Lezing door Abelkader Benali

Triple A –Zeitgeist 1933

Confrontaties – 23 september 2011

Het spook van de geschiedenis waart door Nederland.

Er zouden tendensen in de politiek en de samenleving zijn die opvallende

parallellen hebben met de jaren waarin het fascisme in Europa aan zo’n

kracht won dat het een paar jaar later haar pathos kon omzetten in

moord.

Het populisme heeft het niet op de zogenaamde elite-cultuur en heeft het

al helemaal niet op met de zogenaamde grote cultuur, het Project

Europa. Beiden worden aangemerkt als geldverspilling. In Nederland

denkt iemand die geld verspilt niet als een echte Nederlander. Geen

betere manier om op een verjaardagsfeestje de ruggegraatlozen aan je

kant te krijgen dan door te roepen dat iets geldverspilling is. Voetbal is

geen geldverspilling, meer snelwegen is geen geldverspilling en de

obsessie met veiligheid is geen geldverspilling. Een einde maken aan de

geldverspilling, daar wordt brede consensus voor gevonden. De nationale

trots teruggebracht tot het talent om een kloppende balans te

presenteren.

In verwarring gebracht door de opeenstapeling van ontij en economische

terugslag, zoekt men naarstig naar een jaar in de geschiedenis waar men

de huidige malaise van een historisch kader kan voorzien. Dat wordt dan

1933. Het jaar waarin Hitler aan de macht kwam; het jaar waarin

Thomas Mann zijn lezing over Wagner hield in Amsterdam en zich

daarmee de woede op de hals haalde van de nationalistische lobby in

Duitsland. Als een zee waarin alle rivieren, hoe onbeduidend ook,

uiteindelijk in uitkomen, zo kanaliseert het jaar 1933 ons historisch

bewustzijn, onze angsten en onze neiging om met het hoofd naar

achteren gekeerd toch vooruit te willen zien. En we hopen, tegen beter

weten in, dat als we maar lang genoeg zwaaien met die vlag waarop 1933

op staat, dan dat de blinde ziende wordt en de analfabeet de tekens zal

verstaan. Het jaartal een krachtige wonderolie die de maatschappelijke

kramp waarin het arme sociale lichaam verkeert moet verhelpen. Ik help

het hopen, maar u hoort mijn scepsis.

Als kind spaarde ik postzegels en de meeste sinistere waren die uit de

Duitse crisistijd. Deze postzegels kostten miljoenen D-marken maar

waren nog niet gedrukt al weer waardeloos geworden, de inflatie had ze

ingehaald en moesten met zwarte inkt worden overdrukt met nog grotere

bedragen waarna ze, eenmaal op de markt, alsnog waardeloos werden.

Wat voor mij een eigenaardig curiosum was uit de geschiedenis, was in

de tijd waarin het zich afspeelde een teken van de horror die de mensen

beleefden. Hoe langer ik naar de postzegel keek hoe minder ik ervan

begreep. Om te begrijpen wat de postzegel uitdrukte moest ik me niet

alleen inlezen in macro-economische hysterie en proberen de waanzin

die erbij loskwam voor te stellen maar ook een poging doen om mijn

eigen veilige omgeving, het Nederland waarin ik woonde, als een plek

waar de onzekerheidsprincipes net zo makkelijk konden toeslaan als in

het Berlijn van 1933.

Wij zijn mensen die de realiteit voor lief nemen en zolang we de realiteit

voor lief nemen, stemmen we stilzwijgend in met veel wat er mis in is. De

mens is gemaakt uit een taai hout dat geneigd is om mee te buigen en

moeilijk breekt. Er zijn echter momenten waarop de mens machteloos

staat.

Vertrouwen in een munt is hetzelfde als vertrouwen in elkaar: hoe meer

je ervan hebt, hoe meer je erin gelooft. De schrijver Dostojevski bezocht

het casino niet om te winnen maar om te verliezen. Platzak zijn kan ook

bevrijdend werken. Je ziet de wereld zoals hij is: een magazijn.

Wanneer de afspraken die we met elkaar hebben gemaakt gevaarlijk

worden ondermijnd door grote verandering die geen andere logica

hebben dan de vlucht naar voren, trekt dit een zware wissel op het

vertrouwen. We leven gelukkig niet in 1933 maar we leven wel in een

samenleving waarin het vertrouwen in politici, nieuwkomers en een

gemeenschappelijke munt, langzaam erodeert. We hebben weinig om op

terug te vallen. De kerk, de vakbond en de familie hebben niet meer het

aanzien dat ze hadden. Facebook en Internet heeft het indivdu bevrijd

van zijn loyaliteit aan een enkele groep. De anarchie van de social media

zijn door de individuele leden helemaal geaccepteerd, als een

ingewikkelde vis die je moet leren eten. Taal is een instrument geworden.

De huidige politiek faalt omdat ze in plaats van perspectief te bieden en

het project van de democratie te verstevigen, besluit om de angsten van

de mensen te bevestigen.

Hitler beschuldigde de joden ervan geen nationale loyaliteit te hebben.

De joden waren trouw aan elkaar en verspreid over de wereld. Hun

ongrijpbaarheid verleende ze het aura van macht, hun aanwezigheid

werd vergeleken met bacillen die een lichaam binnendrongen. De

nationale identiteit was voor hen slechts make-up, onder het opgedofte

gelaat verborg zich een parasiet. Eenzelfde soort wantrouwen merk ik

ook bij conservatieve populisten. Een jonge, conservatieve denker vroeg

mij een paar dagen geleden op de man af of ik over een dubbel paspoort

beschikte. Hij vertelde me daarna dat hij een politiek voorstond waarin

de loyaliteit van de staatsburger bij een nationale identiteit lag. Als

geschoolde jurist benaderde hij het complex samenleving – wat ik eerder

zou vergelijken met een architectonisch misbakselals een amalgaam van

individuen die via wetten kunnen worden gereguleerd. Hij leek erg

tevreden te zijn met zijn stelling, alsof hij daarmee de toverformule had

gebrouwen tegen alle etnische onlust. De utopie van een samenleving is

een hardnekkige.

De populisten noemen alle cultuur die zich bedient van abstracties, elite-

cultuur. De populisten plaatsen vreemdelingen die ze makkelijk kunnen

klassificeren als buitenstaanders consequent buiten de samenleving. De

drietrapsraket bereikt zijn hoogtepunt wanneer de politiek die in hun

ogen de verwording van de samenleving mogelijk heeft gemaakt, de

linkse kerk, etc, etc, wordt weggezet als een historische vergissing, een

aberratie, een zonde tegen de natuurstaat van de natie. Dit zijn in

extreme vorm ook fascistische noties. De achterliggende gedachte is dat

kunst net als migranten en progressieve politiek in plaats van te

verbinden, juist polariseren. Schade toebrengen aan de natie. De grootste

zonde die men op dit moment kan begaan is zich uitspreken tegen de

gedachte dat migranten, net als goede boeken en progressieve ideeen, de

maatschappij een dynamiek geven die verandering mogelijk maakt. We

staan juist voor verandering. Onze arbeidsmarkt, de globaliserende

wereld en Europa: linksom of rechtsom worden we geconfronteerd met

de uitdaging er iets van te maken.

En die uitdaging om de wereld waarin we leven te leren omarmen, is

vooral een persoonlijke uitdaging!

In 1996 ging ik in Leiden studeren. Geschiedenis. Ik nam me voor om het

canon van de Westerse cultuur door te nemen. Ik werd er een beetje om

uitgelachen. We leefden in een post-moderne wereld waarin de liedjes

van Madonna net zoveel over de Westerse cultuur te zeggen hadden als

de gedichten van Baudelaire. Het was een on-hierarchische, enigszins

oppervlakkige tijd. De enige reden waarom ik dat allemaal deed was uit

pure nieuwsgierigheid naar wat een cultuur mij te bieden had, dat

gevoegd bij het ideaal dat hoe groter de algemene ontwikkeling, hoe beter

het beest dat in ons huist kan worden beteugeld. Wist ik veel dat

diezelfde Duitse Nazi-officieren die zo mooi Mozart achter de piano

speelden, in Auschwitz de mens dood verklaarden. Zo onschuldig was die

cultuur dus toch niet, maar de kracht van Wagner was te sterk. Er hing

iets mysterieus, krachtigs, ja, zelfs sexy omheen. De vriendschap met

Nietsche die hem aanbad en daarna vergruisde. Het idee van de moderne

kunstenaar als een mytische allesweteren, eerder verwant aan de

sjamanen van Mongolie dan aan de SPitzburger in Mann’s

Buddenbrooks. Het sprak me allemaal erg aan.

Daar moest ik meer van weten.

Ik las een boekje over de Duitse componist Wagner, geschreven door de

toenmalige hoofdredacteur van de Groene Amsterdammer, Martin van

Amerongen die Wagneriaan was en de complexe relatie van de Duitsers

tot hun grote componist goed begreep. Martin van Amerongen stierf niet

veel later.

Op een dag kocht ik een peperduur kaartje voor de Stopera waar ik naar

de opera van Wagner ging luisteren. De Parsifal. In het

programmaboekje stond dat de opera tegen de zes uur zou duren. Met

twee pauzes. Niet eerder zou ik zo lang gaan zitten voor zoveel muziek. Ik

maakte me druk over de pauzes. Het laatste geld wat ik voor die maand

had gereserveerd was opgegaan aan het kaartje. Een kopje koffie kon er

nog wel vanaf. Het tweede niet meer. In de operazaal had ik geen tijd om

na te denken over zoveel kleinigheden. Het doek ging op en er klonk een

zachte, overdonderde muziek. De muziek van de opera maakte indruk op

me, maar ik begreep er niets van. Het was een woeste rit door een hemel

en hel van indrukken en dat vijf uur lang. Ik had ook dorst gekregen en

was laat thuis. Toch had het bijwonen van de opera me een goed gevoel

gegeven. Ondanks alle onzekerheid die ik over mijn aanwezigheid had,

voelde ik me door het bijwonen van de opera, boven alles uitgetild

worden. Muziek tilt ons boven onszelf uit. Het doet ons, voor het moment

dat het plaatsvindt, verdwijnen. Het bijzonder aan de Westerse cultuur

lag voor mijn daarin dat al die grote individuele kunstenaars in staat

bleken te zijn om meesterwerken te componeren waarin een ieder

zichzelf op een andere manier kon zien. De enige manier waarop Wagner

boven zichzelf uit kon stijgen was door het kunstwerk boven alles te

stellen. Het kunstwerk als plaatsvervanger van de kunstenaar op aarde.

Dronken van de atmosferische, soms klagelijke muziek kwam ik thuis. Er

had een ontregeling van de zinnen plaatsgevonden die me in plaats van te

verwarren of te beangstigen, juist bevrijd leek te hebben van heel wat

reserves tegenover het leven en mezelf. Blijkbaar was het de Westerse

muziek te doen om het bewerkstelligen van een intieme relatie met het

zelf waar de oude manieren tekort schoten. Het kunstwerk maakte in me

los, iets dat meer te maken had met een droom dan een werkelijke

wereld. Het was een ultieme vlucht van elke vorm van het zelf.

Misschien staan we op de restauratie van het Europese fascisme. Een

vredelievend fascisme dat zijn doelen wil bereiken niet via de kanonnen

en geweld, maar via wetten, media en een manipulatie van de taal. Een

fascisme ook dat juist niet lijkt op het fascisme van de jaren dertig. Dat

zou haar grootste overwinning zijn. Misschien heeft het fascisme van de

jaren dertig geen toekomst omdat al teveel geweld uiteindelijk zelfs de

grootste etnische misantroop tegen de borst stuit. Wellicht komt er een

fascisme dat bruggen wil bouwen met de vele ontevreden groepen in de

samenleving. Een fascisme dat lippendiensten zal bewijzen aan Europa.

Een fascisme dat de teugels laat vieren waar nodig en ze weer aantrekt

wanneer nodig. Een fascisme dat weet dat het met dreigen en haat-taal

alleen niet komt. Een fascisme dat charmeert en dat iets van zijn retoriek

laat varen om in het gevlei te komen bij een nieuwe middenklasse dat

met zijn ressentiment geen kant op kan. Een fascisme dat zowel de

nieuwe conservatieven als de havenarbeider verenigt. Misschien is het

fascisme nu pas begonnen aan zijn echte opmars. Een fascisme dat het

zonder Hitler afkan.

Daarnaast heb ik een andere reden om voorzicht aan te doen met het

cultiveren van historische parallellen. Hoewel in 1933 langzaam duidelijk

begon te worden dat de Europese agressie richting een climax moest

gaan, was dit voor zij die zich buiten Europa in haar invloedssferen

duidelijk dat er stront aan de knikker was. De Arabier. De Zuid-

Amerikaan. De Afrikaan. Ze hadden al langer dan ze lief was de

hardhandige knedingen van het Europese project gevoeld. Een sprong in

het diepe – zoals die in 1933 werd gepoogd – was lang daarvoor al

begonnen. De staatsagressie van de jaren dertig werd ook buiten Europa

sterk gevoeld; de koloniale machten waren verwikkeld in een verbeten

strijd om invloed, aanzien en grondgebied. De inboorling in Abessinie die

onder het houwel van de Italiaans sneefde kon niet bevroeden dat dit

geweld dat tegen hem werd gepleegd in naam van de vooruitgang was.

Wat toen geexploiteerd en beschermd werd was de superioriteit van de

Westerse beschaving.

kon vormgeven in moord. Een groeiende weerstand tegen migranten

wordt vertaald in een actief ontmoedigingsbeleid. Er komt geen moslim

meer in, klinkt de zinsnede, de favoriete Hollandse manier om

dapperheid te tonen. Het opgezwollen imperatief laat aan stelligheid

niets te wensen over. Er klinkt een steeds luidere roep om een sterker

nationaal bewustzijn, want dat kan het zwaar zieke lichaam weer

winterklaar maken. Toch is het moeilijk om onder de nieuwe profeten

van de nationale eigendunk iets van echte trots te voelen. Het voelt te

berekenend aan. Het zou vervelen als het niet zo waar was. Deze nieuwe

beweging streeft niet zozeer naar een nieuwe wereldorde, of proclameert

een nieuw elan – een van de kenmerken van het fascisme was dat uit

haar baarmoeder de nieuwe mens gebaard zou worden – integendeel, het

streeft naar stilstand. Een verwoed pogen om alles bij het oude te

houden, het liefst iets ouder nog. Een regressieve politiek waarin

migranten, buitenstaanders, kunstenaars als vijanden van de consensus

worden voorgesteld. Zij zouden die consensus in gevaar brengen door

hun overenthousiaste aanwezigheid. In de islam meenden deze hooligans

voor de consensus een ideale vijand te hebben gevonden. Ongrijpbaar en

toch en masse aanwezig; machtig en toch ook bedremmeld geisoleerd.

De barbaren zijn opgestaan. Het mag ons niet verbazen dat wij, in onze

pogingen om de zuurverdiende rijkdom van dit land te beschermen, zelf

de barbaren zijn geworden. Slechte, oppervlakkige barbaren die menen

met het dumpen van een munt, het dumpen van migranten en het

dumpen van orkesten schoon schip te hebben gemaakt op het dek van

fregatschip Nederland. Een stuk lichter kan op de ultieme Consensus

worden gekoerst. Deze operatie wordt met een zekere grimmigheid

uitgevoerd. Men neemt zijn eigen plannen zeer serieus. Daar hebben de

hooligans voor de consensus zeker meer gemeen met de fascisten dan ze

zelf zouden willen toegeven. Met een oneindige toewijding, die eerder

met een mysticus worden geassocieerd worden doelen nagestreefd die

nooit bereikt zullen worden. In het ten uitvoer brengen van deze doelen,

sterft ook het achterliggende idee.