiding over dezenLiberius. Op zich, beweert de schrijver, kan een onwettig afge-zette paus hersteld worden, maar de kwestie is: was Benedic-tus IX wettig paus, en hierop volgt dan in den breede het be-wijs, dat hij dit niet was, omdat hij langs den weg der simoniepaus werd. Hiermee komt de schrijver terug op zijn onderwerp.„Sed illi, unde nobis principaliter sermo, quid reformetur? Quidvis, quae proprietas, quid habuit, quid perdidit? Quid quis eiabstulit, quid a quo recepit? Pecuniam habuit, male dando per-didit, donum Spiritus sancti illicite appetitum ipse sibi abstulit,anathema maranatha a se ipso recepit. Qui enim post amissampecuniam nichil habuit, si illud nichil postmodum aliquo modoperdidit, quid sibi restituitur nisi ipsum nichil? Non illud nichilomnino nichil, sed quod peius est peccatum et mors, quod advitam nichil" 2 )

Daarna volgen eenige teksten ten bewijze. Dan gaat deschrijver verder: „Si enim fama volitante ad nos veritas pervenit,per simoniacam maledictionem apostolatus nomen obtinuit, sedangaria oblatrantium circumseptus et ex tormento suae con-scientiae penitentia ductus ad augmentum dampnationis venaleexposuit illud maledictum animadversae excommunicationisconsiderans illud, quod beatus Petrus ad Clementem ait". Ooknu volgen wederom eenige citaten ter staving zijner rede

-neering, waarna de draad weer opgenomen wordt. „Quibusquidem et aliis huiusmodi instructus ministerio, quod illicite

1 ) In oude pauslijsten vinden wij bij Watterich I 71: Praenominatus itaqueBenedictus iterum est in pontificatum reversus et tenuit eum mensibus VIII.d. VIIII. id est a festivitate sanctorum Quatuor Coronatorum usque in festivi-tatem sancti Alexii.

Annales Romani M.G.S.S. V pag. 469: Benedictus itaque pontifex priscustalia facta cernens (namelijk het overlijden van Clemens II en het vertrek vaneen romeinsch gezantschap naar Hendrik III om een nieuwen paus te vragen)cum esset in civitate, que vocatur Tusculana, per praemii cupiditatem divisitRomanum populum, et sic reinvasit sanctae sedis apostolicae pontificium.

s) Libelli de Lite I pag. 10.

118

appetierat, se carere velle disposuit, si quis ei redderet summampecuniae, quam ex appetitu in eo dispendit. Quem sane tenoremarripiens satanas non defuit, quaerens et cito inveniens, qui,repensa, ut a quibusdam dictum est, pecunia, in eadem cathedrapestilentiae resedit. Stultum namque est dicere in cathedra apos-tolatus, cum ea non per pecuniam, sed ex meritis comparetur; exmeritis bonae vitae et quae boni fructus sequantur. Alii auteurexcusant eum pecuniam non dedisse, sed dantibus amicis etparentibus suis consensisse; quod tantumdem est, cum et eumadiungant data illis rependisse, quandoquidem ipsi intercessoresperpetuo plectuntur anathemate".

Dümmler plaatste reeds aan het begin van deze geheele pas-sage (na den tweeden zin: „Quid vis, quae proprietas, quidhabuit, quid perdidit"?) de noot'): „Gregorius VI papa". Ditlijkt ons onjuist. Gaan we immers op deze veronderstelling door,dan zou volgens den anonymus, Gregorius VI ook weer voorgeld het pausschap hebben verkocht aan een ander. Dit nu ismet alle teksten in absolute tegenspraak. Wij meenen dan ook,dat na de uitweiding van den schrijver van „De ordinando pon

-tifice" over paus Liberius, deze doorgaat met over Benedic-tus IX te praten. Dit wordt ook door den tekst zelf aangeduid:„sed illi, unde nobis principaliter sermo, quid reformetur". Deschrijver heeft even den draad verloren, door zich met Liberiusbezig te houden, hij komt nu terug op Benedictus IX, over wienhij het in het begin reeds had. Deze heeft tengevolge van deaanvallen zijner vijanden en uit een verkeerd berouw, zijnschuld nog vermeerderd, door het pausschap ook weer te ver

-koopen. Satan vond iemand, die „repensa, ut a quibusdam dic-tum est, pecunia": tegen uitkeering van een som gelds, den paus-zetel wilde beklimmen. Hier komen we te spreken over Grego-rius VI. Anderen trachten hem te verontschuldigen door eropte wijzen, dat hij zelf geen geld er voor gaf, maar dat dit ge

-schiedde door zijn vrienden en familieleden onder zijn goed-keuring. Dat komt echter, zegt de anonymus, op hetzelfde neer:zij voegen er immers zelf bij, dat hij hun het uitgegevene terug-betaalde. Duidelijker dan hier kan toch de simonie van Grego-

1 ) Libelli de Lite I pag. 10, noot 3.

119

rius VI niet uitgedrukt worden. Zij blijkt van alle kanten uitden tekst. Aan Benedictus IX wordt even hard verweten dewijze waarop hij zich van het pausschap ontdeed, als die waarophij het wist te verwerven. De wijze waarop hij er zich van ont-deed, was het voor geld over te geven. Dus kreeg Gregorius VIhet voor geld, dat moet aan elkaar correspondeeren. En datBenedictus IX simonistisch paus werd, ontkent wel niemand.Men moet dus niet opwerpen, dat het woord simonie hier vanGregorius VI niet gebruikt wordt, het wordt hier op Benedic-tus IX ook niet toegepast en toch weten we, dat hij ze bedreef.Op de woorden komt het niet zoo aan, de zin is duidelijk ge-noeg: Benedictus IX werd simonistisch paus, simonistisch ookontdeed hij zich van die waardigheid, simonistisch verkreegGregorius VI het pausschap.

De tusschenzin: „ut a quibusdam dictum est" drukt niet eentwijfel uit, hij staat er omdat sommigen beweerden, dat Grego-rius zelf geld had gegeven, anderen, dat met zijn toestemmingzijn vrienden of familie het gegeven hadden. De schrijver zelfblijft daarbuiten. Alleen merkt hij op, dat degenen, die het laat-ste houden, er ten overvloede nog aan toevoegen, dat hij hunterugbetaalde wat zij aan onkosten hadden gehad. Wat demoreele waarde betreft: beide gevallen komen voor de schuldvan Gregorius VI op hetzelfde neer.

Nog stippen wij even aan, dat ook in de bovenvermelde inter-pretatie van Dümmler, die ons ten eenenmale onhoudbaar lijkt,toch de simonie van Gregorius VI hier duidelijk blijkt, want dankomt bovendien nog alles, wat hier aan Benedictus IX verwetenwordt, op Gregorius' rekening. Beter nog gezegd: er komt dante veel op rekening van Gregorius, de verdere teksten wordendan onverklaarbaar, en daarom verwierpen wij juist deze opinievan Dümmler.

Wat we hier dus zeer duidelijk vinden uitgedrukt is, datreeds door tijdgenoten van Gregorius VI in den meest striktenzin, die het gedrag van Benedictus IX ten sterkste veroordeel-den, die bovendien heftige tegenstanders waren van Hen-drik III, zooals uit het vervolg van dit tractaat nog zal blijken,en die ook Hendrik's optreden jegens Gregorius VI als on-rechtmatig beschouwden, toch ondanks dit alles ook Grego-

120

rius VI als schuldig aan simonie werd beschouwd. Dit oordeelwerd reeds over hem geveld in de jaren onmiddellijk op de ge

-beurtenissen volgend, namelijk in 1048. De bewering vanFliche, dat wij het eerste getuigenis hiervoor pas vijftien jaarna datum vinden zouden, blijkt dus ook hier weer onhoudbaar.

Gaan we ook nog het overige van „De ordinando Pontifice"na. In verband met den koop en verkoop van het pausschap,gaat de schrijver voort te fulmineeren tegen de simonisten. Danbesluit hij tot de ongeldigheid van het pausschap van Grego-rius VI, en wel omdat niet alle bisschoppen der wereld hun toe-stemming tot zijn verheffing gaven.

Nu werpt de schrijver tegen zichzelf op: „in lege Domini fuitvoluntas eius" 1 ) . Dit beteekent hier: hij was toch in zijn per-soonlijk leven een voortreffelijk iemand. Met behulp van eenigecitaten weer, wordt als antwoord hierop duidelijk gemaakt, datdit de zaak niet goed maakt. Toch verdient deze opmerkingonze volle belangstelling. De anonymus mag heftig zijn, ver-blind is hij niet. Zooals ons uit meerdere andere bronnen even-eens bekend is, wist ook hij het leven van Gratianus rein, maardat is hem geen reden, om daarmee de daad, waardoor hij pauswerd, goed te praten. Duidelijk volgt dan ook als conclusie:„Huius autem aditum reprehensibilis dampnat appetitus, exitumvero non commendat labor infructuosus. Nam sicut nullo aec-clesiastici ordinis favore ascendit furtive sublatus, ita absquecanonica auctoritate potestate tirannica decidit humiliatus necad finem protrahens, quod disposuerat in lege Domini volun

-tas eius. Sed quid in hoc multum laboramus? Cum dampnationisvestrae iuditium vocatione mortis excesserit, causa eius reser-vanda est divinae examinationi, qui per manus impositionemremedium non potuit accipere penitendi. Sacerdos enim si pec-caverit, quis orabit pro illo? Quin etiam ipse dominus Leo com-mune sacerdoti hoc astruit diacono" 2 )

Even verkeerd, zegt dus de schrijver, als het aanvaarden vande pauselijke waardigheid door Gratianus was, even weinigverheffend was de wijze, waarop hij er af kwam. Kwam hij er

1) Libelli de Lite I pag. 11, naar psalm 1, 2.2) Libelli de Lite I pag. 12.

12I

op oneerlijke wijze aan, hij verloor het eveneens door een daad,die in zich ongeoorloofd was, namelijk door het ingrijpen vanHendrik III.

Na deze uiteenzettingen volgt een hevige uitval tegen denkeizer vanwege diens machtsmisbruik. Achtereenvolgens komenin een indrukwekkende reeks citaten pausen en vorsten instriemende termen Hendrik's optreden laken. Er tusschendoorverwijt men Hendrik ook nog zijn bloedschennig huwelijk metAgnes van Poitiers 1 ). Merkwaardig is hiertusschenin weer deopmerking van den fel anti-keizerlijker schrijver, dat Hendrik'sgedrag niet wordt goed gepraat door het feit, dat deze (bedoeldis Gregorius VI, over wien het hier nog steeds gaat, zooals ookDummler in noot 5 opmerkt) , geen echte bisschop is. Dit is weervan groot belang voor ons: hoe fel ook 's keizers daad afkeu-rend, hoe gekant ook tegen Gregorius' onwaardigen voor-ganger Benedictus IX, hoe zeer ook overigens Gregorius' reinenlevenswandel erkennend, het is en blijft er niet minder om waar,dat Gregorius simonistisch, oncanonisch paus werd, en dus, inden ideeëngang van den schrijver, niet bisschop was. Zeermerkwaardig en veelzeggend is voor ons dan ook, wat nu vol

-gen gaat: „Noverat 2 ) enim, quod, cum in lege Domini voluntaspapae illius esset. incestum suum nullis blandimentis, nullo ter-rore benediceret, ideo talem constituit, qui nequitiae suae con-sentiret. Ad reprimendum vero nefandae opinionis opprobriumcausam criminis, quod ipse confessus est obitiunt". De koningwist, dat Gregorius, die rein van leven was, zijn reeds in 1043gesloten huwelijk, dat in strijd was met de canones, afkeurde.Daarom stelde hij iemand tot paus aan, die zijn vereeniging metAgnes zou goedkeuren. Om nu de waarde van zijn verzet teverkleinen, en 'n schijnreden te hebben tegen hem op te treden,speelde men zijn eigen misdaad tegen Gregorius VI uit, en dezemoest bekennen, er zich aan te hebben schuldig gemaakt. Daarwe van geen andere schuld weten en hier voortdurend over zijnsimonie gesproken is, moet ook hier weer de simonie van Grego-rius bedoeld zijn. Nogmaals wordt hier er op gewezen, dat het

1) Libelli de Lite I pag. 13.2) Libelli de Lite I pag. 13.

122

niet aan Hendrik was, om te oordeelen over de fouten van eenbisschop. Al was de daad van Hendrik onrechtmatig, al was defout van Gregorius VI, volgens den schrijver, voor den koningslechts een welkome aanleiding, om zich van een lastigen pauste ontdoen, en een hem gunstigen aan het hoofd der kerk testellen, de beschuldiging van simonie wordt er niet onwaar meegemaakt.

We naderen hiermee het einde van dit belangrijk tractaatje,dat jammer genoeg niet volledig tot ons gekomen is. „Mira 1 )

utriusque excessio, miserabilis deicientis dampnatio, dampna-bilis conculcatoris praesumptio. Qui alium conculcat episcopum,id est qui vivente episcopo usurpat ministerium suum ...."

Hier eindigt „De ordinando pontifice". De auteur schijnt hierover te gaan tot Clemens II, die door den wil van Hendrik IIIpaus werd. Helaas is ons niet bekend, wat er verder stond, zoo-dat we niet kunnen oordeelen over den omvang van dit werkje.

Dat degene, die Hendrik's verbinding met Agnes goed-keurde, Clemens II was, is zeker, daarom weten we ook, dat deschrijver hier op het einde overging tot dezen paus, en dat hetvoorgaande sloeg op Gregorius VI, want hij heeft in de zooevengeciteerde plaats de tegenstelling tusschen beide gemaakt: „ideotalem constituit, qui nequitiae suae consentiret". Wij herhalennogmaals, dat uit het verloop van „De ordinando pontifice"allerduidelijkst blijkt, dat in het jaar 1048, toen Benedictus IXten derden male den zetel van Rome bezette, in het westen vanhet rijk bekend was, dat Gregorius VI simonistisch paus wasgekozen. Dit getuigenis komt niet van een fel anti-pauselijk ge-zinde, maar integendeel van een ijzig strengen verdediger vanhet kerkelijk recht, die in de krachtigste bewoordingen het op-treden van Hendrik III afkeurt. Als deze aanhanger der strengkerkelijke richting ook maar had vermoed, dat Gregorius VIniet schuldig was aan deze misdaad, hij zou het ongetwijfeldhebben laten blijken, het was voor hem immers van het groot-ste gewicht. Maar niets van dat alles. Hij wist, dat Gregoriusvan reine zeden was, dat de koning reden had zich van hem afte maken, allerlei redenen om ernstig de beschuldiging te onder-

1 ) Libelli de Lite I pag. 14.

123

zoeken. Maar hij weet, dat de beschuldiging waar is en onver-vaard deelt hij naar beide zijden de klappen uit.

We willen tot slot nog citeeren, wat Wattenbach en Sackurover deze kwestie zeggen. Dit maakt het nog onbegrijpelijker,dat Fliche tenminste „De ordinando pontifice" niet noemt onderde voor Gregorius VI ongunstige bronnen, ware het dan ookmaar geweest, om ook dit getuigenis te weerleggen.

Wattenbach schrijft 1) : „Doch wird auch Gregor wegenseiner Simonie verworfen", namelijk in „De ordinando pon

-tifice".En Sackur oordeelt 2 ) : „ Ebenso halt der Cleriker, der fran-

zösischenzósischen Bischafen auf eine kirchenpolitische Frage antwortet,das Verfahren gegen Gregor VI, wenn er auch durch Simonieauf den papstlichen Stuhl sich geschwungen, fur durchaus un-canonisch".

Deze uitspraken heeft Fliche ongetwijfeld gekend. Hoewelhij er geen stelling tegen neemt, schijnt hij ze niet te volgen, om-dat hij alle verwijten van simonie op Benedictus IX laat slaan.Dit maken wij tenminste op uit wat hij schrijft op pag. 119:„ .... l'auteur, comparant le cas de Benoit à celui de Libère,affirme que le fait d'avoir donné de l'argent pour obtenir ladignité pontificale ou d'en avoir laissé donner par ses familiersl'a empéché de recevoir le Saint-Esprit". Uit onze analyse blijktduidelijk, dat deze passage (namelijk die waarin voorkomt:„eum pecuniam non dedisse, sed dantibus amicis et parentibussuis consensisse"), onmogelijk op Benedictus IX slaan kan,maar alleen op Gregorius VI.

5. We komen thans tot een heel andere bron, het getuigenisnamelijk van een middeleeuwsch gedicht. In het „HistorischesJahrbuch der Goerresgesellschaft" 3) van 1898 heeft H. Grauerteen interessante studie geschreven, getiteld: „Rom and Guntherder Eremit"? Onder de incunabelen van de MV nchensche „Hofand Staatsbibliothek" vond hij een exemplaar der Venetiaan-sche uitgave van 1492 van het „Supplementum historiarum"(hier stond: „chronicarum") van den Augustijner-Eremiet

1) II pag. 214.2) Pag. 307.3) Pag. 249-287.

124

Jacobus Philippus van Bergamo. Op den achterkant van delaatste bedrukte bladzijde van dit kostbaar exemplaar (aange-duid als Inc. c.a. 2686 fol.) ontdekte hij o.a. het volgende vers,blijkens de dateering, die er was bijgevoegd, er op neerge-schreven door Jacob Schwartz 13 October 1550. Ziehier zijnontdekking.

Ad Henricum Imperatorem.

„Romana superstitioIndiget iuditioRomanum adulteriumDestruet Imperium

Papa sedet super papamContra legem sacramNupta est tribus mantisUnica Sunamitis

Sponsa Dei violatur,Quae inique tractatur.Iniquos habet haeredesApostolica sedes.

Propter aurum et argentumHoc malum est inventum,De matre avaritiaNascuntur haec vitia.

Sede modo rex HenriceOmnipotentis viceDestrue hoc connubiumTriforme et dubium,Ne patiaris confundiQuattuor plagas mundi.

Serpit hoc maleficiumMox in pontificiumAd omne sacerdotium,

125

Si habebit otium.Sic de capitali morboMinor languescit ordo.

Non quisquam adulterorumRomanum regat thorum.Aliquis papa quaeratur,Qui dignus habeatur,Et tunc plus valet ille,Quam huiusmodi mille".

De bemerking „ex vetustissimo codice" door Schwartz er bijgevoegd, is hier van groot belang. Na dit vers immers is metdezelfde hand tegelijkertijd nog een vers afgeschreven: „Vati-cinium de fine mundi", en hierbij is aangeteekend: „Ex vetustolibro". Nu is het zeker, dat dit tweede gedichtje reeds stamt uitde 13e eeuw'); het gedicht tot Hendrik III, aangeduid als „exvetustissimo codice", moet dus nog uit een veel ouderen codexzijn.

Ook door uitwendige getuigenissen kunnen wij de oudheidvan het vers bewijzen. In de „Annales Palidenses" 2 ) lezen wij:„Tempore huius Heinrici (III) tunica Domini inconsutilis, idest sancta ecclesia, scissa est in tres partes divisa, singulasearum singulari papa sorciente. Quod ubi innotuit Wipertoheremite in confinio Bohemie, confessori Heinrici, scripsit eieleganter in hec verba:

Una Sunamitis nupsit tribus mantisImperator Heinrice, Omnipotentis viceDissolve connubium triforme, dubium".

Deze Annalen dateeren uit de tweede helft van de 12 eeuw 3).Hierdoor blijkt dus, dat het door Grauert gevonden gedichtreeds in dien tijd bestond.

Hetzelfde constateeren wij uit het volgende citaat van den„Annalista Saxo" 4 ) : ( te Rome) „ubi sinodaliter depositi sunt

1) Grauert pag. 257.2) M.G.S.S. XVI pag. 68.3) Wattenbach I 435 sq.4) M.G.S.S. VI pag. 687.

126

tres scismatici, Benedictus, Gracianus, Silvester, qui pro apos-tolica sede certarant, super quibus regi quidam heremita scrip-serat:

Una Sunamitis nupsit tribus mantisRex Heinrice, Omnipotentis viceSolve conubium triforme dubium!"

Ook de „Annalista Saxo" dateert uit de 12e eeuw'). Wat-tenbach wijst er op, dat de groote beteekenis van den „Anna-

lista Saxo" juist hierin ligt, dat hij andere, grootendeels ver-loren gegane bronnen verwerkt. Hij geldt als een nuchter,vlijtig, zeer onderlegd geschiedschrijver, die zijn historisch werkmet groote zorg en nauwkeurigheid samenstelde.

Niet alleen blijkt uit deze beide getuigenissen het bestaan vanhet gedicht, door Grauert gepubliceerd, reeds in de 12e eeuw,maar ook wordt èn door den schrijver der „Annales Paliden-ses" èn door den „Annalista Saxo" het gedicht in zijn historischverband geplaatst: namelijk met de gebeurtenissen van 1046.De „Annales Palidenses" verhalen uitdrukkelijk, dat de woor-den gericht waren tot Hendrik, en laten zelfs volgen, dat dekoning ze overwoog, waarna ze een beschrijving geven vanHendrik's tocht naar Italië, zijn ontmoeting met de pausen enhun afzetting. De „Annalista Saxo" van zijn kant, verhaalteerst het afgezet worden der drie pausen, en voegt er dan aantoe, dat op hen het gedicht sloeg, dat aan Hendrik gezondenwerd.

Wij weten, dat er in zake de gebeurtenissen te Sutri in 1046en wat daarmee samenhangt, geen overeenstemming bestaat.Op het eerste gezicht is het hier bijna: zooveel hoofden, zooveelzinnen, ofschoon bij nadere beschouwing het herleiden der ver-schillende lezingen tot 'n paar richtingen heel wel mogelijk isen het ons zelfs lang niet uitgesloten lijkt, dat ook deze rich-tingen niet met elkaar in strijd zijn, doch meer langs elkaar heengaan, zonder elkaar, ten minste in de hoofdzaken, tegen tespreken 2 ) . Dit ligt echter buiten hetgeen wij hier beoogen.

1) Wattenbach II 256 sq.2) Zie Steindorff I Exkurs III pag. 456-510. Zuni Römerzuge Heinrichs III.

Von Giesebrecht II 663. Grauert Historisches Jahrbuch XX (1899) pag. 320en 321.

127

Waarop anders dan op de gebeurtenissen van 1046 dezeversregels zouden kunnen slaan, is bovendien 'n raadsel. Daar-entegen zijn er nog eenige criteria uit het gedicht zelf aan tewijzen, die de meening, dat zij op Hendrik's Rometocht slaan,bevestigen.

In het gedicht zelf (en ook in het citaat bij den „AnnalistaSaxo") wordt zeer juist Hendrik aangesproken met den titel:„rex"; immers pas te Rome werd hij door Clemens II tot keizergekroond. In de „Annales Palidenses" staat wel „imperator ",doch behalve dat, zooals uit een vergelijking duidelijk blijkt, zijniet nauwkeurig citeeren, is hier toch uit den context al duide-lijk, dat het slaat op Hendrik's tocht naar Italië, want daarnavolgt het optreden tegen de pausen en het aanstellen vanClemens II, die Hendrik tot keizer kronen zou, tot Opperher-der. Eindelijk: wanneer anders dan in 1046 is er mogelijkerwijssprake van 'n koning Hendrik, die tegen drie pausen, die omPetrus' Stoel kampen, moet optreden?

Een heel andere kwestie is het, of we den kluizenaar, aanwien het gedicht in de beide 12e eeuwsche bronnen toege-schreven wordt, kunnen identificeeren 1 ). Op zeer scherpzin-nige wijze tracht Grauert aan te toonen 2 ), dat deze kluizenaarniemand anders zijn zou, dan de eremiet Gunther, die 9 October1045 overleed en sedert zijn dood, vooral in Bohemen en rond-liggende grensgebieden, als heilige werd vereerd 3 ) . Hij stondin contact met Hendrik II en Koenraad II en genoot het bijzon-der vertrouwen van Hendrik III. Zoodoende behoorde hij reedsbij zijn leven tot de beroemdste mannen van het Duitsche Rijk.Van adellijken huize, trok hij zich na een stormachtig leven inhet klooster terug. Doch ook hier kwam hij nog niet onmiddel-lijk tot rust. Hij verbleef in de kloosters van Hersfeld, Nieder-

1) Annales Palidenses M.G.S.S. XVI pag. 68: Quod ubi innotuit Wipertoheremite in confinio Bohemie, confessori Heinrici, scripsit ei eleganter in hecverba. Annalista Saxo M.G.S.S. VI pag. 637: super quibus regi quidam heremitascripserat.

2) Historisches Jahrbuch XIX pag. 261 sq.3 ) Arnoldus, Libri de S. Emmerammo M.G.S.S. IV pag. 571 sq.

Vita Godehardi Episcopi Hildesheimensis (Vita posterior), M.G.S.S. XIpag. 201 sq.

128

altaïch, Göllingen, pelgrimeerde naar Rome, en kwam eindelijktot rust, door zich als kluizenaar in de sombere wouden op deBeiersch-Boheemsche grens terug te trekken, waar hij na 37jaar overleed. Vanuit zijn eenzaamheid bleef hij in het religieuseen politieke leven dier dagen een gewichtige rol spelen. Hij tradop als bemiddelaar tusschen Duitschers en Bohemers, was sterkbevorderaar van de uitbreiding der christelijke cultuur naar deoostelijker gelegen landen, de raadgever van den H. Stepha-nus, koning der Hongaren, en had zelfs met de vorsten vanPolen voeling.

Indien de hypothese van Grauert waar is, moet Gunther ge-durende zijn laatste levensmaanden, namelijk tusschen 1 Mei1045, den dag waarop Benedictus IX het pausschap overgafaan Gratianus, en zijn sterfdag 9 October 1045, het gedichthebben geschreven. Immers vóór 1 Mei kan men slechts vantwee pretendenten spreken: Benedictus IX en Sylvester III;vanaf 1 Mei is er als derde Gregorius VI aan toe te voegen.Wij blijven er hier geheel buiten, in hoever het juist is van driepretendenten of zelfs pausen te spreken, met andere woorden,of er wel in eigenlijken zin een schisma was 1). Alleen willenwij opmerken, dat ook al zou het historisch vast staan, dat juri-disch gesproken men niet het woord schisma kan gebruikenvoor den toestand in Rome in 1046, dan nog best begrijpelijk is,dat voor den simpelen toeschouwer niet alleen, maar ook voorhen, die op de hoogte konden zijn, het in die dagen allesbehalveduidelijk was, of er drie, twee dan wel één paus was, en in hetlaatste geval, welke dan als de wettige moest beschouwdworden.

Indien werkelijk de „Wipertus" uit de „Annales Palidenses"en de „quidam heremita" uit den „Annalista Saxo" te vereen-zelvigen zijn met Gunther, den beroemden eremiet, dan zou mengeneigd zijn het bericht uit de „Annales Altahenses maiores" 2)

over dezelfde gebeurtenis met dit vers in verbinding te brengen.

1) Uitvoerig bij Steindorff I 484 sq. Hij neemt slechts voor korten tijd 'nschisma aan en wel tusschen Benedictus IX en Sylvester III. Hiertegen neemtVon Giesebrecht II 209 sq. en III 663 sq. een drievoudig schisma aan. Elk vanbeide wordt door geschiedkundigen van naam gevolgd.

2) Zie pag. 141.

129

Immers Gunther en zijn enkele gezellen bleven ook in hunkluizenaarsleven onder de jurisdictie van en in nauw contactmet Niederaltaïch.

Wij hebben voor onzen bewijsgang de identificatie vanWipertus met Gunther niet noodig. Zonder deze gelijkstellingte willen verwerpen, nog veel minder uit gebrek aan waar

-deering voor Grauert's scherpzinnige argumentatie, zien wijhier liever van deze identificatie af, om ons betoog niet zwakkerte maken, door er minder vaststaande elementen in op te nemen.

Voor ons is namelijk van belang, dat we hier een contem-porain getuigenis hebben van vóór het optreden van Hen-drik III te Sutri en te Rome. Waar het voor ons om gaat, isvast te stellen, dat we hier te doen hebben met tijdgenooten,zooals ook Hauck 1) opmerkt: „so scheint mir ein Zweif el Bar-an, dass es dem 11 Jahrh. angehört, unzulassig."

Wat leeren we dan uit dit belangrijke vers over de toestan-den te Rome in de jaren 1045, 1046? Die treurige toestandenin Rome eischen een ingrijpen, ze zijn bovendien ook rampzaligvoor het Duitsche Rijk. Hieruit zou men al langs den weg derinwendige kritiek kunnen afleiden, dat een Duitscher, enbovendien, zoo al niet een monnik of geestelijke, dan toch eenvoorstander der strengere, kerkelijke richting, aan het woord is.Voor de aanhangers immers der laksere, antikerkelijke richtingboden de verwarde toestanden in Rome veel gunstigs, daar zejuist het prestige van den koning of keizer des te meer dedenuitkomen. Dit schijnt wel bijzonder het politiek program vanKoenraad II ten opzichte van Rome geweest te zijn.

Vervolgens wordt duidelijk, ja ruw, het treurig verval inRome uitgedrukt: de heilige Kerk is ten prooi gevallen aan driemannen, die elk voor zich het pausschap opeischen. De oorzaakdier rampen? De dorst naar goud en zilver; de hebzucht is het,die deze ellende in het leven riep. Dan wordt Hendrik om uit-komst gevraagd en nogmaals uitgedrukt, dat de ramp drie-voudig is, drie pausen, die elk twijfelachtige rechten doen gel-den: „connubium triforme et dubium". Komt er geen einde aandien vreeselijken toestand, dan zal het kwaad doordringen tot

1 ) Kirchengeschichte Deutschlands III pag. 585, noot 2.

130

bisschoppen en priesters. Geen enkele der drie rechtloozemachthebbers mag de H. Kerk besturen, men moet 'n waar-digen paus kiezen, die dan meer zal vermogen dan duizend vanhet soort, dat thans de kerk Gods bestuurt.

De drie pausen worden aldus op één lijn gesteld, alle driegelden als „iniqui", „aldulteri", onwaardigen, bezeten door dengeest van gierigheid, dorstend naar goud en zilver. Duidelijkblijkt hier toch wel, dat voor dezen tijdgenoot Gregorius VImet de anderen gelijk stond, wat betreft het onrechtmatigstreven naar de pauselijke macht. Door 'n tijdgenoot, die vande strenge richting is, wordt ook aan Gregorius VI verwetengelddorst, zucht naar goud en zilver. Dit te constateeren washet doel waarvoor wij dit gedicht aanhaalden. Met de uit-spraken van Clemens II en van „De ordinando pontifice" vormthet een harmonisch geheel.

In het „Neues Archiv" van 1899 1) publiceerde Ernst Sackurvoor het eerst een Latijnsch stuk, door hem gevonden in Cod.Vat. I. 8563 saec. X, en daar aan toegevoegd op 'n ledige blad-zijde door een elfde-eeuwsche hand. Het draagt tot titel: „Epis-tola Odilonis abbatis Cluniacensis ad Heinricum imperatoremAugustum". Door de bewijsvoering van Sackur in genoemd deelvan het „Neues Archiv" 2 ), staat vast, dat wij hier inderdaadte doen hebben met een brief van den beroemden abt Odilo,aan Hendrik III gericht, toen deze reeds in Italië was aange-komen met het plan, zich naar Rome te begeven. De bezwarenvan Hauck hiertegen zijn van geen groot belang 3); Borino, diehet Vaticaansch handschrift nogmaals raadpleegde, schaart zichdan ook aan de zijde van Sackur, al verklaart hij den inhoudanders dan deze 4),

De brief dateert derhalve uit de tweede helft van 1046 en isnatuurlijk van groot belang, als komende van de hand van dengrooten abt van Cluny, de ziel der kerkelijke beweging dierdagen. Na eenige rhetorische profetieën over wat Hendrik's op-treden in Italië zal uitwerken, schrijft hij: „Vestro regimine vitia

1) Deel XXIV pag. 734 sq.2) Deel XXIV pag. 728 sq.3) O.c. III pag. 585, noot 1.4) O,c. pag. 376 sq.

131

deleantur, vestro imperio virtutes oriantur, heresis symoniacasit in porcorum stercora. Absit illicitus questus velut idolatriecultus, omnis hereticus ut fumus evanescat". Vervolgens komenallerlei andere lofprijzingen tot Hendrik III, waarna Odilo totpraktische raadgevingen aan Hendrik komt, in het algemeenblijvend echter: „De cetro, domfine mi rex, caute tractate rempublicam, et diligenter supra modum sedem apostolicam".Weer komen eenige algemeene raadgevingen, om zachtmoedigte zijn, maar dan vervolgt Odilo: ,,Unum dicam apertius, quod,si celatum fuerit, ut multum timeo, diiudicabitur acrius: Quadille perdit qui totum dedit, non debet ille possidere qui totumtulit. Totum tulit, quantum in illo fuit. Si posset suum veile, nilvaleret divinum posse. Res enim, que in presentia tractatur, proanima est et, ut magis dicam, Dei causa est".

Een zaak duidt Odilo speciaal aan, maar nochtans met grooteomzichtigheid; zweeg hij erover, dan zou Hendrik wellicht nogheviger er tegen optreden, daarom spreekt Odilo hem er nureeds over. Wat Benedictus IX verloren heeft: het pausschap,door den verkoop. dat behoort Gregorius VI, die het kocht, niette behouden. Het is een kwestie van het hoogste belang, omdathet gaat over de hoogste waardigheid in de kerk.

Borino 1 ) verstaat dit hypothetisch van Gregorius VI, abso-luut van Benedictus IX: Benedictus heeft zonder meer hetpausschap verloren, wat Gregorius betreft, deze mag het nietbehouden, indien hij het enkel verkregen heeft door Benedictus'aftreden, echter wel indien hij regelmatig gekozen is. Dit hangtsamen met zijn opinie over den gang van zaken bij het aanvaar-den van het pausschap door Gregorius VI, waarover wij aan hetslot van dit hoofdstuk nog spreken. Dit is echter niet uit Odilo'sbrief te halen: hij spreekt absoluut erover, dat èn Benedictus ènGregorius het pausschap niet behooren te bezitten.

6. De kwestie der geldigheid van de simonistische wijdingenwas in die dagen zeer actueel. Clemens II had bepaald, op de

1 ) Borino o.c. pag. 379: Benedetto IX, se ha abdicato, Benz' altro non è piupapa; quanto a Gregorio VI, bisogna vedere se egli acquistó it papato unica

-mente pel fatto the Benedetto IX glielo cedette; perchè, in caso contrario, seregolarmente eletto, contro la legitima forza della sua volontà, niente varebbela vostra potenza.

132

synode te Rome van 5 Januari 1047, dat de geestelijken, diewijdingen hadden ontvangen van een bisschop-simonist, eenboete zouden moeten ondergaan van 40 dagen 1 ) . Op de eerstesynode, die Leo IX te Rome in 1049 hield, werd de kwestieweer opnieuw aanhangig gemaakt, en Leo, hierin de Lotharing-sche gedachte volgend, besloot alle wijdingen van bisschoppen,schuldig aan simonie, als ongeldig te beschouwen 2 ) . Maarhierop ontstond zulk een beroering, — wijl aldus de uitoefeningvan den godsdienst onmogelijk zou worden, — dat nog op die-zelfde synode Leo 3 ) van plan veranderde en het standpunt vanClemens I I innam en bevestigde 4 ) .

Toch bleef de kwestie der simonistische wijdingen aan deorde. Ze werd weer besproken op het concilie van Rome in1050 en 1051. Het probleem werd steeds verwarder en zelfswaren er reeds eenige bisschoppen, die de door hen gewijdegeestelijken opnieuw wijdden 5 ) .

Daarom werd er pressie op Petrus Damianus uitgeoefend,opdat deze zijn opinie in deze zaak duidelijk zou uiteenzetten.Hij weifelde eerst, maar gedachtig het verzoek van Leo IX op

1 ) Liber gratissimus c. 37. Libelli de Lite I pag. 70: ut, quicumque a symo-niaco consecratus esset, in ipso ordinationis suae tempore non ignorans symo-niacum, cui se obtulerat promovendum, quadraginta nunc dierum penitentiamageret, et sic in accepti ordinis officio ministraret.

P) Lib. grat. c. 37. Lib. de lite I pag. 70: Nam cum omnes symoniacorumordinationes sinodalis vigoris auctoritate cassasset (Leo IX) , protinus a Roma-norum multitudine sacerdotum magnae seditionis tumultus exortus est, ita utnon solum ab ipsis, sed a plerisque diceretur episcopis, omnes pene basilicassacerdotalibus officiis destitutas, et precipue missarum sollemnia ad eversionesnchristianae religionis et desperationem omnium circumquaque fidelium funditusomittenda.

Fliche I pag. 133, noot 1, wordt verwezen naar Liber gratissimus c. 25,Libelli de lite I pag. 53. Dit is een vergissing. Op die plaats wordt een uitspraakgegeven van Leo I en niet van Leo IX.

3) Over Leo's houding tegenover de simonie in het algemeen, geeft Fliche Ipag. 133, noot 2, een goede samenvatting. Alleen moet de verwijzing naar Lib.grat. niet zijn c. 35 maar c. 37.

4) Quam nimirum sententiam (van Clemens II, zie noot 1) protinus vene-rabilis Leo ratam manere percensuit et sub huiusmodi penitentia omnes inacceptis officiis de cetero perseverare mandavit.

5) Lib. grat. — Libelli de Lite 1 pag. 18 (in den inleidenden brief aan bis-schop Hendrik van Ravenna): quam perplexa atque confusa dubietas,

•.. eotenus sit processum, ut nonnullos constet episcopos ab illis ordinatosclericos denuo consecrasse.

133

de laatste synode (van 1051) , om God te vragen, dat Hij indezen toch zou openbaren, hoe gehandeld moest worden, be-sloot hij te pogen dit moeilijke vraagstuk op te lossen.

Zoo ontstond het boek „Liber Gratissimus". Wij zijn duszeker van den tijd, waarin dit werd geschreven. Immers in deninleidenden brief schrijft Petrus 1 ): „De his itaque, qui gratissunt a symoniacis consecrati, quanta iam per triennium in tribusRomanis conciliis fuerit disceptatio ...." Het is dus geschrevenna de drie romeinsche concilies van 1049, 1050 en 1051, en,naar uit geheel de wijze van spreken van Damianus blijkt, korter na. Wattenbach 2 ) dateert het dan ook in 1052, Heinemann 3 )

eveneens, Fliche 4 ) in 1051. Het is dus geschreven zes à zevenjaar na het pontificaat van Gregorius VI. In caput 38 5 ) vindenwij nu het volgende: „Post Deum siquidem ipse (Hendrik III)nos ex insatiabilis ore draconis eripuit, ipse cymoniacae here~seos ut revera multiplicis hydrae omnia capita divinae virtutismucrone truncavit. Qui videlicet ad Christi gloriam non imme-rito potest dicere: „Quotquot ante me venerunt, fures fuerunt etlatrones". Nam usque ad sui tempus imperii sacerdotum falsitasinexplebiles, ut ita fatear, Babilonico Beli prebebat impensas.At postquam hic auctore Deo paternum obtinuit principatum,draconteis mox faucibus offam picis iniecit et sic immanem bes

-tiam quasi Danihel alter extinxit. Per picem namque, quae ardetet stringit, non inmerito potest amor pecuniae designari. Quividelicet sic in camino avari pectoris aestuat, ut ab impendendaemisericordiae praeque compassionis largitate constringat. Quidest igitur of f am picis in draconis ora proicere, nisi manifeste cumPetro dicere: Pecunia tua tecum sit in perditione? Quod profectoprinceps iste tunc veraciter protulit, cum cathedras distrahen-tium columbas evertit, cum trapezitas expulit, cum in templo Deifieri venale commercium recusavit. Nec illud etiam ab hac signi-ficatione discrepare videtur, quod Danihel cum pice etiamadipem et pilos admiscuisse decribitur. Quid enim per adipem

1) Libelli de Lite I pag. 18.2) II pag. 225.9 ) Libelli de Lite I pag. 16.4) Deel I pag. 219.6 ) Libelli de Lite I pag. 71.

134

nisi carnis accipimus voluptatem? Quid per pilos, qui corporibusanimalium extra sunt, nisi exterior substantia designatur? Cumpice ergo rex adipem pilosque commiscuit et sic draconem rupit,quia symoniacum virus omnino detestans, non solum avariciaenon succubuit, sed et nullas carnis illecebras vel exterioris lucriquaestum in dispensanda prorsus aecclesistica dignitate quae-sivit .... Usque ad huius sane tempus augusti cuncta canonumdecreta, quae super huiusmodi peste fuerant a patribus edita,de multorum memoria longa jam videbantur oblivione deleta.Sed hic tanquam olim insignis ille Iosias, mox ut librum legisDomini repperit, vestimenta scidit, quia condoluit, aras subruit,ydola abhominanda deiecit omnesque priorum regum sacrilegassuperstitiones evertit. Et quoniam ipse anteriorum principumtenere regulam noluit, ut aeterni regis praecepta servaret, hocsibi non ingrata divina dispensatio contulit, quod plerisquedecessoribus suis eatenus non concessit, ut videlicet ad eiusnutum sancta Romana aecclesia nunc ordinetur, ac preter eiusauctoritatem apostolicae sedi nemo prorsus eligat sacerdotem.Plane si David propter Phylistei Goliath stragem regis filiamin sponsalicium sibi foederare promeruit, quid mirum, si et im-perator iste sanctam aecclesiam, quae nimirum summi regis estfilia, Symonis heresiarchae, qui veraciter exprobrabat aciem Deiviventis, victor accepit? .... Ille 1 ) nimirum (keizer Constan-tijn ) Arrianae sectae dogma orthodoxae fidei armis attrivit, istesymoniacae hereseos pestes avariciam calcando delevit. Ille fideipropugnator obstitit, ne Arrius unitatem scinderet; hic con-cupiscentiae triumphator occurrit, ne Symon in aecclesia pes-tilentiae cathedram possideret".

Als wij deze passage in haar geheel lezen, krijgen wij den in-druk, dat Petrus Damianus hier niet alleen Hendrik III prijst,omdat hij in het algemeen nooit geld voor het vergeven vankerkelijke waardigheden heeft aangenomen, maar dat de schrij-ver ook duidelijk nu en dan zinspeelt op het optreden van Hen-drik III te Sutri en Rome in 1046. Zeker, dit is doorgewevendoor het hoofdthema: Hendrik III verpletterde den geest vansimonie, maar men voelt, de passage in haar geheel lezend, dat

1 ) Ib. pag. 72.

135

meermalen de schrijver dien duivel der simonie voor zich zietin den concreten vorm van de pausen uit de jaren 1045 en 1046.Duidelijk b.v. lijkt ons daarop te slaan de passage: „Quod pro-fecto princeps iste tunc veraciter protulit, cum cathedras dis

-trahentium columbas evertit, cum trapezitas expulit, cum in templo Dei fieri venale commercium recusavit". De toespeling opSutri en Rome is hier wel evident en er is geen andere gebeur

-tenis in Hendrik's regeeringstijd aan te geven, waarop dit citaatmogelijkerwijs zou kunnen slaan. Daarom ook, omdat hij name-lijk den apostolischen Stoel van de simonisten bevrijdde, heefthij van God het recht gekregen, dat naar zijn wil nu de kerkvan Rome bestuurd wordt, en dat buiten hem om geen paus zalgekozen worden: „hoc sibi non ingrata divina dispensatio con-tulit, .... ut videlicet ad eius nutum sancta Romana aecclesianunc ordinetur, ac preter eius auctoritatem apostolicae sedinemo prorsus eligat sacerdotem". Hieruit blijkt, dat ook in hetvoorafgaande over den zetel van Rome en hen, die hem bezet-ten, sprake is geweest. Deze belooning immers is Hendrik IIIgegeven, vanwege zijn verdiensten ten opzichte van den bis-schopszetel van Rome, dien hij namelijk van de simonisten be-vrijdde. Om dezen zin zal men zelfs geneigd zijn te houden, datbij het voorafgaande voortdurend Rome, en de pausen in hetbijzonder, bedoeld geweest zijn. Ook de „cathedra pestilentiae"waarover Damianus spreekt, is weer een toespeling op den zetelvan Rome.

We zagen in „De ordinando pontifice ' ') dezelfde uitdruk-king, daar gebruikt in verband met de simonie, die Gregorius VIbedreef, toen hij Benedictus IX een som gelds betaalde of lietuitbetalen: „Quem sane tenorem arripiens satanas non defuit,quaerens et cito inveniens, quit repensa, ut a quibusdam dictumest, pecunia, in eadem cathedra pestilentiae resedit ".

Trouwens reeds eerder had Petrus Damianus te kennen ge-geven, hoe hij oordeelde over Gregorius VI, want dat deze inhet voorafgaande bedoeld is, zij 't niet alleen hij, blijkt hieruit,dat Gregorius VI bij het ingrijpen van Hendrik III de eigenlijkepaus was, en ook hieruit, dat diezelfde Gregorius VI het was,

1 ) Libelli de Lite I pag. 10.

136

die in verbanning naar Duitschland gezonden werd door Hen-drik III. Onder de korte regeering van Clemens II schreef hemPetrus Damianus een brief, derhalve dateerend uit 1046 of1047. Wij halen uit dit schrijven aan 1) : „Et quid prodest,domfine mi, quod apostolicam sedem de tenebris ad lucemremeasse dicimus, si nos adhuc in eisdem tenebris remanemus?.... sed cum videamus Fanensem latronem ab his etiam,qui non erant, sed dicebantur apostolici. maledictum et ex-communicatum .... a vobis cum tanta arrogantia et exsul-tatione reverti, cogitur in luctum spei nostrae gaudium com-mutari".

Waar het ons om gaat, is vooral: „ab his etiam, qui non erant,sed dicebantur apostolici". Volgens Kehr 2 ) heeft Gregorius VIden bisschop van Fano afgezet. Volgens Damianus is ookBenedictus IX tegen hem opgetreden, want hij gebruikt hetmeervoud. Maar beide waren geen ware opvolgers der apos-telen, Clemens II is het, die licht bracht in de duisternis, dieRome omgaf.

Onhoudbaar blijkt dus de bewering van Fliche, dat Damianusvoor het eerst in 1059-1061 in „De abdicatione episcopatus"Gregorius' simonie verwijt.

In 1049 vinden wij ook weer in een schrijven van den zookrachtigen, hervormingsgezinden paus Leo IX een ongunstigepassage voor Gregorius VI. Wij lezen namelijk in: „Leonis IXpapae bulla, per quam monasterium Perusinum sanctae MariaeVallis–Pontis eripit Perusinis episcopis" 3 ) , na een eerbiedigeherinnering aan Clemens II, het volgende over diens beidevoorgangers: „Ab omni etiam alienatione liberos vos et securosreddere volumus; unde apostolica auctoritate cassamus illapraecepta quae a Benedicto et Gregorio iniustis pontificibusAndreae episcopo Perusino collata sunt de Bodem vestro monas-terio". Evenals Clemens II, spreekt dus ook Leo IX over Bene

-dictus en Gregorius als onrechtmatige pausen, wat alleen zinheeft in de veronderstelling hunner simonie.

7. Van gewicht is ook hetgeen het „Chronicon Sancti

1) Migne P.L. 144, 208.2) Italia Pontificia IV 185, no. 3.') Migne P.L. 143, 593. Cf. jaffé I no. 4157.

137

Benigni Divionensis" meldt. Deze kroniek is van groot belang,de verschillende deskundigen schatten haar waarde hoog.Wattenbach 1 ) dateert ze ca. 1050, Von Giesebrecht 2 ) ca. 1053,Steindorff 3 ) niet later dan 1052. Het is dus een bericht van eentijdgenoot der gebeurtenissen van 1046. Daar deze anonymuszoo uitgebreid handelt over bisschop Halinard van Lyon, enwij uit de kroniek zelf vernemen, dat deze Halinard in 1046 teRome aanwezig was 4 ) , meent Steindorff te mogen besluiten,dat de schrijver voor de berichten over de gebeurtenissen vandat jaar te Rome, steunt op Halinard, met andere woorden opeen onmiddellijken oor- en ooggetuige. Steindorff merkt ooknog op, dat de weinige data, die de kroniek geeft, van hoog be-lang, ofschoon niet altijd duidelijk zijn. De passage uit dekroniek, die ons interesseert, luidt aldus 5 ) : „Eodem anno per-rexit memoratus princeps Romam, ibique tunc suscepit coronamimperil, die natalis Domini, per manus Clementis papae, quemipse imperator ordinari iussit, et fecit deponi Johannem, qui tunccathedrae presidebat, et Benedictum atque Silvestrum, qui inconcilio tunc abito, examinata eorum culpa, inventi sunt nonsolum simoniaci sed etiam pervasores aecclesiae Christi. Huicconsilio interfuif ipse domnus Lugdunensium archipraesul, atquememoratus Hugo archiepiscopus aliique plures ex diversis parti-bus coadunati episcopi".

Johannes is Gregorius VI, die vóór hij paus werd, JohannesGratianus heette. Alle drie worden ook hier weer op één lijngesteld, en als simonisten en onrechtmatige heerschers in Chris-tus' kerk veroordeeld.

Hermanus Contractus of Herman van Reichenau was eentijdgenoot van Hendrik III. Hij werd geboren in 1013 en over-leed in 1054. Reeds in 1020 was hij aan de monniken vanReichenau toevertrouwd, en op zijn dertigste jaar trok ook hij-zelf in dit klooster de monnikspij aan. Hij is een der bekendstegeleerden en een der beroemdste schrijvers van de Middel~

1) II pag. 213, noot 3.2) I1 pag. 568.8)! pag. 480.°) M.G.S.S. VII pag. 237.5 ) M.G.S.S. VII pag. 237.

138

eeuwen door velerlei soort werken. Van deze is zeer bekendzijn kroniek, die een van de meest geliefde handleidingen voorde beoefening van de geschiedenis werd. Deze kroniek behan-delt de wereldgeschiedenis vanaf Christus' geboorte en onder-scheidt zich van vroegere gelijksoortige werken door een groo-tere nauwkeurigheid en zorgvuldigheid, door een verstandigekeuze van wat hij er in opneemt, door de chronologische volg-orde in het verhalen der feiten 1 ) . Dat werk werd door Hermangeschreven in de vijf laatste jaren van zijn leven, namelijk tus-schen 1049 en 1054. Volgt hij voor de gebeurtenissen tot 1040meerdere toen reeds bestaande werken, vanaf 1040 is het groo-tendeels eigen werk, dat hij geeft, alleen een pauscatalooggaande tot en met Leo IX en eenige brieven van den abt vanReichenau, Berno, heeft hij voor de periode van 1040 tot 1050als bron gebruikt. Het is dus behalve uit deze enkele bronnenvooral uit de mondelinge overlevering, dat hij voor de geschie-denis van 1040 tot 1050 (voor 1050-1054 zelfs uitsluitend)putte. Tengevolge van een verlamming (vandaar Contractus)kon hij de abdij niet verlaten, direct oor- of ooggetuige van wathij mededeelt is hij dus nimmer, maar, zooals Von Giese-brecht 2 ) opmerkt, toch stond hij midden in de gebeurtenissenvan zijn tijd, en wat hij van allerlei zijden verneemt, weet hij metgroote voorzichtigheid te gebruiken. Verder wijst Von Giese-brecht er op, dat in hetgeen verhaald wordt over de jaren 1040—1054, bijna geen fouten van belang voorkomen en dat hijobjectief de feiten zelf laat spreken. Steindorff 3 ) vermoedt, datover de bekende gebeurtenissen in Rome Herman mondelingeberichten kreeg, via de kloosters te Constanz en te Sint-Gallen.Deze immers hadden goede berichtgevers in den kanunnik vanConstanz Theodorik, aartskapelaan van Hendrik III, die hembenoemde tot bisschop van Constanz in plaats van Eberhard,die op den dag van Hendrik's kroning tot keizer te Rome over-leden was, en in den abt van Sint-Gallen Nortpert, die in 1046zelf te Rome aanwezig was. Ziehier dan het citaat uit de kroniek

1) Wattenbach II pag. 42 en 45. Von Giesebrecht II pag. 562. Steindorff Ipag. 443 sq. en pag. 481.

2) II pag. 562.8 ) I pag. 319.

139

van Herman 1 ) : „quem (Sylvester III) tamen postea Benedic-tus, quibusdam sibi faventibus, excommunicatum depulit, sedi-que suae redditus seipsum postea privavit et alium pro se obavaritiam contra canones ordinavit".

Door het „ob avaritiam" blijkt ook hier weer, dat in Reichenauvóór 1054 berichten over simonie bij de overdracht van hetpausschap van Benedictus op Gregorius waren doorgedrongen.

De „Annales Augustani" 2 ), stammend uit het kapittel vanAugsburg, en gaande tot 1104, steunen op een uittreksel uitHerman's kroniek en zijn voor het gedeelte, loopend van 1000tot 1074, op zijn laatst rondom 1090, zoo niet reeds spoedig na1074, geschreven. Bij het jaar 1046 3 ) melden ze: „RomamBenedictus papa reversus, ob avariciam sponte abdicato honore,Gratianum pro se papam elegit".

De „Annales Hildesheimenses" 4 ) loopen slechts tot 1040;voor 1040-1101 zijn ze aangevuld uit de „Annales S. Al-bani" 5), die zelf weer 'n compilatiewerk zijn. Ze schrijven 6).

„Ind. 14, 1046 Heinricus .... papas tres non digne constitutossynodaliter deposuit".

Melden we deze laatste meer ter volledigheid, de „AnnalenAltahenses maiores" eischen weer onze volle belangstelling.Deze „Annalen" waren reeds lang, en zijn ook nu nog, een mid-delpunt van wetenschappelijke belangstelling 7 ) . Von Giese-brecht neemt aan, dat het gedeelte van 1032 tot 1073 geschre-ven is ± 1075, door één schrijver; Steindorff daarentegen, datde berichten voor de jaren 1040-1060 meer of minder gelijk-tijdig met de gebeurtenissen, die van 1060 tot 1073 door eenanderen schrijver ± 1075, geschreven zijn. De waarde van watzij mededeelen stijgt nog hierdoor, dat ons bekend is, datNiederaltaïch in nauw verband stond met Italië: Richer, eenmonnik van Niederaltaïch, werd abt der abdij van Leno bij

1) M.G.S.S. V pag. 125.2) Wattenbach II pag. 62; Von Giesebrecht I pag. 564.3) M.G.S.S. III pag. 126.4) Wattenbach II pag. 27.5) Wattenbach II pag. 116.6) S.S.r.G. pag. 46.7 ) Wattenbach II pag. 18 sq. Von Giesebrecht II pag. 558, 569, 583 sq.

Steindorff I pag. 435 sq. en 482.

140

Brescia, en later de hersteller der beroemde abdij van Monte-Cassino, een ander: abt Wenceslaus, bestuurde de abdijen vanLeno en van Altaïch.

Deze Annales teekenen bij het jaar 1046 aan 1 ) : „Namprimus illorum, relinquens sedem illam propter illicitum, quodcontraxerit, connubium, potius sua recesserat sponte, quam ullacoactus adversitate. Unde in unum coniurati Romani supponuntalterum (Sylvester III) illi (Benedicto IX) adhuc in carneviventi. Primus vero (Benedictus IX) tercio (Gregorio VI)illud regimen pretio vendidit, quia ira permotus sibi subpositumhoc possidere noluit".

Ook hier vinden we duidelijk uitgedrukt de schuld vanGregorius VI, die aan Benedictus IX een som gelds uitkeerde.

8. Desiderius 2 ), sedert 1058 abt van Monte-Cassino, laterpaus als Victor III (1086-1087). schreef tusschen de jaren1073 en 1080 zijn „Dialogi", handelend over de wonderen vanden H. Benedictus. De inleiding op dit werk en het derde vande vier boeken, waaruit de „Dialogi" bestaan, zijn van het hoog

-ste belang voor de geschiedenis van dezen tijd.Geboren ca. 1027, was Desiderius in de jaren 1045,1046 der-

halve tegen de twintig jaar oud. Hij leefde toen nog in Bene-ventum bij zijn vader. Eerst in 1048 of 1049 wist hij verlof te

krijgen om monnik te worden. In den tijd, dat Paus Leo IX doorde Noormannen in Beneventum werd vastgehouden (1053-1054). kwam Desiderius met hem in vertrouwelijk contact.Twee passages uit zijn werken toonen ons, dat hij ook van Hil-debrand, den lateren Gregorius VII, berichten kreeg. Daarstaat namelijk: „sicut mihi praefatus papa Gregorius retulit" 3 )

en: „Gregorii itaque pontificis .... didici relatione quaenarro" 4 ) . We moeten bovendien nog bedenken, dat Desideriuseen voorstander was der kerkelijke richting. Het derde boek der„Dialogi" schrijft 5): „Cumque se a clero simul et populo propter

1 ) S.S.r.G. pag. 42.a) Wattenbach II pag. 224; Von Giesebrecht III pag. 572; Steindorff I

pag. 463 sq.3) Migne P.L. 149, 1007.4) Migne P.L. 149, 1006.5 ) Migne P.L. 149, 1004.

141

nequitias suas contemni respiceret, et fama suorum facinorumomnium aures impleri cerneret, tandem reperto consilio (quia,voluptati deditus, ut Epicurus magis quam ut pontifex viveremalebat) cuidam Joanni archipresbytero, qui tunc in Urbe reli-giosior caeteris clericis videbatur, non parva ab eo acceptapecunia, summum sacerdotium relinquens tradidit".

Wij constateeren dus, dat de pro-pauselijke Desiderius, diedoor Leo IX en wellicht Hildebrand goed op de hoogte konzijn, uitdrukkelijk in een werk, geschreven onder het pontificaatvan Gregorius VII, den metgezel van Gregorius VI in diensverbanning naar Duitschland, meedeelt, dat Benedictus IX aanGregorius VI het pausschap overgaf voor een niet onbelang-rijke soms gelds. Dit getuigenis bezit nog te meer waarde, om

-dat Desiderius ook het goede in Gregorius VI erkent.Hierbij aansluitend geven wij, hetgeen Leo van Ostia 1) over

dezelfde gebeurtenis mededeelt, omdat hij wel op Desiderius'„Dialogi" zal gesteund hebben. „Nec multo post invisum se(Benedictus IX) et exosum cunctis esse conspiciens cuidamarchipresbytero johanni nomine, qui quasi religiosior habebatur,pecunia ab eo accepta permaxima, papatum proh dolor ven

-didit .... concilio (te Sutri door Hendrik III) habito et syno~dicis canonicisque sententiis convictus Gregorius symoniacus".

9. Bonizo van Sutri 2 ) , geboren ± 1045, was een der vurig-ste aanhangers van paus Gregorius VII in diens heftigen strijdmet Hendrik IV.

Hij schreef zijn „Liber ad amicum" in de jaren 1085-1086 3 ), namelijk tusschen het overlijden van Gregorius VII ende verheffing van Desiderius als Victor III tot paus 4), Heteigenlijk doel van zijn boek blijkt het best uit de inleiding aanden (werkelijken of gefingeerden) vriend 5 ) ; de vraag hemgedaan was 'n dubbele: hoe kan God toelaten, dat Zijn kerk

1) Chronicon Monasteril Casinensis M.G.S.S. VII pag. 682.2) Wattenbach II pag. 223; Von Giesebrecht II pag. 574; Steindorff I pag.

457 sq., II pag. 473 sq.; Diimmler Libelli de Lite I pag. 568 sq.; Fliche I pag.368 sq., II pag. 52 sq.

3) Volgens P. Fournier B.E.C. 76 pag. 275, na 1089.°) Zie Bock. Die Glaubwürdigkeit der Nachrichten Bonithos von Sutri im

liber ad amicum. Hist. Studien Heft 73 pag. 9.s) Libelli de Lite I pag. 571.

142

vernederd wordt, haar trouwe zonen verslagen zijn, de duivels-kinderen met hun koning Hendrik IV de overwinning hebbenbehaald, en vervolgens: was het en is het nog geoorloofd, dateen christen voor de ware leer met de wapens in de hand tenstrijde trekt? In de verschillende boeken gaat hij dan na de ge-schiedenis van den strijd tusschen de kerk en de wereldlijkevorsten. In boek V begint hij met Koenraad II. Hierin komenwe ook aan de jaren, waarover Bonizo als tijdgenoot sprekenkan. Ofschoon er in Bonizo's werk veel tendenz zit, ofschoonhij zeer terecht op onjuistheden is betrapt, is toch in den laterentijd de meening van Jaffé 1 ) en Bock 2 ), die in hem niets zagendan een systematischen vervalscher, overdreven gebleken. MetWattenbach, Von Giesebrecht, Fliche meenen wij dan ook inhem een heftig Gregoriaan te zien, die voor de geschiedenis vanzijn tijd alleen afgaat op hetgeen hij zag en hoorde, daardoorzich wel schuldig maakt aan veel onjuistheden, vooral dooralles ten gunste der partij, die hij diende, voor te stellen, maardie ondanks dit alles toch een zeer belangrijke bron blijft voorde geschiedenis van zijn tijd. Het bericht, dat hij nu over Grego-rius VI geeft, is allesbehalve in het voordeel der pauselijkepartij, en hij was toch de vurige aanhanger van den juist over-leden Gregorius VII, die eenmaal als Hildebrand Gregorius VInaar Duitschland begeleidde. Dit alles verhoogt de waarde vanzijn ongunstig bericht over Gregorius VI. Ook is hij niet ver-blind tegen Gregorius VI om het een of ander motief, want hijheeft een open oog voor diens groote verdiensten, zooals uit hetvolgende tevens blijkt in zijn „Liber ad amicum" 3 ) : ( Theophy-lactus-Benedictus IX) „ad quendam sacerdotem Johannem, quitunc magni meriti putabatur, se contulit eiusque consilio semetripsum dampnavit pontificatuique renunciavit. Quod consiliumvalde esset laudabile, nisi turpissimum post esset secutum pec-catum. Nam idem sacerdos, de quo supra retulimus, accepta hac

') Bibliotheca rerum Germanicarum. Deel II Monumenta Gregoriana pag.594 sq.

2) O.c. pag. 193.3) Libelli de Lite I pag. 584. Deze plaats, die voor de chronologie wat duister

is, wordt duidelijk door het volgend citaat uit het Decretum, waar Bonizo zelfnaar deze plaats verwijst.

143

occasione nefando ambitu seductus 1 ) per turpissimam venali-tatem, omnemque Romanum populum pecuniis ingentibus datissibi iurare coegit. Sicque ad pontificalem ascendit dignitatem;quem verso nomine Gregorium vocaverunt". Met evenveelwoorden wordt hier gezegd, dat het goed gevolg, dat Benedic-tus IX aftrad, werd bereikt door een allerslechtst middel en datGregorius VI zich schuldig maakte aan grove simonie. In eenlater werk van Bonizo van Sutri vinden wij hetzelfde, wij be-doelen het zoogenaamd „Decretum" of juister: „Liber de vitachristiana", geschreven na 1090 2 ), een tusschending, zegt VonGiesebrecht, tusschen een canonesverzameling en een theolo-gisch tractaat. Onlangs werd het door E. Perels opnieuw uit

-gegeven 3 ). Wij lezen er in boek 4 No. 45: „Ceterum si quis deTeophilato Tusculano, qualiter Iohanni sacerdoti vendideritpapatum, et quomodo uno eodemque tempore Teophilatus etGregorius et Silvester Romanum non regebant, set vastabantpontificatum, et qualiter Enricus rex Conradi filius Romanamecclesiam a talibus pestibus liberavit, gnarus esse voluerit, legatlibrum, quem ditavi, qui inscribitur 'Ad amicum'...." OpBonizo steunt hetgeen wij lezen in „Romoaldi Annales" 4 ) ,

het bericht van Romoald II, aartsbisschop van Salerno, doorhem geschreven in de laatste jaren van zijn leven (hij leefdevan 1153-1181) en dat we volledigheidshalve hier aan toe-voegen 6 ) : „Anno Domini 1046 indictione 14 Henricus impe-rator venit Romam invenitque sedem apostolicam valde turba-tam, nam uno eodemque tempore supradicti Theophilus qui etBenedictus, et Silvester qui et Iohannes Sabinianus, et Gregoriusqui et Iohannes Ravennas, Romanum non regebant set vasta-bant pontificatum".

10. Kardinaal Beno 6 ) schreef onder het pontificaat vanUrbanus 11 (1088-1099) zijn twee boeken: „De vita et gestis

1) Hier wil Jaffé toevoegen: „a diabolo, comparavit a Theophylacto pon-tificatum

".

2) E. Perels, pag. XXI.3) E. Perels, Bonizo, Liber de vita christiana pag. 132. Cf. Lib. de lite I

pag. 569.4) Wattenbach II pag. 330; Steindorff I pag. 462.6 ) M.G.S.S. XIX pag. 404.6 ) Wattenbach II pag. 229; Steindorff I pag. 477 sq.; Fliche I pag. 372.

144

Hildebrandi", eigenlijk getiteld: „Gesta Romanae ecclesiae con-tra Hildebrandum". Het citaat hieruit over Gregorius' simonievermeldt ook Fliche; de betreffende passage luidt 1): „Quoaudito, Theophilactus (Benedictus IX) timore perterritus, ven

-didit papatum complici suo predicto archipresbitero aecclesiaesancti lohannis de Porta Latina, magistro Hildebrandi, acceptisab eo libris mille quingentis".

De twee berichten uit de pauscatalogen, waarop Fliche doelt,geven wij hier ook nog. Het eene is genomen uit den codexPetri Guillermi, Vaticanus 3762 van het jaar 1142 2 ) . Dezecodex bevat 3 ), geschreven met dezelfde hand, die duidelijk uitde 12e eeuw blijkt te zijn, den ouden „Liber Pontificalis" totHadrianus II, den „Catalogus Romanus" et de pauslevens totAlexander II, verder de pauslevens van Gregorius VII totHonorius II.

Watterich heeft aangetoond, dat allerwaarschijnlijkst voorde pauslevens van 1048 tot 1130 aan dezen codex van ca. 1142een werk ten grondslag ligt uit de jaren rondom 1120, en datde schrijver van dit laatste voor de pauslevens van Joannes VIIItot Damasus II een anderen codex te zijner beschikking had 4 ) .

Aldus naderen wij tot de elfde eeuw en stijgt derhalve dewaarde dezer berichten. De volgende aanteekening 6 ) staat ernu over Leo IX, die verondersteld wordt de opvolger te zijnvan Gregorius VI, zoodat Clemens II en Damasus II wordenovergeslagen: „Hic (Leo IX) a Deo electus pontifex ex Tul

-lensi ecclesia assumptus ad urbem devenit Romanam, secuurdeducens Ildebrandum, qui cum predicto Papa Gregorio adpartes illas ierat. Hic praefatum Gregorium, qui archidiaconusecclesiae sancti Iohannis porte latine f uit, et Papatum Romanumpecunia dando, videlicet mille lib, den. papiensium, a Benedicto,nepote Benedicti Tusculanensis emit, de Papatu Romano eiecit".

Eindelijk nog de tweede mededeeling, welke ook Fliche aan-voert, uit codex Vaticanus 1340 van het eind der twaalfde

1 ) LibeIli de Lite II pag. 378.z) Zie Watterich I pag. XV.') Zie ib. pag. XLVIII sq.4) Ib. pag. LXV.5) Ib. pag. 93.

14510

eeuw b) : „Et ille ipse (Benedictus IX) earn dedit Iohanni archi-canonico S. Iohannis ad portara Latinam suo patrino, in die Cal.Maias, qui emit papatum a praedicto Benedicto duo milialibrarum".

We geven deze, omdat Fliche zich erop beroept. Er zijn nogveel meer citaten uit bronnen der 12e eeuw aan te halen, maarvoor onze bewijsvoering hebben ze geen nut.

11. Vast staat dus, dat wij meerdere, en wel zeer belang-rijke, contemporaine getuigen voor de simonie van Gregorius VIhebben, en dat derhalve het verhaal van de simonie reeds in dejaren, onmiddellijk op 1045 volgend, wijd en zijd bekend was.Onhoudbaar is dus de bewering van Fliche, dat het eerste be-richt er over pas dateert uit 1059-1061 in „De abdicatione epis-copatus" van Petrus Damianus. Is hiermede ook de feitelijkheidvan het verhaalde zeker bewezen? Wij -durven volmondig ant-woorden: ja.

De personen van wie wij berichten erover hebben, zijn goedingelichte en vertrouwbare getuigen, ze stammen uit geheel uit

-eenloopende milieu's, behooren tot elkaar tegengestelde par-tijen.

Clemens II was een vroom kerkvorst en kon zich te Rome opde hoogte stellen, hij had deze beschuldiging niet noodig, omzich wettig paus te achten. Van Leo IX, den krachtigen hervor-mer en aanhanger der Lotharingsche gedachte, geldt hetzelfde.„De ordinando pontif ice" is geschreven door een heftig tegen-stander van Hendrik III, die ten eenen male diens gedrag tegenGregorius VI afkeurt, maar eerlijk ook Gregorius' zwakheidmoet bekennen. De anonyme dichter blijkt door de gebeur-tenissen in Rome zoo geschokt, dat hij den koning smeekt,in deze diep treurige verhoudingen toch te willen ingrijpen.Bonizo van Sutri en Desiderius van Monte-Cassino zijn vurigeaanhangers der pauselijke en hervormingsgezinde partij, diezulke compromitteerende dingen over den paus, die relatief nogeen der beste was geweest uit dien somberen tijd, niet zoudengeschreven hebben, indien ze niet van de waarheid ervan over-tuigd waren, of zeker hun twijfel dienaangaande zouden heb-

i) Ib. pag. XVII en pag. 70, noot 16.

146

ben te kennen gegeven, indien er voor twijfel ook maar eenigemogelijkheid bestond. En hoe zou Odilo van Cluny zondergewichtige redenen zulk een advies hebben durven geven, in-dien voor hem de feiten niet als een paal boven water stonden?

Daarom besluiten wij niet alleen tot het bestaan eener con-temporaine traditie over de simonie van Gregorius VI, maarook tot het vaststellen van het feit, dat Gregorius VI simonis-tisch paus is gekozen.

Of er redenen waren, die ons oordeel over hem moeten ver-zachten, die zijn verkeerde daad beter begrijpelijk maken, ofzelfs Gregorius te goeder trouw was en zijn bedoelingen zuiverwaren, dat zijn vragen, die hierna komen, maar die liggen buitende grenzen van onze taak. Voor ons ging het er om, of het ge-schiedkundig feit van de simonie, door Gregorius VI bedreven,al dan niet uit de bronnen bleek.

Aan deze uitdrukkelijke, van de meest verschillende zijdenkomende, en met elkaar in het wezenlijke overeenstemmendegetuigenissen, kunnen enkele moeilijkheden en vooral argumen-ten e silentio, geen afbreuk doen. Methodisch is het absoluutnoodzakelijk dit scherp vast te stellen. Door van elkaar onaf-hankelijke, duidelijke, uitwendige getuigenissen, die geheel uit

-eenloopende richtingen vertegenwoordigen en tegengesteldebelangen voorstaan, is de simonie van Gregorius VI ons mede-gedeeld. Dat nu eenige andere bronnen ze niet mededeelen, kanhieraan geen afbreuk doen, dat kunnen we al a priori vast-stellen. We willen echter meer doen, en zullen alle moeilijk-heden en ieder der argumenten e silentio, welke Fliche opwerpt,nog een voor een beschouwen, omdat op de draagkracht van demeesten hunner ook nog wel wat af te dingen valt, onafhan-kelijk derhalve van het feit, dat zij methodisch onvoldoende zijn.

12. Allereerst werpt Fliche op, dat Petrus Damianus in zijnbrieven aan Gregorius VI zwijgt over diens simonie. IndienGregorius op simonistische wijze paus was geworden, zouDamianus niet met geestdrift in een brief aan Gregorius de ver

-heffing van dezen tot paus hebben begroet, van wien hij zegt,krachtige maatregelen te verwachten tegen de simonie 1 ) . Veel-

1 ) Ep. 1. Migne P.L. 144, 205 wordt door Fliche bedoeld.

147

al is op deze moeilijkheid geantwoord: aanvankelijk wist PetrusDamianus niet van de bedreven simonie, daarom prijst hijGregorius zoo; eerst later kwam hij van de ware toedracht derzaak op de hoogte'). Doch Langen 2 ) en Hauck 3 ) kondenzich daarmee niet vereenigen en wezen op het onmogelijke vandeze verklaring. Men moet dan inplaats hiervan aannemen, datPetrus Damianus, om wille van de omstandigheden, al blij waseen paus te hebben van goede zeden en dat hij om dit voordeelover de simonie heenstapte, die hij wellicht niet zoo zwaar aan-rekende, omdat hij wist, dat subjectief Gregorius het goed be-doeld had. Afgezien van het eigenaardige in deze opvattingvoor de zedelijkheidsideeën van Petrus Damianus, lijkt ons omnog andere redenen de opvatting, die houdt, dat aanvankelijkPetrus Damianus niet op de hoogte was, de juiste. Von Giese-brecht en Steindorff geven zonder verdere uitwerking op deaangehaalde plaatsen deze verklaring. Wij meenen in debrieven en werken van Damianus voldoenden grond te vindenom deze meening te fundeeren. Wij krijgen dan het volgendbeeld van den loop der gebeurtenissen.

Wij weten uit verschillende bronnen, dat Johannes Gratianusvóór zijn verheffing tot paus, gold als een hoogstaand man enrein van zeden. Zoo zegt Desiderius van Montecassino 4 ) :

„cuidam Iohanni archipresbytero, qui tunc in urbo religiosiorceteris clericis videbatur"; Bonizo van Sutri 5 ): „ad quendamsacerdotem Iohannem, qui tunc magni meriti putabatur"; de tijd

-genoot Rudolf Glaber 6): „vir religiosissimus ac sanctitate per~spicuus, Gregorius, natione Romanus". Nu hoort Damianus inzijn cel de berichten over de verheffing van Gregorius VI. Wijmoeten ons hierbij den diep treurigen toestand in Rome vooroogen stellen onder den slecht befaamden Benedictus IX, enbegrijpen dan, hoe Petrus Damianus jubelt, nu een man, bekend

1) Aldus Von Giesebrecht II pag. 411; Steindorff I pag. 260, noot 7. OokPoole neemt de mogelijkheid ervan aan, pag. 220. Zij nemen alle drie aan, datde simonie aanvankelijk geheim bleef.

2) II1 pag. 434.3) III pag. 386.4) Dialogi. Migne P.L. 149, 1004.a) Libelli de Lite I pag. 584.6 ) Historiae, lib. 5 c. V. Migne P.L. 142, 698.

148

om zijn goeden naam en rein gedrag, op den Stoel van Petrusverheven is. Hij schrijft Gregorius onmiddellijk een brief, is eenen al enthousiasme en prijst hem uitbundig 1) . De brief is spoe-dig na de verheffing van Gregorius geschreven, immersDamianus spreekt zijn wenschen uit voor de toekomst, vandaden van den paus weet hij nog niets. Ook wij nemen aan, dathet onaannemelijk is, te schrijven: „cesset commercium perversaenegotiationis; nullam lam monetam falsarius Simon in Ecclesiafabricet; .... evertantur cathedrae columbas vendentium num-mulariorum", aan iemand van wien men weet, dat hij zelf zoojuist zich aan simonie ten opzichte van de hoogste waardigheidheeft schuldig gemaakt. Er is in heel den brief niet de minstetoespeling op daden reeds door Gregorius gesteld, wel wordteen program ontwikkeld, verwachtingen uitgesproken: dat alleswijst erop, dat de brief werd geschreven na het ontvangen vanhet eerste bericht over de keuze van Gratianus, en ook de ge-zwollen en enthousiaste toon is een teeken, dat dit in de eerstevreugde over een blij bericht neergeschreven werd. Hieruitvolgt dus absoluut niet, dat Gregorius niet schuldig was aansimonie, zooals Fliche wil, want we weten dit uit andere werkenvan Damianus en uit hetgeen andere tijdgenooten berichten,zooals wij boven hebben uiteengezet.

Ook uit den tweeden brief van Petrus Damianus blijkt onsinziens, dat hij is geschreven al spoedig na de verheffing vanGregorius VI, want ook in dezen vinden we nog niet de minstetoespeling op daden van den paus. In dezen brief 2 ) klaagtPetrus Damianus, dat waardige candidaten voor de bisschops-zetels in de streek, waarin hij leeft, zoo moeilijk te vinden zijn.Hij heeft echter een aartspriester gevonden, die, gezien de om-standigheden, waarin men leeft, en het gebrek aan goede krach-ten, wellicht in aanmerking komen kan, al is hij brandend vangeldzucht. Damianus verzoekt den paus dezen te nemen en laatdan volgen: ,,Unum autem est, unde pietatis vestrae deposcoclementiam, ut si hunc non consecraveritis, donec me servumvestrum videritis, nulli praedicti episcopatus cathedram

1) Ep. 1. Migne P.L. 144, 105: de door Fliche bedoelde plaats.2) Ep. 2. Migne P.L. 144, 207.

149

tribuatis". Hier drukt Petrus Damianus het voornemen uit, omnaar Rome te gaan en een ontmoeting met den paus te hebben.Bij dit bezoek aan Rome, dat ook werkelijk volgde ), is hij toenin de gelegenheid gekomen, om zijn oordeel over Gregorius VIte herzien, indien hem diens simonie niet reeds intusschen be-kend geworden was. Of hij het dus langer of korter naGratianus' verheffing te weten kwam, kunnen we niet achter-halen en dit doet er ook niet toe. Wij nemen derhalve niet inonze verklaring de bewering van Steindorff en Von Giese-brecht op, dat de simonie van Gregorius VI in 't begin in hetalgemeen nog niet bekend was, geheim was gehouden. Voorons ging het erom, een redelijke verklaring te geven van denuitbundigen lof, dien Damianus Gregorius' VI toezwaaide endit deden wij door uit zijn brieven aan te toonen, dat Damianuser aanvankelijk niets van wist.

13. De tweede opwerping van Fliche betreft het zwijgender „Annales Romani" 2 ) . Afgezien van de waarde van hetargument e silentio op zichzelf genomen, waar zoo talrijke uit-wendige getuigenissen er tegenover staan, overdrijft Flichetoch wel sterk de beteekenis der „Annales Romani" 3 ) . In haargeheel dateeren zij uit de twaalfde eeuw, al heeft de schrijverervan zeker documenten uit de elfde eeuw voor zich gehad. Zijbestaan uit reeksen aanteekeningen, gedaan op verschillendetijden. De eerste reeks omvat volgens Steindorff het tijdperk1044-1049. In verband met de opwerping van Fliche, is zeerbelangrijk voor ons, wat Steindorff opviel: de locale kleur vanhet verhaalde blijkt vooral in de derde reeks, die de keuze be-handelt van Nicolaas II. Bij het verhalen dezer gebeurtenis,blijkt ook duidelijk de partijdigheid van den schrijver, die zichhier ontpopt als een tegenstander van Gregorius VII. Doch nietaldus in de twee eerste reeksen aanteekeningen, daar ontbreektde polemische antigregoriaansche toon; wat er hier subjectiefsin is, zijn de panegyrische wendingen, waar het gaat over Hen-

1) Over zijn aanwezigheid in Rome in 1046 zie in de Festgabe Karl Mullerde studie van H. von Schubert: Petrus Damiani als Kirchenpolitiker, pag. 88.

2) Fliche pag. 107, noot 2.3) Zie Watterich I pag. XLIII sq.; Steindorff I pag. 468 sq.; Von Giese-

brecht II pag. 572; Wattenbach II pag. 221.

150

drik III en de pausen, die deze aanstelde 1 ) . Er was dus heele-maal geen reden om, indien de schrijver iets kwaads vanGregorius VI wist, dit hier te melden, teneinde aldus Hilde-brand te treffen, en wel, omdat in deze eerste reeks aanteeke-ningen het uitgesproken partijkarakter van den schrijver niettot uiting komt. Hiermee vervalt de grondslag van de opmer-king van Fliche.

Wat te zeggen van het zwijgen der teksten, die op het con-cilie van Sutri betrekking hebben, wat Fliche ook uitspeelt?

Herman van Reichenau zegt, na eerst verhaald te hebben,dat uit geldzucht, tegen de canones, Benedictus IX aan Grego-rius VI zijn waardigheid afstond 2), over wat te Sutri plaatsgreep; „Gratianum papam convictum pastorali baculo privavit".In dit verband blijkt, dat met de schuld van Gregorius VI dienssimonie bedoeld wordt, van iets anders dan van geldzucht is erin het voorafgaande geen sprake geweest.

Het -Chronicon S. Benigni Divionensis" verhaalt, dat te Sutride schuldigheid der drie pausen onderzocht werd, welke schuldbij Gregorius VI geen andere is dan diens simonie 3 ) . ( Hen-drik III) „fecit deponi lohannem, qui tunc cathedrae presidebat,et Benedictum atque Sylvestrum, qui in concilio tunc abito, ex-aminata eorum culpa, inventi sunt non solum simoniaci sed etiampervasores aecclesiae Christi".

In zijn „De abdicatione episcopatus" gericht tot paus Nico-laas II komt Petrus Damianus ook te spreken over Sutri 4 ) :

„Super quibus (Benedictus IX en Gregorius VI) praesenteHenrico imperatore, cum disceptaret postmodum synodale con-cilium, quia venalitas intervenerat, depositus est qui suscepit;non excommunicatus est qui deseruit": vanwege zijn simoniewerd Gregorius VI, die het pausschap voor geld overgenomenhad, afgezet.

Ook Bonizo deelt mede, dat Gregorius VI te Sutri uitdruk-kelijk zijn schuld bekend heeft 5 ) : „Cumque sepissime tyran-

1) Steindorff I pag. 469 en 470.2) M.G.S.S. V pag. 125 en 126.3) M.G.S.S. VII pag. 237.4) Migne P.L. 145, 441.°) Libelli de Lite I pag. 585.

151

nidem patriciorum secum tractaret, et qualiter sine ulla cleri etpopuli electione pontifices constituerent, nichil melius putabatquam electionem clero et populo per tyrannidem iniuste subla-tam, his pecuniis restaurare". Daarop wijzen de vergaderdenhem erop, dat niets geestelijke koopbaar is: „nichil quod venalesanctum esse dicebant". Hierop bekent Gregorius VI uitdruk-kelijk, zich aan simonie schuldig te weten: „propter turpissimamvenalitatem symoniace hereseos, que antiqui hostis versutia meeelectioni irrepsit".

Leo van Monte-Cassino verhaalt het gebeuren van de simonieen sluit daarop aan met zijn verhaal, over wat te Sutri voor-viel 1 ) : „Qui (Hendrik!!!) de tanta heresi sedem apostolicamdesiderans expurgare". Deze heresis is hier in het verband desimonie, volgens het spraakgebruik trouwens dier dagen. Ophet concilie werd Gregorius dan ook aan simonie schuldig be-vonden: „Concilio habito et synodicis canonicisque sententiisconvictus Gregorius symoniacus".

Dat de bronnen van Sutri over de simonie zwijgen, is dus nietwaar. Gregorius VI, werpt Fliche nog op, zou niet de bedoelinghebben uitgesproken om de simonistische prelaten aan te pak-ken, indien hij zelf ook maar eenigszins aan simonie schul-dig was.

Dit is zeer zeker een moeilijkheid, doch daar de feiten er nueenmaal liggen, kunnen wij er niet aan ontkomen. Dan is dusde vraag: hoe zijn deze daden, die schijnbaar met elkaar instrijd zijn, psychologisch te verklaren? Hierbij moeten we dennadruk laten vallen op de diep treurige toestanden in Rome.Voor hen, die dit zagen, scheen de eenige uitweg: ten kostevan alles Benedictus IX te verwijderen. Dit geschiedde nu dooreen ongeoorloofd middel en is nimmer goed te praten. Ietsanders is het, of het in die omstandigheden begrijpelijk is. Danzouden we, als op iets analoogs, willen wijzen op hetgeen wereeds aanhaalden uit den tweeden brief van Petrus Damianusaan Gregorius VI, hoewel het lang niet hetzelfde is. Damianusbeklaagt zich, dat waardige candidaten voor 'n vacanten bis-schopszetel niet te vinden zijn. Hij heeft echter 'n betrekkelijk

1 ) M.G.S.S. VII pag. 682.

152

goed iemand gevonden, al is hij eerzuchtig en op de centen.Ondanks zijn zeer strenge beginselen voert Damianus hier duseen zeer opvallende realpolitiek: het is tenminste in vergelijkingmet de rest een fatsoenlijk man. Zouden we zoo ook niet dentoestand in Rome moeten zien? Men is al heel blij, een paus vanreine zeden te krijgen; Gratianus is als het ware in den banvan de gedachte: als Benedictus IX maar kan verwijderd wor-den, zijn omgeving dringt er bij hem op aan, dit eenige middelaan te grijpen en dit vond temeer weerklank daar, zooals Bonizoverhaalt, Gregorius eerzuchtig was: „nefando ambitu seduc-tus" ') ; wellicht heeft men dit zwak van hem uitgespeeld. Zon-der al te groote verwondering ziet men dan ook den strijd dienGregorius VI tegen de simonie gaat voeren aan, en wat Grego-rius zelf betreft: om dien strijd aan te kunnen gaan, daarom hadhij juist zijn hoog spel gespeeld.

Dit alles maakt zijn houding begrijpelijk, maar is er geen vol-ledige rechtvaardiging van, al vermindert het belangrijk zijn

schuld.Eindelijk nog de bewering van Fliche: Wazo van Luik zou

niet zoo krachtig Hendrik III ondei handen hebben genomenover het afzetten van Gregorius VI, indien deze paus onder deverdenking had gestaan van simonie. Wij antwoorden hierop,dat uit „De ordinando pontifice" al duidelijk gebleken is, datmen zeer goed op de hoogte kon zijn van de simonie, die bij deverheffing van Gregorius plaats had, en toch krachtig opkomentegen het machtsmisbruik van Hendrik III tegen dezen paus.Bovendien meenen wij, dat Wazo zelf juist in zijn antwoordaan Hendrik III iets over het gedrag van Gregorius insinueert.Wazo kwam na zorgvuldige studie tot de conclusie 2 ) : „nichilaliud quam summum pontificem, cuiuscumque vitae fuerit,summo honore haberi, eum a nemine unquam iudicari oportere,immo nullius inferioris gradus accusationem adversus superio-rem recipi debere, invenire potuit". Dat „cuiuscumque vitaefuerit" wil zeggen: ook al is zijn gedrag niet geheel in orde, endat kan hier alleen slaan op de simonie, want wij weten, dat

') Libelli de Lite I pag. 584.2 ) Anselmus, Gesta. M.G.S.S. VII pag. 228.

153

overigens Gregorius een zeer hoogstaand iemand was. Zegtook hetgeen hij aan Hendrik III laat weten, niet iets over eenschuld van Gregorius 1 ) : „Quocirca quandoquidem nostramsuper his flagitare placuit sententiam, desinat sublimitas vestraaliquem in eius locum qui superstes est veile substituere, quianec divinas nec humanas leges certum est concedere hoc, astipu-lantibus ubique sanctorum patrum tam dictis quam scriptis, sum-mum pontificem a nemine nisi a solo Deo diiudicari debere".Als hij zich hier beroept op Gods oordeel, dan wil dat in dit ver-band zeggen, dat Gregorius in iets te veroordeelen was, en danis niets anders aan te wijzen, dan zijn simonie.

Nemen wij alles bij elkaar, dan blijkt, dat de eenige ernstigemoeilijkheid blijft de mentaliteit van Gregorius zelf, de psycho-logie van iemand, die het kwaad bestrijdt, waaraan hij zich zelfschuldig maakte, wat wij echter eenigszins aannemelijk meenengemaakt te hebben in de concrete omstandigheden dier dagen,en wat in elk geval nooit tegen zekere geschiedkundige getuige-nissen kan opwegen.

14. Hoewel naar tijdsorde de studie van Borino geschrevenis vóór het werk van Fliche, dient het antwoord op zijn ziens-wijze toch gegeven te worden, nadat tegen Fliche bewezen is,dat de teksten duidelijk spreken van simonie, bedreven doorGregorius VI, omdat Fliche zonder meer het historisch karak-ter dezer beschuldiging en de bewijskracht der bronnen, die hetverhaalden, ontkende.

De opwerping van Borino tegen de simonie van Gregorius VIis van geheel anderen aard. Het is in Borino's studie slechts eenonderdeel, want ofschoon diens titel luidt „L'elezione e la depo-sizione di Gregorio VI", zijn vooral de beschouwingen, die hijaan de politiek dier dagen wijdt, van belang. Zeer interessantegezichtspunten biedt hij over de elkaar tegengestelde Italiaan

-sche politiek der Duitsche keizers of koningen en die derRomeinsche partijen. Hij aanvaardt de geschiedkundigheid vanwat de bronnen over den overgang van het pausschap vanBenedictus IX op Gregorius VI mededeelen, maar geeft er eenandere verklaring van, welke hierop neerkomt, dat wel het geld

1) Ib.

154

een rol speelde bij de keuze van Gregorius VI, maar dat hetgeen formeele koop en verkoop was en dus geen simonie 1 ) .

Hij ontwikkelt dit verder nog: Benedictus IX eischte eenschadeloosstelling voor hetgeen hij zelf had betaald voor hetpausschap bij zijn verheffing. Door vrienden of familie vanGregorius werd hem dit nu uitgekeerd, met diens medeweten,zoo niet met diens medewerking 2 ) . Verder betoogt Borino, datde zaak niet zoozeer ging tusschen de beide pausen, als weldat het betrof een overeenkomst tusschen twee partijen. Ditraakt echter onze vraagstelling niet, want Borino houdt toch,juist om wille van de duidelijke teksten, dat Gregorius van eenen ander op de hoogte was en het minstens goedkeurde, zoo hijhet niet zelfs inspireerde 3 ) . De voorstelling van Borino, datdit alles het resultaat was van een modus vivendi tusschen deTusculaansche partij aan den eenen kant en aan de anderezijde de Crescentiuspartij met de hervormingspartij, die zichvoor deze gelegenheid bij elkaar aansloten, is vernuftig gevon-den, maar legt toch meer in hetgeen de bronnen mededeelen,dan er redelijkerwijs kan uitgehaald worden.

Voor ons, die van heel deze ingewikkelde geschiedenis alleende vraag behandelen: is Gregorius VI simonistisch gekozen,zijn de opwerpingen van Borino eigenlijk geen moeilijkheden.Uitdrukkelijk stelt hij herhaalde malen vast: het geld speeldeeen rol bij het overgaan van het pausschap van Benedictus IXop Gregorius VI 4), Daarnaast redeneert hij evenwel: dit wasechter geen simonie, want het was geen koop-verkoop ver

-drag 5), Dit nu is een opwerping, die geen opwerping is. Menkan wel willekeurig het begrip simonie beperken tot een formeelkoop-verkoop contract en dan zeggen: dus was Gregorius nietschuldig aan simonie, maar dit is geen oplossing.

x) Pag. 211: Sembra the sul fatto del danaro non ci possa essere dubbio. Suquesto punto, 1'autorità specialmente di alcune tra le fonti enumerate — PierDamiani, Ermanno di Reichenau, Desiderio di Montecassino, l'autore del Deordinando pontifice — non è facilmente contestabile. Il danaro corse, e andá afinite nelle tasche di Benedetto IX.

2) Pag. 221.3) Pag. 221 en 248 sq.4) Zie pag. 211, 215, 381.a) Zie pag. 211, 222, 410.

155

Allereerst spreken bij deze overdracht Clemens II en „Deordinando pontifice" uitdrukkelijk van simonie, zooals er uit dencontext blijkt, terwijl het in het „Chronicon S. Benigni Divio-nensis" met even veel woorden gezegd wordt. Zij zijn hiermeegeheel in den geest van het kerkelijk recht, dat aan het begripSimonie steeds een breede beteekenis heeft toegekend en hetnooit beperkt tot een formeel koop-verkoop verdrag alleen. In-teressant is het er in dit verband even op te wijzen, dat in de„Summa Theologica" van S. Thomas van Aquino formeel dekwestie gesteld wordt 1 ) : „Contingit quandoque, quad aliquismalitiose impedit aliquem vel ab Episcopatu obtinendo vel abaliqua alfa dignitate: sed licet unicuique redimere suam vexa-tionem; ergo licitum videtur in tali casu pecuniam dare pro Epis-copatu, vel aliqua alia ecclesiastica dignitate". De veronderstel-ling is hier zelfs, dat het ten onrechte gebeurt. Ook gaat hetniet over koop of verkoop, maar alleen over het beletten eenkerkelijke waardigheid te krijgen. Het antwoord luidt: „dicen-dum, quod antequam alicui acquiratur ius in Episcopatu, velquacumque dignitate, vel praebenda, per electionem vel provi~sionem, seu collationem, simoniacum esset adversantium obsta-cula pecunia redimere: sic enim per pecuniam pararet sibi vlamad rem spiritualem obtinendam: sed postquam ius alicui lamacquisitum est, licet per pecuniam iniusta impedimenta remo~vere". Het laatste is voor ons niet van belang, want bij Grego-rius VI ging het er juist om, paus te worden, hij was het nogniet. Dit antwoord uit de „Summa Theologica" is dan ook eengeknipt antwoord op Borino's opwerping: wijl Benedictus IXzijn vroeger voor het pausschap uitgegeven geld wilde terug-hebben, werd het hem met Gregorius' medeweten of zelfs opdiens bevel gegeven. Dit is evengoed simonie als een koop ofverkoop.

Dit is een antwoord op Borino's moeilijkheid, waarmee nogniet gezegd is, dat het niet een koop en verkoop is geweest. Wijmeenep, dat het dit inderdaad geweest is, omdat in de bovengegeven citaten uit Petrus Damianus' „De abdicatione episco-

1 ) 11 11 Qu. 100 art. 2 ad. 5. Zie ook art. 1 ad 7: dat ook een paus zich aansimonie kan schuldig maken.

156

patus", uit de „Annales Altahenses maiores", Leo van Monte-Cassino, Bonizo in zijn „Decretum", Beno, codex Vaticanus1340 en „Liber Floriger", uitdrukkelijk van verkoopen ofkoopen („vendere” of „emere") gesproken wordt.

Hiermee meenen wij aangetoond te hebben, dat Borino's aan-val geen ernstige moeilijkheid tegen de simonie van Grego-rius VI is, omdat hij het begrip simonie te eng neemt en boven-dien zelfs dit zeer eng begrip nog op de daad, door Benedic-tus IX en Gregorius VI gesteld, van toepassing is.

Borino maakt ook nog de volgende opwerping 1 ) : de tekstvan „De ordinando pontifice", waarin Gregorius zijn schuldbekent, waarmee zegt Borino, zeker bedoeld is, dat door hem ofdoor anderen voor hem, aan Benedictus een som gelds betaaldwerd 2 ), is op zich een bewijs, dat Gregorius in deze schuldgeen simonie zag, want dan zou hij het niet zoo maar bekendhebben. Het is nu toch wel zuivere willekeur te beweren, datwijl hij het bekende, volgt, dat hij er geen simonie in zag. Boven

-dien herhaalt Bonizo uitdrukkelijk, dat Gregorius bekende aansimonie schuldig te zijn 3), Of dit het werkelijk motief was,waarom Hendrik III hem afzette, daarover spreekt Borino opdeze plaats, dat is iets heel anders, dat raakt ons hier niet: ookals dit waar is, blijft nog staan, dat Gregorius bekende aansimonie schuldig te zijn. Wij kunnen hiermee besluiten, dat alleswat tegen de simonie van Gregorius VI, op welke wijze ook,is ingebracht, niet in staat is het uitdrukkelijk verhaal van degeloofwaardige bronnen, die de simonie mededeelen. te ver-zwakken. Dat zijn schuld vermindert, wanneer we de ellendigetoestanden in Rome voor oogen houden, dat subjectief zij wel-licht slechts zeer gering is geweest, mag ons oordeel overGregorius' persoon beïnvloeden, is echter nooit 'n reden om dehistoriciteit der bedreven simonie te ontkennen.

1) Pag. 331, noot 2.2) Libelli de Lite I pag. 13.3 ) Ib. pag. 585 en 586.

157

HOOFDSTUK IV.

DE IDEEËN VAN WAZO EN HUN BETEEKENISIN DEN ONTWIKKELINGSGANG DER

GREGORIAANSCHE GEDACHTE.

Inhoud:Blz.

1. Doel van dit hoofdstuk ................................................ 1592. Het Gelasiaansch beginsel van het onderscheiden terrein der

beide machten en zijn doorwerken in latere eeuwen ............ 1603. De consequenties van dat beginsel bij Wazo: met betrekking

tot den paus, de bisschoppen, den keizer ........................... 1634. Twee dissonanten in dit systeem. Zijn pessimistische opvatting

in zake de keizerlijke macht in de eerste plaats. Samenhangdezer leer met de patristische traditie. Doorwerken er van naWazo's tijd ............................................................... 169

5. In de tweede plaats zijn houding in zake de investituur. Dezeopvatting was toen vrij algemeen. Eenige lacunes in Wazo'sopvatting .................................................................. 175

6. Welke is de beteekenis van Wazo in den ontwikkelingsgangder ideeën? Twee punten kenmerken haar: liet den nadruk leg-gen op de geestelijke, vooral pauselijke macht en het toepassen

7.zijner theorieën ook ten opzichte van de wereldlijke vorsten ...De leer den in bij

178over paus vroegere canonverzamelingen,

middeleeuwsche schrijvers vóór Wazo en bij Wazo zelf ...... 1788. Waar komen die ideeën van Wazo vandaan? Hoe heeft hij de

pseudo-isidorische verzameling benut? 'n Speciale invloed vande „Collectio Anselmo dedicata" is mogelijk ..................... 187

9. Wazo durft zijn theorieën toepassen ook tegenover den keizer.Bij zijn voorgangers was dit geheel anders ........................ 190

10. De ideeën van „De ordinando pontifice" over de verhoudingder beide machten. Het karakter van dit werkje. De eigenaar-dige theorie over de pauskeuze. Sporen van conciliarisme zijner niet in te vinden ...................................................... 192

11. Wazo's invloed op de pausen van zijn tijd: Leo IX, Stepha-nus IX, Gregorius VII vooral ........... ............................... 196

158

HOOFDSTUK IV.

DE IDEEEN VAN WAZO EN HUN BETEEKENISIN DEN ONTWIKKELINGSGANG DER

GREGORIAANSCHE GEDACHTE.

1. Bij het behandelen van Wazo's leven, hebben wij meer-dere malen verwezen naar dit ons laatste hoofdstuk. Herhaal-delijk kwamen wij bij gebeurtenissen, die voor Wazo aan-leiding werden, om zijn gedachten uiteen te zetten, aldus onsinzicht schenkend in de theorieën, welke zijn daden droegen.Dit mogen wij hier nu reeds vaststellen: Wazo is vóór allesman van de praktijk, man van de kloeke daad. Wij zouden hemdan ook onjuist schetsen, indien wij bij de uiteenzetting zijnerideeën te eenzijdig zouden bouwen op de enkele, korte, theo-retische formuleeringen ervan. Integendeel: het is vooralWazo's daadwerkelijk optreden, dat scherper dan de helderstgeformuleerde leus, zijn denkbeelden voor ons aflijnt. Daar wijevenwel in het tweede hoofdstuk, ten einde het verloop van hetverhaal niet al te veel te storen, niet den tekst zelf van Wazo'swoorden hebben gegeven, noch ons met theoretische beschou-wingen over zijn gedrag hebben bezig gehouden, zullen wij diein dit gedeelte moeten opnemen. Trouwens dit boek wil juistvooral de voornaamste programpunten van Wazo's reformplanuiteenzetten, en het tweede en derde hoofdstuk dienden om dieideeën des te beter te kunnen belichten. Wij herinneren er ooknog even aan, dat wij in ons eerste hoofdstuk bewezen hebben,dat de opvatting van Waitz, als zou Anselmus nog een tweede,meer antikeizerlijke en prokerkelijke lezing van zijn Wazo-biographie hebben vervaardigd, niet houdbaar is, zoodat wijmet die tweede lezing geen rekening behoeven te houden.

Wij zullen dan trachten in dit hoofdstuk de grondgedachtenuit te stippelen van het hervormingsplan van den fieren Luik-

159

schen bisschop. Dit zal ons er als vanzelf toe brengen om aante geven, wat het nieuwe er in is, door welke elementen in zijnsysteem hij zich van zijn voorgangers onderscheidt, welke dedraagwijdte van zijn programma is, wat voor waarde er aan tehechten valt in den ontwikkelingsgang tot de Gregoriaanschegedachten, die ruim dertig jaar later in talrijke geschriften overItalië en het Duitsche Rijk zullen verkondigd worden. Watreeds uitvoerig in het tweede hoofdstuk verhaald werd, her-halen wij hier niet, wij zullen er alleen nu en dan naar verwijzenen van de allerbelangrijkste passages den tekst zelf geven.

2. Bij het doorlezen van Anselmus' Wazobiographie krijgtmen nergens zoo sterk den indruk een afgelijnd programma tevinden als in hoofdstuk 58 1 ) . Het is de bekende geschiedenisop den rijksdag te Aken, waar Hendrik III de bisschoppen con-sulteert naar aanleiding van de beschuldigingen tegen Wiggervan Ravenna. Kort, kernachtig, forsch en ernstig klinkt danWazo's antwoord, dat de bisschoppen den paus gehoorzaam-heid, den koning trouw verschuldigd zijn, den vorst hebben zijrekenschap te geven van hun wereldlijk bestuur, den paus vandie daden, welke betrekking hebben op de door God hun toe-vertrouwde taak 1) . In het tweede gedeelte van dit citaat pasthij consequent die door hem opgestelde theorie toe op het onder

-havige geval. Op dat onmiddellijk toepassen van zijn theorieënkomen wij straks nog eens terug, staan wij nu een oogenblikstil bij het eerste deel van het aangehaalde: de formuleering vanhet onderscheiden gebied der twee machten. Scherp en zuiverzijn hier de beide terreinen afgebakend, theoretisch juister konhet niet uitgedrukt worden. Dit nu is niet iets nieuws, en wijmeenen even hierop te moeten wijzen. Het is ons inziens eender belangrijke verdiensten van het meesterlijk werk der beideCarlyle's, dat zij er op gewezen hebben, dat de theoretischjuiste formuleering van de verhouding der geestelijke en der

1 ) Summo pontifici obedientiam, vobis autem debemus fidelitatem. Vobis desecularibus, illi rationem reddere debemus de his quae ad divinum officiumattinere videntur, ideoque mea sententia quicquid iste contra aecclesiasticumordinem admiserit, id discutere pronuntio apostolici tantummodo interesse. Siquid autem in secularibus, quae a vobis í11i credita sunt, negligenter sive infide-liter gessit procul dubio ad vestra refert exigere. Ans. c. 58. (Aldus citeerenwij weer de „Vita Wazonis" uit M.G.S.S. VII).

160

tijdelijke macht, te vinden in den bekenden brief van pausGelasius aan keizer Anastasius, in de vroegmiddeleeuwscheschrijvers is blijven nawerken, zelfs als deze ook ideeën ver

-kondigden, die met deze leer ten eenenmale streden i) . Zeerterecht evenwel is wat Bernheim hieraan toevoegt 2 ), dat deCarlyle's deze formuleering van Gelasius niet hadden moetenbeschouwen als iets nieuws, maar als een samenvatting van deleer der christelijke oudheid 3), We zouden er aan toe durvenvoegen, dat door een continuë reeks de uitspraak van pausGelasius verbonden is met de woorden, die de Zaligmaker een-maal over deze allerbelangrijkste kwestie de komende geslach-ten voorhield: „Geeft God wat Godes, den keizer wat deskeizers is" 4 ) . De praegnante en heldere vorm van de eerste enlaatste schakel dier reeks vindt men echter, dat geven wijgaarne toe, in die reeks niet steeds terug. Die uitspraak vanGelasius, die in de komende eeuwen zoo menigvuldig zou ge-citeerd worden, erkent duidelijk, dat beide machten een eigenbestuursfunctie hebben 8 ) . Gelasius geeft van den kant van deoverheid hetzelfde weer, wat Wazo beschouwt van den kantvan de onderdanen e)

1) R. W. Carlyle and A. J. Carlyle. A history of the mediaeval politicaltheory in the West I—IV. Zie deel I pag. 192 en 256.

2) E. Bernheim. Mittelalterliche Zeitanschauungen. Teil I pag. 150.3) Dat deze opvatting van Gelasius verkeerdelijk als iets nieuws wordt be-

schouwd, vinden we duidelijk uitgesproken in The Cambridge medieval His-tory. VI Victory of the papacy pag. 609.

4) Math. 22, 27.5 ) In epistola 12 van het jaar 494 (A. Thiel. Epistolae Romanorum ponti-

ficum I pag. 150): Duo quippe sunt imperator auguste, quibus principalitermundus hic regitur: auctoritas sacrata pontificum, et regalis potestas. In quibustanto gravius est pondus sacerdotum, quanto etiam pro ipsis regibus hominumin divino reddituri sunt examine rationem. Nosti etenim, fik clementissime, quodlicet praesideas humano geneni dignitate, rerum tamen praesulibus divinarumdevotus colla submittis, atque ab eis causas tuae salutis exspectas, inque sumen-dis coelestibus sacramentis eisque ut competit disponendis, subdi te deberecognoscis religionis ordine potius quam praeesse, itaque inter haec ex illorumte pendere iudicio, non illos ad tuam velle redigi voluntatem. Si enim quantumad ordinem pertinet publicae disciplinae, cognoscentes imperium tibi supernadispositione collatum, legibus tuis ipsi quoque parent religionis antistites, ne velin rebus mundanis exclusae videantur obviare sententiae; quo, oro te, decetaffectu eis obedire, qui praerogandis venerabilibus sunt attributi mysteriis?

e) Zie voor al deze kwesties ook Gierke. Das Deutsche Genossenschafts-recht III, § II Die publicistischen Lehren des Mittelalters.

161m

Het verdient wel bijzonder opgemerkt te worden, dat ook detheoretici over den koning en de koninklijke waardigheid vande negende eeuw dezen tekst hebben gekend en geciteerd.Over het algemeen zijn zij sterk geneigd, het overwicht naar dezijde van den vorst te leggen, ten nadeele van de geestelijkewaardigheidsbekleeders. Daarom is het voor den samenhangen den gang der ideeën goed, voor oogen te houden, dat zij denGelasiaanschen tekst in zijn geheel (dus ook het eerste deel)in hun systeem opnamen, al paste hij niet in het kader hunnerverdere beschouwingen. Aldus werkten toch ook zij mee, om dezuivere lijn der traditie van de patristische oudheid naar deMiddeleeuwen door te trekken. Zelfs al namen zij de leer vanGelasius soms niet meer in geheel denzelfden zin als deze zelfhet bedoeld had 1 ) , zij beriepen zich toch uitdrukkelijk er op, ende tekst zelf werd er meer en meer bekend door 2 ). Toch zijnhet juist de negende-eeuwsche schrijvers als Jonas van Orleans,Sedulius Scotus en zelfs ook Hincmar van Reims, die den vorstden hoogst denkbaren invloed op de kerk toekennen. Wij ziendaaruit, en ook dit moeten wij in dit hoofdstuk in het algemeenvoor oogen houden, dat men met groote omzichtigheid de teks-ten moet benutten en zich vooral moet hoeden voor eenzijdignivelleeren naar twee tevoren opgestelde kategorieën. De ideeënlaten zich niet in zulk een simpel schema duwen, zij zijn er terijk, te spontaan, te verscheiden en te levend voor. Met eenpaar losse teksten kan men een schrijver achtereenvolgens totaanhanger proclameeren van twee elkaar geheel tegensprekenderichtingen. Juist op het gebied van de ideeën over de verhou-ding der twee machten blijkt dit bijzonder duidelijk. Geen ter-rein leent er zich zoo gemakkelijk toe, dat men naar de eenezijde nu eens, naar de andere dan weer overdrijft, vooral alsmen hierbij bedenkt, dat in dergelijke citaten zich de schrijverof spreker gewoonlijk wendt hetzij tot den wereldlijken vorst,hetzij tot de kerkelijke waardigheidsbekleeders en daarom vaakeen zekeren hoofschen vorm gebruikt, die al gauw naar hetoverdrevene door kan slaan.

i) Zie b.v. Carlyle I pag. 256.2 ) Zie b.v. Jonas van Orleans. Opusculum de institutione regia, Ed. Reviron

pag. 134. Hincmar van Reims. De fide Carob. Migne P.L. 125, 982.

162

De afbakening door Wazo gezet tusschen het terrein van degeestelijke en dat van de wereldlijke macht, was dus eentraditioneele, al was zij niet bijzonder op den voorgrond ge-treden, tenminste theoretisch, omdat ook hier gold, dat de prak-tijk heel wat beter was dan de theorie, of juister: dan wat schijn-baar als theorie verkondigd werd. Niet dat de vorige eeuwengeen caesaropapistische praktijken zouden gekend hebben,maar in dien zin, dat men toch dikwijls heel goed wist, dat menén de geestelijke overheid én den vorst gehoorzaamheid bewij-zen moest, elk binnen de sfeer van hun eigen gebied. Maar bijWazo is dit én zuiver geformuleerd én praktisch toegepast enwordt er getracht van dit standpunt uitgaande ook op verwantterrein een zoowel theoretische als praktische oplossing te vin-den. Trachten wij dit verder na te gaan.

3. Zeer opvallend is de hooge idee, die Wazo heeft van depauselijke en bisschoppelijke waardigheid. Dat ligt geheel inde lijn van de stelling, dat men in het geestelijke den paus (enin zaken van anderen aard of minder gewicht de bisschoppen)gehoorzamen moet.

Met betrekking tot den paus is dit heel duidelijk in het be-roemd advies aan Hendrik III, op diens vraag, wat er na hetoverlijden van Paus Clemens II gebeuren moest 1 ) . Wij wijzenook hier er weer even op, dat na de theorie in dit antwoordonmiddellijk de logische toepassing kwam op het concreet ge-val, ook dus waar het de keizer zelf is in wiens nadeel hier detoepassing uitvalt.

De hooge opvatting, die Wazo had van de bisschoppelijke enpriesterlijke waardigheid, blijkt uit heel zijn levenshouding en

1 ) .... nichil aliud quam summum pontificem, cuiuscumque vitae fuerit,summo honore haberi, cum a nemine unquam iudicari oportere immo nullius in-ferioris gradus accusationem adversus superiorem recipi debere, invenirepotuit .... Recogitet, serenitas vestra, ne forte summi pontificis sedes depositia quibus non oportuit ipsi divinitus sit reservata, cum is quem vice eius ordinariiussistis defunctus, cessisse videatur eidem adhuc superstiti .... desinat sublimitas vestra aliquem in eius locum qui superstes est velle substituere, quia necdivinas nec humanas leges certum est concedere hoc astipulantibus ubiquesanctorum patrum tam dictis quam scriptis, summum pontificem a nemine nisia solo Deo diiudicari debere. Testor Deum et, quod ego indignus sacerdos vobisiuravi sacramentum, super hoc negotio nichil hac sententie venus, nichil praes-tantius a me excogitari vel inveniri posse. Ans. c. 64.

163

levensgedrag; men leze er het tweede hoofdstuk eens op na,dan ziet men al spoedig, hoe dit in al zijn gedragingen door-werkt. Tweemaal evenwel in zijn leven kwam hij in de gelegen-heid, om plechtig en met bijzonderen nadruk ook theoretischdeze opvattingen te verkondigen.

De eerste gebeurtenis, die wij bedoelen, is de reeds in hetbegin van dit hoofdstuk vermelde episode bij het verhoor vanWigger van Ravenna. In het naar voren brengen van de pause~lijke macht valt de sterk pseudoisidorische inslag zeer op. Nietzoozeer de letter van de valsche verzameling bedoelen wij, alswel haar geest, die is: de bisschop mag door niemand geoor-deeld worden 1). De bedoeling van Pseudo~Isidorus (een derhoofddoeleinden trouwens van de heele verzameling) was, debisschoppen te onttrekken aan de macht van den metropoliet.Daarom wordt herhaaldelijk hun zaak alleen aan God voor

-behouden, b.v.: „Eos autem a solo domino iudicandos aut remo-vendos, et non ab aliis esse dicebat, quia sui sunt et nonalterius" 2 ) — „ .... unde reliquit quod summi sacerdotes, idest episcopi, a deo sunt iudicandi ...." s) -- „Episcopi auteme deo sunt iudicandi ...." 4 ) — „Facta enim subditorum iudi-cantur a nobis, nostra vero iudicat Deus" 5), — „Episcoposnolite infammare neque accusare, quia deus eos suo iuditio voluitreservari" 6 )

Slechts eenmaal behoudt Pseudo-Isidorus dit recht uitdruk-kelijk den paus voor: „Patriarchae vero vel primates accusatumdiscutientes episcopum, non ante sententiam proferunt finitivam,quam apostolica fulti auctoritate" 7 ) .

Toch zijn er van den anderen kant meerdere teksten in devalsche verzameling, die bepaalde voorschriften geven vooraanklachten tegen bisschoppen, te begrijpen in zulk een weinig

1) Zie in de Festgabe Albert Ehrhard de bijdrage van A. M. Koeniger:Prima sedes a nemine iudicatur.

2) Hinschius. Decretales pseudo-Isidorianae. Ep. Clementis prima c. 38.(Pag. 42 bij Hinschius.)

3) Ep. Anacleti secunda c. 19. (Ib. pag. 76.)4) Ep. Pil prima c. 4. (Ib. pag. 117.)5) Ep. Anteri c. 5. (Ib. pag. 154.)6) Ep. Eusebii secunda c. 8. (Ib. pag. 234.)7 ) Ep. Zephyrini c. 1. (Ib. pag. 131.)

164

homogene collectie 1 ) . Wazo past hier dan ook niet zoozeer deletter der pseudo-isidorische decretalen toe als wel hun geest.De tendenz er van immers is centraalpauselijk: een sterk naarvoren brengen der rechten van den Heiligen Stoel. Op dit ver

-schijnsel, dat zich inspireeren naar den geest, niet naar denletter van de pseudo-isidorische verzameling, komen wij straksterug, we hebben hier daarom dit feit uitvoeriger vastgelegd.

Nog meer komt Wazo's eerbied voor de bisschoppelijkewaardigheid uit, wanneer hij, ten onrechte van ongehoorzaam-heid aan Hendrik III beschuldigd, overrompeld schuld heeftbekend, maar even later de eer, die aan zijn waardigheid 1 ) toe-komt. des te krachtiger voor zich opeischt met een beroep opzijn priesterschap en zalving. Ja die zorg voor het hooghoudender bisschoppelijke waardigheid ging zoo ver, dat zij hem dejuiste verhoudingen uit het oog deed verliezen, en dat hij er bijdiezelfde gelegenheid de keizerlijke waardigheid voor omlaaghaalde; dit zullen wij straks evenwel afzonderlijk behandelen.Ditzelfde blijkt trouwens ook uit Anselmus' opmerking, dat dezevernedering hem heel zijn leven bleef dwars zitten, zoodat hijer zelfs op zijn sterfbed nog op terugkwam 3 ). Hierin vindenwij toch al wel iets van dat overdreven verheffen van het gees-telijk gezag, dat door den investituurstrijd overprikkeld, tot on-billijke en onjuiste theorieën leiden zal, tot onverdedigbare stel-lingen als in den „Dictatus papae" zal voeren. Bij Wazo gaathet zoo ver nog slechts bij uitzondering. Wat bij hem daaren-tegen zoo aangenaam aandoet, is, dat hij die hooge idee dergeestelijke waardigheid vooral in positieven zin laat uitstralen

1) Zie ze bijeen in het artikel van Koeniger in de Festgabe Albert Ehrhardpag. 289, noot 1.

2) Ans. c. 66: .... sacerdotem et sacro chrismate inunctum ...3 ) Deze woorden op zijn sterfbed zijn te interessant voor zijn mentaliteit om

ze hier niet te citeeren: Verum hoc maxime poenitentia dignum me egisse ipsereprehendo, quod immunis ab omnibus in ipsum infideliter gestis, quasi reuscoram omnibus ad pedes eius sim provolutus, et huiusmodo humiliatione sus-picionem talis culpae, quae Deo teste nulla est, multitudini de me ingesserim,sicque nomen episcopi nota falsi criminis infecerim, sed heu pudet ac penitetsucclamantibus cunctis, etiam religiosis viris, uti in me graviter commoto satis-facerem, solus diutius reluctari non potui, et victus fateor turpiter cessi. Undequia invicte persistendo falso inputati criminis suspicionem non removi, plangoet vehementer doleo. Ans. c. 70.

165

in al zijn daden, zijn activiteit weldadig laat beïnvloeden 1) .

Wij zagen dit in hoofdstuk II, vooral daar, waar wij Wazo'smaatregelen om een goeden clerus te verkrijgen, beschreven enzijn zorg leerden kennen voor den eeredienst, het onderhoudender tucht en het geestelijk leven in het algemeen. Zoo zien wijin hem het beeld van een zuiver kerkelijk georiënteerd bisschop,die in daden omzet de hooge gedachten, die hij over de gees-telijke macht en waardigheid heeft. Tevens blijkt in hem, datzuivere kerkelijke oriëntatie nog geen wereldvlucht behoeft tezijn, een identificeering, die op Cluny wel eenigszins van toe-passing is, meer nochtans op sommige door Cluniacensers ver-spreide denkbeelden dan op de daden harer abten, van wieenkele een „internationale politieke rol" speelden, zouden wetegenwoordig zeggen.

Consequent ook aan zijn Gelasiaansche theorie over de ver-houding der beide machten, heeft Wazo in woord en daadsteeds getuigd van grooten eerbied en gehoorzaamheid jegensden keizer. Hierin was hij de trouwe zoon van Lotharingen,waar de Duitsche keizers bijna steeds hadden kunnen rekenenop de loyale toewijding hunner rijksgrooten, de bisschoppen 2 ) .

Wazo heeft steeds de hooge gunst genoten van keizer Koen-raad II 3 ), zóó zelfs dat deze hem in dien tijd reeds bisschopwilde maken 4 ) . Mag het al niet verwonderlijk schijnen, datWazo een hem zoo gunstig gezinden vorst hechte trouw schonk,dat hij diezelfde trouw onkreukbaar wist te bewaren ten op-zichte van Hendrik III, met wien hij herhaaldelijk in conflictkwam, zegt veel meer aangaande zijn loyaliteit. Ook in diepeongenade blijft hij steeds ridderlijk aan diens zijde s). Dietrouw heeft hij altijd in ruime mate aan Hendrik toebedeeld:royaal volbracht hij al zijn plichten als leenman, spande ener-

') Ans. c. 40, 41, 48, 52, 67, 68, 69.2 ) Zie hierover Kurth. Notger de Liége. Introduction.') Ans. c. 43.4) Ans, c. 49.a) Domino imperatori secundum scire et posse meum nemo me fidelem esse,

quomodocumque ab eo tracter diffidat. Cuius etiamsi eo usque animi motusprocessissent, ut dextrum eius iussu oculum amisissem, quicquid sinistro provi-dere possem, ad eius tamen honorem et fidelitatem reflectere non desisterem.Ans. c. 60.

giek al zijn krachten in, om het hem toevertrouwde gebied teverdedigen en te beschermen, bestreed met krachtigen arm devijanden van keizer en rijk, trad op tegen den Franschen koningen den machtigen Godfried. Op zijn sterfbed kon hij dan ookrustig verklaren, dat zijn geweten hem ten opzichte van denkeizer niets te verwijten had.

Die verhouding van Wazo ten opzichte van Hendrik III maggelden als een klassiek voorbeeld van de edele verhouding vanden leenman tot zijn leenheer. Het zoo moeilijk te definiëerenbegrip van het feodalisme 1 ) steunt ongetwijfeld op de persoon-lijke toewijding, de loyale verhouding van den leenman tenopzichte van zijn leenheer, als op een zijner grondpijlers. Zijwordt in haar idealen toestand gekenmerkt door een trouw, diezich niet alleen bepaalt tot het noodzakelijke, maar ook tot watdaar boven uitgaat, tot wat er vrijwillig bijkomt. Die loyale,persoonlijke toewijding ten opzichte van den keizer-leenheer isheel iets anders dan de gehoorzaamheid met haar ietwat slaafschkarakter, die ons in de geschriften van de negende-eeuwschetheoretici') niet alleen, maar zelfs nog bij een Atto van Ver-celli opvalt 3), Merkwaardig is het ook, dat Wazo zelf zich ditten volle bewust is. Dat blijkt, wanneer hij zeer juist spreekt van„fidelitas" tegenover den vorst, in het wereldlijke. van„obedientia" tegenover den paus, in het geestelijke 4), Bij hemis het de overlegde trouw van een verstandelijk wezen, van eenredelijk persoon. Dat laat Wazo blijken, wanneer hij om zeerzwaarwichtige redenen, ondanks Hendriks bevel, meent niet temoeten deelnemen aan den tocht tegen Dirk IV van Holland.Tot op zijn sterfbed houdt hij vol, hierin niet misdaan te hebben,wat wil zeggen, dat hij er aan vasthield, dat hij bezonnen onder-werping , die haar grens vond in het redelijke, verschuldigd was,maar geen blinde, slaafsche onderworpenheid.

Zoo hij ooit het wereldlijke gezag heeft weerstaan, dan was

1) Cf. Gierke I § 23: Die Genossenschaften des Lehnrechts; Carlyle III.Part I: The influence of feudalism on political theory; J. Calmette: La sociétéféodale, pag. 9 sq.

2) Voor de teksten zie Carlyle I pag. 213 sq.3) Migne P.L. 134: 64, 65, 101, 102.4) Summo pontifici obedientiam, vobis autem debemus fidelitatem. Ans. c. 58.

167

het, wijl dit buiten het terrein zijner bevoegdheid ging. Evenresoluut als hij in de zaak Wigger had verklaard, dat wie opwereldlijk terrein tekort schoot, door den wereldlijken vorst terverantwoording kon geroepen worden, ook al was die schul-dige een bisschop, die als wereldlijk vorst zijn verplichtingenniet was nagekomen, even vast hield hij er aan, dat buiten ditgebied de keizer niet gaan kon. Meermalen gaf hij duidelijk aan,waar de grenzen van het machtsgebied van den keizer lagen:over den paus, over de bisschoppen als geestelijke waardig

-heidsbekleeders heeft deze geen rechtsmacht. Het was dit juist,wat Hendrik III hem zoo kwalijk nam 1 ) .

Bij de formuleering van Gelasius in zijn brief aan Anastasiusis er in voorzien, dat de eene macht soms aan de andere onder-worpen is, en zijn ook de gevallen, waarin zich dat voordoet, aan-gegeven: in geestelijke zaken is de vorst aan de bisschoppen,in wereldlijke zijn deze laatste aan den vorst onderworpenheidverschuldigd. De kwestie van de onderdanigheid van den vorstaan het geestelijk gezag en de vraag waartoe zich dat uitstrekt,zou voorloopig haar definitieve beantwoording nog niet krijgen.Bij Wazo vinden we heel duidelijk, hoe een bisschop een koningzijn plicht voorhoudt, hem op zijn fouten wijst: de praktijk vande „ratio peccati" lang vóór haar formuleering,. zooals uit zijnoptreden tegen Hendrik I van Frankrijk blijkt 2 ) . Op dezelfdewijze, wij zagen het reeds, dorst hij Hendrik III weerstaan inhet beroemd advies na den dood van Clemens II, waarbij hijscherp Hendrik's gedrag tegenover paus Gregorius VI afkeurdeen hem zijn plichten tegenover den Opperherder der christen-heid voorhield. Met een dergelijk optreden is hij in de lijn eeneronafgebroken traditie, die wij kunnen volgen van het NieuweTestament, via de Vaders en theoretici der negende eeuw, totop de dagen van Wazo 3 ) .

1) .... imperatorem ill! non minimum succensuisse, eo quod discutiendasepiscoporum super aecclesiasticis ordinibus causas nequaquam i11í, utpote laicosed summo pontifici assignaverit. Ans. c. 57.

B) Ans. c. 61.8) Zie voor de teksten der verschillende tijdperken, waaruit deze opvatting

blijkt, in het eerste deel van Carlyle I: The political theory of the New Testa-ment and the fathers. Chapter XV: The theory of the relation of church andstate.

168

4. Hetgeen wij tot nu toe uiteenzetten van Wazo's ideeën,vormt een geheel met logischen samenhang. Er zijn evenweltwee gedachten in Wazo's opvattingen, die met de overigegeen eenheid vormen, integendeel echte dissonanten zijn. Wijbedoelen zijn pessimistische opvatting over de keizerlijke waar-digheid, de keizerlijke macht en vervolgens zijn hiermee nietstrookende houding in zake de investituur met staf en ring.Deze beide punten moeten wij aan een nader onderzoek onder-werpen. Wij moeten ze in het beeld van het geheel opnemen enzullen juist daardoor nauwkeuriger de plaats van Wazo in deontwikkeling der ideeën kunnen vaststellen. Het zou te dwaaszijn, om aan het streven, eenheid in het beeld te brengen, dejuistheid er van op te offeren.

In de eerste plaats zullen we dan stilstaan bij de pessimis-tische leer over de keizerlijke macht. Toen Hendrik III hem opden rijksdag staan liet, beriep Wazo zich op zijn hoogepriester-schap en de ontvangen zalving 1), Ten antwoord beriep zichnu ook Hendrik III op de zalving, die hij ontvangen had 2 ) .

Hierop gaf Wazo een zeer kras antwoord, waarin hij de zal-ving van bisschop en vorst tegenover elkaar plaatste en deeerste verre boven de tweede verhief: „Alia, inquiens, est etlonge a sacerdotali differens vestra haec quam asseritis unctio,quia per earn vos ad mortificandum, nos auctore Deo advivificandum ornati sumus; unde quantum vita morte praestan-tior, tantum nostra vestra unctione sine dubio est excellen-tior" 3 ) .

Een soortgelijke theorie vinden wij ook in zijn brief aan bis-schop Rogier van Chalons. Voor ons is dit van groote betee-kenis, men zou anders wellicht geneigd zijn, deze opvatting tebeschouwen als een uiting van drift of gekrenkt eergevoel ineen onbewaakt oogenblik. Op het einde van het schriftelijk ant-woord aan Rogier in zake de Neomanicheeën, staat het echtereven krachtig, terwijl het daar in bezonnen overleg in een be-studeerd advies is vastgelegd: „Interim nichilominus meminisse

1) .... sacerdotem et sacro chrismate inunctum. Ans. c. 66.2) Ego veto, inquit, similiter sacro oleo data mihi prae caeteris imperandi

potestate sum perunctus. Ans. c. 66.') Ans. c. 66.

169

debemus, quod nos qui episcopi dicimur, gladium in ordinationequod est secularis potentiae non accipimus, ideoque non admortificandum sed potius ad vivificandum auctore Deo inun-gimur" 1 ) . Die theorie komt dus hierop neer: de keizer is ge-zalfd, heeft de tijdelijke macht gekregen ten doode, „ad morti-ficandum", de bisschoppen zijn gezalfd, hebben de geestelijkemacht ontvangen ten leven, „ad vivificandum". Daarom is hetverschil tusschen beide evengroot als dat tusschen dood enleven, is de bisschoppelijke waardigheid zooveel verhevener dande keizerlijke, als het leven boven den dood gaat, al zijn danook beide volgens hem in macht geplaatst.

Hoe is een dergelijke opvatting te rijmen met de, laten wijzeggen Gelasiaansche opvatting, die Wazo ook houdt, van tweegebieden met eigen terrein, waarover paus en koning den schep-er zwaaien en die beide recht hebben op gehoorzaamheid? Hoe

valt dit in overeenstemming te brengen met de hechte trouw,die volgens Wazo men den keizer bewaren moet? Er is hiereen vreemd element ingeschoven, dat wil zeggen, een, dat nietovereenstemt met de andere ideeën door Wazo ontwikkeld. Ietsnieuws evenwel is dit niet, het is een oud, patristisch element,tegelijk met zoovele andere overgeleverd, maar niet geassimi-leerd, onverteerd gebleven. Wij wijzen er nogmaals uitdruk-kelijk op, dat men op dit complex gebied van de verhoudingder beide machten, de Vaders zoowel als de middeleeuwscheschrijvers niet al te haastig naar een schema van twee katego-rieën moet indeelen. Er zijn heel wat nuanceeringen, ja com-binaties, in graad onderling nog sterk verschillend, tusschen detwee abstracte tegengestelden in, maar vooral zijn ongelijk-waardige, zelfs elkaar tegensprekende elementen, maar al tevaak bijeengebracht zonder dat men scheen te bemerken, dathet geen homogeen geheel vormde. Daarbij houde men altijdvoor oogen, dit mag gerust nog eens herhaald worden, dat ergeen gebied is, waarop het gevaar voor opportuniteitsformu-leeringen - van ~ het oogenblik zoo groot is, als op dat vande verhouding der beide machten. Hoe herhaaldelijk was ercontact, zoo niet gewoonlijk conflict tusschen de beide mach-

1 ) Ans. C. 63.

170

ten; dan werd een redeneering opgesteld, een theorie ten bestegegeven, dikwijls in opgewonden stemming, in strijdlustigementaliteit. De resultaten van dit alles werden als een indigestemassa van geslacht op geslacht overgeleverd, vormden als eenarsenaal, waaruit het nageslacht zijn wapenvoorraad putte. Nuis er in de middeleeuwen wel degelijk op den duur een selectiegemaakt, hebben heldere geesten weten te onderscheiden tus-schen het waardevolle en het nietswaardige, maar wie zal heneuvel duiden, dat zij bij die keuze zich nog wel eens vergisten,elementen in hun systeem opnamen, die beter aan de vergetel-heid niet waren ontrukt geworden? Zoo is het ons inziens ookbij Wazo. Wij zullen straks nog nauwkeurig zijn rol in deideeënontwikkeling trachten te bepalen, maar wij hebben hieral een element aan te wijzen, waarvan hij het dwaze, het ge-vaarlijke ook, niet heeft ingezien. Een element der oudheid ishet evenwel, maar gedeeltelijk verkeerd begrepen in de traditie,gedeeltelijk te veel uitgebuit door een polemische instelling vanhen, die het overleverden.

Wij beschouwen deze leer namelijk als een naklank van eenopvatting, die we al vinden bij Irenaeus, die vervolgens Augus-tinus, onder invloed der Stoa waarschijnlijk, en na hem Grego-rius de Groote en Isidorus van Sevilla leerden. Het is een theo-rie over den oorsprong der tijdelijke macht: de wereldlijke machtmet haar geweldmaatregelen behoort niet tot den oorspronke-lijken, natuurlijken toestand van den mensch, maar werd nood-zakelijk door de zonde, het is een door God aangewezen ge-neesmiddel voor de zonde 1 ) . Zij leerden dus niet, dit is weleens beweerd, dat het wereldlijk gezag onnatuurlijk en dus on-rechtmatig was. Zij leerden dit zelfs zoo weinig, dat zij eensprong maakten van de goddelijke instelling van het tijdelijk

1) Zie voor de uiteenzetting van deze leer bij de Vaders met de teksten erbijCarlyle Vol. I chapter XI: Natural equality and government. Het valt buitenhet doel, dat wij ons stellen, op deze leer der Vaders zelf in te gaan, wij hebbende lijn van de middeleeuwen naar de patristiek slechts aan te geven. Daaromblijven wij ook geheel buiten de vraag of er in Augustinus' ideeën hieromtrentnog onderscheid gemaakt moet worden tusschen den staat in het algemeen ende historische staten. Zie Seidl: Die Lehre vom Staat beim h. Augustinus, passim.0. Schillingh: Naturrecht and Staat nach der Lehre der alten Kirche pag. 183 sq.Voor ons doet dit hier niets ter zake.

171

gezag tot het goddelijk gezag van den regeerder zelf 1 ). Neen,hun leer bedoelt een onderscheid te maken tusschen den oor

-spronkelijken, natuurlijken, door God bedoelden staat dermenschheid en den toestand ten gevolge van de intreding derzonde in de wereld. De staat is een goddelijke instelling, zijn„potestas coercitiva" evenwel is een gevolg van den zonden~val, al is zij ook het door God gewilde geneesmiddel na den val,en al moet men zich er daarom aan onderwerpen.

Dat die leer van Augustinus, Gregorius, Isidorus van Sevilla,juist eenige van de groote „auctoritates", de leermeesters dermiddeleeuwen, later nog weerklank vond, behoeft ons niet teverwonderen. Dat ze uit haar verband werd gerukt, niet juistwerd voorgesteld, al evenmin. Ook niet, dat juist in tijden waar-in het wereldlijk gezag buiten zijn bevoegdheid ging, de gren-zen van zijn machtsgebied overschreed, zulke theorieën juistnaar voren werden geschoven. Men ziet echter even spoedigin, hoe groot het gevaar was, dat men aldus oversloeg naar eenander uiterste, en dit wordt uitstekend geïllustreerd door eenigepassages uit „De ordinando pontifice", door een tijdgenoot vanWazo geschreven. Als men voor de waarheid niet behoeft terugte schrikken, zegt deze anonymus, dan moet men zeggen, datbij de verheffing der vorsten de duivel 'n rol speelt, en dat ont-wikkelt hij dan in bewoordingen waarin men de verwantschapmet Wazo's ideeën terugkent: „Si venus liceat nobis dicere,potius of fitio diaboli surguntur in gladio et sanguine ut, dum perpenitentiam eruantur vitia spirituali resecatione, ipsi insaniantvel in cede vel in membrorum carnali obtruncatione; quod secun-dum gratiam apud Deum omnino est abhominabile" 2 ) . Hier zietmen die gedachten tot een hyperoverdrijving opgezweept, be-doeld tegen het onbevoegd ingrijpen van den keizer in de paus-kwestie. Wanneer de schrijver even later het er over heeft, dat depaus het hoofd der kerk is, dan heeft hij voor den keizer de pret-tige vergelijking met. . . . den staart: „qui vero caput est a caudareferiendum non est" 3). Wij laten de vergelijking voor wat zij is!

1) Zie Gierke III pag. 125. Carlyle I pag. 169. Vergelijk bij Carlyle hetgeheele chapter XIV: Authority and Iustice.

2) Lib. de lite I pag. 14.3) Ib.

172

Toch hebben zulke ideeën school gemaakt. Onmiddellijk den-ken we dan aan de beruchte passages in de brieven van Grego-rius VII aan Herman van Metz: „Sed forte putant, quod regiadignitas episcopalem praecellat. Ex earum principiis colligerepossunt, quantum a se utraque dif ferunt. Illam quidem superbiahumana repperit hanc divina pietas instituit. Illa vanam gloriamincessanter captat, haec ad coelestem vitam semper aspirat" 1 ) .

Vervolgens wordt dan verwezen naar den brief van paus Gela-sius aan keizer Anastasius. Merkwaardige tegenstelling! Dezebrief is van 25 Augustus 1076. Meer dan vier jaar later, in eenbrief aan denzelfden Herman van Metz, van 15 Maart 1081,schrijft Gregorius VII nog krachtiger: „Quis nesciat reges etduces ab its habuisse principium, qui Deum ignorantes superbiarapinis perfidia homicidiis postremo universis pene sceleribusmundi principe diabolo videlicet agitante supra pares, scilicethomines, dominari caeca cupidine et intolerabili presumptioneaf fectaverunt? Qui videlicet dum sacerdotes Domini ad vestigiasua inclinare contendunt, cui rectius comparentur quam ei, quiest caput, super omnes filios superbiae? Qui ipsum summumpontificem, sacerdotum caput, Altissimi filium temptans etomnia illi mundi regna promittens alt: Haec omnia tibi dabo, siprocidens adoraveris me" 2 ) . En ook hier volgt even later hetbekende citaat van paus Gelasius! Een dergelijk citaat verhoudtzich tot het geheel van de theorieën van Gregorius VII, zooalsde twee passages bij Wazo staan tot het geheele complex zijnergedachten: zij passen er niet in maar zijn er wel verklaarbaarin. Wij hebben hier een merkwaardig traditioneel gegeven, datde schrijvers zoo graag overnemen, omdat het polemisch zoo'n„Schlager" is, omdat het door de scherpe, kantige tegenstellinger zoo ingaat. De polemische geschiktheid samen met hettraditioneel karakter van het argument zijn de reden van zijntaai voortleven, wij zullen daarvan nog enkele voorbeelden na-

i) E. Caspar, Das Register Gregors VII, I pag. 295. Jaffé, Bibliotheca rerumGermanicarum. II Monumenta Gregoriana pag. 243. (Reg. IV 2.)

2 ) Caspar II pag. 552, Jaffé II pag. 457 (Reg. VIII 21). — Volgens 0. Blaul:Studien zum Register Gregors VII in: Archiv fur Urkundenforschung IV (1912)pag. 227, behooren deze beide brieven juist tot de geheel door Gregorius VIIzelf vervaardigde en zijn intiemste gedachten uitdrukkende. — Zie ook E. Cas-par: Gregor VII in seinen Briefen. Historische Zeitschrift 130 (1924) pag. 13.

173

gaan uit de elfde eeuw. Daarom lijken ons alle distincties alsdie tusschen „quaestio iuris" en „quaestio facti" 1 ) , tusschende bron der wereldlijke macht en het historisch feit, hoe diemacht verworven werd 2 ) , tusscheis den staat zonder meer ende immoreele vorsten 3 ), hier niet noodig ter verklaring. Even-goed als bij Wazo is het bij Gregorius VII duidelijk, dat hij nietleert, dat elk tijdelijk gezag van duivelschen oorsprong is; uit-drukkingen, die dit schijnbaar beweren, zijn onbeteekenendtegenover de vele passages, waar hij duidelijk het tegengesteldeleert. Daarnaast evenwel vindt men in zijn brieven dissonanten,survivals zou men kunnen zeggen, door polemische instellinguit de traditie er in opgenomen.

Om het doorwerken dezer ideeën te kunnen zien, geven wijnog twee belangrijke passages waarin zij verwerkt zijn.

In den Libellus XII van Bernold van Constanz: „De solutioneiuramentorum" lezen wij: „Sicut autem Romani pontifices sum-mos patriarchas deponere possunt, ita et inferiores, utpotemundi principes, quorum utique dignitas potius ex humana ad-inventione, quam ex divina institutione videtur processisse" 4 ) .

Dan wordt ter versterking van de bewering, dat de koning aande geestelijke macht is onderworpen, het citaat van paus Gela-sius aangehaald.

Kardinaal Deusdedit schrijft in zijn „Libellus contra inva-sores et symoniacos et reliquos schismaticos" van het jaar 1097:„Nec mirum sacerdotalem auctoritatem quam Deus ipse per seipsum constituit, in huiusmodi causis regiam precellere potes

-tatem, quam sibi humana prefecit adinventio, eo quidem permit-tente, non tamen volente. Nam de primo rege populi sui, quernsibi petiit spreto prophetae principatu, ait ad eundem: Non teinquit, spreverunt, sed me ne regnem super eos. Et iterum:Paenitet me quod constituerim Saul regem" 5). Het is dan ookop dergelijke uitingen, dat Hugo van Fleury doelt, wanneer hij

1) Cauchie. Revue d'histoire ecclésiastique V (1904) pag. 588 sq.2) E. Voosen. Papauté et pouvoir civil à 1'époque de Grégoire VII pag. 162 sq.') W. Wühr. Studien zu Gregor VII. Kirchenreform and Weltpolitik

pag. 71 sq.4) Lib, de lite II pag. 147.5) Lib. de lite II pag. 353.

174

in zijn „Tractatus de regia potestate et sacerdotali dignitate"schrijft: „Scio quosdam postris temporibus qui reges autumantnon a Deo, sed ab his habuisse principium qui Deum ignorantes,superbia, rapinis, perfidia, homicidiis et postremo universis penesceleribus in mundi principio diabolo agitante supra pareshomines dominari caeca cupiditate et inenarrabili af fectaveruntpraesumptione vel temeritate" 1) .

Het feit, dat we op dergelijke gedachten stooten, ook in „Deordinando pontifice" en bij Gregorius VII en diens aanhangers,verhoogt voor ons de beteekenis er van bij Wazo, zij werpt eeniglicht op de geschiedenis van de aaneenschakeling der ideeën.

5. Houden wij ons thans nog even bezig met een anderpunt bij Wazo: zijn blijkbaar erkennen van de investituur metstaf en ring door den wereldlijken vorst. Ook dit is moeilijk inovereenstemming te brengen met zijn overige opvattingen.Wanneer, na den dood van bisschop Reginhard, Wazo heeftweten te bewerken, dat in Luik Nithardus tot diens opvolgergekozen wordt, vergezelt hijzelf Nithardus naar de verblijf-plaats van Koenraad II en brengt hij dezen den bisschopsstafvan Luik, opdat de keizer volgens den wensch van geestelijk-heid en volk aan Nithardus de investituur zou geven 2 ) . Eenigejaren later trekt Wazo weer met den herdersstaf van Luik naarden vorst, dezen keer Hendrik III, terwijl hij nu zelf de ge-kozene is, die de investituur komt vragen. Hierbij valt nog opte merken, dat van te voren Wazo in Luik, als bezwaar tegenhet voornemen om hem tot bisschop te kiezen, had opgeworpen,dat hij bij Hendrik III niet in de gunst stond, dat diens meeningeerst moest vernomen worden 3 ) .

Het is wel de ironie der geschiedenis, dat de wijze, waaropdeze op-en-top hervormer, bisschop werd, in de literatuur ver-meld wordt als ideaal type eener middeleeuwsche investituurvan een bisschop door den keizer! 4)

1) Lib. de lite II pag. 467.2) Cum electo et virga episcopal! imperatoren Cuonradum adiit. Ans. c. 49.8 ) .... electionem regi displicituram parum valere, super hoc negotio magis

eius expectandum esse dicens arbitrium. Ans. c. 50.4 ) Hinschius II pag. 535; Carlyle IV pag. 37; A. Hauck. Die Kirche im staat-

lichen Leben des Mittelalters, Neue Kirchliche Zeitschrift. 36. Jahrg. pag. 891.

175

We kunnen hieruit wel niet anders besluiten, dan dat Wazohet goed recht der investituur erkende, minstens zich bij denfeitelijken toestand neerlegde, en dezen niet dusdanig verkeerdoordeelde, dat er tegen zou moeten worden ingegaan. Twee-maal gaat hij ter verkrijging der investituur, eens voor eenander, eens voor zich zelf, naar den vorst, den eersten keer naareen bij wien hij in blakende gunst stond, de tweede maal naareen, die toen minstens hem onverschillig gezind was. Hieruitzien we, dat ook Wazo kind van zijn tijd blijft, hij mag zijn tijddan in andere punten ver vooruit zijn. Ook bij hem nog geenzekerheid in het toepassen van alle consequenties. Hij is in ditpunt niet verder dan zijn omgeving. Dat zijn omgeving immershet goed recht der investituur door den keizer erkende, is uiteenige citaten onmiddellijk duidelijk.

Ratherius, hoewel soms zich tegen de investituur keerend,erkent deze feitelijk toch: in zijn bewijsvoering, dat de bisschop-pen boven de koningen staan, houdt hij rekening met de moei-lijkheid, dat de koning den bisschop aanstelt en beantwoordtdeze niet door een ontkennen van dit recht, maar door eenonderscheid te maken tusschen de aanstelling der bisschoppenen hun wij ding 1), Chronologisch staan Ratherius en Wazo weltamelijk ver van elkaar, maar door de Lotharingsche traditie zijnzij toch nauw verbonden. Ook bij tijdgenooten van Wazo inden strengen zin, zelfs uit de hervormerskringen, vinden wij deerkenning van de investituur. Rudolf Glaber komt wel op tegenhet misbruik, dat de koningen onwaardigen tot bisschop maak-ten, maar erkent tevens het recht, dat zij hebben om bisschop-pen aan te stellen 2 ) . Petrus Damianus prijst in zijn brief „Adclerum et populum Faventinum" de overeenstemming, die erheerscht, om geen bisschop te kiezen, alvorens de koning aan-wezig is, en verklaart, dat deze opvatting geheel met de zijne

1) Dixi, nisi fallor, episcopos a Deo solo, ut reges, et praestantius multoquam reges, quia et reges ab episcopis instituti, episcopi vero a regibus, etsieligi vel decerni, non valent tamen ordinari, institutos. Praeloquia 4, 2. MigneP.L. 136, 249.

2) Nam ipsi reges, qui sacrae religionis idonearum decretores personarumesse debuerant, munerum largitione corrupti, potiorem quempiam ad regimenEcclesiarum vel animarum diiudicant, ilium videlicet, a quo ampliora munerasuscipere sperant. Historiae 2, 6. Migne P.L. 142, 636.

176

overeenstemt 1 ) . Een zelfde gedachte vinden wij in zijn opus-culum 22: „Contra clericos aulicos, ut ad dignitates provehan-tur" waarin hij wel tegen misbruiken waarschuwt, maar hetrecht van den vorst zeer duidelijk erkent 2 ) .

De investituur was zoo ingeburgerd, dat men zich er bij neer-legde; dit blijkt allerduidelijkst, wanneer men de verschillendeschrijvers dier dagen raadpleegt 3 ) .

Ook Burchard van Worms heeft in zijn uitgebreide verzame-ling geen enkelen canon, die zich tegen de investituur richt, ende „Collectio XII partium", tusschen 1020 en 1050 samenge-steld, spreekt het woord investituur niet uit 4 ) , ofschoon zij reedswat verder gaat dan Burchard in het leggen van den nadrukop het gezag van den Heiligen Stoel.

Wij weten, dat zelfs Paus Leo IX in dezen nog niet dendefinitieven stap zou durven zetten, de canon van het concilievan Reims van 1049 is geen absoluut en geen algemeen verbodvan de investituur 5 ) .

Wij hebben hiermee twee zwakke punten bij Wazo aange-wezen. Om volledig te zijn, willen wij nu nog even de aandachtvestigen op eenige belangrijke punten, waarin we Wazo'sopinie niet kennen; dit zal er ons voor behoeden hem een te

1) Ep. V 10. Migne P.L. 144, 353,2) Principibus quoque, et quibuslibet ordinatoribus ecclesiarum summopere

cavendum est, ne sacra loca, non considerato divino iudicio sed pro arbitrio etad libitum, praebeant, ne ad suam confusionem divinae legis ordinem, sacrorumcanonum statuta confundant. Cap. 4. Migne P.L. 145, 468.

s) Zie hiervoor: Thomassinus tomus II liber II caput 38 (pag. 250 sq.) . —Hinschius II pag. 512 sq. Die Befugniss zur Besetzung der Kirchenamter, sowiedie Arten and Formen derselben. Vooral pag. 530 sq. Die Besetzung der bisch8f-lichen Stühle in Deutschland and in Frankreich nach dem Verfall der karolin-gischen Monarchie bis zum 11. Jahrhundert. — Gierke. Das deutsche Genossen-schaftsrecht III § 5 gaat over Das Christenthum and der Antike Verbandsbe-griff. Vooral II Einwirkung des Christenthums auf die Auffassung des Staatsand des Weltlichen Verbandswesens iiberhaupt pag. 122 sq. — Waitz. DeutscheVerfassungsgeschichte VII pag. 279 sq. — Schroder-Von Künssberg. Lehr-buch der deutschen Rechtsgeschichte pag. 435. — Carlyle IV pag. 49 sq.

4) P. Fournier in een studie over deze verzameling. Revue d'histoire eclésias-tique 16 (1921) .

5) Nequis sine electione cleri et populi ad regimen ecclesiasticum prove-heretur. Migne P.L. 142, 1437. Zie Hinschius II pag. 541. A. Scharnagl. DerBegriff der Investitur in den Quellen and der Literatur des Investiturstreitespag. 13. Fliche I pag. 145.

17712

voorname plaats aan te wijzen in de praegregoriaansche ideeën-geschiedenis. Wij vinden niets over het recht van den keizerom een paus aan te stellen. Dit komt echter, omdat Wazo alleennaar aanleiding van concrete gevallen zijn theorie opzet, om danonmiddellijk de praktische conclusie te trekken. In het geval nu,dat hij naar aanleiding van een pauskeuze zich uitspreekt, na hetoverlijden van Clemens II namelijk, is het een heel bijzonderekwestie: de vroeger afgezette paus Gregorius VI leeft nog. Hetprobleem der pauskeuze in 't algemeen echter raakt hij niet aan.

Hiermee zijn Wazo's ideeën volledig weergegeven en wijhadden daarbij reeds gelegenheid, eenige parallellen te trekkenof tegenstellingen met andere stroomingen aan te geven.

6. Wij komen thans tot de vraag: welke is de eigenlijkebeteekenis van Wazo in de ontwikkelingsgeschiedenis derideeën, wat nieuws brengt hij, in hoever is hij een wegbereidertot de ideeën, die Gregorius VII eenmaal verkondigen zal? Wijmeenen twee punten aan te kunnen wijzen, die Wazo een bij-zondere plaats in den ontwikkelingsgang naar de Gregoriaan-sche ideeën verzekeren. In de geschiedenis der hervormings-gedachten van de elfde eeuw neemt hij daardoor een markantepositie in. Die twee punten zijn aldus aan te duiden:

Wazo legt zeer uitdrukkelijk den nadruk op de pauselijkemacht.

Wazo durft zijn ideeën over de verhouding der beide mach-ten in de praktijk consequent toepassen op concrete gevallen,ook zelfs, of liever speciaal, als dit moet gebeuren rechtstreeksten opzichte van den keizer.

7. Elk dezer stellingen moeten wij even ontwikkelen. Webeginnen met Wazo's opvattingen over de pauselijke macht.We kunnen daartoe niets beter doen, dan in het kort Wazo'sonmiddellijke voorgangers en tijdgenooten ten opzichte van debeteekenis, die zij het pausdom toekennen, nagaan. Wij zullener meerdere onder treffen, die een bijzonder woord wijden aande voorrechten en de macht van den Heiligen Stoel, maar alsterloops, nergens als grondslag van heel hun systeem, ook zon-der dat we er een opgaande lijn in kunnen ontdekken. Datwordt bij Wazo geheel anders. Laten we enkele der voornaam-ste schrijvers of canonverzamelingen even de revue passeeren.

178

In een manuscript der Vallicelliana, namelijk No. 18, vindenwij een verzameling canones uit Zuid-Italië, waarschijnlijk hetgebied van Napels, dateerend uit de dertig eerste jaren van detiende eeuw 1 ). Er spreekt de stemming uit van een gematigdvoorstander der pauselijke rechten, meer practisch zich bij devoorschriften, door de pausen gegeven, aansluitend, dan theo-retisch die rechten sterk urgeerend.

De bekende „Collectio Anselmo dedicata" 2 ) uit Lombardijëvan ± 882 kenmerkt zich in het punt, dat ons bijzonder interes-seert, door een hechte trouw aan den Heiligen Stoel en eenuitgesproken erkennen van diens gezag. Zij begint dan ookmet dit uiteen te zetten. De titel van het eerste deel luidt: „Primapars continet de primatu et dignitate Romanae Sedis, aliorum-que primatum patriarcharum, archiepiscoporum atque metropo

-litanorum" 3), Maar juist deze collectie is in de volgende jarengeheel op den achtergrond geraakt, zelfs in Italië heeft zij bijnageen invloed gehad. Nog meer bijna geldt dit van de ideeën,die zij voorstond: het naar voren brengen van de rechten vanden paus. Van de meeste verdere vroegmiddeleeuwsche schrij-vers en canonisten (wij zullen er aanstonds nog eenige van na-gaan) geldt dan ook hetzelfde, wat van de collecties, die jarenlang zulk een invloed hadden, de Iersche verzamelingen 4 ),vastgesteld is: zij erkennen, dikwijls alleen nog maar impliciet,het gezag van den Heiligen Stoel, maar het wordt er niet bij-zonder beklemtoond, zooals in de pseudoisidorische decretalen,en nog veel minder wordt het systematisch vooropgezet alsgrondslag, zooals in de latere verzamelingen van den tijd vanGregorius VII. Het sterkst pleit wel voor die onverschilligementaliteit het feit, dat men wel materiaal nam uit de pseudoi-

1) P. Fournier. Un groupe de recueils canoniques italiens des Xe et XIesiècles. Mémoires de 1'Institut national de France. Académie des inscriptions etbelles lettres. Tome 40.

2) P. Fournier. I'Origine de la collection Anselmo dedicata, in: MélangesP. F. Girard. Deel I pag. 476 sq. en 494 sq. Phillips IV pag. 119 sq. Lijdsman Ipag. 152.

3) Nouvelle revue historique de droit francais et étranger 34 (1910) pag. 291.Deze collectie is ook nog niet uitgegeven.

4) Wasserschleben. Die irische Kanonensammlung. — F. Maassen. Ge-schichte der Quellen pag. 877 sq. — P. Fournier. De l'influence de la collectionirlandaise sur la formation des collections canoniques. N.R.D.F. 41 (1917).

179

sidorische decretalen, maar niet die canons, welke juist dengrondslag van heel het pseudoisidorisch gebouw vormen. Deverklaring hiervan ligt wel bijna geheel, ons inziens, in de diep-treurige omstandigheden te Rome in die dagen, waardoor hetnaar voren brengen van het pauselijk gezag een leus leek zon-der eenigen realiteitsgrond.

Regino van Prumm 1 ) schreef te Trier in 906 voor een synodetwee vragenlijsten, opdat men volgens deze zou kunnen na-gaan, waarin geestelijken zoowel als leeken waren tekort ge-schoten. Deze lijsten zijn bekend als: „De ecclesiasticis dicipliniset religione christiana libri duo", zooals Baluzius, dien Migneovernam, ze betitelt, terwijl ze elders vermeld worden als: „Libriduo de synodalibus causis et disciplinis ecclesiasticis". Zij hou-den zich met de constitutie der kerk niet bezig, zoodat het nietzoo verwonderlijk is, dat, gegeven hun doel, over den paus nietgerept wordt.

De „Collectio IX librorum" 2 ) van kort na 920 ongeveer,stammend uit Zuid-Italië, spreekt in het geheel niet over demacht van den paus, de paus wordt er zelfs niet in vernoemd.

Ratherius van Verona, in 974 na veel zwerven overleden,verwijst wel naar het gezag van den Heiligen Stoel, maar zietin dezen toch nog zoo weinig den grondslag der hervorming,dat hij Otto I er om prijst, Rome en de wereld een voortreffe-lijken paus geschonken te hebben3 ) .

Kan Fliche Abbo van Fleury een der zeldzame theoretici vande pauselijke macht in de tiende eeuw noemen, hij erkent erzelf bij, en P. Fournier sluit zich hier uitdrukkelijk bij aan 4 ) ,

dat dit was zonder dieperen grond, enkel en alleen uit oppor-tuniteit, om namelijk zich te kunnen onttrekken aan de juris-dictie van de bisschoppen.

De heele cluniacensische beweging heeft trouwens dat wat bij

1) Volgens de editie van S. Baluzius door Migne uitgegeven P.L. 132. ZieP. Fournier. 1'Oeuvre canonique de Réginon de Prumm. B.E.C. 81 (1920) .

2) Door Migne, overgenomen van Mai (Spicilegium Romanum VI), wordtonder den titel: Canonum prisca collectio, een inhoudsopgave gegeven. P.L. 138,397 sq. Zie P. Fournier geciteerd artikel pag. 124 sq. — Maassen pag. 885. —Lijdsman I pag. 155.

3) Itinerarium. Migne P.L. 136, 582.4) Fliche I pag. 55. P. Fournier. Journal des savants 1926 pag. 18.

180

Gregorius VII den grondslag der hervorming worden zou: eensterk en gecentraliseerd pauselijk gezag, niet als zoodanig ge-kend of bevorderd. Integendeel, zij hebben veeleer via dewereldsche vorsten getracht hun doel te bereiken, welk doelbovendien nog zeer beperkt was en niet buiten de aspiratieseener kloosterhervorming ging, zooals na de werken van Sackuren Fliche nu wel vaststaat.

De zoogenaamde „Collectio V librorum" 1 ), die zich zelf be-titelt als: „Liber canonum ex multis sententiis Patrumque dictisdefloratus", behoort wel tot de keizerlijke hervormingsbeweging,zooals Fournier heeft aangetoond. Samengesteld waarschijnlijk± 1020 in Italië en wel, volgens de scherpzinnige bewijsvoeringvan Fournier, in de streek tusschen Napels, Monte-Cassino enBeneventum, is zij sterk hervormingsgezind, maar desondankszeer sober over het pauselijk gezag, terwijl zij over de inves-tituur niet rept. Onafhankelijk van Burchard ontstaan, zijn ervele parallelen tusschen beide te trekken, maar de invloed dienzij had, is met dien van het „Decretum" niet te vergelijken.

Wij naderen thans tot Wazo's beroemden tijdgenoot Bur-chard, bisschop van Worms. Over diens „Decretum" moetenwij iets uitvoeriger handelen. Evenals Wazo is ook hij gevormdin de school van het klooster van Lobbes. Toen hij besloten was,om een verzameling van canones, voldoende aan de behoeftedes tijds, uit te geven, dacht hij terug aan het milieu, waarin zijnvorming had plaats gehad, en op zijn verzoek stelde bisschopBalderik van Luik, Olbert, dien Burchard vroeger reeds te Lob-bes had leeren kennen, te zijner beschikking 2 ) . Dit is dezelfdeOlbert, die als Wazo's intieme vriend, hem op zijn sterfbed bij-stond. Dat Burchard eenmaal kanunnik van Luik zou geweestzijn, zooals te lezen staat in de „Gesta Abbatum Lobbien-sium" 3 ) , is zooals Hirsch 4 ) en Fournier 5 ) bewezen hebben,

1) Fournier. Académie des inscriptions et belles lettres_ Tome 40 pag. 159 sq.2) Volgens Fournier is evenwel Olbert niet de leermeester van Burchard in

Lobbes geweest, ondanks M.G.S.S. VI pag. 304. Wel leerden zij er elkaar ken-nen. Zie N.R.D.F. 34 (1910) pag. 41 en pag. 42, noot 1.

3) M.G.S.S. XXI pag. 309. Ook Schoengen. Geschiedenis van het onderwijsin Nederland pag. 304.

4) Jahrbucher des Deutschen Reiches unter Heinrich II pag. 194, noot 4.5 ) N.R.D.F. 34 (1910) pag. 42, noot 2.

181

niet houdbaar. Burchard stelde tusschen de jaren 1008 en 1012het „Decretum" 1) samen, een belangrijke gebeurtenis, die eenmijlpaal beteekent in de geschiedenis van het kerkelijk recht,tusschen de pseudoisidorische decretalen en de groote Grego-riaansche verzamelingen in. Het is methodisch opgebouwd,evenals de oudere Italiaansche verzamelingen en die welke zul-len ontstaan uit deze en Burchards „Decretum", en niet chrono-logisch, zooals de andere collecties, die in dien tijd vooral inomloop waren: die van Dionysius Exiguus in den vorm waarinHadrianusI in 774 ze aan Karel den Groote zond: De „Dionysio-Hadriana", en verder de pseudoisidorische collectie en het regis-ter van de brieven van Gregorius den Groote. Wij moeten opeenige punten, die voor ons doel van belang zijn, de aandachtvestigen. Voorop in zijn eerste boek heeft Burchard drie capitaover den paus.

„Cap. I. Quod in Novo Testamento post Christum Domi-num nostrum a Petro sacerdotalis coeperit ordo. (Ex epistolaAnacleti papae ad episcopos Italiae directa.) In novo autemtestamento post Christum Dominum nostrum, a Petro sacer-dotalis coepit ordo, quia ipsi primo pontificatus in ecclesiaChristi datus est, dicente Domino ad eum: Tu es Petrus, et superhanc petram aedificabo Ecclesiam meam, et portae inferi nonpraevalebunt adversus earn, et tibi dabo claves regni coelorum.Hic ergo ligandi solvendique potestatem primus accepit aDomino, primusque ad fidem populum Dei gratia, et virtutesuae praedicationis adduxit.

Cap. II. De, privilegio beato Petro Domini vice solummodocommisso, et discretione potestatis, quae inter apostolos fuit.(Ex epistola Melchiadis papae, Hispanis episcopis directa.)Atque hoc privilegium beato clavigero Petro, sua vice solum-

1 ) Migne (volgens de Parijsche editie van 1549) P.L. 140. Zie verderP. Fournier. Etudes critiques sur le décret de Burchard de Worms. N.R.D.F. 34(1910) . Id. De quelques collections canoniques issues du décret de Burchard(Mélanges Paul Fabre). Id. Le décret de Burchard de Worms. Son caractère,son infuence. R.H.E. XII (1911) . Id. Un tournant de 1'histoire du droit. N.R.D.F. 41 (1917). Zie ook Wattenbach I pag. 392. Lijdsman I pag. 156. Voorde bronnen van het Decretum: E. Diederich. Das Dekret des Bischofs Burchardvon Worms. Voor het leven van Burchard: Vita Burchardi episcopi M.G.S.S.IV. Zie ook M. Manitius. Neues Archiv XIII pag. 197.

182

modo commisit, quod eius iuste praerogativum successit sedi,futuris haereditandum, atque tenendum temporibus, quomodoet inter beatissimos apostolos fuit quaedam discretio potestatis.Et licet cunctorum par electio foret, beato tamen Petro con-cessum est ut aliis praeemineret, et eorum quae ad querelamvenirent causas, et interrogationes prudenter disponeret. QuodDei ordinatione taliter ordinatum esse credimus, ne omnes pos-teni eorum cuncta sibi vendicarent: sed semper maiores causae,sicut sunt episcoporum, et potiorum curae negotiorum ad unambeati principis apostolorum Petri sedem confluerent, ut indesuscipiant finem iudiciorum unde acceperunt initium institutio-num, ne quandoque a suo discreparent capite.

Cap. III. Ut summus sacerdos non vocetur Romanus pon-tifex, sed primae sedis episcopus. (Can. Afric. can. 6.) Utprimae sedis episcopus non appelletur princeps sacerdotum autsummus sacerdos, aut aliquid huiusmodi, sed tantum primaesedis episcopus".

De twee eerste capita geven dogmatisch de leer aan over dengoddelijken oorsprong van het primaat, terwijl zij er bij voegen,dat dit vooral schijnt ingesteld te zijn, om de hoogere aan-gelegenheden te regelen. Het derde hoofdstuk is echter alshet ware een lesje aan den paus, zich niet te veel aan tematigen.

Wij zien den toestand hier zuiver weerspiegeld zooals hij inhet algemeen in die dagen in het Duitsche Rijk en in Frankrijkwas: 't theoretisch erkennen van de pauselijke macht, maar zon-der enthousiasme, zonder bijzonder den nadruk er op te leggen.De nadruk valt bij Burchard geheel op de bisschoppelijke macht,na de drie hoofdstukken, die wij citeerden, gaat hij hierover inden breede uitweiden. Terwijl hij hiermee bezig is, komt hijeenige malen weer op de pauselijke macht terug in de capita176, 178, 179 en 192 van het eerste boek, die slechts herha-lingen of toepassingen der eerste drie capita zijn, zooals reedsuit de titels blijkt: ,,Ut accusatus vel iudicatus ab episcopis com-provincialibus licenter appellet, et adeat Romanum pontificem.Ut difficiliores causae ad apicem Romanae sedis referantur, utapostolico terminentur iudicio, cuius sedis auctoritate omnesEcclesiae reguntur. Quod omnes episcopi possint appellare

183

Romanam sedem in necessitatibus positi. De restitutis episcopisper Romanum pontificem". Op een interessante merkwaardig-heid heeft Fournier nog gewezen. Burchard is er niet bang voornu en dan de canons, die hij in de een of andere verzamelingvond, te interpoleeren. Onder deze interpolaties nu zijn er tweeten gunste van de Romeinsche gebruiken, namelijk III 136:„sequentes Romanos" en XIII 6: „sicut in Romana Ecclesiaconstitutum reperimus". Een derde toevoeging lascht een be-roep op den Heiligen Stoel in: „vocem appellationis exhibeat"wordt namelijk: „libere Sedem apostolicam appellef". Dat Bur-chard den paus als wetgever erkende, blijkt bovendien uit devele citaten van authentieke pauselijke decretalen, die hij heeften uit het feit, dat hij niet authentieke op naam stelt van pausender oudheid 1),

Maar wij zijn er nog ver van, dat Burchard, zooals eenmaalWazo doen zal, den paus als grondslag voor de hervormingstelt, dat heeft hij nog niet begrepen, daarvoor zag hij evenalsde meesten zijner ambtgenooten met te veel minachting neer opde treurige toestanden in Rome. Verder dan een zuiver vast-houden aan de juiste theorie over den paus zijn zij niet gekomen.Dit blijkt des te schriller, omdat een der voornaamste bronnen,waaruit Burchard ruim geput heeft, de „Collectio Anselmo dedi-cata" was 2 ), terwijl hij ook de pseudoisidorische decretalengekend en benut heeft 3 ) . Welk een verschil echter tusschende drie (en later verspreid tusschen anderen nog eens vier)capita van Burchard in zijn eerste boek van het „Decretum" ende „Collectio Anselmo dedicata", waar in bijna de helft der 131capita van het eerste boek, in een opeenstapeling van pseudo-isidorische teksten, de pauselijke opperhoogheid vastgesteld envooropgezet wordt. Daar hij deze verzamelingen voor zich had,er voor andere onderwerpen zeer ruim gebruik van maakte, entoch zoo weinig over den paus er uit overnam, is de conclusiealleszins gewettigd, dat Burchard het pausschap nog lang nietzag als fundament voor de hervorming. De nadruk valt bij hemop de bisschoppen, aan hun hoofd staat de paus, zeer zeker,

1) N.R.D.F. 34 (1910) pag. 569. Zie ook Diederich pag. 58.2) N.R.D.F. 34 (1910) pag 50 sq. — R.H.E. XII (1911) pag. 453.3 ) N.R.D.F. 34 (1910) pag. 58. Diederich pag. 16.

184

maar een rol speelt deze bijna niet: Burchard verheft zich nietin een toekomstvisie boven de treurige feitelijke toestanden inRome.

In een ander opzicht evenwel gaat hij verder in de richtingder toekomst en hierin mogen wij zeer zeker den invloed zienvan Lobbes, van Olbert, van de Lotharingsche gedachten. Devraag of wij door de plaatsen in het „Decretum", waar van denpaus sprake is, zouden kunnen komen tot het aanwijzen vanden invloed van Olbert op deze passages, durven wij alleenals een mogelijkheid opperen, niet bevestigen. Burchard wilde tijdelijke macht houden buiten de kerkelijke wetgeving, dehervorming is voor hem het werk der geestelijke macht, vanden bisschop, we herhalen het nog eens, in de eerste plaats.Een zeer opvallend procédé in zijn „Decretum" doet deze ten-denz duidelijk blijken 1) . Zoowel van de Romeinsche wettenals van de capitularia, die hij in zijn decreten opneemt, verduis-tert hij de afkomst van wereldlijke vorsten. Hierin mogen wijeen zwakke poging zien tot emancipeering der kerk van dewereldlijke macht. Daarnaast erkent hij evenwel nog op veler-lei gebied een ingrijpen van den vorst op het geestelijk terrein,zooals trouwens van hem als een vertrouweling van keizer Hen-drik II ons niet verwondert. Hij wordt dan ook met recht ge-prezen om zijn keizerlijke gezindheid 2 ) , maar ondanks dat isbij hem de tendenz te constateeren, om den invloed van denkoning of den keizer te verminderen. In positieven zin even-wel, of liever in positief-gregoriaanschen zin, heeft hij de rich-ting nog niet gevonden: een zich concentreeren op Rome kenthij nog niet.

Beschouwen wij ten slotte nog een oogenblik de „CollectioXII partium" 3 ) . Zij schijnt ontstaan te zijn in Duitschland tus~schen de jaren 1020 en 1050, een nauwkeurige dateering isniet mogelijk. Van de gebruikte bronnen moet in de eerste plaatshet „Decretum" van Burchard genoemd worden, en verder

1) N.R.D.F. 34 (1910) pag. 302 sq. — R.H.E. XII (1911) pag. 457 sq. —N.R.D.F. 41 (1917) pag. 133 sq.

2) Hauck III pag. 437 sq.3 ) P. Fournier. La collection canonique dite collectio XII partium. Etude sur

un recueuil canonique allemand du XIe siécle. R.H.E. XVI (1921) .

185

onder meerdere de „Collectio Anselmc, dedicata". Ondanks hetbenutten van deze laatste verzameling en den invloed derpseudo-isidorische decretalen, is haar standpunt ten opzichtevan den paus hetzelfde als dat van Burchard van Worms: erwordt wel wat meer over den paus uitgeweid dan in het„Decretum", maar een principieel pauselijk standpunt wordtook hier niet gevonden. Het pauselijk gezag wordt erkend,maar niet verder uitgewerkt, nog veel minder tot basis der her-vorming verheven. Er is zelfs in zoover een teruggang ten op-zichte van het „Decretum", dat in de verzameling voorschriftenvan vorsten of uit het Romeinsche recht zijn opgenomen, metvermelding van hun afkomst. De reform, die de bewerker dezercollectie nastreeft, behoort in wezen nog tot de keizerlijke her-vorming: de kerk moet daarbij steunen op het wereldlijk gezag.Hoewel in doorsnede van dezelfde richting als Burchard, (datwat meer wordt uitgeweid over den paus wordt weer verzwaktdoor een sterker aanleunen tegen den vorst), had zij veel min-der invloed. Het „Decretum" van Burchard bleef de canonischecollectie tot de groote Gregoriaansche canonisten ervoor in deplaats traden 1 ) .

Vergelijken wij met dit alles Wazo, dan zien wij, dat zijnstandpunt anders is. Grondslag der geheele reformatie is voorhem de hoogheid der geestelijke macht, speciaal van den paus.Daarvan gaat hij uit, daarop steunt geheel zijn gedrag. Daar-mee is een nieuwe periode ingeluid. Wij zeggen niet: een nieuweleer, integendeel, het is de leer der traditie, maar die was in denlateren tijd soms verduisterd, soms als het ware bedolven onderde droevige gebeurtenissen te Rome, die een uitstralen derpauselijke rechtsmacht in feite onmogelijk maakten. Het doeter n1et toe, dat Wazo bijvoorbeeld in zake de investituur eenandere opvatting heeft dan later Gregorius VII, dat hij hierindus nog meer behoort bij de hervorming, zooals Burchard zewilde. Op die materieele gegevens komt het niet in de eersteplaats aan. Hoofdzaak is, dat Wazo door één groote gedachtewordt geïnspireerd, dat één idee zijn systeem draagt: de her-

') Zie voor deze Gregoriaansche verzamelingen: P. Fournier. Les collectionscanoniques Romaines de 1'époque de Gregoire VII. Academie des inscriptions etbelles lettres. Tome 41.

186

vorming ligt in een zich nauw aansluiten rondom den paus. ineen zich concentreeren om Petrus' plaatsbekleeder op den zetelvan Rome.

Wij hebben nog een werk van een onbekende, dateerend van± 1050, een paar jaar dus na Wazo's dood, maar waaruit eenzelfde gedachte spreekt: de „Collectio LXXIV titulorum" 1),

Ook hier hebben wij dit scherp naar voren brengen van depauselijke macht. Dat blijkt al aanstonds, waar de schrijver be-gint met boven den eersten titel te plaatsen: „De primatuRomane ecclesie", waarop twintig hoofdstukken volgen, vooralaan de pseudo-isidorische decretalen ontleend. We wijzen ver-der nog op titel 2: „Item de eadem re et quod Petrus et Pauluspassi sunt una die"; titel 11: „De episcopis sine Romana auc-toritate depositis"; titel 22: „De Romano pontificatu"; titel 23:„De observatione decretorum Pontificum Romanorum". Wijzien, dat hier een andere gezindheid heerscht dan bij de schrij-vers, die wij zooeven bespraken. Daarom zijn we het dan ookniet eens met de opmerking van Caspar 2 ) , dat deze verzame-ling behoort tot de hervorming van Burchard van Worms, enniet tot die van Gregorius VII. Dit motiveert hij hieruit, datdeze verzameling wel den nadruk legt op de pauselijke over-levering, maar geen relaties heeft met Gregorius VII en dat nietis aan te nemen, dat Gregorius VII ze gekend heeft. Op hettot de Gregoriaansche reform behooren komt het evenwel hierniet in de eerste plaats aan, wel op den gedachtengang, deideeën, die het werk inspireeren. En dan behoort de collectiein 74 titels, evenals Wazo, ongetwijfeld tot de Gregoriaanscheideeën, omdat ook hier de grondslag van het Gregoriaanschplan principieel geformuleerd is: de paus centrum, uitgangspuntder hervormende beweging. Maar bovendien lijkt ons de op-vatting van Fournier voldoende gegrond, terwijl Caspar weliets anders beweert, maar zonder er een enkel argument voorte geven.

8. Waar komen die ideeën van Wazo over de pauselijke

1) P. Fournier. Le premier manuel canonique de la reforme du XIe siècle.Ecole francaise de Rome. 14e année. Hier worden ook de titels en de inhouder van aangegeven.

2) Historische Zeitschrift. Deel 130 (1924) pag. 21, noot 1.

187

opperhoogheid vandaan? Reeds Kurth 1) wees er op, dat de in-vloed der rechtsstudies hier moest overwogen worden als ver-klaringsmogelijkheid , en Sackur 2 ) zocht in deze rechtsstudiesen bijzonder in den invloed der pseudo-isidorische decretalende oplossing voor het van zijn tijdgenooten en voorgangers zooverschillend optreden van Wazo. Ook wij zijn deze meeningtoegedaan, mits men ze goed versta. Men neme dit namelijk nietzoo op, alsof de pseudo-isidorische decretalen thans pas eenrol beginnen te spelen, alsof op vroegere schrijvers en verza-melaars van canones zij geen invloed zouden hebben uitge-oefend. Wanneer wij immers verscheidene der vroegere werkennagaan, ontdekken wij, dat zij in mindere of meerdere mate deninvloed der pseudo-isidorische verzameling ondergingen. BijRegino van Prümm vinden wij eenige, het zijn er weinige,pseudo-isidorische citaten 3 ) . Veel sterker heeft Burchard deninvloed der pseudo-isidorische decretalen ondergaan 4 ). Maarofschoon zij dus materiaal ontleenden aan de pseudo-isidorischedecretalen, hebben zij toch niet den geest, den grondslag, deinspireerende gedachte ervan vermogen te vatten. Het is ge-bleven bij een materieel overnemen. Bij Wazo is dit geheelanders: hij heeft ons geen serie canones gegeven, geen langereeksen citaten aan de pseudo-isidorische collectie ontleend,maar hij heeft zich laten vormen door de richtingslijn der ver-zameling, heeft haar geest, haar grondidee overgenomen. Depseudo-isidorische decretalen alleen citeeren is niet voldoende,essentieel is de fundamenteele ideeën ervan overnemen. Datdeed Wazo.

De hoofdtendenz van heel het pseudo-isidorische werk is 5 ):

de onafhankelijkheid van de geestelijke waardigheidsbekleedersten opzichte van de wereldlijke gezagdragers op den voorgrondstellen en deze vastleggen, en verder als voornaamste middel

1) Notger I pag 287.2) II pag. 305.3) B.E.C. 81 (1920) pag. 11.4) N.R.D.F. 34 (1910) pag. 58. Zie Diederich pag. 16 sq.5) Zie Hinschius. D'ecretales pseudoisidorianae pag. CCXIII sq. P. Fournier.

La question des fausses décrétales N.R.D.F. 11 (1887) en 12 (1888) . Id.Etude sur les fausses décrétales R.H.E. VII (1906) en VIII (1907). Lijdsman I127 sq.

188

daartoe, het onttrekken van de bisschoppen aan elke jurisdictiebehalve die van den paus, als gevolg dus een nauw zich aan-sluiten der bisschoppen bij den paus. Op den duur is dat mid-del steeds meer het kenmerkende voor de valsche verzamelinggeworden en de Gregorianen zullen de collectie vooral ge-bruiken als uitnemend middel om een concentratie -bewegingop Rome te bewerken en aldus de hervorming een steun-punt te geven. Wazo nu is in die tijden de eerste, die zich opde pseudo-isidorische verzameling inspireert, om te komen toteen krachtige organisatie rondom den paus, van welk centrumuit dan de hervorming van bovenaf zal uitgaan. Wat Le Bras 1 )

over de pseudo-isidorische decretalen typisch zegt: „1'apocrypheétait souvent au service de 1'ordre", geldt hier wel heel bijzon-der. Het pleit voor Wazo's fijnen kerkelijken geest, voor zijnzuiver kerkelijk gevoel, dat hij uit dit mengelmoes van uit-spraken de directieven wist te halen, die in die dagen de kerkzoo hard noodig had. Wazo is dan ook wezenlijk een voor

-ganger der latere Gregorianen, hij heeft deze periode van zoogroote beteekenis in de kerkelijke en algemeene geschiedenisingeluid, doordat hij uitdrukkelijk en principiëel uitging van hetbeginsel eener stevig gegrondveste geestelijke, vóór alles pau-selijke macht: van den paus, van Rome, zou de hervormingmoeten uitgaan. Hij is een voorlooper, geen Gregoriaan in denmeest strikten zin, omdat hij chronologisch eenige tientallenjaren leeft vóór dat tijdperk, en ook omdat zijn program nietgeheel met het hunne samenvalt; want het verschil in zake deinvestituur is te groot, om niet te beletten, dat beide richtingenworden geïdentificeerd. Van den anderen kant is de overeen

-komst in ideeën veel en veel te belangrijk, om niet op te wegentegen een enkele andere toepassing, met andere woorden: deprincipiëele overeenkomst maakt, dat Wazo behoort tot devoorloopers der Gregorianen, terwijl het verschil in zake de in-vestituur het onderscheid tusschen hen bewaart. Of de pseudo-isidorische grondlijnen op Wazo van invloed zijn geweest, isfeitelijk al beantwoord: ja, indien men ze verstaat in het kaderder algemeene traditie, neen, indien men ze op zichzelf be-

1 ) Mélanges Fournier pag. 398.

189

schouwt, los van de overlevering. Met de mogelijkheid van éénspeciale beïnvloeding zouden wij nog willen rekenen: de ,,Col.lectio Anselmo dedicata". Deze sterk pauselijk getinte verzame-ling was in den beginne, wat haar invloed betreft, zeer beperkt,en dan nog slechts in Italië bekend. Juist in het begin der elfdeeeuw vinden wij haar echter afgeschreven in het Duitsche Rijk:in Verdun en Mainz, dus ook in het Lotharingsche gebied 1 ) .

Historisch kan dit van belang zijn, principiëel is het niet vangroote beteekenis, omdat deze verzameling zelf weer was geïn-spireerd door die van Pseudo-Isidorius.

9. Het tweede punt waardoor Wazo nu, ons inziens, eenmarkante plaats inneemt in de wording der Gregoriaansche ge-dachten, is, dat hij steeds op de theorie de toepassing doetvolgen en wel heel in het bijzonder tegenover den vorst, denkeizer. Wij behoeven op die feiten niet meer terug te komen,wij vestigden er reeds de aandacht op, toen wij Wazo's ideeënteekenden: bij het advies na den dood van Clemens II, bij deveroordeeling van Wigger van Ravenna, ten opzichte van denFranschen koning. Bij hem geen in de lucht hangende theo-rieën, geen monachale idealen zonder contact met de behoeftenvan zijn tijd, neen, onmiddellijk past hij de theorie toe, wijst denvorst op zijn plicht, houdt hem voor, wat hij te doen en te latenheeft, waar de grenzen van zijn bevoegdheid liggen, en hij weetdaarbij ook te dreigen met Gods rechtvaardigheid. Ook dit is,evenmin als het den nadruk leggen op het pauselijk gezag, ietsnieuws. Wel is het in die tijden naar voren brengen er van, envooral in den vorm en met het accent waarmee Wazo het deed,iets ongekends, ja iets ongehoords. Den laatsten tijd had juistelke hervormingspoging in de lucht gehangen bij gebrek aantoepassing der beginselen tegenover de grooten en de vorsten,bij gebrek ook aan sanctie tegenover hen. Hier raken elkaar debeide punten, die Wazo zoo van zijn voorgangers onderschei

-den: hij kan tot toepassing overgaan, omdat hij een gezag wistbij wien de sanctie zou te vinden zijn: bij een krachtigen paus.

Het is een van de verdiensten van het eerste deel van Fliche

') P. Fournier in Mélanges Girard. En: N.R.D.F. 34 (1910) pag. 51. R.H.E.XII (1911) pag. 453.

190

over de Gregoriaansche reformatie, gewezen te hebben op hetzwevende en onzekere in de hervormingspogingen der tiendeeeuw, omdat zij niet dorsten over te gaan tot toepassing op degrooten der wereld, nergens sancties tegen hen wisten te vin-den 1 ) . Odo van Cluny wist geen middel dan hen, die goedwilden, in een kloostergemeenschap van de wereld afgescheidente houden; Abbo van Fleury slingerde zijn verwijten de wereldin, maar gaf geen middelen aan, om die wereld om te vormen;heel Cluny heeft geen echt reformatieplan buiten het klooster

-lijke gekend, al hebben de Cluniacensers feitelijk, door hunvoorbeeld van terugkeer naar de oude gestrengheid en vansterke organisatie, meegewerkt aan de doorbrekende hervor-ming; Atto van Vercelli weet geen middel om de vorsten engrooten, die een reform onmogelijk maken, te dwingen; zelfsRatherius durft er nog geen formuleering van te wagen. VanBurchard kan men hetzelfde vaststellen: ook bij hem een ont-zien van den vorst, een ontwijken van het terrein, een gevenvan halve en daarom niet bevredigende oplossingen 2 ) .

Daartegenover staat Wazo: echt bestuurder, theoretischgoed gevormd, wetend wat hij wil, geen geschriften over dehervorming gevend, maar doende, optredend, handelend inaansluiting aan de traditie: „hinc gesta pontificum Romanorum,hinc eorumdem decreta, hinc autenticos canones, capitularerecensere sollicitus f uit" 3 ) .

Wij willen van hem niet maken, wat pas later anderen, ophem onder anderen steunend, geweest zijn; we willen hem ookniet toeschrijven, wat aan anderen toekomt, daarvoor behoevenwij slechts te wijzen op zijn houding in zake de investituur, maardit is zeker: bij hem is het beginsel der geestelijke, speciaal derpauselijke opperhoogheid juist geformuleerd, daarnaast past hijdie beginselen toe, op de daden van den vorst vooral, en daar-door is hij verder dan al zijn voorgangers, daardoor is de af-stand, die Wazo van Gregorius VII en de Gregorianen scheidt,veel en veel minder dan die tusschen denzelfden Wazo en zijnvoorgangers, al blijft hij door zijn optreden tegen de investituur

1) Zie chapitre II: I en II pag. 38-92.2) R.H.E. XII (1911) pag. 460.3 ) Ans. Gesta. M.G.S.S. VII pag. 228.

191

nog geheel kind van zijn tijd. Herinneren we ons daarbij nogzijn pessimistische, eigenaardige, tweemaal gegeven formu-leering over de keizerlijke macht, en de beteekenis daarvan ookvoor den investituurstrijd, dan is de positie van Wazo vollediggeteekend in de wordingsgeschiedenis der ideeën. De waardevan zijn bezonnen en bezonken optreden, dat alleen verminderdwordt door de twee vreemde uitlatingen over de keizerlijkemacht, komt nog meer en beter uit, als wij nu nog een enkelwoord wijden aan de verwarde en onsamenhangende ideeën,die een tijdgenoot van den Luikschen bisschop in het tractaatje„De ordinando pontifice" uitte. Hier ontbreekt niet alleen elkegematigdheid, maar ook een ordelijke gedachtengang.

10. Voorop stelt hij eenige gedachten over de kerk, waaruitzijn hooge opvatting er van blijkt. Dit is het beste van heel hetwerkje, heel de rest wordt door een hevig polemische gezindheidbedorven. De kerk is voor hem een gemeenschap, een grootgezin, waarvan het centraal punt Christus is, de Bruidegom,wiens plaatsvervanger het corps der bisschoppen is, terwijl degeloovigen de zonen en dochters in die eene groote familie zijn:„qui autem in subversione sua aecclesiae succurrit, Deo, cuiussponsa est, fideliter deservit" 1), en: ,,....aecclesia sponsa Christiest, episcopi loco Christi funguntur. Igitur et ipsi eiusdem aec-clesiae non sponsi, sed sponsus sunt. Porro caeteri quiquefideles filii sponsi et sponsae" 2 ) . Dit alles is een beeld, deschrijver is zich dat bewust, maar we moeten het geestelijke nueenmaal door stoffelijke begrippen uitdrukken: „Si enimhumana coelestibus liceat comparare — docent enim carnaliaquae spiritualia sunt" 3 ) . Daarnaast vinden we bij hem scherphet juridisch autoriteitsbeginsel in de kerk geformuleerd:„Romana potestas omni aecclesiae praeponitur" 4 ) ; aan hethoofd der kerk staat dus de paus als opperste machtsdrager, eneenige pagina's later teekent hij diens rol in de veelzeggendewoorden: „Tu prophanarum hereseum et imperatorum atqueomnium iudex infestantium, ut princeps et doctor caputque

i) Libelli de lite I pag. 9.2 ) Ib.$) Ib.*) Ib.

192

omnium orthodoxae et immaculatae fidei defensor existis" 1 ) .

Dat Hendrik III zich dan ook niet aan den paus had mogenvergrijpen, is voor hem een uitgemaakte zaak: „in sacerdotemeum non debuisse mittere manum" 2 ) . Het is evenmin den keizergeoorloofd een paus af te zetten, als een paus aan te stellen,dat wordt met evenveel woorden gezegd: „imperator iste Deoodibilis (Hendrik III) non dubitavit deponere, quem ei non lice-bat eligere; eligit quem non erat fas deicere' 3 ) .

Daarentegen mag volgens hem de geestelijke macht, de bis-schop zelfs, wel den keizer excommuniceeren, dat vloeit voorhem voort uit het beginsel, dat hij formuleert: „imperatoresautem episcopis subditos esse", waarop hij laat volgen: „LindeGermanus Parisiorum episcopus, ut in Gestis Francorumscribitur, Chergbertum regem pro adulterio excommunicareausus est" 4 ) .

Hij leert trouwens uitdrukkelijk de rechtstreeksche macht derbisschoppen ook over het tijdelijke. Hij haalt een serie pseudo-isidorische teksten aan, waaruit de onderdanigheid van vroegeregroote keizers en koningen aan de bisschoppen blijkt. Hetpikante hierbij is wel, dat de meesten hunner in hun daden hettegendeel waren van wat hier uit hun woorden blijken moet.Terwijl zij hier tegen Hendrik III moeten komen getuigen endiens optreden moeten afkeuren, hebben zij allen zich feitelijkaan eenzelfde fout schuldig gemaakt! Doch dit niet alleen; uitbetrekkelijk onschuldige citaten weet hij ook nog de leer derrechtstreeksche macht in het tijdelijke te wringen. Uit een tekstb.v. waarin Lodewijk de Vrome de hulp der bisschoppen bij dehem toevertrouwde bestuurstaak vraagt, besluit hij, dat dezealdus te kennen gaf zijn keizerlijke waardigheid niet boven debisschoppelijke te stellen: „In qua discretione ministeriorum dumepiscopos adiutores sibi postulat, imperii sui dignitatem bene

-dictioni eorum non praeponderat" 5 ) . Zoo trekt hij de conclusie,die hij er tot eiken prijs wil uithalen, want met dien negatieven

1) Ib. pag. 14.2) Ib. pag. 12.3) Ib. pag. 14.4) Ib. pag. 14.5 ) Ib. pag. 12.

19313

vorm bedoelt hij: dus is de bisschoppelijke waardigheid in hetoog van Lodewijk hooger dan diens eigen keizerlijke waardig-heid. Hij haalt dan nog vele sterke apocryphe teksten uitPseudo-Isidorus aan voor deze stelling; dat ze voor hem vast-staat, blijkt trouwens al voldoende hieruit, dat hij ze gebruiktals een a fortiori bewijs voor de stelling, dat de vorsten zich inhet geestelijke aan de bisschoppen moeten onderwerpen: „Siita de negotiis secularibus, multo magis inhibetur de ecclesias-ticis ordinibus; si presbiteris aecclesiae, habundantius episcopisadhibetur honor oboedientiae" 1 ) .

We hebben in dit tractaatje naar den vorm nog de oudere,ongelukkige wijze van samenstellen: indruk willen maken dooropeenhopen van teksten, niet-authentieke gewoonlijk nog, maarzonder innerlijken samenhang. Ofschoon wat de ideeën betreft„De ordinando pontifice" op gelijke lijn staat als Wazo: hetnaar voren brengen van een centraal pauselijk gezag en heturgeeren der geestelijke opperhoogheid, ja zelfs veel verdergaat dan deze door de leer der rechtstreeksche macht over hettijdelijke, staat het naar den vorm, de uitdrukking zijner ge-dachten, verre ten achter bij Wazo. Niet alleen betrappen weden schrijver herhaaldelijk op zeer kortzichtige redeneeringen,vinden we in dit tractaatje meerdere malen een logica van zeergering allooi, worden er soms domme sophismen te koop aan-geboden, maar we ontmoeten ook flagrante tegenspraken, tewijten aan een luk raak gooien met de pseudo-isidorische ofverwante teksten, naar de behoefte van het oogenblik, zonderer op te letten, dat ze in strijd zijn met elkaar. Dit geldt onderandere van zijn opvatting over de bisschoppen, die nu eens aanelke jurisdictie buiten God worden onttrokken, dan weer onderdie van den paus worden gesteld 2 ) . Een ander euvel zijn deonmogelijke digressies: op een even terloops aangeroerde kwes-tie wordt in den breede ingegaan, b.v. over paus Liberius, enhet is moeilijk later weer te ontdekken, waar de schrijver totzijn hoofdgedachte terugkeert.

Het ergste van dit alles is evenwel de ongelukkige, vreemde

1) Ib. pag. 13.2) Ib. pag. 12 en 13.

194

theorie over de pauskeuze, die alle voordeelen van een concen-tratie op Rome bij voorbaat te niet doet, en, zoo ze ooit waretoegepast, menschelijkerwijze gesproken, tot den chaos zou ge-voerd hebben. Hij redeneert aldus 1 ) . Volgens het concilie vanNicea behooren, om iemand tot bisschop van een diocees tekiezen, alle bisschoppen der provincie samen te komen, om huntoestemming te geven. Kunnen zij niet aanwezig zijn, danmoeten zij toch nog schriftelijk hun toestemming tot de wijdinggeven. Het volk mag den bisschop niet kiezen, maar dit moetgebeuren door de bisschoppen der kerkprovincie. Dit beginselnu moet men uitstrekken tot de pauskeuze: daartoe moet mendan de geheele kerk als één groote kerkprovincie beschouwen,waarin een bisschop moet gekozen worden. Zoo alle bisschop-pen der wereld niet persoonlijk kunnen aanwezig zijn, danmoeten zij toch hun toestemming tot de pauskeuze geven.„Quod cum ita sit in minoribus, fiat una provincia in spatioecclesiae totius orbis, ut vel praesentia vel consensu omnes epis~copi conveniant in ordinationem summi pontificis. Alioquin legi-tima non sit". Zijn er bisschoppen, welke niet op de hoogte zijngeweest van de keuze en de wijding van een nieuwen paus, dankunnen zij later hun toestemming geven, waardoor de keuzedan gewettigd wordt. „Si enim ordinationi consenserint, deelectione contentio non erit, quia per id quod sequitur id quodprius est aliquando solet intelligi". Dit past hij nu consequenttoe op Clemens II, en wel met zulk een vervaarlijke consequen-tie, dat de inconsequentie van de theorie er nog evidenter doorwordt: bij de verheffing van dezen paus waren de Franschebisschoppen niet uitgenoodigd mee te spreken en evenmin heb-ben zij later de keuze goedgekeurd; daarom zijn zij ook vrij omhem gehoorzaamheid te weigeren. Ziedaar de conclusie van denanonymus!

Wat voor iemand deze schrijver moet geweest zijn, die zooalles op losse schroeven wilde zetten, wij weten het niet. Hetis wel een teeken van de verwarring der geesten in die dagen, ende hulpkreet om uitkomst in de toestanden te Rome, ook nog nahet ingrijpen van Hendrik III, spreekt er wel duidelijk uit.

1 ) Ib. pag. 11 sq.

195

Vinden we hier soms de eerste sporen van conciliarisme, eenwellicht nog maar half bewust onderscheid tusschen de „ecclesiauniversalia" en de „ecclesia romana"? Ondanks den eerbiedvoor de pauselijke macht komen de personen der pausen: Bene

-dictus IX, Gregorius VI, Clemens II, er ongenadig af, op debisschoppelijke macht wordt in vele passages wel zeer sterk denadruk gelegd, bij de houding der Fransche bisschoppen zoudenwe aan subtractie kunnen denken, en van subtractie naar con-ciliarisme voeren breede en gemakkelijke wegen .... Telkensals de anonyme schrijver weer zoo bijzonder den nadruk legt opde verhevenheid der bisschoppelijke macht, scherpen we het oor,of we niet den klank hooren, zwak zeer zeker, maar toch denklank van conciliaire theorieën. Maar schijn bedriegt. In dezentijd, die schreeuwde om uitkomst in bangen nood, heeft de angster toch niet toe gebracht, om met forsche trekken de noodklokte luiden van het algemeene concilie. De twijfelachtige passagesvan „De ordinando pontifice", trouwens zonder eenigen invloedgebleven, zijn ongecontroleerde uitingen van een goed bedoe-lenden maar kortzichtigen polemist, waar achter wij geennieuwopkomende ideeën mogen zoeken. Integendeel: juist aan'n te star vasthouden aan de valsche overgeleverde teksten, aaneen te veel werken met citaten zonder op hun beteekenis dieperin te gaan, is het vreemde en vage in deze theorieën te wijten.

Ten slotte wijzen wij er nog even op, dat de typische Lotha-ringsche ideeën over de simonie ook in „De ordinando ponti-fice" in kiem te vinden zijn, waar de schrijver over de waardevan de keuze der simonisten Benedictus IX en Gregorius VIoordeelt. Daarmee hebben wij de ideeën, in dit geschriftje ver

-werkt, voldoende uiteengezet, wat noodig was om het nauwverband ervan met Wazo van Luik en diens opvattingen, eenverband, dat ook voor ons nog bestaat, al hebben wij in hoof d-stuk III § 2 een directe afhankelijkheid verworpen.

11. Tegenover den onstuimigen polemist komt de figuurvan den Luikschen bisschop des te rustiger en voordeeliger uit,blijkt diens beteekenis des te meer. Dit willen wij accentueeren,door in enkele trekken den invloed van Wazo te schetsen opde pausen van de tweede helft der elfde eeuw. Dan zal onstevens blijken, hoe Wazo's ideeën een mondialen invloed

196

kregen, want het zijn juist deze pausen, die weer, vanuit hetcentrum Rome, de christenheid besturen niet alleen, maar ookinspireeren.

In den loop van Wazo's leven zagen wij reeds, hoe hij, of-schoon op de hoogte, naar alle waarschijnlijkheid, van de simoniedoor Gregorius VI bedreven, toch voor diens rechten opkomt,en daarom Clemens II en Damasus II, als op onrechtmatigewijze aan deze hoogste waardigheid gekomen, moest beschou-wen. Na deze kortstondige pontificaten besteeg Leo IX, te-voren Bruno, bisschop van Toul, den pauselijken stoel. Hij haddus in de sfeer der Lotharingsche ideeën geleefd, en daar inToul de rechtsstudies bijzonder werden beoefend 1 ), mogen wijals zeker beschouwen, dat hij van de opvallende theorieën vanden Luikschen bisschop op de hoogte was. Dat hij zich doordie ideeën heeft laten beïnvloeden is al onmiddellijk duidelijkna zijn benoeming door den keizer 2 ) . Volgens zijn bestenbiograaf Wibert stemde hij ten slotte er in toe de benoemingaan te nemen, mits zij door geestelijkheid en volk van Romevolgens de eischen van het kerkelijk recht zou bekrachtigd wor-den 3 ) : „Videns ergo nullo modo se posse effugere imperialepraeceptum et commune omnium desiderium, coactus suscepitiniunctum officium, praesentibus legatis Romanorum, ea con-ditione si audiret totius cleri ac Romani populi communem essesine dubio consensum". Leo IX is ook in zijn verder optredeneen aanhanger der ideeën, door Wazo ontwikkeld, gebleven,wat niet behoeft te verwonderen, waar hij zijn raadgevers bijvoorkeur uit Lotharingen haalde en er gaarne op zijn reizenverbleef. Al voerde hij nog niet overal en in alle consequentiesdie ideeën door, dat hij sterk hun invloed onderging, is onbe-twistbaar. Dat hij daarbij bijzonder dankbaar Wazo herdacht,blijkt uit zijn privilegie aan de abdij van Florennes, waar Wazo'sbroeder abt was, aan wien Leo IX schrijft 4 ) : „ toemores etiam

1) Bittrier pag. 51.2) Zie over het historische van dit verhaal Fliche I pag. 130 sq.; Fliche,

Hildebrand in Le moyen Age 2e serie tome 21 (1919) ; zie van de vroegeren:Sackur II 309 sq. en J. Drehmann Papst Leo IX and die Simonie pag. 47 sq.

3) Acta Sanctorum Aprilis II pag. 657.4) Miraeus-Foppens deel 4 pag. 4.

197

in hac tua petitione fuimus fratri= tui Domini Wazonis Ton-grensis Ecclesiae vigilantissimi Pastoris, qui dum vixit, aequi-tatis norma, Catholicae Religionis, canonicae simul honestatissemper fuit regula".

Na de kortstondige regeering van Victor II, besteeg ander-maal een Lotharinger den Stoel van Sint Petrus, thans echterniet door den keizer aangewezen, maar onafhankelijk van hethof: Frederik van Lotharingen. Was hij reeds vanwege zijnfamilie geen vriend geweest van den intusschen overleden Hen-drik III („exosus erat imperatori Heinrico") 1), nog minderdoor zijn ideeën. Hij had lang in het hartje van het gebied dernieuwe ideeën, in Luik zelf geleefd, was er kanunnik geweestvan Sint Lambertus onder Wazo's bestuur, kende dus door endoor de hervormende gedachten van zijn bisschop. Door denanderen Lotharingschen paus, Leo IX, was hij uit Luik meege-nomen naar Rome 2 ) : „Veniensque Leodium (Leo IX) , Frede-ricum, fratrem ducis Godefridi, inde secum duxit, et monachumindeque abbatem Cassini montis ac postea septimum sui levitaminstituit". Frederik begiftigde rijkelijk de kerk van Sint Albanuste Namen, en toen Leo IX hem een kostbare reliek schonk vanden H. Gerardus, bisschop van Toul, gaf hij van zijn kant zeweer aan deze kerk 3 ) . Maar ook Luik vergat hij niet 4 ) : „nectunc (als paus) Leodiensis ecclesiae immemor". Hij hield dusevenals Leo IX een dankbaar contact met die streken en daarbijging zeker zijn herinnering bijzonder uit naar den overledenWazo, waarvan de Frederik zoo dankbare schrijver der „Fun-datio Ecclesiae S. Albani Namucensis" schrijft 5 ) : „Wazovere non minus bonitate quam sapientia preditus episcopiumregebat Leodiense". Had Stephanus IX langer geregeerd, danzou de reform van Gregorius VII waarschijnlijk een vijftienjaar geanticipeerd geweest zijn!

We moeten thans tot slot ons even bezig houden met Hilde-

1) M.G.S.S. VI pag. 360.2) Laurentius de Leodio. M.G.S.S. X pag. 493. Zie ook M.G.S.S. VI pag.

360 en M.G.S.S. VII pag. 692. Zie ook Fiser I pag. 182.e) Fundatio Ecclesiae S. Albani Namucensis M.G.S.S. XV 2 pag. 963.4) Foullon. Historia Leodiensis I pag. 235.5) M.G.S.S. XV 2 pag. 962.

198

brand. Reeds onder Leo IX en Victor II met zendingen belast,al onder Stephanus IX en Nicolaas II een figuur van beteekenis,speelt hij onder het twaalfjarig bestuur van Alexander II eenzeer belangrijke rol, om na dezen paus als Gregorius VII eender grootste maar ook meest omstreden figuren der geschie-denis te worden. Heeft Wazo op hem invloed gehad. dan isdaarmee de wereldinvloed van Wazo's ideeën meteen vastge-steld. Die invloed van Wazo nu op Hildebrand is geschiedkun-dig zeker, verschillende werken van den laatsten tijd hebbendit onbetwistbaar vastgelegd en wij kunnen niet anders danhier hun conclusies geven met enkele bemerkingen onzerzijds.

Nadat Hendrik III Gregorius VI had afgezet, werd deze inverbanning gezonden naar Duitschland, en het was Hildebrand,die hem vergezelde, om later met Leo IX, door denzelfdenkeizer als paus aangewezen, naar Rome weer te keeren. In dietusschenjaren is over Hildebrand's vorming beslist. In Aken,Worms, Keulen, op welke plaatsen nog meer weten wij niet, ishij in contact gekomen met de resultaten der Lotharingscherechtsstudies. Hoe hoog die studies stonden, ja hoe exclusief zijboven alle andere gewaardeerd werden, blijkt duidelijk uit eeninteressante plaats van den „Anonymus Haserensis", tedateeren onder Heribert, die van 1021 tot 1042 bisschop was 1 ) .

„Sub hoc episcopo Gunderammus Eichstetensium scholarummagister fuerat; qui quoniam domi, non iuxta Renum seu inGallia doctus erat, tam nullius ab episcopo habitus est, ut ipsumeicere et alium substituere cogitaret".

Het schijnt vooral Keulen geweest te zijn, waar Hildebrandzijn vorming opdeed, zooals hij later schrijft aan Anno vanKeulen: „ .... ob recordationem disciplinae, qua tempore ante-cessoris vestri in ecclesia Coloniensi enutriti sumus, specialemsibi inter ceteras occidentales ecclesias dilectionem impen-dimus ...." 2 ) . Een ieder, die van de geschiedenis dezer tijdenop de hoogte is, weet, dat het contact tusschen Keulen en Luiktoen het innigst mogelijke was, zooals trouwens al duidelijkblijkt uit Anselmus' levensgeschiedenis van Wazo, welke even

1) M.G.S.S. VII pag. 261.2) Jaffé II pag. 99 .(Reg. I 79.)

199

enthousiast spreekt over de moederkerk Keulen, als over haardochterkerk Luik en uitbundig Keulen prijst. Cauchie heeft ditverband van Luik met Keulen uitvoerig geschetst en bovendienbewezen, dat Keulen in dien tijd voor de wetenschap zoo goedals niets beteekende, maar in dezen zich geheel richtte naar enafhankelijk was van Luik 1 ) . Het is dus historisch onbetwist-baar, dat Hildebrand te Keulen den invloed der Luiksche ge-dachten onderging, en in de eerste plaats dus van Wazo, denkampioen der nieuwe ideeën. Fournier 2 ) , Fliche 3 ) , Caspar 4 ) ,Voosen 6 ) zijn hem hierin gevolgd. Cauchie gaat verder enmeent te kunnen bewijzen, dat Hildebrand en Wazo elkaarpersoonlijk moeten gekend hebben. Ofschoon dit alleen als zeerwel mogelijk is aan te toonen, en de feitelijkheid er van nietkan worden vastgesteld, heeft Cauchie's redeneering zeer zekerdit bereikt, dat het alles bijeen genomen zeer wel voor de handligt, dat Hildebrand den bekenden Luikschen bisschop ooitheeft ontmoet. Ons inziens gaat Cauchie evenwel te ver, waarhij Hildebrand doet aanwezig zijn op de beroemde bijeenkomst,waarop Wazo zoo scherp tegenover den keizer de verheven

-heid der bisschoppelijke waardigheid naar voren brengt.Immers om de redenen in hoofdstuk II aangehaald s), plaatsenwij deze scène na den eersten tocht tegen Holland, en evenalsdeze tocht zelf, vóór het vertrek van Hendrik III naar Italië.Hildebrand was dus toen nog in Rome.

Is zoo de invloed van Wazo's ideeën op Gregorius VII vast-gelegd, dan is hiermee tevens heel zijn beteekenis geschetst. Hijneemt in de geschiedenis der gedachten een blijvende en eer-volle plaats in!

1 ) Pag. LXXXIV sq.12 ) R.H.E. XII (1911) pag. 463, noot 1.8)! pag. 128.4) Historische Studien 130 (1924) pag. 13.5) Pag. 63,6 ) Zie pag. 65.

► ^^

NAMENREGISTER.

A.5-9-10-11-12-13.Abel 79.Abbo van Fleury 180 - 191.Adalbold 40.Adelman 42.Aegidius van Orval 8 - 14 - 15

- 33.Agnes van Poitiers 122.Alberdingk Thym, P. P. M. 56.Albricus 84.Alexander 9-10- 11 - 13.Alexander 11144 - 199.Alexius 91 - 118.Anacletus 164 - 182.Anastasius 161 - 168 - 173.Andreas 137.Anno van Keulen 3 - 5 - 9 -

11-12-13-14-16-17-18-20-21 -33-200.

Anselmus van Luik 3 - 5 - 6 -7- 8- 9-10-13-14-15-16-18-21-22-31-32-33-34-35-36-40-41 -52-53-55-56-58-65 -66-67-68-69-70-72-80-81-84-91-94-98-100-106-153- 160- 165.

Anterus 164.Arcadius 4.Aribo van Mainz 29 - 54 - 58.Arius 135.Arnold van S. Emmerammus 128.Atto van Vercelli 167 - 191.Augustinus van Hippo 171 -172.

Balau, S. 7 - 8 - 13 - 29 -33-34-35-36-39-41-42-52.

Balderik II van Luik 41 - 56 -181.

Baluzius 180.Bartholomaeus 81.Benedictus 45.Benedictus IX 68 - 75 - 76 -

88 - 90 - 91 - 112 -113 - 114 - 116 - 117 -118 - 119 - 120 - 122 -124-127- 129- 132-136 - 137 - 138 - 140 -141 - 142 - 143 - 144 -145 - 146 - 148 - 151 -152-153- 154- 155-156 - 157 - 196.

Beno 114 - 144 - 157.Bernheim, E. 161.Berno van Reichenau 139.Bernold van Constanz 66 - 67 -

174.Bernold van Utrecht 63.Bernulfus, zie Bernold.Bethmann, C. 87.Beyer, K. 87 - 88 - 89 - 90

- 93 - 102 - 107 - 108.Bittner, A. 39 - 40 - 41 - 42

54-55-56- 68.Blaul, O. 173.Bock, R. 142 - 143.Bonizo van Sutri 112 - 113 -

142 - 143 - 144 - 146 -148 - 151 - 157.

Borino, G. B. 76 - 90 - 92 -111 - 112 - 114 - 131 -155 - 156 - 157.

Boudewijn van Vlaanderen 70 -71 - 74.

Brackmann, A. 51.Bresslau, H. 54 - 56 - 58 - 59.Bruno van Keulen 4.Bruno van Würzburg 20 - 21 -

60.

201

Burchard van Worms 100 - 103- 177 - 181 - 182-183- 184 - 185 - 186 - 187- 188 - 191.

Cain 79.Calmette, J. 167.Carlyle, A. J. 160 - 161 - 162-167-168-171- 172- 175 - 177.

Carlyle, R. W. 160 - 161 - 162-167-168-171-172-175-177.

Caspar, E. 173 - 185 - 200.Cauchie, A. 41 - 52 - 54 - 55

-56-67-200.Chapeaville, J. 7 - 8.Cherebertus 193.Chrodegang van Metz 44 - 45.Clemens I 118 - 164.Clemens II 68 - 75 - 76 - 8789-90-91-92-93-94-97-98- 100 -106- 107 - 115 - 116 - 117- 118 - 123 - 128 - 131-132-133-137-145-146-156-163-168-178-190-195---196- 197.

Crescentius 155.

Dagobert 4.Damasus II 87 - 88 - 89 - 90-91-97-98-145-197.

Daniël 134.Daris, J. 29 - 62.David 135.Desiderius van Monte-Cassino

(zie ook Victor III) 112 - 115-141-142-146-148- 155.

Deusdedit 174.Diederich, E. 182 - 184 - 188.Dionysius Exiguus 182.

Dirk III van Holland 64.Dirk IV van Holland 63 - 65 -

70-71-167.Dirk van S. Hubert 39.Dirk van Lobbes 32 - 33.Dirk van Verdun 71,Dillinger, I. von 80.Drehmann, J. 197.Duchesne, L. 113.Diimmler, E. 87 - 88 - 89 -

90--- 93-100-102-107 - 120 - 122 - 142.

Durand, U. 9 - 10.Durandus van Luik 52 - 53.

Ebergisus 4 - 5 - 12 - 34.Eberhard van Constanz 139.Ebregisus 4.Egbert van Luik 52.Ehrhard, A. 164 - 165.Emmelinus 39 - 82.Epicurus 142.Eusebius 164.Evergisilus 4.

Fabre, P. 183.Ficker, G. 114.Fliche, A. 58 - 92 - 93 - 94-95-96- 97-98-99- 101 - 102 - 104 - 105- 106 - 107 - Ill - 112- 114 - 115 - 116 - 133- 134 - 137 - 142 - 143-144-145-146-147- 149 - 150 - 151 - 152-153-154-197-200.

Foppens, J. 197.Foullon 198.Fournier, E. 49.Fournier, P. 142 - 177 - 179-

180-181-182-184 -

185-186- 188- 189-190 - 200.

Franco 41.

202

Fredericq, P. 78.Frederik van Lotharingen, zie

Stephanus IX.

Gay, J. 114.Gazo 39.Gebhard van Ravenna 66.Gelasius 161 - 162 - 168 -

173.Gerard van Galeria 112 - 113.Gerard van Kamerijk 78.Gerard van Toul 198.Gerdes, H. 62 - 113.Germanus van Parijs 193.Gierke, 0. 161 - 167 - 172 -

177.Giesebrecht, W. von 35 - 62 -

68 - 70-113--127-129 - 138 - 139 - 140 -141-142-143-144-148 - 150.

Girard, P. F. 179 - 190.Godehard van Hildesheim 128.Godfried I van Lotharingen 64,Godfried II van Lotharingen 62 -

63-65-68-70-71 -72 - 73 - 74 - 75 - 167- 198.

Goliath 135.Gonzo 39.Gorgas, R. 13 - 16 - 18 - 21-22-25-26--27-29-30-31.

G6rres, J. 50 - 56.G6rris, G. 69.Gozelo I van Lotharingen 62.Gozelo II van Neder-Lotharingen

62-63.Grauert, H. 124 - 126 - 127 -

128 - 129.Gregorius I 79 - 171 - 172 -

182.Gregorius VI 68 - 75 - 76 -87-88-89-90-91-92-97-98-106-107

- 111 - 112 - 113 - 114- 115 - 116 - 117 - 119- 120 - 121 - 122 - 123- 124 - 127 - 129 - 131-132-134-136-137-138-140-141- 142-143-144-145-146- 147 - 148 - 149 - 150- 151 - 152 - 153 - 154-155-156-157- 168- 178 - 196 - 197 -- 199.

Gregorius VII 75 - 89 - 102- 113 - 114 - 141 - 142-143-145-150-173-174-175-178-179-181-186-187-191- 199 - 200.

Gregorius van Tours 4.Gualton 39.Guazo 39.Gunderammus 199.Gunther de Eremiet 124 - 128- 129 - 130.

Hadrianus 11 145.Haeghen, Ph. van der 41.Hahn, C. 80.Halinard van Lyon 138.Harigerus, zie Heriger.Hauck, A. 114 - 130 - 131 -

148 - 175 - 185.Hefele, C. 80.Heinemann, L. de 134.Heller, Joh. 10 - 14.Hendrik I van Frankrijk 62 - 68

-69-70-103-168.Hendrik II van Duitschland 128- 182 - 186.

Hendrik III van Duitschland 22-27-59-60-61-62-63-64-65 -66-67-68-69-70-72-75-76-77-81-88-89-90-91-93-94-95-97-98-100-102-

203

103-106-107-114-116 - 118 - 120 -- 122 -123 - 125-126-127-128 - 130 - 131 - 132 -134 - 135 - 136 - 137 -139 - 140 - 142 -- 146 -150-151-152-153-154 - 157 - 160 - 163 -165 - 166 - 167 - 168 -169-175- 193-195-198 - 199 - 200.

Hendrik IV van Duitschland 142- 143.

Hendrik van Ravenna 133.Hergenrother, J. 113.Heriger van Lobbes 3 - 4 - 6-7-8-9-11-12-13-39-40.

Herman van Bergen 70 - 74.Herman van Keulen 17 - 20 -

21-60-63.Herman van Metz 173.Herman van Reichenau 33 - 62-66-67-70-71 -84- 112 - 138 - 139 - 140- 151 - 155.

Hermelink, H. 114.Heussi, K. 113.Hildebrand, zie Gregorius VII.Hincmar van Reims 162.Hinschius, P. 43 - 46 - 164 -

175 - 177 - 188.Hirsch, S. 181.Hirzel, O. 39.Hofler, C. 113.Holder-Egger, O. 104.Honorius 4,Honorius 11 145.Hubertus 5.Hugo van Fleury 174.Hugo van Lobbes 39.Humbertus 102.

Ida 4-5- 11 - 12- 13-14 - 32.

Irenaeus 171.Isidorus van Sevilla 171 - 172.Jacobus Philippus van Bergamo

125.Jaffé, P. 114 - 143 - 144 -

173 - 199.Joannes de Evangelist 78.Joannes VIII 145.Joannes van Stavelo 8.Johannes Gratianus, zie Grego-

rius VI.Johannes proost te Luik 35 - 4142-43-44-45-46-47-48-49-50--51 -52-53- 55.

Johannes van Sabina, zie Sylves-ter III.

Jonas van Orleans 162.Jong, J. de 114.Josue 20.

Karel de Groote 56 - 182.Kehr, P. F. 137.Kirsch, J. P. 113.Koeniger, A. M. 164 - 165.Koenraad II van Duitschland 25-28-52-53-54-55-56-57-58-59-128-143-166-175.

Koepke, R. 3 - 7 - 9 - 10 -11-14-15-16-31-33-52-56- 65.

Kohl, H. 62.Kromayer, H. 76.Künssberg, E. von 177.Kurth, G. 7 - 10 - 29 - 40 -

41-100-166-188.

Lambertus van Hersfeld 62 - 71- 91.

Lambertus van Luik 5 - 17 -28.

Lambertus proost te Luik 44 -55.

Lamprecht, K. 62.

204

Langen, J. 113 - 148.Lanzo 39.Laurentius van Luik 72 -- 198.Lea, H. 80.Bras, G. le 189.Leclercq, H. 80,Leo IX 133 - 137 - 139 - 141

- 142 - 145 -- 146 - 177- 197 - 198 - 199.

Leo van Monte-Cassino (van Os-tja) 142 - 152 - 157.

Liberius 118 - 119 - 124 -194.

Lijdsman, B. 179 - 180 - 181- 188.

Lindeboom, J. 80.Lodewijk de Vrome 193.

Maassen, F. 179 - 180.Mai 180.Maillet, H. 78.Manes 78.Manitius, M. 62 - 67 - 113 -

182.Martène, E. 9 - 11.Martinus 4.Maternus 3 - 5 -- 8 - 12.Matheus 79.Mauritius 8.Melchiades 182.Miraeus, A. 197.Mirbt, C. 88.Mouiret, F. 114.Muller, S. Fz. 56.Muller, Karl 113 - 150.Munulfus 5.

Nicolaas I 113.Nicolaas II 115 - 150-151 -

199.Nithardus van Luik 24 - 57 -

59 - 175.Nolet, W. 114.Nortpert van S. Gallen 139.Notker van Luik 7 - 27 - 29

-30-32-39-40-166- 188.

Odilo van Cluny 131 - 132 -147.

Odo van Cluny 191.Olbert van Gemblours 39 - 83

-84-100-181-185.Otto I van Duitschland 180.

Paulus 48 - 82 - 187.Perels, E. 144.Petrus 82 - 118 - 134 - 182

183 - 187.Petrus Damianus 66 - 67 - 114

- 115 - 133 - 134 - 135- 136 -- 137 - 146-147- 148 - 149 - 150 - 151-152-153-155-176.

Petrus Guillermus 145.Phillips, G. 179.Piligrinus van Keulen 17 - 29.Pius 165.Poole, L. 90 - 111 - 112 - 114- 148.

Poppo van Brixen, zie Damasus 1I.Poppo van Stavelo 19 - 35 -- 39-54-60-82.

Post, R. 63.Pseudo ,-Isidorus 165 - 190 -

194.

Ratherius van Verona 100 - 101-102-176-180-191.

Reginhard van Luik 41 - 52 -53-55-57-78-175.

Regino van Priimm 180 - 188.Reinerus 52.Remaclus 3 - 5 - 6 - 8 - 9.Reviron, J. 162.Richard van Verdun 63.Richer 140.Richter, G. 62.Rogier II van Chalons 36 - 77

-78-80-107.Rudolf Glaber 148 - 176.

205

Ruotger 4.Rupertus 42 - 52 - 60.Sackur, E. 58 - 68 - 89 - 90-93-94-96-98-100 - 102 - 103 - 113 -124 - 131 - 188 - 197.

Saul 174.Saulus 80.Scharnagl, A. 177.Schillingh, 0. 171.Schoengen, M. 40 - 181.Schroder, R. 177.Schubert, H. von 150.Schwartz, Jacob 125 - 126.Sedulius Scotus 162.Seidl, B. 171.Servatius 4.Severinus 4.Sigebert van Gemblours 7 - 60-62-66-84.

Simon 135.Stallaert, Ch. 41.Steindorff, E. 35 - 36 - 54 -56-59-60-62-65-67-70-72-82-87-88 - 89-93 - 111 - 112- 127 - 129 - 138 - 139-140-141-142- 144- 148 - 150 - 151.

Stephanus martelaar 80.Stephanus IX 198 - 199.Stephanus abt 61.Stephanus koning van Hongarije

129.Stephanus van Luik 18.Suidger van Bamberg, zie

Clemens II.Sylvester III 68 - 76 - 112 -

116 - 127 - 129 - 138 -140-141-143-144-151.

Tangl, M. 75 - 90.Theodardus 4 - 6 - 8 - 12 -

13.

Theodorik van Constanz 139.Theoduinus van Luik 32.Thiel, A. 161.Thietmar 64.Thomassinus 177.Thomas van Aquino 156.

Urbanusl 144.

Valton 39.Valvekens, J. B. 10.Victor 11 198 - 199.Victor III (zie ook Desiderius van

Monte-Cassino) 141 - 142.Volgt, E. 52 - 81.Volk, P. 39.Voosen, E. 174 - 200.

Waitz,G.11-15-16-17-19-20-21-22-23-24-25-26-27-28-29-31 -35 -159-177.

Warichez, J. 39 - 100.Wasserschleben, H. 179.Wathon 39.Wattenbach, W. 10 - 29 - 36

-89-102-114-124 -126-134-138-139--140 - 141 - 142 - 143 -144 - 150 - 182.

Watterich, I. M. 91 - 114 -118-145-150.

Wauters, A. 61 - 81 - 82.Wenceslaus 141.Wenzo 39.Wibert 197.Wigger van Ravenna 26 - 66 -

67-68-160-164-190.Wind, S. de 36.Wipert 126-128-129-130.Wolbodo 34.Wiihr, W. 174.

Zephyrinus 164.

206