UNIVERSITEIT GENT

FACULTEIT POLITIEKE EN SOCIALE WETENSCHAPPEN

Wetenschappelijke verhandeling

KIRSTEN BEHETS

MASTERPROEF POLITIEKE WETENSCHAPPEN

afstudeerrichting INTERNATIONALE POLITIEK

PROMOTOR: DR. SAMI ZEMNI

COMMISSARIS: PROF. ROLAND MEIJER

COMMISSARIS: MARIEKE KRIJNEN

ACADEMIEJAAR 2013 – 2014

DE ONTWIKKELING VAN ANTI-CONFESSIONELE

BEWEGINGEN IN LIBANON

aantal woorden: 16.153

2

DANKWOORD

Bij het schrijven van een masterproef moet de student aantonen dat hij of zij in staat is om de

vergaarde kennis van de afgelopen jaren toe te kunnen passen op een concreet onderwerp. Dat het

schrijven van de masterproef een zenuwslopende en vooral tijdrovende opdracht is, bleek al snel.

Het is een intensief proces waar veel tijd in kruipt, maar waar je ook veel voldoening voor in de plaats

krijgt. Deze masterproef had niet tot stand kunnen komen zonder de hulp van mijn promotor,

professor Sami Zemni, die niet enkel stuurde waar nodig, maar ook voor kleine en futiele vragen

zoals woordkeuzes tijd maakte om te helpen. Daarnaast wil ik professor Roel Meijer bedanken om

mij tijdens de colleges van de area study: Politieke problemen van de Maghreb, te wijzen op het

belang van citizenship in het Midden-Oosten, een aspect waar ik voorheen zelden over nadacht,

maar nadien des te meer. Verder wil ik Layal bedanken, een Libanese vriendin dankzij wie ik Libanon

in al zijn mooie en minder mooie facetten heb leren kennen en dankzij wie ik uiteindelijk dit

onderwerp gekozen heb. Daarnaast heeft ze mij meerdere malen uit de nood geholpen met

Arabische vertalingen en Libanese persartikelen. Ook Issam Kayssi van AUB Secular Club was een

grote hulp en zorgde voor een verhelderende blik. Als laatste wil ik mijn ouders, vrienden en Lars

bedanken, niet enkel voor hun geduld en begrip wanneer ik frustraties rond mijn thesis op hen

uitwerkte, maar ook voor het nalezen van mijn masterproef en de kritische commentaren daarbij.

3

ABSTRACT

Waar burgers in Europa het heel vanzelfsprekend vinden om in een seculier land te wonen, waar

staat en religie elkaar niet beïnvloeden, is dat in vele andere landen wereldwijd niet het geval.

Libanon is één van die landen waar burgers al decennialang de straat op komen met de eis om de

Libanese staat te hervormen van een sektaire staat naar een seculiere staat. Het huidige

confessionele systeem werkt discriminatie en corruptie in de hand. Hoewel er na de Libanese

burgeroorlog veel anti-confessionele bewegingen ontstonden en het idee van een niet-sektarische

samenleving steeds populairder lijkt te worden, hebben de groeperingen moeite om de krachten te

bundelen en hun standpunt te verspreiden. De anti-confessionele bewegingen kunnen worden

opgedeeld in vier verschillende groepen, elk met hun eigen werkwijzen en doelstellingen. Volgens

critici zijn de anti-confessionele bewegingen te versplinterd en hebben ze daardoor weinig

slagkracht, maar de bewegingen zelf beweren dat de politieke elite zich vastklampt aan het sektaire

systeem om de macht te behouden, waardoor er geen ruimte is voor verandering. Deze politici

profileren zich naar buiten toe vaak als voorstanders van een non-confessionele samenleving, maar

wanneer er daadwerkelijk beslissingen genomen moeten worden, klampen zij zich vast aan de

bestaande structuren. Waar de Arabische opstanden de anti-confessionele bewegingen aanvankelijk

de hoop gaven dat verandering mogelijk is, zorgde de Syrische burgeroorlog er voor dat de

bewegingen momenteel in crisis verkeren. Welke seculiere bewegingen bestaan er in Libanon en in

welke mate kunnen zij nog groeien, of moeten ze heroriënteren en zich toch politiek engageren om

hun wens van een seculiere staat te realiseren?

4

INHOUDSOPGAVE

DANKWOORD ...................................................................................................................................... 2

ABSTRACT ............................................................................................................................................ 3

INHOUDSOPGAVE ............................................................................................................................... 4

LIJST VAN ILLUSTRATIES ................................................................................................................. 5

DEEL I: INLEIDING ........................................................................................................................... 6

1. Totstandkoming van het confessioneel systeem .......................................................................... 7

1.1 Van Ottomaanse Rijk tot Nationaal Pact ............................................................................. 7

1.2 Het akkoord van Ta’if ......................................................................................................... 9

1.3 De impact van het confessioneel systeem op de Libanese burgers ................................... 11

2. Probleemstelling ........................................................................................................................ 14

3. Literatuuroverzicht .................................................................................................................... 15

DEEL II: CORPUS ............................................................................................................................. 16

1. Anti-confessionele bewegingen ................................................................................................. 16

1.1 Het ontstaan van anti-confessionele bewegingen .............................................................. 17

1.2 De anti-confessionele bewegingen in beeld ...................................................................... 20

1.2.1 Belangrijkste anti-confessionele manifestaties .......................................................... 21

1.2.2 Overzicht van anti-confessionele bewegingen .......................................................... 22

1.3 Politieke dualiteit ............................................................................................................... 29

1.4 Toekomst van de anti-confessionele bewegingen ............................................................. 31

2. Invloed van de Arabische opstanden en het Syrische conflict .................................................. 34

2.1 Arabische opstanden .......................................................................................................... 34

2.2 Syrische conflict ................................................................................................................ 36

DEEL III: CONCLUSIE .................................................................................................................... 39

BIBLIOGRAFIE ................................................................................................................................... 42

5

LIJST VAN ILLUSTRATIES

Figuur 1: (p.7) Overzicht van Libanese religieuze gemeenschappen. Opgemaakt door Central

Intelligence Agency in 1988.

Figuur 2: (p. 17) Enquête: Is confessionalisme noodzakelijk voor stabiliteit in het land?

6

DEEL I: INLEIDING

De Libanese hoofdstad Beiroet stond ooit bekend als “Parijs van het Midden-Oosten”, een (min of

meer) democratisch baken in een zee van autoritaire regimes. Dat was echter voor de Libanese

burgeroorlog uitbrak in 1975, een oorlog die pas in 1989 eindigde met het vredesakkoord van Ta’if.

Hoewel de burgeroorlog intussen bijna vijftien jaar achter ons ligt, is er amper sprake van stabiliteit

in het land. De moord op premier Rafik Hariri in 2005, een nieuwe oorlog met Israël in 2006 en de

invloed van de burgeroorlog in buurland Syrië op dit eigenste moment zijn maar enkele van de

voorbeelden waaruit blijkt dat het land nog niet de stabiele democratie is waar vele Libanezen zo op

hopen.

De ingewikkelde context van Libanon hangt voor een groot deel samen met de grote diversiteit van

de Libanese bevolking. Deze bemoeilijkt de interne samenhang en is al meerdere decennia een

oorzaak van controverse rondom de politieke representativiteit in het land. Volgens huidige cijfers in

het CIA World Factbook telt Libanon achttien erkende religieuze gemeenschappen. Het merendeel

van de bevolking, 54 procent is moslim, 40.5 procent is christen en 5.6 procent druzen. Zowel de

moslims als de christenen vormen echter geen homogene groep, onder christenen vallen de

Figuur 3: overzicht van Libanese religieuze gemeenschappen. Opgemaakt door Central Intelligence Agency in 1988.

( Central Intelligence Agency, 1988)

7

christelijke maronieten (21%), Grieks orthodoxen (8%), Grieks katholieken(5%) en andere christenen

(6.5%). (Central Intelligence Agency, 2014) Ook bij de moslims zijn twee grote stromingen te

onderscheiden, hier zijn de exacte percentages onduidelijker. Hoewel het CIA World Factbook in

1988 nog 41 procent sjiieten en 27 procent soennieten telt in Libanon (Figuur 1), spreken ze in 2014

van heel andere cijfers, namelijk dat zowel de sjiieten als de soennieten 27 procent van de bevolking

uitmaken. Een verklaring voor deze grote demografische verandering is in documenten van de CIA

echter nergens terug te vinden, de percentages blijken overigens moeilijk te verifiëren. Van een

officiële telling door de Libanese overheid na de volkstelling van 1932 is niets terug te vinden en

percentages lopen dan ook sterk uiteen afhankelijk van de bron die geraadpleegd wordt. Zo zou het

aantal sjiieten zou volgens verscheidene auteurs eerder rond de veertig procent liggen (Hazran,

2009) en Vali Nasr spreekt zelfs van 45 procent sjiieten in plaats van de 27 procent waar het World

Factbook van spreekt. (Nasr, 2006)

In vele landen is het percentage dat gemeenschappen innemen in de bevolking weinig van belang

doordat het politieke systeem slechts zelden gebaseerd is rond confessionele lijnen. In Libanon ligt

dat echter anders aangezien verschillende politieke functies slechts ingevuld kunnen worden door

een specifieke gemeenschap. Zo is de president steeds een maronitische christen, de premier een

soenniet en de parlementsvoorzitter een sjiiet. Een incorrecte volkstelling zorgt dan ook rechtstreeks

voor een incoherente representativiteit van de gemeenschappen.

Deze masterproef gaat op zoek naar bewegingen, groeperingen en individuen die het confessionele

systeem van Libanon in vraag stellen en een seculier politiek systeem eisen. Voor we ingaan op deze

verschillende bewegingen en groepen, is het niet onbelangrijk om de herkomst van het

confessionalisme in Libanon te overlopen en enkele gebeurtenissen uit het verleden te schetsen die

een impact hebben gehad op de evolutie van het politieke landschap in Libanon.

1. Totstandkoming van het confessioneel systeem

1.1 Van Ottomaanse Rijk tot Nationaal Pact

De grote Libanese religieuze diversiteit zorgt ervoor dat het moeilijk is om een gevoel van nationale

eenheid te creëren onder de Libanese bevolking. Dit wordt vaak nog eens bemoeilijkt door politici

die inspelen op sektarische gevoelens en angsten en op die manier de verschillende

gemeenschappen nog meer uit elkaar drijven in plaats van hen te verenigen. Om toch iedere

gemeenschap een stem te geven in het politieke landschap, hanteert men in Libanon een

8

confessioneel systeem. Dit houdt in dat politieke en institutionele macht proportioneel verdeeld

dienen te worden onder de verschillende religieuze gemeenschappen van het land. (Canadians for

Justice and Peace in the Middle East, 2007)

De oorsprong van de confessionele structuur in Libanon gaat terug tot het Ottomaanse Rijk waar

men voor het eerst de aanwezigheid van verschillende gemeenschappen in eenzelfde territorium

erkent. (Nelson, 2013) In 1861 wilden de Europese machten en de Ottomanen de inwoners van

Mount Lebanon verenigen nadat er sinds 1843 geregeld boerenopstanden waren tegen de (veelal

christelijke) elites. Dit gebeurde door sektaire vertegenwoordiging in de gemeenteraden. Hoewel

deze hervorming als bedoeling had het volk te herenigen, zorgde de maatregel voor een verdere

ontwikkeling van de maronitische bourgeoisie. (Ofeish, 1999) Of de oorsprong van het confessionele

systeem daadwerkelijk bij de Ottomanen zelf lag, wordt echter betwist. Makdisi stelt dat het

inderdaad zo was dat christenen, tijdens het Ottomaanse rijk, de voorkeur genoten van de Europese

handelaren om handel mee te drijven. Maar dit stond volgens hem in schril contrast met het

Ottomaanse Rijk, waarin de Tanzimat net probeerde om het volk te verenigen onder één

Ottomaanse nationaliteit om zo een Ottomaans patriottisme te creëren. Hij stelt dus eerder de

Europese machten en de christelijke elite verantwoordelijk voor de op religie gebaseerde politiek.

(Makdisi, 1996)

Na de val van het Ottomaanse Rijk werd in het Verdrag van Versailles opgetekend dat Libanon en

Syrië Frans mandaatgebied zouden worden. Onder de Fransen blijven de maronieten hun

voordeelpositie behouden binnen de Libanese samenleving. Zij waren politiek actief en zetelden in

verscheidene politieke en administratieve instituties in tegenstelling tot de moslims. De

moslimgemeenschap zou zich volgens Faour eerder afzijdig opstellen, aangezien zij wrok koesterden

ten opzichte van de Fransen en eerder aansluiting zochten bij de Arabische wereld. Op het moment

dat Libanon de onafhankelijkheid verwerft in 1943 vormden de christenen dus al de ruggengraat van

de Libanese staatbureaucratie. (Faour, 1991)

Het Nationaal Pact wordt in 1943 opgesteld en wordt gezien als de eerste officiële optekening

(hoewel het een ongeschreven akkoord is) van het Libanese politieke systeem als een confessioneel

systeem. Maronieten en soennieten komen in het Nationaal Pact overeen dat ze beiden geen

aaneensluiting meer zoeken bij respectievelijk Frankrijk of een Arabische eenheid. De politieke macht

zou van nu af aan verdeeld worden naar sektarische lijnen op basis van een volkstelling die in 1932

plaatsvond. De maronieten leveren de President, de Eerste Minister is een soenniet en de voorzitter

van het parlement komt uit de sjiitische gemeenschap. Ook parlementszetels, ministerportefeuilles

9

en belangrijke posities in staatsbedrijven en het leger werden verdeeld naar sektarische lijnen, voor

iedere zes christelijke zetels in het parlement, waren er vijf voor moslims voorbehouden. (Haddad,

2009)

Politieke posities werden vanaf 1943 verdeeld op basis van een volkstelling die in 1932 plaatsvond.

Hoewel de demografie na deze datum grondig wijzigde en het niet meer de christenen, maar veeleer

de moslimgemeenschap werd die het merendeel van de bevolking uitmaakte, veranderde er niets

aan de politieke verhouding tussen moslims en christenen. De zetelverdeling in het parlement werd

bijvoorbeeld niet gekoppeld aan de demografische veranderingen, er was dus al snel geen sprake

meer van een proportionele vertegenwoordiging van iedere gemeenschap. Pas vijf decennia na de

opstelling van het Nationaal Pact en nadat Libanon vijftien jaar lang wordt ondergedompeld in één

van de vreselijkste burgeroorlogen van de twintigste eeuw, wordt de machtsverdeling onder de loep

genomen en aangepast.

1.2 Het akkoord van Ta’if

“G. Abolition of Political Sectarianism: Abolishing political sectarianism is a

fundamental national objective. To achieve it, it is required that efforts be made in

accordance with a phased plan. The Chamber of Deputies election, the basis of equal

sharing by Christians and Muslims shall adopt the proper measures to achieve this

objective and to form a national council which is headed by the president of the

republic and which includes, in addition to the prime minister and the Chamber of

Deputies speaker, political, intellectual, and social notables. The council's task will be to

examine and propose the means capable of abolishing sectarianism, to present them to

the Chamber of Deputies and the cabinet, and to observe implementation of the

phased plan. The following shall be done in the interim period: a. Abolish the sectarian

representation base and rely on capability and specialization in public jobs, the

judiciary, the military, security, public, and joint institutions, and in the independent

agencies in accordance with the dictates of national accord, excluding the top-level

jobs and equivalent jobs which shall be shared equally by Christians and Muslims

without allocating any particular job to any sect. b. Abolish the mention of sect and

denomination on the identity card.” (The Taif Agreement, 1989)

Met het akkoord van Ta’if kwam er in 1989 een einde aan de Libanese burgeroorlog die het land al

vijftien jaar in zijn greep hield. Het akkoord ging voornamelijk over het aanpakken van twee grote

problemen namelijk interne administratieve hervormingen en het probleem rond identiteit en

soevereiniteit. Onder de interne administratieve hervormingen viel onder andere het aanpakken van

10

de dominante positie die de maronitische christenen al sinds het Nationaal Pact bekleedden. (Knio,

2005, p. 228) In het akkoord werd afgesproken dat zetels in het parlement en verscheidene politieke

of institutionele posten gelijk verdeeld zouden worden onder christenen en moslims.

Bovenstaande clausule toont aan dat het akkoord van Ta’if oorspronkelijk wel degelijk het doel had

om in de nabije toekomst een einde te maken aan het confessionele systeem. Maar het fragment

legt ook ineens een grote tekortkoming bloot. Hoewel men wel in grote lijnen bespreekt hoe er

getracht moet worden om het politiek systeem te hervormen, wordt er geen einddatum, noch een

concreet stappenplan uitgeschreven wanneer dit bereikt moet zijn.

De eerste clausule van het akkoord van Ta’if verklaart dat: “Lebanon is a sovereign, free and

independent country and a final homeland for all its citizens.” Hoewel deze soevereiniteit heel

vanzelfsprekend lijkt voor een land dat al enkele decennia onafhankelijk is, is dat in Libanon niet het

geval aangezien er net een burgeroorlog heeft plaatsgevonden met veel buitenlandse inmenging van

onder andere Syrië en Israël. Waar Ta’if de soevereiniteit van Libanon onderstreept in het begin van

het akkoord, wordt er enkele clausules later al meteen inbreuk op gedaan door te omschrijven dat

Syrische troepen in Libanon gestationeerd mogen blijven. Dit voor een periode niet langer dan twee

jaar, om zo de Libanese autoriteiten te ondersteunen met de totstandkoming van de staat Libanon.

(The Taif Agreement, 1989) De soevereiniteit wordt door zowel Syrië als Israël netjes aan hun laars

gelapt. Israël bezet het zuiden van Libanon tot in 2000 en Syrische troepen verlaten het grondgebied

pas in 2005 nadat de zogenaamde Cederrevolutie plaatsvindt in Libanon tegen de Syrische

aanwezigheid in het land.

Hoewel het Vredesakkoord van Ta’if veelbelovend leek bij de totstandkoming, kan je vijfentwintig

jaar later amper spreken van een succesvol uitgevoerd akkoord. Er is geen sprake van een

constructieve aanpak om van het sektarische systeem af te raken en ook aan de confessionele

postjesverdeling van maronitische president, soennitische premier en sjiitische parlementsvoorzitter

wordt niet geraakt, hoewel de macht van de president wel werd ingeperkt. Ta’if had volgens Asmar,

Kisirwani & Springborg een nieuwe politieke start kunnen worden voor het land, maar dat gebeurde

niet. Er kwam geen nieuwe politieke klasse, er kwam geen einde aan vijandelijkheden tussen

confessionele partijen en ook de confessionele relaties zijn gewoon bevroren in plaats van opgelost.

(Asmar, Kisirwani, & Springborg, 1999, p. 36) Haddad stelt dat het akkoord wél een einde heeft

gemaakt aan het sektarisch geweld, maar er niet in geslaagd is om samenwerking tussen de

verschillende gemeenschappen ook daadwerkelijk te promoten. In plaats van overheidsinstellingen

te versterken, zijn het veeleer de verschillende gemeenschappen die een sterkere interne

11

samenhang gekregen hebben en zo vervreemd zijn van de andere gemeenschappen. Haddad

refereert naar professor Kabbara die zelfs stelt dat het akkoord van Ta’if niet voldoende is om een

nieuwe burgeroorlog te vermijden. (Haddad, 2002, p. 293) Het akkoord omvat inderdaad heel wat

vage lijnen en tekortkomingen, maar een complete mislukking kan het nu ook niet genoemd worden.

Hoewel de uitvoering ervan erg traag tot stand komt, wordt er nog steeds aan gewerkt. Zo werd in

april 2014 nog een clausule van Ta’if uitgevoerd om de Libanese overheid te decentraliseren.

(Jaoude, 2014)

Na het akkoord van Ta’if in 1989 is het confessionele systeem haast onveranderd gebleven. Hoewel

de verhouding tussen politieke macht en het demografische gewicht van een gemeenschap nog

steeds niet in balans zijn, lijkt er weinig politieke welwillendheid om ook daadwerkelijk verandering

door te voeren. Noch het Nationaal Pact, noch het Akkoord van Ta’if bleken een succesformule te zijn

en hebben het land dus niet de stabiliteit gegeven waar men op gehoopt had. Intussen rijst bij een

deel van de Libanezen al enkele jaren de vraag of een seculiere staat de enige mogelijkheid is om een

stabiele samenleving te creëren. Zou een seculiere staat de oplossing kunnen zijn om Libanon te

verlossen van corrupte politici en gezagsdragers, het patronagesysteem en het cliëntelisme?

1.3 De impact van het confessioneel systeem op de Libanese burgers

Het confessionele systeem manifesteert zich niet enkel op het politieke veld, ook voor de gewone

Libanese burger brengt het sektaire systeem een hele resem gevolgen met zich mee voor hun

alledaagse leven. Eén van deze gevolgen is dat heel wat familiale aangelegenheden zoals het

huwelijk, voogdij, scheiding en erfenis onder de verantwoordelijkheid vallen van de religieuze

autoriteit. Als je in Libanon geboren wordt, zal er in het familieregister staan tot welke van de

achttien officiële gemeenschappen je behoort en de verschillende gemeenschappen vullen deze

familierechten in naar hun eigen tradities en gewoonten. Welke gemeenschap in het familieregister

genoteerd staat, heeft verregaande gevolgen voor je toekomst, zo bepaalt het op welke politieke

functie je later al dan niet terecht kan komen. Als er in jouw officiële documenten bijvoorbeeld staat

dat je een sjiitische moslim bent, weet je dat je nooit president of eerste minister zal worden, een

functie die enkel weggelegd is voor respectievelijk een christen of een soenniet. Heel democratisch

kan het Libanese politieke systeem niet bestempeld worden als je het op deze manier bekijkt,

aangezien niet iedereen de mogelijkheid krijgt om zich kandidaat te stellen voor eender welke

functie.

12

Zoals reeds gezegd, wordt ook het huwelijk door de religieuze autoriteiten behandeld. Wanneer een

sjiitisch koppel huwt, zullen zij dit doen volgens de tradities en regels van hun religieuze

gemeenschap. Maar wanneer er sprake is van een gemengd huwelijk tussen bijvoorbeeld een

maroniet en een soenniet, zal één van beide zich moeten bekeren tot de godsdienst van de andere.

Vele Libanezen omzeilen dit en trekken de grens over naar Cyprus om elkaar daar het jawoord te

geven en eenmaal terug in Libanon hun huwelijk te laten erkennen, iets wat vaak gedaan wordt. Het

toestaan van burgerlijke huwelijken is jaren geleden al het uithangbord bij uitstek geworden van de

seculiere beweging in Libanon. Zij zien het toestaan van een burgerlijk huwelijk als een belangrijke

stap voorwaarts naar een seculiere staat aangezien de samenhang tussen de verschillende

gemeenschappen enkel sterker kan worden door het toestaan van gemengde huwelijken. (Ofeish,

1999, p. 109) Op die manier is de kans ook groter dat burgers zich meer gaan affiliëren met hun land

dan met hun gemeenschap.

Inzake burgerlijke huwelijken is er intussen wel vooruitgang geboekt en in 2012 vond het eerste

burgerlijk huwelijk plaats op Libanees grondgebied. Dit was mogelijk nadat er in 2009 een wet werd

uitgevaardigd die het mogelijk maakte voor burgers om hun religieuze achtergrond te laten

schrappen uit burgerlijke registers. Wanneer beide partners dit doen, kunnen zij burgerlijk huwen,

zonder inmenging van religieuze autoriteiten en kinderen die geboren worden, zullen “sektloze

kinderen” zijn. (Muhanna, 2013) Hoewel het dus relatief gemakkelijk lijkt om vandaag de dag een

burgerlijk huwelijk te hebben, is dat in praktijk niet het geval. In december 2013 werd voor de

zoveelste keer een wetsvoorstel ingediend om burgerlijk huwelijk toe te laten, maar net als de talloze

pogingen die dit wetsvoorstel vooraf gingen, blijft het voorstel al ettelijke maanden zonder

behandeling hangen in een adviescomité. (Jaoude, 2014)

Naast uitsluiting van politieke posities en de moeilijkheid van het burgerlijk huwelijk, heeft het

confessionele systeem nog enkele andere voelbare gevolgen voor de Libanese burgers. Waar Libanon

in het Westen vaak gezien werd als één van de weinige democratische landen van het Midden-

Oosten is daar in praktijk weinig van te merken. Corruptie viert al jarenlang hoogtij in Libanon en dat

komt niet als een verrassing uit de lucht gevallen. Het land behoort al jarenlang bij de slechtste

leerlingen in de Corruption Perception Index van Transparency International. Volgens de Corruption

Perception Index scoort Libanon in 2013 zelfs slechter dan in 2012 en belandt het op de 127ste plaats

in de lijst van 175 landen. (Transparency International, 2013) Nelson stelt dat het confessionele

systeem cliëntelisme en corruptie in de hand heeft gewerkt en verhindert dat Libanon vooruitgang

boekt naar een geloofwaardige democratie. (Nelson, 2013, p. 332) Ook tijdens anti-confessionele

protesten komt vaak naar boven dat de burgers van het confessionele systeem verlost willen worden

13

om op die manier de politiek terug zuiverder en minder corrupt te maken. (The "Neo-Assassins",

2013) Corruptie zit volgens Ofeish echter in iedere laag van de machtsstructuur verweven: “From the

monopoly of elite family members over private services, to favoritism in the distribution of

government contracts, to nepotism in the bureaucracy, to the payment of bribes in most government

departments. (…) But the rejuvenation of sectarianism and clientelism from 1990 on particularly

contributed to the spread of corruption.” (Ofeish, 1999, p. 109) Door het confessionele systeem

hangen bepaalde posities in de maatschappij en in de politiek samen met je religieuze herkomst.

Doordat niet iedereen op een bepaalde positie terecht kan komen en dus geen invloed kan

uitoefenen, worden deze mensen vaak omgekocht en op die manier werkt het confessionele systeem

corruptie in de hand.

Een confessioneel systeem heeft dus een veel grotere invloed dan enkel op het politieke veld. Van

ingewikkelde huwelijksprocedures tot omkoping om aan werk te raken, vloeien voort uit de huidige

structuur van het land. De vele anti-confessionele of seculiere bewegingen die al enkele decennia als

paddenstoelen uit de grond schieten, willen hier paal en perk aan stellen om zo de democratische

samenleving te worden waar ze vaak voor worden aangenomen.

14

2. Probleemstelling

De eerste anti-confessionele bewegingen in Libanon ontstonden al in de jaren zestig en konden op

heel wat bijval rekenen. Maar wanneer de Libanese burgeroorlog in 1975 uitbreekt, zoeken de

burgers bescherming en hulp binnen de grenzen van hun gemeenschap aangezien de staat hier voor

hen tekort schiet en hen niet de nodige hulp kan bieden. Na de burgeroorlog en het vredesakkoord

van Ta’if in 1989, krijgt de civil society een boost en vele sociale bewegingen hebben dan ook hun

wortels in de eerste jaren na de oorlog. Het is echter pas vanaf de Cederrevolutie in 2005 dat de roep

om een non-confessioneel systeem te creëren luid weerklinkt. Het sektaire, confessionele systeem

dat onder andere beslist dat de president een maronitische christen moet zijn, de premier een

soenniet en de parlementsvoorzitter een sjiiet is volgens de anti-confessionele beweging

achterhaald. De verdeling van belangrijke functies in het land, ooit bedoeld om de stabiliteit tussen

de gemeenschappen te verzekeren, is gebaseerd op volkstellingen van 1932. De demografie van

Libanon is sindsdien echter zo veranderd dat er geen sprake meer is van proportionele

vertegenwoordiging van iedere gemeenschap.

In deze masterproef wordt er slechtst beperkt ingegaan op de anti-confessionele bewegingen van de

jaren zestig. Het merendeel van de onderzoeksvragen is niet meer op hen van toepassing aangezien

deze anti-confessionele bewegingen intussen zijn opgedoekt. Dit wil echter niet zeggen dat zij niet

efficiënt of belangrijk waren, want zij waren zonder twijfel de grondleggers van de anti-confessionele

beweging in Libanon. In deze masterproef wordt er gezocht naar de belangrijkste anti-confessionele

bewegingen sinds het einde van de Libanese burgeroorlog en naar wat hun exacte doel is en welke

methoden zij gebruiken om dit doel te bereiken. Ook de samenhang en de verschillen tussen de

verschillende anti-confessionele bewegingen zelf worden onder de loep genomen om zo de

diversiteit binnen het seculiere debat te ontdekken.

De anti-confessionele bewegingen bestaan intussen ook lang genoeg om te kijken wat ze al

verwezenlijkt hebben en waar zij eventueel gefaald hebben. Ook de rol die politici spelen wordt

onderzocht, want zij noemen zichzelf vaak seculier, en toch lijken wetten zoals die voor het recht op

burgerlijke huwelijken er maar niet door het politieke debat te geraken. Dat de anti-confessionele

bewegingen erg populair zijn bleek tijdens enkele grote manifestaties in 2010 en 2011 toen enkele

tienduizenden Libanezen de straat op trokken. Maar hoe zijn deze bewegingen beïnvloed door de

Arabische opstanden en wat is het gevolg van de Syrische burgeroorlog op de werking van de anti-

confessionele en seculiere bewegingen? Kortom, hoe ziet de toekomst van de anti-confessionele

bewegingen er uit en wie of wat beïnvloedt hun werking het meest?

15

3. Literatuuroverzicht

Bij het schrijven van de bachelorpaper over ‘De breuk tussen sjieeten en soennieten bij huidige

conflicten in het Midden-Oosten’ kwam het idee naar boven om voor de masterproef een andere

richting in te slaan en mij niet langer te concentreren op de conflicten die er zijn tussen bepaalde

religieuze gemeenschappen, maar op diegene die van onderuit proberen om deze conflicten in de

toekomst te vermijden. De literatuur die ik voor mijn bachelorproef bestudeerde, bleek echter niet

erg toerijkend wanneer de masterproef als onderwerp ‘De ontwikkeling van anti-confessionele

bewegingen in Libanon’.

Het bleek geen gemakkelijke taak om bronnen te vinden over anti-confessionele bewegingen en het

feit dat ik geen Arabisch spreek, maakt het zoeken naar informatie nog moeilijker. Aan academische

papers die het confessionele systeem van Libanon in vraag stellen is er geen gebrek en hier bleek

vooral de paper van Sami Ofeish, professor politieke wetenschappen aan de Universiteit van

Balamand, Libanon, een leidraad te worden. Voor het zoeken naar informatie over de anti-

confessionele bewegingen zelf, bleek dat vooral de facebookpagina’s en (indien aanwezig) de

websites van de bewegingen een nuttige bron van informatie waren. Om wat meer antwoorden op

mijn specifieke vragen te krijgen stuurde ik ongeveer 45 mails naar zowel professoren, seculiere

bewegingen, organisatoren van manifestaties en studentenbewegingen, dit bleek echter niet

efficiënt, want slechts vier van hen namen de tijd om te antwoorden op mijn mail en uiteindelijk kon

ik twee van hen interviewen via mail en skype.

Waar ik voor de hoofdstukken van de Arabische Lente en het Syrische conflict vaak wel

wetenschappelijke bronnen vond, moest ik toch ook regelmatig persartikelen raadplegen om te

zoeken naar details en bijkomende informatie. Uiteindelijk is de geraadpleegde literatuur voor deze

masterproef min of meer evenredig verdeeld tussen wetenschappelijke artikels, boeken, websites,

sociale media en persartikels in de hoop op die manier een genuanceerd beeld te bekomen.

16

DEEL II: CORPUS

1. Anti-confessionele bewegingen

Het confessionele systeem in Libanon is amper veranderd sinds het Nationaal Pact van 1943, dit wil

echter niet zeggen dat het kan rekenen op de steun van de gehele bevolking. Onder de Libanese

bevolking is er onenigheid over de toekomst van het land, namelijk of deze ligt bij het confessioneel

systeem, dan wel bij een seculiere samenleving. Kisirwani, Asmar en Springborg voerden in 1999 een

onderzoek uit bij ongeveer duizend studenten van verscheidene universiteiten doorheen Libanon.

Eén van de stellingen was of het confessionalisme nodig is voor stabiliteit in het land en de resultaten

werden per gemeenschap weergegeven. Vooral de sjiieeten, soennieten en druzen zijn het niet eens

met deze stelling, iets wat volgens de onderzoekers niet kan verbazen aangezien deze

bevolkingsgroepen al langer gemarginaliseerd werden door het confessionele systeem, zelfs nu zij

(moslims) de grootste groep vormen in het land. Dat de maronieten en orthodoxen zich wel meer

kunnen vinden in de stelling kan ook niet verbazen, zij maken deel uit van een kleinere gemeenschap

die naargelang hun grootte nog steeds veel macht in handen heeft, iets wat zij waarschijnlijk niet

graag zien veranderen. Hoewel de onderzoekers besluiten dat uit hun onderzoek blijkt dat christenen

het confessioneel systeem meer noodzakelijk achten voor stabiliteit, moeten ze ook toegeven dat er

in iedere gemeenschap onenigheid bestaat over het onderwerp. (Asmar, Kisirwani, & Springborg,

1999, p. 47)

Table 6

Respondents' Views On Whether Confessionalism Is Necessary

For Stability, By Sect

Sunni Shiite

Maronite Orthodox Druze

% (N) % (N)

% (N) % (N) % (N)

Agree 25 (71) 34 (51)

33 (51) 39 (81) 35 (20)

Neutral 25 (72) 13 (14)

30 (46) 19 (39) 7 (4)

Disagree 50 (140) 53 (57)

37 (58) 42 (86) 58 (33)

Figuur 4: Enquête: Is confessionalisme noodzakelijk voor stabiliteit? (Asmar, Kisirwani, & Springborg, 1999, p. 47)

17

Of het onderzoek van 1999 vandaag de dag nog steeds representatief is, is moeilijk te zeggen.

Aangezien het onderzoek enkel is afgenomen bij studenten is het ook niet representatief voor de

gehele Libanese bevolking, maar het geeft wel een indicatie van de verdeeldheid onder de Libanezen

wanneer het gaat over de toekomst van hun politieke systeem. Een heel ander beeld geeft het

onderzoek uitgevoerd aan de Universiteit van Maryland. Zij polsten in 2011 bij vijfhonderd Libanezen

van verschillende religieuze gemeenschappen en uit verscheidene steden of hun land een ander

electoraal systeem zou moeten hanteren. Maar liefst 82 procent van de ondervraagden antwoordde

positief op de vraag en wil dus een andere invulling van het electorale systeem, zes procent is

onbeslist en twaalf procent wil geen verandering. (Milligan, 2012) Uit dit onderzoek kan niet afgeleid

worden of de grote groep die verandering wil, ook een verandering naar een seculiere maatschappij

wil, maar het maakt wel duidelijk dat een overgroot deel van de Libanezen niet tevreden is met het

huidige politieke systeem.

Sinds het einde van de Libanese burgeroorlog in 1989 komen anti-confessionele betogingen,

groeperingen, protestmarsen, bewegingen,… opmerkelijk prominenter in beeld. Wanneer in de

volgende hoofdstukken gesproken wordt over anti-confessionele bewegingen, worden de

bewegingen bedoeld die een einde willen maken aan een maatschappij waar je religie bepaalt waar

jouw toekomst ligt, het einde van een maatschappij waar geen plaats is voor burgerlijke rechten

zonder daarbij tegen de religieuze realiteit/autoriteit te botsen. Deze anti-confessionele of seculiere

bewegingen zijn voorstander van een seculiere maatschappij, een maatschappij waar religie en staat

gescheiden zijn van elkaar.

1.1 Het ontstaan van anti-confessionele bewegingen

In de inleiding werd al aangehaald dat het Libanese confessionele systeem geen recent fenomeen is,

de herkomst ervan ligt al vele decennia achter ons. Maar ook de tegenwind die het systeem te

verduren krijgt, is geen recente ontwikkeling, iets wat niet kan verbazen aangezien Libanon één van

de actiefste en sterkste civil society ter wereld kent. (d'Aspremont, 2011) (MacKreath, 2013) De

ontwikkeling van de civil society begint enkele jaren na het Nationaal Pact, maar kent vooral een

boost omwille van Al-Nakba in Palestina, dat het begin betekent van de Palestijnse

vluchtelingenproblematiek in Libanon. (Anderson, 2011) De eerste organisaties die opgericht worden

in de loop van de jaren vijftig richtten zich dan ook vooral op humanitaire doeleinden en niet zozeer

op het afschaffen van de confessionele politiek. Hoewel er in de jaren vijftig nog geen anti-

18

confessionele of seculiere bewegingen zijn zoals we die nu kennen, was er wel al sprake van seculiere

politieke partijen zoals Baath en de Communisten. (Nizar, 2007) Over deze partijen volgt verder in

deze Masterproef meer uitleg, zij vallen onder politieke partijen en niet onder anti-confessionele

bewegingen. Ook Muhanna haalt de linkse politieke partijen aan die er ontstonden in de beginjaren

van de republiek en hun gezamenlijke vraag met secularisten om het politiek confessionalisme te

laten vallen, maar dit werd volgens de schrijver voornamelijk gekenmerkt als een geschiedenis van

falen aangezien zij nooit daadwerkelijk iets verwezenlijkt hebben. (Muhanna, 2010)

Vooral in het begin van de jaren zestig is er sprake van de opkomst van anti-confessionele

bewegingen in Libanon doordat de discriminerende impact van het sektarische systeem steeds

duidelijker werd. De ontevredenheid over zowel politieke, socio-economische als onderwijs

aangelegenheden leidden ertoe dat vakbonden, seculiere partijen en organisaties en

studentenbewegingen de straat optrokken en hervormingen eisten, inclusief het afschaffen van het

sektaire systeem en het einde van cliëntelisme. (Ofeish, 1999, p. 102) Het is dus niet zo dat er al

betogingen plaatsvonden die als enige eis een seculiere samenleving hadden, krachten werden

eerder gebundeld voor meerdere doeleinden waarvan een niet-confessionele samenleving er één

was.

Al van het begin van de Libanese burgeroorlog in 1975 had de civil society de handen vol met het

vervullen van taken die normaal gezien voor de overheid zijn weggelegd. Doordat de overheid zijn

functies niet meer naar behoren kon invullen, gebeurde dat door ngo’s en sociale bewegingen. Het

uitbreken van de burgeroorlog had zware gevolgen voor de ontwikkeling van de civil society

bewegingen en vooral studentenbewegingen kregen het zwaar te verduren. Waar in 1968 nog grote

meutes studenten de straat optrokken en zo het wereldwijde studentenprotest steunden,

veranderde dit bij de uitbraak van de burgeroorlog. (Anderson, 2011) De sektaire Libanese politiek

zorgde voor de fragmentatie van studentenbewegingen en deze moesten tijdens de burgeroorlog al

ploeteren om de universiteit naar behoren te doen functioneren, veel tijd voor andere bezigheden

waren er dan ook niet. Iets wat niet helemaal onlogisch is volgens d’Aspremont, hij stelt dat de

opbouw van de civil society in Libanon altijd samenhangt met de confessionele diversiteit van het

land en de zwakte van de staat. Vele organisaties van de civil society zijn volgens hem dan ook nog

steeds van sektaire aard, en iedere gemeenschap heeft naar zijn mening zelfs gewoon zijn eigen civil

society. Maar er zijn zeker ook uitzonderingen zoals vrouwenbewegingen die over confessionele

grenzen heen reiken. (d'Aspremont, 2011)

19

Het einde van de burgeroorlog in 1989 en de jaren die erop volgden, betekenden een enorme boost

voor het ontstaan van sociale bewegingen. Zij ontstonden als reactie op gebeurtenissen in het land of

de omgeving zoals de Eerste en Tweede Intifada, de inval in Irak en de Syrische bezetting. (al-Saadi,

2014) Het merendeel van de nieuwe sociale bewegingen zat echter niet op het anti-confessionele

pad, maar zij zetten zich eerder in voor ideeën van citizenship zoals publieke vrijheden, politieke

rechten, ecologie en mensenrechten. (d'Aspremont, 2011) Hoewel het kan lijken dat de anti-

confessionele beweging nog geen lange of sterke geschiedenis kent, is het tegendeel waar. Het klopt

dat er weinig exclusief anti-confessionele groeperingen zijn in de 20ste eeuw, maar veel van de

organisaties die zich bekommerden om citizenship of andere thema’s, gaven wel aan dat ze seculier

van aard waren, zonder dat ze het als uniek project verkozen. Dit kan tegelijkertijd ook gezien

worden als de zwakte van de anti-confessionele beweging, een versnipperde beweging zonder

centrale stuwende kracht.

Het laatste decennia is er echter een ommezwaai gekomen en intussen is het haast onmogelijk om

een correct aantal te plakken op het aantal seculiere of anti-confessionele bewegingen dat Libanon

intussen telt. Vooral sinds de moord op premier Rafik Hariri in 2005 en de daaropvolgende

Cederrevolutie kent het land een enorm levendige civil society met heel wat bewegingen die als

enige eis een seculiere of anti-confessionele maatschappij hebben. (Khatib, 2012) Wanneer we later

de groeperingen apart bekijken, zal het opvallen dat de meeste van hen na 2006 opgericht zijn. Ook

d’Aspremont merkt sinds de moord op Hariri een positieve verschuiving op in de richting van de civil

society. De burgers wantrouwen de politieke partijen in het land in zulke mate, dat ze hogere

verwachtingen krijgen van de civil society die hen naar een toekomst kan leiden waarin de

verdeeldheid in het land aangepakt kan worden. (d'Aspremont, 2011)

De Cederrevolutie (of Intifada of Independence) wordt gezien als een belangrijk moment in de

geschiedenis van Libanon, maar eigenlijk van het hele Midden-Oosten. Khatib duidt de revolutie, die

zich ontwikkelde na de moord op premier Rafik Hariri en gericht was tegen de Syrische aanwezigheid

in het land, aan als het beginpunt van de Arabische opstanden. (Khatib, 2012, p. 15) Naar verluid

kwamen er één miljoen Libanezen op straat om de Syrische terugtrekking te eisen, een enorme

opkomst voor een land dat slechts vier miljoen inwoners telt. De Cederrevolutie toonde de

‘wedergeboorte aan van openbare acties als methode om politieke verandering te verkrijgen’.

(Khatib, 2012, p. 35) Hoewel de Cederrevolutie zich niet richtte op het anti-confessionele thema, zat

het er wel weer in verweven zoals in het verleden al vaker gebeurde. (Khatib, 2012, p. 35) Na de

revolutie ging het de civil society voor de wind en ook anti-confessionele bewegingen ontpopten zich

al maar vaker in het straatbeeld. Volgens de oprichters van AMAM, een groep vrijwilligers die sinds

20

2005 campagne voert tegen het sektarisme, zorgde de Cederrevolutie ervoor dat het taboe dat er

rustte op het sektarisme opgeheven werd en toonde het aan dat initiatieven van de civil society wel

degelijk het verschil kunnen maken. (05AMAM)

Of het nu echt de Cederrevolutie is geweest dat het taboe van sektarisme doorbrak is niet duidelijk,

maar de Libanezen hebben in ieder geval in die periode een duwtje in de rug gekregen waardoor hun

geloof in een seculiere, non-confessionele maatschappij gegroeid is. Het overgrote deel van de

huidige anti-confessionele bewegingen, heeft zijn wortels in de periode tussen 2005 en 2013. Het

ontstaan en de werking van studentenbewegingen in de jaren zestig werd net al kort uit de doeken

gedaan, maar ook vandaag de dag vormen studenten de drijvende kracht achter vele anti-

confessionele betogingen of marsen. Al de grote universiteiten in Libanon kennen een heel actieve

en participatieve studentenvertegenwoordiging die opgedeeld is in verschillende clubs en sinds

enkele jaren kennen de universiteiten ook seculiere clubs die blijkbaar erg populair zijn bij de

studenten. Het belang van deze studentenclubs kan niet onderschat worden aangezien zij vaak de

grootste groepen deelnemers naar manifestaties leiden.

Het ontstaan van de anti-confessionele bewegingen is een parcours met vallen en opstaan geweest,

maar intussen lijken de bewegingen hun plek binnen de civil society gevonden te hebben. De sterkte

en de slagkracht van de bewegingen zal nog moeten blijken, en veel zal afhangen van de stabiliteit

van het land. Waar de burgeroorlog van 1975 de anti-confessionele bewegingen remde in hun groei,

dreigt het Syrische conflict momenteel exact hetzelfde teweeg te brengen.

1.2 De anti-confessionele bewegingen in beeld

Het ontstaan en de ontwikkeling van de Libanese civil society werd al in het kort uit de doeken

gedaan, in het volgende hoofdstuk zal er dieper worden ingegaan op de belangrijkste anti-

confessionele bewegingen en seculiere manifestaties die de laatste decennia hebben

plaatsgevonden. Hoewel er eerder ook protesten in de jaren vijftig en zestig aangehaald werden, zal

er nu enkel gefocust worden op de periode na het vredesakkoord van Ta’if. Dit was de meest

vruchtbare periode voor de oprichting van civil society bewegingen en aangezien velen van hen nog

steeds actief zijn, is het interessant om dieper in te gaan op hun strijd- en pijnpunten.

21

1.2.1 Belangrijkste anti-confessionele manifestaties

Het zoeken naar anti-confessionele bewegingen, seculiere bewegingen of anti-sektaire bewegingen

in Libanon is niet moeilijk, er zijn er tientallen, zo niet honderden. Het is onbegonnen werk om ieder

van deze bewegingen aan te halen of te bespreken. Hier worden dan ook vooral de meest relevante

bewegingen naar voren gehaald die in de pers het vaakst besproken werden, in het verleden al

successen hebben geboekt of in manifestaties het opvallendste aanwezig waren. De verscheidene

manifestaties, marsen, parades en betogingen die de laatste jaren hebben plaatsgevonden in

Libanon, en grotendeels allemaal in Beiroet, zijn hét moment bij uitstek voor de anti-confessionele

beweging om hun standpunt kracht bij te zetten en ook anderen te overtuigen van de voordelen van

een seculiere staat. Een manifestatie ter grootte van de Cederrevolutie in 2005, waar naar schatting

één miljoen manifestanten op af kwamen, is er nooit nog geweest. Toch is de Cederrevolutie van

groot belang voor de later almaar groeiende civil society, het betekende namelijk een breekpunt, een

signaal naar de burger door hen te tonen dat je via actieve participatie aan manifestaties verandering

kan brengen.

In de recente Libanese geschiedenis hebben er heel wat protesten plaatsgevonden met als

belangrijkste boodschap de eis om het sektaire systeem af te schaffen. De eerste in een lange rij van

manifestaties was de Laïque Pride die op 25 april 2010 voor het eerst plaatsvond en als doel heeft,

zoals de naam doet vermoeden, ‘mobilizing for a secular civil state founded on citizenship, that

guarantees the expression of the country’s diversity, and secures social justice – one of the main

foundations of civil peace.’ (Lebanese Laïque Pride, 2009) Laïque Pride bracht voor het eerst de

verschillende anti-confessionele bewegingen samen de straat op en toonde op die manier aan vele

andere seculiere bewegingen dat ze er niet alleen voor staan. Dit zorgde voor een boost voor het

oprichten van seculiere bewegingen op verschillende universiteiten in het land. Toch kreeg de mars

ook heel wat kritiek te verduren. Enkel de vraag naar een seculiere maatschappij was volgens critici

te vaag mede door het niet omkaderd werd door politieke middelen om dit te bereiken noch door

een specifieke datum in het vooruitzicht te stellen. (Mikdashi, Tunesia, Egypt, Lebanon?, 2011) Een

tweede kritiek, en deze komt wel vaker terug wanneer het gaat over anti-confessionele protesten,

was de homogeniteit protestanten. Deze bestond voornamelijk uit medewerkers van ngo’s of andere

civil society bewegingen die voornamelijk uit de middenklasse of hogere klassen komen, niet uit de

gemarginaliseerde groepen, die het meeste te lijden hebben onder het sektaire systeem. (El Houri,

2012) Intussen is Laïque Pride een jaarlijks terugkerende mars, maar waar het in 2010 nog ongeveer

vijfduizend deelnemers telde, zakte dat aantal de laatste jaren terug tot enkele honderden. Toch is

Laïque Pride een succesverhaal volgens organisatrice Yalda Younes, zo maakte het de burger bewust

22

van zijn verantwoordelijkheid om hun leven te veranderen en ook het bewustzijn rond citizenship

werd dankzij Laïque Pride vergroot. (Elali, 2012)

Hoewel er regelmatig kleine manifestaties uitbreken tegen sektair geweld doorheen heel Libanon

lijken grote manifestaties die tienduizenden Libanezen aantrekken, iets zeldzaam. Eén uitzondering

hierop is een manifestatie in maart 2011, waardoor even gedacht werd dat de Arabische opstanden

zich ook in Libanon zouden ontplooien. Zowel eind februari als op 6, 18 en 20 maart trokken vele

Libanezen de straat op om op te komen tegen de sektaire politiek die hun leiders voerden. Waar de

eerste manifestatie enkele duizenden deelnemers telde, daagden er op 20 maart 2011 naar schatting

dertigduizend manifestanten op. Met slogans als ‘Civil marriage not civil war’ en ‘What’s your sect?

None of your business!’ werd er aandacht gevraagd voor de discriminatie die het sektaire systeem

met zich mee brengt. (Papkova, 2013) (Gino, 2011) Waar in Tunesië, Egypte, Libië en nog heel wat

andere Arabische landen de roep ‘The people want to bring down the regime’ weerklonk, kende

Libanon de variant: ‘The people want to bring down the sectarian regime’. Het land kende niet één

autoritaire leider waar hun protest naar gericht was, maar een hele politieke elite die het sektaire

systeem uitbuitte naar eigen profijt.

Na de succesvolle manifestaties in maart 2011 bleef het opvallend rustig in de Libanese straten en

van een opstand bleek amper sprake te zijn. Hoewel civil society in Libanon heel breed en sterk is,

stelt MacKreath dat de meerderheid van de bewegingen zich tegenwoordig eerder online

manifesteert via facebook, blogs en twitter in plaats van op de straat. (MacKreath, 2013) Waar vele

burgers op internetfora erg actief zijn, blijft de vertaling ervan in reële manifestaties op het veld uit.

Mikdashi, één van de organisatoren van de eerste Laïque Pride, geeft als verklaring hiervoor dat er

inderdaad vele Libanezen snakken naar verandering, maar dat ze dat niet willen bereiken door

middel van een revolutie, maar door middel van hervormingen. (Mikdashi, Tunesia, Egypt, Lebanon?,

2011)

1.2.2 Overzicht van anti-confessionele bewegingen

Wanneer er dieper in gegaan wordt op de verschillende groeperingen die op de manifestaties

vertegenwoordigd zijn, kunnen we concluderen dat er vier verschillende soorten groeperingen

bestaan die het confessionele systeem aan de kaak te stellen. Een eerste groep bestaat uit

bewegingen die als enige strijdpunt de afschaffing van het confessionele systeem hebben. Alle acties

die zij ondernemen, staan dan ook in het teken van dit ene doel.

23

Een tweede soort groepering zijn de seculiere studentenbewegingen die zich op de verschillende

universiteiten doorheen het land hebben opgericht. Zij proberen via studentenclubs om jongeren en

dan vooral studenten bewust te maken van de implicaties van een confessionele maatschappij en dit

door middel van lezingen, demonstraties,…

De derde groep zijn de anti-confessionele bewegingen met duidelijke politieke ambities. Zij willen

niet enkel manifesteren of zich groeperen, maar ze willen zich ook daadwerkelijk mengen in het

politieke systeem om zo invloed te hebben op de plaats waar het confessioneel systeem het meest

duidelijk aanwezig is.

Een vierde en laatste groep zijn de trans-confessionele bewegingen. Dit zijn de bewegingen die (net

als de drie andere soorten groepen) burgers uit de verschillende lagen van de samenleving willen

aantrekken ongeacht hun religieuze afkomst. Velen van hen hebben echter een specifiek doel buiten

de vraag om een seculiere staat, bijvoorbeeld het verdedigen van vrouwenrechten. Zij zien een non-

confessionele staat als een middel om hun eigen doel te bereiken. Deze vier soorten anti-

confessionele bewegingen zijn geen concurrenten van elkaar, maar kunnen veeleer gezien worden

als elkaars aanvulling. Wanneer er evenementen als Laïque Pride of marsen voor het burgerlijk

huwelijk plaatsvinden, lopen de groepen dan ook zij aan zij omdat ze uiteindelijk allemaal eenzelfde

doel hebben: het creëren van een non-confessionele, niet-sektaire samenleving.

Anti-confessionele beweging an sich

De traditionele anti-confessionele bewegingen hebben, in tegenstelling tot de trans-confessionele

bewegingen, als hoofddoel de Libanese maatschappij om te vormen tot een non-confessionele

maatschappij of in ieder geval de bevolking bewust te maken de problemen in een confessioneel

systeem. Op zich kan de Laïque Pride als voorbeeld dienen voor deze soort beweging, maar toch is

Laïque nog een uitzondering aangezien het slechts één keer per jaar plaatsvindt en omdat Laïque

Pride eerder aanzien wordt als een overkoepeling van allemaal afzonderlijke bewegingen.

De beweging die met de meest opmerkelijke campagne op de proppen kwam in 2005 was 05AMAM.

05AMAM is een grassroot beweging die spontaan tot stand kwam tijdens de Cederrevolutie in 2005

en enkel bestaat uit vrijwilligers. Hun doel is om “actief de ontwikkeling van een moderne en

soevereine staat te ondersteunen die gebaseerd is op non-feodalisme, non-confessionalisme en non-

cliëntelisme en hierbij het systeem om te vormen tot een rechtsstaat. (05AMAM) Zij lanceerden net

na de Cederrevolutie een bewustwordingscampagne van sektarisme om op een erg confronterende

manier duidelijk te maken hoe schadelijk en tegelijk absurd het sektarische en confessionele systeem

is. De campagne hield in dat ze via billboards, tv-spotjes en advertenties onder andere

24

parkeerplaatsen toonden voorbehouden voor sjiieten, een dokter die enkel maronieten behandelt,

een appartement dat te koop staat met de vermelding dat het enkel bewoond geweest is door

soennieten of vacatures in de krant met enkel vraag naar druzen. In kleine letters wordt er overal de

slagzin van 05AMAM toegevoegd: ‘Stop sectarianism before it stops us’. Hun bedoeling was duidelijk

om de mensen te provoceren en te laten nadenken over de discriminatie die er achter het

sektarische systeem schuilgaat. De campagne van 05AMAM kreeg zowel in het binnenland als in het

buitenland veel aandacht, onder andere in De Morgen verscheen er een uitgebreide reportage over.

(05AMAM)

Het Civil Center for National Initiative is een tweede voorbeeld van een anti-confessionele groepering

an sich, maar met een totaal verschillende aanpak van 05AMAM. Deze think tank werd in 2007

opgericht door zowel professoren en journalisten als spelers uit het politieke veld zoals ministers en

parlementsleden. Zij willen een toonaangevende rol spelen in het proces om het Libanese politieke

systeem te veranderen en het confessionalisme af te schaffen. Door een think tank te vormen met

zowel professoren als intellectuelen uit het politieke veld, proberen zij een zo praktisch mogelijk

initiatief te creëren die de basis kan leggen voor ‘A Lebanese civil state which does not incite hatred

toward any sec tor religion, nor reject any religious sect.’ Er moeten volgens hen seculiere wetten

komen aangezien de religieuze wetten de marginalisering van bepaalde delen van de samenleving

impliceert. (Zouk, 2007)

De belangrijkste verwezenlijking van het Civil Center for National Initiative is dat Libanese burgers

hun religieuze afkomst kunnen laten schrappen uit het bevolkingsregister en dankzij deze eerste

verwezenlijking slaagden ze er later in om ook het burgerlijk huwelijk te legaliseren. Deze

verwezenlijkingen zijn volledig te danken is aan het werk van het Civil Center for National Initiative,

zij vonden een hiaat in de wet van 1936. Die wet bevestigt de politieke en administratieve machten

van de verschillende gemeenschappen en onderwerpt de burgers daarbij aan de personal status laws

van hun gemeenschap. Toegevoegd wordt dat, wanneer mensen niet tot een bepaalde gemeenschap

horen, zij onderworpen worden aan het burgerlijk recht. Probleem is echter dat er voor familiale of

persoonlijke zaken geen burgerlijk recht bestaat in Libanon. CCNI ontdekte dit hiaat en aangezien er

geen burgerlijk recht is waar de ‘sektlozen’ onder vallen, zijn burgerlijke huwelijken volgens hen

toegelaten. (Muhanna, 2013) Zowel de mogelijkheid om je gemeenschap te verwijderen van je

officiële documenten, als de mogelijkheid om een burgerlijk huwelijk te hebben, zijn er gekomen

dankzij de inzet van het Civil Center for National Initiative. Deze twee verwezenlijkingen werden door

al de seculiere bewegingen gezien als grote en belangrijke overwinningen en een aantal sprongen

vooruit in de weg naar een non-confessionele samenleving.

25

Seculiere studentenbeweging

De seculiere studentenbewegingen onderscheiden zich van de andere types anti-confessionele

bewegingen omdat hun aanpak en ook hun doelgroep sterk verschillen. Libanon kent een erg actief

en geëngageerd studentenleven. Zo heeft iedere universiteit enkele tientallen verschillende clubs.

Sinds enkele jaren hoort ook een seculiere studentenbeweging hierbij en zij blijken enorm aan te

slaan bij de studenten.

Dat seculiere studentenbewegingen iets recents is, mag blijken uit de USJ Secular Club, de seculiere

studentenbeweging van de Université Saint-Joseph. Hoewel zij al opgericht werden in 2012, kwam de

erkenning van de universiteit er pas in januari 2014. De oprichters, studenten geneeskunde, konden

zich niet vinden in de traditionele bewegingen die vaak banden hadden met politieke partijen en

besloten dus maar om zelf een studentenbeweging op te richten, los van een politieke partij. Hun

doel is om het bewustzijn rond secularisme bij studenten te vergroten, iets wat volgens hen nodig is

omdat de term ‘secularisme’ nog te vaak fout begrepen wordt en de studenten afschrikt. Zo is er bij

vele, het idee dat wanneer ze voor secularisme zijn, ze tegen hun geloof zijn, iets waar USJ Secular

Club dus meer duidelijkheid over wil scheppen. Zij stellen secularisme voor als een beeld van de

wereld waar mensen beoordeeld worden voor hun kunnen en niet voor hun religieuze of etnische

achtergrond. Hun werkwijze loopt gelijk met die van de meeste clubs namelijk via lezingen en

debatten om secularisme bespreekbaar maken. Het gaat echter niet enkel om het secularisme, zo

worden er nu evenementen georganiseerd om het begin van de Libanese burgeroorlog te herdenken

als volk, niet als gemeenschap. (Kayssi, 2014)

American University of Beirut is niet enkel de oudste universiteit van het land (°1866), AUB Secular

Club was eveneens de eerste seculiere studentenbeweging in Libanon en werd opgericht begin 2008.

De oprichters vonden dat het niveau van polarisatie en sektarisme in de maatschappij ongekende

hoogte bereikten en besloten om de club op te richten in de hoop sociale verandering binnen de

universiteit, maar ook daarbuiten teweeg te brengen. Op die manier willen ze voor de studenten een

omgeving creëren die vrij is van vooroordelen en stereotypen, waar ideeën besproken worden

omwille van hun inhoud en sociale omgang vrij is van sektarisme. De Universiteit stond blijkbaar

achter dat idee want enkele maanden na de oprichting, in december 2008, werd de club al erkend.

Dat AUB Secular Club al langer bestaat dan USJ Secular Club, is te merken aan de goede organisatie

ervan en de populariteit op de campus. Of dit wil zeggen dat secularisme meer aanslaat bij de

Libanese jeugd dan enkele jaren voordien, wil Issam Kayssi van AUB Secular Club niet gezegd hebben

aangezien er geen statistieken beschikbaar zijn. Maar dat de seculiere studentenclub voor het vijfde

jaar op rij groeit en ook in de studentenverkiezingen goed scoort is volgens hem een gunstige

26

evolutie. Een verwijt dat seculiere bewegingen in het algemeen vaak te horen krijgen is dat ze een

erg homogene publiek aantrekken, namelijk de rijke universiteitsstudenten uit de middenklasse of

hogere klassen. Dit wordt door Issam echter weerlegd wanneer het gaat over zijn studentenclub. Het

zijn uiteraard allemaal universiteitsstudenten, maar ze komen volgens hem uit alle lagen van de

bevolking en niet enkel uit de hogere klassen. (Kayssi, 2014)

Aangezien AUB Secular Club intussen een stevige basis uitgebouwd heeft op de campus, zijn ze

gestart met te netwerken met seculiere studentenbewegingen van andere universiteiten. Dit in de

hoop dat er een netwerk van seculiere groepen ontstaat dat, indien ze zich goed organiseren, een

bepalende rol kunnen gaan spelen in de toekomst van het secularisme in Libanon. (Kayssi, 2014)

Zowel bij de seculiere club van AUB als die van USJ, houden de leden zich uiteraard niet enkel bezig

met zich in te zetten voor een seculiere toekomst, ook thema’s als verhoging van studietoelages,

toelatingsexamens,… verhitten de gemoederen en brengen de seculiere studenten op de been.

Deze twee studentenbewegingen zijn slechts een voorbeeld van de vele seculiere clubs die er in het

hele land opgericht worden. Zij tonen met hun groeiende aantal ledenaantal aan dat secularisme een

onderwerp is dat leeft bij de Libanese jeugd, een onderwerp dat hen nauw aan het hart ligt

aangezien een seculiere samenleving hen een heel andere toekomst te bieden heeft dan het

confessionele systeem voor hen uitstippelt. De seculiere studentenbewegingen vormen een

drijvende kracht achter manifestaties tegen sektarisme op de campus, maar zeker ook buiten de

universiteitscampus. Zo is AUB Secular Club steevast met een delegatie aanwezig op de jaarlijkse

Laïque Pride in Beiroet, en ook op manifestaties voor onder meer burgerlijke huwelijken en

vrouwenrechten zal er vaak met een vlag van de studentenclub gezwaaid worden.

Het belang van de seculiere studentenbewegingen is niet te onderschatten. Des te groter,

populairder en ambitieuzer deze clubs worden, des te meer wordt de toekomst van anti-

confessionele bewegingen verzekerd. Een student zit gemiddeld vier à vijf jaar op een universiteit

voor ze afstuderen, de studentenbewegingen hebben op die manier een heel roterend lidmaatschap.

Ieder nieuw academiejaar betekent afscheid nemen van leden van de seculiere club, die reeds

overtuigd zijn van het belang van een non-confessionele samenleving, maar het betekent ook een

nieuwe groep studenten om te overtuigen van de seculiere boodschap.

27

Anti-confessionele beweging met politieke ambitie

Waar de seculiere studentenclubs zich heel bewust afkeren van politieke partijen, zijn er ook anti-

confessionele bewegingen die net het tegenovergestelde willen bereiken. De beweging die hierbij

het meest in het oog springt, is Take Back Parliament (TBP) een grassroot beweging die vooral gelooft

in de kracht van de maatschappij van onderuit, de zogenaamde bottum-up aanpak. Take Back

Parliament werd opgericht in 2012 door Libanezen uit verscheidene ngo’s, vrouwenbewegingen en

andere civil society bewegingen. TBP had van meet af aan al de bedoeling zich in het politieke veld te

begeven, en voor het opstellen van hun agenda gingen de organisatoren crowdsourcen. Ze spraken

willekeurige Libanezen aan en stelden hen de vraag wat zij belangrijk vinden, wat moet veranderen,…

en door de antwoorden op deze vragen te bundelen, kwam Take Back Parliament tot een agenda.

TBP wou burgers verenigen met hetzelfde verlangen naar een seculiere staat, maar dit was niet het

enige agendapunt, ook socio-economische veranderingen stonden hoog op de agenda.

De reden waarom TBP zich in tegenstelling tot andere anti-confessionele bewegingen ook politiek

engageerde was het geloof dat ze aan de parlementsverkiezingen van 2013 moesten deelnemen.

Iedere zetel die ze zouden binnenhalen, was een zetel minder voor een sektaire en corrupte politici.

De organisatie probeerde de eerste maanden van hun bestaan vooral om een sterk programma op te

bouwen en ieder punt ervan ook op een realistische manier uit te werken. Het aantrekken van

sympathisanten verliep via sociale media als een lopend vuurtje, en het idee van een onafhankelijke

beweging die zich zou opwerpen bij de parlementsverkiezingen sloeg snel aan bij de Libanese

jongeren. (Maaroufi, 2014)

Hoewel TBP een programma had en veel sympathisanten, kregen ze niet de kans om het parlement

daadwerkelijk in te nemen. De parlementsverkiezingen die in juni 2013 zouden plaatsvinden, en waar

Take Back Parliament een jaar lang naar had toegewerkt, werden eind mei 2013 geannuleerd en

uitgesteld naar 2014. (Karouny & Bassam, 2013) Hoewel de groep nog actief is op facebook en

mobiliseert voor evenementen georganiseerd door andere anti-confessionele bewegingen, lijkt TBP

geen actieve beweging meer en waar zij in december nog ook de website met stappenplannen en

werkstukken is offline gehaald. Toch lijkt de poging van Take Back Parliament om zich binnen te

werken in het politieke veld, niet tevergeefs. Voormalig lid en mede oprichtster van Take Back

Parliament, Nadine Moussa stelt zich in de komende presidentsverkiezingen kandidaat als eerste

vrouw, maar ook als uitgesproken tegenstander van sektarisme en corruptie binnen de politiek. Ook

haar agendapunten komen grotendeels overeen met de voormalige strijdpunten van TBP. (Knutsen,

2014)

28

Trans- confessionele beweging

Als laatste in het rijtje van anti-confessionele bewegingen zijn er de trans- confessionele bewegingen.

Zoals de naam al duidelijk maakt, zijn dit bewegingen die leden hebben met een verscheiden

confessionele achtergrond. AbiYaghi, ziet hen vooral opkomen in de laatste jaren van de

burgeroorlog en de eerste jaren erna en zij concentreren zich dan ook vooral op vredesopbouw,

sociale reconstructie en welvaart, maar ook ecologie en mensen- en politieke rechten. De werking

van deze trans- sektaire bewegingen, maar ook van vakbonden en andere belangengroepen worden

volgens AbiYaghi echter ondermijnd door sektaire elites die hun macht willen behouden en geen

verandering wensen. (AbiYaghi, 2012) Het doel van de trans- confessionele bewegingen is niet

gericht naar één bepaalde gemeenschap, zoals bij vele sociaal-maatschappelijke bewegingen tijdens

de Libanese burgeroorlog wel het geval was, maar voor een doel dat deze gemeenschappen

overstijgt.

Een voorbeeld hiervan is Nasawiya dat werd opgericht in 2010, zij omschrijven zichzelf als een groep

feministen, zowel mannen als vrouwen die zich inzetten om een wereld te creëren verlost van

seksisme, homofobie, racisme en sektarisme. (Nasawiya, 2010) Hoewel hun belangrijkste

beweegreden het beschermen en verdedigen van de rechten van de vrouw is, is de beweging ook

openlijk voorstander van een niet-confessionele samenleving. Dit kan verklaard worden doordat

vrouwenrechten sterk beknot worden in het confessionele systeem. Zo zal bijvoorbeeld het kind van

een Libanese vrouw die getrouwd is met een Syrische man, geen Libanees paspoort krijgen. Ook niet

als het kind in Libanon geboren wordt, haar beide ouders in Libanon wonen of het kind in Libanon

opgroeit. Nasawiya wil hier verandering in zien komen en ziet het sektaire politieke systeem als

struikelblok om vooruitgang en sociale verandering te bereiken aangezien de sektaire politici te veel

tijd uittrekken om zichzelf van macht te voorzien en deze macht ook te kunnen behouden. (Hatem,

2013) Op seculiere manifestaties zoals Laïque Pride en de manifestatie op 11 maart 2011 is Nasawiya

steeds aanwezig geweest, iets wat niet kan verbazen aangezien de toekomst van vrouwenrechten en

een seculiere staat met elkaar verweven zijn. Dat Nasawiya een anti-confessionele beweging is, kan

ook blijken uit haar leden, zo hielpen enkele medewerkers van Nasawiya ook aan de organisatie van

de eerste Laïque Pride.

Ook Sustainable Democracy Center (SDC) is een trans-confessionele beweging, het centrum werd in

2002 opgericht om de bewustwording rond democratie, citizenship en mensenrechten te vergroten.

Hun doel is om burgers op te leiden en hen te ondersteunen ongeacht hun religie of politieke

overtuiging. (The Sustainable Democracy Center, 2002) Het centrum heeft een erg uitgebreid

programma, gaande van de organisatie van vredeskampen tot de werking van justitie in de

29

naoorlogse periode. Één van hun programmapunten is ‘Youth National Initiative to Abolish

Confessionalism’, een diepgaand onderzoek uitgewerkt door het centrum, maar vooral vorm

gegeven en ingevuld door Libanese jongeren in samenwerking met professoren van verschillende

universiteiten. SDC lanceerde in 2005 een campagne in heel Libanon om een kritische beoordeling te

verkrijgen van wetten met een confessioneel randje waarbij ook gevraagd werd naar alternatieven

voor het confessionele systeem. De antwoorden op deze campagne werden gebundeld en

resulteerden in het organiseren van workshops rond thema’s waarvan aangegeven werd dat ze lijden

onder het confessioneel systeem zoals economische ontwikkeling, maar ook electorale wetten. Uit

deze workshops werden dan voorstellen gelanceerd als alternatief voor het confessionele systeem.

Het belangrijkste voorstel dat op enorm veel bijval kon rekenen, was de mogelijkheid tot het

verwijderen van religieuze afkomst op officiële documenten, iets wat enkele jaren later ook

daadwerkelijk mogelijk werd. (Sustainable Democracy Center, 2006)

Trans-confessionele bewegingen vormen dan misschien niet de harde kern van het anti-

confessionele protest, toch maken zij ook deel uit van het groter geheel en dragen zij bij tot het

creëren van een groter draagvlak voor een seculiere samenleving. Het gezegde dat ‘alle kleine

beetjes helpen’, kan in het geval van deze bewegingen niet ontkend worden.

1.3 Politieke dualiteit

De Cederrevolutie in 2005 die volgde op de moord op premier Rafik Hariri en gericht was tegen de

Syrische aanwezigheid in het land, had een verregaande invloed op de ontwikkeling van de politieke

partijen in Libanon. Na de revolutie viel het politieke veld uiteen in twee blokken, de 8-Maart

Alliantie en de 14-Maart Alliantie. De 8-Maart Alliantie bestaat voornamelijk uit sjiitische en pro-

Syrische partijen waaronder Hezbollah, Amal (de partij van parlementsvoorzitter Nahib Berri) Free

Patriotic Movement (partij van Michel Aoun) en nog heel wat kleinere partijen. De 14-Maart Alliantie

bestaat daarentegen vooral uit anti-Syrische partijen waaronder het Future Movement (van Saad

Hariri), verscheidene soennitische partijen, maar ook Christian Lebanese Forces. (Nelson, 2013, p.

351) Hoewel deze opsplitsing soms wordt afgedaan als een splitsing tussen soennitische partijen en

sjiitische partijen, klopt dit niet volledig. Beide allianties bestaan uit partijen met verschillende

religieuze achtergronden en niet louter uit sjiitische partijen of soennitische partijen.

30

De opsplitsing van het politieke landschap brengt vooral de seculiere partijen in de problemen. Zij

faalden er de laatste verkiezingen in om hun beleid uit de doeken te kunnen doen en om gehoord te

worden. Doordat de twee grote allianties om ter luidst roepen tijdens campagnes, vallen de seculiere

partijen er wat tussen uit en vinden zij amper gehoor. (Nizar, 2007) Het is echter moeilijk om in

Libanon over seculiere politieke partijen te spreken. Heel wat Libanese politici presenteren zichzelf

graag als voorstander van een seculiere maatschappij of van een hervorming van het confessionele

systeem. Zo goed als iedere grote politieke partij heeft ooit al lippendienst bewezen aan het idee van

een meritocratische regeervorm vrij van sektarische quota. (Muhanna, 2010) Dit maakt het des te

opmerkelijker dat anti-confessionele bewegingen en seculiere bewegingen het zo moeilijk hebben

om hun ideeën erdoor te krijgen op het politieke niveau.

Het merendeel van de Libanese politieke partijen is opgebouwd rondom sektaire lijnen. Dit

impliceert ook meteen dat Libanon een erg breed politiek veld kent, iets wat niet kan verbazen

aangezien het land achttien erkende gemeenschappen telt. Het land telt meer dan dertig

verschillende politieke partijen die erg van elkaar verschillen qua inhoud en qua leden. Nizar

omschrijft Libanese politieke partijen als ‘groups gathered around an ambitious person trying to

make a political career. The significant organizations among them remain either feudal or religious in

character.’ Volgens Nizar is dit de oorzaak van de slechte werking van de Libanese politiek en als

seculiere partijen een rol van betekenis willen gaan spelen op het politieke veld, moeten zij zich eerst

en vooral ontdoen van gestagneerde leiders en agenda’s. (Nizar, 2007) Partijen in Libanon verschillen

dus sterk van politieke partijen in de meeste Europese landen, waar politici lid worden van een partij

waar zij hun idealen in herkennen en waarvan zij ook in het project geloven.

Politieke partijen en hun leden sturen vaak gemengde signalen de wereld in wanneer het gaat over

confessionele onderwerpen als bijvoorbeeld het burgerlijk huwelijk. Nabih Berri, de leider van Amal

heeft zich jaren geleden als opgeworpen als voorstander van de afschaffing van politiek sektarisme in

Libanon. Dit is echter weinig geloofwaardig wanneer blijkt dat zijn partij zo goed als volledig bestaat

uit sjiitische moslims. Mhanna geeft een opsomming van de contradicties van vele partijen in Libanon

die beweren seculier te zijn. Zo is er het “seculiere” Free Patriotic Movement dat het in zijn

programma heeft over het terugkrijgen van christelijke rechten. De meeste partijen beweren niet

gedomineerd te worden door een bepaalde gemeenschap en proberen dit kracht bij te zetten door

iemand van een andere gemeenschap op een hoge post binnen de partij te stationeren. (Mhanna,

2011) De partijen verliezen bij de Libanese bevolking echter veel van hun al geringe

geloofwaardigheid door dubbel spel te spelen.

31

Toch zijn er ook enkele positieve signalen te vinden binnen de Libanese politiek voor de anti-

confessionele bewegingen. Zoals gezegd werd er in 2009 ingestemd met de mogelijkheid om je

religie te laten verwijderen van officiële documenten. En eind 2013 lijkt er ook eindelijk vooruitgang

geboekt te worden inzake het burgerlijk huwelijk in Libanon. Maar er komt ook een nieuwe wind

aangewaaid richting de presidentsverkiezingen van 2014. Nadina Moussa, één van de oprichters van

Take Back Parliament, stelt zich als eerste vrouw ooit kandidaat tijdens de presidentsverkiezingen.

(Middle East Monitor, 2014) De speerpunten van haar campagne zijn het aanpakken van corruptie,

het sektarisch systeem afschaffen en het land minder afhankelijk maken van het buitenland. Maar

ook het creëren van een gezamenlijke Libanese identiteit staat hoog op de agenda. Om corruptie aan

te pakken als presidente, belooft Moussa met zichzelf te beginnen door haar persoonlijke financiën

online beschikbaar te stellen ter controle. (Joey Ayoub, 2014)

Of Moussa op veel bijval zal kunnen rekenen valt nog af te wachten en de kans dat ze verkozen zal

worden is erg gering aangezien ze zich profileert als onafhankelijke, seculiere kandidate en het

presidentschap in Libanon enkel weggelegd is voor een maronitische christen. Toch lijkt Moussa

positief en probeert ze met haar kandidatuur vooral te tonen dat het verandering mogelijk en nodig

is in de Libanese samenleving. Of er hier een vervolg aan komt is koffiedik kijken, maar Nadine

Moussa breekt wel radicaal van aanpak met haar politieke voorgangers. Een hoopvol signaal naar de

anti-confessionele bewegingen en seculiere burgers die hun geloof in de Libanese politiek verloren

hadden en die intussen via sociale media als facebook en twitter hun steun voor Moussa uitspreken.

1.4 Toekomst van de anti-confessionele bewegingen

De maronitische patriarch Nasrallah Boutros Sfeir zei ooit dat het confessionalisme eerst uit het hart

van de Libanezen moet verdwijnen voordat het kan verdwijnen uit de Libanese wetten. (Muhanna,

2010) Hiermee impliceert hij dat het confessioneel systeem er niet is omwille van de politiek, maar

omwille van de Libanese burgers zelf. Hoewel het inderdaad zo is dat Libanezen zich vaak richten op

en terugtrekken in hun religieuze gemeenschap, zeker in tijden van oorlog, gebeurt dat vooral omdat

ze binnen deze gemeenschap iets vinden wat ze binnen de Libanese staat niet kunnen krijgen. Dit is

iets waar anti-confessionele bewegingen verandering in willen zien, door het uitbouwen van een

sterke staat, gaan Libanezen zich minder genoodzaakt voelen om zich te richten naar hun

gemeenschap en gaat er gemakkelijker een Libanese identiteit ontwikkeld worden.

Dit zijn echter toekomstplannen, want momenteel hebben vele anti-confessionele bewegingen het

moeilijk om het hoofd boven water te houden. De bewegingen hebben al enkele succesverhalen op

32

hun conto staan zoals het schrappen van religie op de officiële documenten en ook de mogelijkheid

om burgerlijk te huwen is intussen bijna gerealiseerd. Toch is het pad naar een non-confessionele

samenleving nog lang.

2013 bleek een donker jaar voor het sociaal activisme in Libanon, waarin ontgoocheling, angst en

apathie opdoken. Vele civil society bewegingen lijken wat in het slop te zijn geraakt en seculiere

manifestaties zijn minder frequent aanwezig dan enkele jaren geleden. Een ander teken dat het niet

goed gaat met veel bewegingen is de opdoeking van Take Back Parliament, nochtans een erg

ambitieuze en sterk uitgebouwde organisatie. En waar Laïque Pride bij de eerste editie in 2010 nog

enkele duizenden sympathisanten aantrok, zijn dat er de laatste jaren amper nog enkele honderden.

Volgens El Houri vertoonde Laïque Pride dan ook enkele tekortkomingen waarvan de belangrijkste is

dat Laïque er niet in slaagde de groepen en klasse te bereiken die het meest lijden onder het

corrupte sektaire systeem. En ook de vraag om een seculiere samenleving bleek voor vele Libanese

burgers te vaag om zich te laten overtuigen. (El Houri, 2012) Zoals eerder aangehaald, bestaat een

groot deel van de aanhangers van anti-confessionele bewegingen uit jongeren van de middenklasse

en niet uit de gemarginaliseerde groepen.

2013 stond dan ook in sterk contrast met de energie van enkele jaren eerder toen manifestaties

duizenden enthousiastelingen aantrok. Het is echter niet enkel de werking van anti-sektaire

beweging die lijkt te stagneren, ook spontane manifestaties lijken amper nog volk op de been te

krijgen. Dit is volgens Al- Saadi te wijten aan de chaotische veiligheidssituatie op dit moment,

inclusief aanslagen, rellen en extremisten. (al-Saadi, 2014) Dit wil niet zeggen dat Libanezen zich

minder betrokken voelen, maar veel manifestaties vinden nu eerder online plaats dan op straat.

(MacKreath, 2013) Dat is te merken aan de vele actieve facebookpagina’s en blogs waar onnoemelijk

veel discussies plaatsvinden over de meest uiteenlopende onderwerpen, waarin ook de verschillende

aspecten van de anti-confessionele beweging mee spelen. Pagina’s zoals die van Laïque Pride en AUB

Secular Club, maar ook die pagina van de opgedoekte Take Back Parliament kunnen nog steeds op

veel bijval rekenen.

Volgens Mikdashi, nochtans zelf één van de drijvende krachten achter de eerste editie van Laïque

Pride, zouden manifestaties op dit moment niets uithalen. Deze brengen namelijk geen einde aan de

oorlog die zich momenteel in het land afspeelt noch aan het politieke systeem of aan de corruptie en

al zeker niet aan het systeem van politiek sectarisme. In plaats van te manifesteren, stelt ze voor om

nu na te denken over wat er na de oorlog moet gebeuren. (Mikdashi, 2014) Er moet nagedacht

33

worden hoe er een geloofwaardige, democratische en seculiere staat opgebouwd kan worden die erg

inclusief aanvoelt voor de verschillende gemeenschappen. (Muhanna, 2010)

Een andere kritiek die de anti-confessionele bewegingen te horen krijgen en die de beweging

verzwakt, is de versplintering tussen de bewegingen. Op de manifestaties wordt er om zoveel zaken

tegelijkertijd opgeroepen zoals burgerlijke huwelijken, vrouwenrechten, rechten voor vluchtelingen,

afschaffing van het sektaire systeem,... Door het confessionele systeem af te schaffen zouden er

inderdaad voor veel van deze zaken een oplossing kunnen komen, dus waarom werken de

verschillende groepen dan niet samen om zo één grote en krachtige organisatie te bekomen waarvan

de slagkracht veel groter zou zijn dan die van iedere beweging op zich. Issam Kayssi van AUB Secular

Club beaamt deze tekortkoming en schuift verschillende oorzaken naar voren die de

onderontwikkelde samenwerking tussen de verschillende organisaties verklaren. Zo zouden de

organisaties en hun activisten vaak te veel bezig zijn met het verzekeren van hun eigen toekomst en

ook de angst om als organisatie zijn eigenheid te verliezen, verklaart waarom er niet meer

samenwerking is tussen de groeperingen. (Kayssi, 2014)

Toch zijn er ook positieve vooruitzichten in het verschiet voor de anti-confessionele bewegingen.

Waar sommige van hen afhaken en opgedoekt worden, zijn er ook enkele bewegingen die nog steeds

groeien, meerbepaald de seculiere studentenbewegingen. Contradictie is dat er meer en meer

Libanezen zijn die het sektaire systeem niet langer houdbaar vinden, maar uit verkiezingsresultaten,

opinieonderzoeken en populaire tv-shows blijkt dat het sektarisme net levendiger is dan ooit.

(Mhanna, 2011) De grootste groeiende bewegingen zijn zoals gezegd de studentenbewegingen en

ook AUB Secular Club kijkt de toekomst positief tegemoet. ‘In the past two years, the Club had

emerged on campus as a major force on its own, advancing in student elections and expanding its

member base. If we continue to operate as a fully organized, synchronized, horizontal group, I can

only see this group growing larger and the enthusiasms grow bigger’, aldus Issam kayssi van AUB

Secular Club. AUB heeft de eerder vernoemde kritiek ter harte genomen en is intussen beginnen

netwerken met de verschillende seculiere groepen van andere universiteiten in de hoop een rol van

betekenis te kunnen spelen in de toekomst van het secularisme in Libanon. (Kayssi, 2014)

Hoewel de anti-confessionele beweging momenteel even in het slop zit, betekent dit niet dat ze

gedoemd zijn om te verdwijnen. Het idee van een non-confessionele staat spreekt de burgers nog

aan als we het groeiende lidmaatschap van seculiere studentenbewegingen in acht nemen. Deze

passieve periode is grotendeels te wijten aan externe oorzaken zoals het conflict in buurland Syrië.

Dit zorgt ervoor dat vele burgers, maar ook organisaties iets anders aan hun hoofd hebben dan zich

34

in te zetten voor een niet-sektaire samenleving. Zij zijn nu vooral bezorgd om het grotere plaatje,

omdat deze de kleinere bewegingen in hun geheel bedreigen. Hoewel de anti-confessionele

bewegingen een slechte periode achter de rug hebben, kende de hele seculiere beweging nog een

moment van euforie bij het huwelijk van twee Libanezen van verschillende religieuze

gemeenschappen. Momenteel zijn het de kleine gebaren en niet de grote manifestaties die

verandering teweeg brengen in de maatschappij. (Papkova, 2013)

2. Invloed van de Arabische opstanden en het Syrische conflict

2.1 Arabische opstanden

De Cederrevolutie van 2005 in Libanon wordt wel vaker aangehaald als het echte begin van de

Arabische opstanden en niet de dood van Mohammed Bouazizi in Tunesië in 2011. De Cederrevolutie

betekende de start van openlijke, burgerlijke acties doorheen het Midden-Oosten om politieke

verandering te eisen, de start van een nieuw tijdperk waarin burgers openlijk hun recht op vrijheid

claimen ten opzichte van autoritaire regimes. (Khatib, 2012, p. 35) De uitkomst van de Cederrevolutie

was echter erg miniem in vergelijking met wat zes jaar later gebeurde in Tunesië, Libië en Egypte.

De, toen nog, frisse wind van de zogenaamde Arabische Lente vond in 2011 ook zijn weg naar

Libanon. Daar was de regering van Saad Hariri, zoon van de eerder vermoorde Rafik Hariri, net

gevallen waarna het land in een politieke impasse raakte. In februari en maart kwamen er onder

impuls van de opstanden in Tunesië en Egypte, verschillende manifestaties die hun hoogtepunt

bereikten op 20 maart 2011 met naar schatting dertigduizend deelnemers. (Papkova, 2013) Waar in

Tunesië, Egypte, Libië en nog heel wat andere Arabische landen de roep ‘The people want to bring

down the regime’ weerklonk, kende Libanon de variatie: ‘The people want to bring down the

sectarian regime’. De Libanezen hadden niet één leider waar zij vanaf wilden, maar een hele elite.

Het grote verschil tussen Libanon en Egypte, Libië en Tunesië is echter dat er in Libanon geen sprake

is of was van een autoritaire leider of een dictator. Libanon is daarentegen een parlementaire

democratie gebaseerd op de machtsverdeling tussen verschillende gemeenschappen, waar

regelmatige verkiezingen plaatsvinden tussen verscheidene rivaliserende politieke partijen.

(Mikdashi, Tunesia, Egypt, Lebanon?, 2011)

De Libanese anti-confessionele bewegingen kregen een boost dankzij de Arabische opstanden in

andere landen en zagen hun hoop groeien dat regimes daadwerkelijk kunnen vallen of op zijn minst

35

tot hervormingen gedwongen kunnen worden. (al-Saadi, 2014) De anti-confessionele bewegingen

achter de betoging in maart hoopten dat dit slechts het begin zou zijn van een steeds groeiende

campagne waarin meer mensen aangetrokken zouden worden wanneer hen duidelijk gemaakt werd

wat de impact van het sektaire systeem allemaal inhoudt. (Fielder, 2011) Waar anti-confessionele

manifestaties in het verleden vaak een eerder homogene groep op de been brengt, waren er tijdens

deze manifestatie opmerkelijk veel mensen van diverse afkomst, zowel gewone Libanezen als

Palestijnen, verschillende leeftijden, mannen en vrouwen en vanuit verschillende gemeenschappen.

Ook aan de ideologische zijde was er veel diversiteit, van civil society bewegingen tot ngo’s en linkse

politieke partijen. (Meier, 2013)

Er kwamen echter al snel problemen naar boven die de draagkracht en slagkracht van de

manifestatie ondermijnden. Zo kwamen de manifestanten maar niet overeen hoe ze het sektarische

systeem net wilden aanpakken. De ene groep wou de krachten van de verscheidene anti-

confessionele bewegingen bundelen en zo via hervormingen radicale veranderingen eisen terwijl de

tweede groep meer geloofde in een revolutionaire aanpak om hervormingen te beïnvloeden of het

hele systeem uit te schakelen. (AbiYaghi, 2012) Het grote probleem in Libanon tijdens de Arabische

opstanden was dat seculiere partijen er niet in slaagden om een politiek platform te creëren om zo

de beweging te versterken en te verenigen. (al-Saadi, 2014) Ook politieke partijen zorgden ervoor dat

de manifestaties van maart veel draagkracht verloren bij de manifestanten, dit deden ze door de

manifestatie publiekelijk te steunen. Door deze publiekelijke steun van zowel de 8-Maart Alliantie als

de 14-Maart Alliantie voor de eis van een seculiere samenleving, kwam de boodschap minder

geloofwaardig over. (AbiYaghi, 2012)

Na enkele maanden doofden de protesten die er gekomen waren onder impuls van de Arabische

opstanden uit zonder dat er iets bereikt werd. Al-Saadi beweert dat de Arabische opstand in Libanon

de incompetentie aantoont van de Libanese samenleving en dat de burgers nog niet klaar zijn om

met sterke alternatieven naar voren te komen tegen de regimes die hen leiden. (al-Saadi, 2014)

Hoewel de Arabische opstand van korte duur was in Libanon en het niet veel resultaten heeft

geboekt, heeft het wel invloed gehad op de seculiere bewegingen in Libanon. Velen van hen kregen

een boost dankzij de Arabische Lente waardoor ze voor het eerst sinds de Laïque Pride in 2010 in

grote getallen de straat optrokken. Eén van de bewegingen achter de manifestaties in 2011 was de

seculiere club van de American University of Beirut. Zij trokken enkele lessen uit de korte levensduur

van de ‘Libanese Arabische opstand’. Zo zullen zij vanaf nu ‘the people want to bring down the

sectarian regime’ niet meer als slagzin gebruiken, maar eerder de eis voor een civiele staat. De roep

36

om een civiele staat impliceert volgens hen veel meer dan enkel een seculiere staat, ook

vrouwenrechten, persoonlijke status wetten en aandacht voor vluchtelingen vallen hier onder. Dit is

een belangrijke nieuwe aanpak aangezien op die manier een veel breder en meer divers publiek

wordt aangetrokken. Ook de vorming van krachtig onderbouwde drukkingsgroepen, die zich

specialiseren in het eisen en afdwingen van hervormingen, is volgens AUB Secular Club een

noodzakelijke stap vooruit om een sterkere en efficiëntere beweging te bekomen. (Kayssi, 2014)

Waar de anti-confessionele bewegingen bij het begin van de Arabische opstanden een boost kregen

en een enorme hoeveelheid manifestanten op de been kreeg, is het sinds 2011 toch wel achteruit

gegaan. Eenmaal over het euforiemoment heen, bleken de verschillende seculiere bewegingen niet

in staat om een gezamenlijke strategie uit te werken. De Arabische opstanden hebben er wel voor

gezorgd dat het belang van de sociale media in Libanon sterk gegroeid is en dat hebben ook de anti-

confessionele bewegingen gemerkt. Zij gebruiken sociale media als twitter en facebook erg actief om

de Libanezen te herinneren aan het belang van een seculiere samenleving.

2.2 Syrische conflict

Het kan moeilijk verbazen dat het Syrische conflict zijn weerslag heeft op Libanon, Beiroet en

Damascus liggen nauwelijks tachtig kilometer van elkaar verwijderd en de twee landen hebben een

lange gemeenschappelijke geschiedenis. Tot 2005 bezetten Syrische troepen het Libanees

grondgebied en zij verlieten het land pas nadat er naar schatting één miljoen Libanezen de straat

optrokken tijdens de Cederrevolutie. Deze ‘Independence Intifada’ kwam er na de moord op premier

Rafik Hariri die de Syrische invloed in het land probeerde terug te schroeven. (Fisk, 2012) De

verbondenheid tussen Syrië en Libanon komt ook naar voren in de twee grote politieke blokken die

het land verdelen sinds de Cederrevolutie. De 8-Maart Alliantie staat bekend als pro-Syrisch terwijl

de 14-Maart Alliantie als tegenstander gezien wordt. Dat de 8-Maart Alliantie als voorstander van

Syrië gezien wordt, kan niet verbazen aangezien Hezbollah er deel van uit maakt en bekend staat als

een aanhanger van de Syrische president Bashar al-Assad. Dat de Libanese politiek erg verdeeld is

over het Syrische conflict vergroot de spanningen tussen al erg verdeelde politieke groepen, iets wat

de kans op politiek geweld vergroot, en waar enkel een einde aan zal komen op het moment dat ook

de Syrische burgeroorlog eindigt. (Economist Intelligence Unit, 2013, p. 2)

Niet enkel het geweld, aanslagen en bomauto’s zijn toegenomen in Libanon sinds het begin van de

Syrische burgeroorlog, ook de bevolking in het land is erg gegroeid door de crisis in hun buurland.

37

Libanon wordt sinds het begin van het Syrische conflict overspoeld door Syrische vluchtelingen,

volgens de VN is in april 2014 de kaap van één miljoen Syrische vluchtelingen al overschreden.

(United Nations High Commissioner for Refugees, 2014) Het reële aantal ligt waarschijnlijk nog hoger,

aangezien vele Syrische vluchtelingen zich niet officieel registreerden bij de UNHCR en zich verspreid

hebben over vele Libanese steden. Dat meer dan één miljoen vluchtelingen zich vestigen in een land

dat zelf maar vier miljoen inwoners telt, betekent een enorme uitdaging voor de Libanese

samenleving. Niet alleen de watervoorziening, het onderwijs en infrastructuur kunnen deze

toestroom moeilijk aan, ook het confessionele systeem komt onder druk te staan. De Syrische

vluchtelingen die zich doorheen het hele land vestigen, vergroten de spanningen in sommige steden

(Nelson, 2013, p. 368), iets wat vooral voelbaar is in het noordelijke Tripoli. Daar breken regelmatig

gevechten uit die gezien worden als een spill-over van het Syrische conflict. Hier moet bij vermeld

worden dat er in Tripoli ook al sektaire spanningen waren voor het begin de Syrische burgeroorlog.

Als het Syrische conflict blijft aanslepen, is het de vraag of de Syrische vluchtelingen zich ook

permanent zullen vestigen in Libanon en welke status zij gaan krijgen. Ook Palestijnse vluchtelingen

uit de diaspora in 1948 die zich in Libanon vestigden, worden nog steeds niet beschouwd als

Libanezen. Dit ligt moeilijk voor het sektaire regime aangezien zowel de Palestijnse vluchtelingen als

de Syrische vluchtelingen voor het grootste deel uit moslims bestaan, wanneer zij een Libanees

paspoort zouden krijgen, zou de evenredige machtsdeling tussen moslims en christenen in het land

onhoudbaar kunnen worden. (Barnes-Dacey, 2013) Dat Palestijnse vluchtelingen, die zich meer dan

vijftig jaar geleden in Libanon vestigden nog steeds geen officiële verblijfsvergunning hebben, stoot

vele civil society bewegingen tegen de borst. Er zijn dan ook ngo’s en sociale bewegingen opgericht

om te ijveren voor meer rechten voor de Palestijnse vluchtelingen.

Hoewel het erg duidelijk lijkt dat het Syrische conflict zijn weerslag heeft op Libanon, is niet iedereen

ervan overtuigd dat de huidige chaos in Libanon te wijten is aan het Syrische conflict. Mikdashi stelt

dat Libanon al een gebroken land was voor 2011, zowel op politiek, economisch als sociaal vlak. Ook

het sektarische geweld tussen sjiieten en soennieten en globaal geweld waren al in opmars in de hele

regio sinds de invasie van de Verenigde Staten in Irak. (Mikdashi, 2014)

Of het Syrisch conflict nu wel of geen spill-over kent naar Libanon, de anti-confessionele bewegingen

in het land voelen de gevolgen van het conflict in ieder geval wel. Vele organisaties splitsten zich in

pro- en contra-Syrisch regime kampen waardoor de solidariteit verzwakte. Ook de linkse

groeperingen die oorspronkelijk aan de oorsprong stonden van vele groeperingen en de burgers

mobiliseerden, implodeerden en verdwenen uit beeld. Velen werden ontmoedigd uit angst voor het

onbekende wanneer er verandering bereikt zou worden. (al-Saadi, 2014) Zoals eerder gezegd hebben

38

de anti-confessionele bewegingen het tegenwoordig moeilijk om de grote massa te mobiliseren zoals

dat in 2011 nog lukte. De uitbarsting van geweld door zowel plaatselijke als buitenlandse bewegingen

zorgde ervoor dat er minder activiteit plaatsvond en minder demonstraties georganiseerd werden.

Het is echter niet zo dat de anti-confessionele bewegingen geen sympathisanten of aanhangers meer

hebben, maar het activisme speelt zich tegenwoordig eerder op het internet af in plaats van op

straat. (MacKreath, 2013) Ook organisatoren van anti-confessionele manifestaties zelf omschrijven

2013 als een rampjaar. Zij zagen met lede ogen toe hoe georganiseerde bijeenkomsten beïnvloed

werden omdat er dat jaar geen dag voorbij ging zonder dat er zich ergens een veiligheidsprobleem

voordeed. Vele burgers waren bang om iets te ondernemen en ook op de politiek had de Syrische

crisis een verlammend effect. (al-Saadi, 2014) Hoewel de leden van anti-confessionele bewegingen

inderdaad bang waren de straat op te trekken of zich hoorbaar te maken, is de Syrische burgeroorlog

en de spill-over daarvan op Libanon, niet de enige oorzaak dat activisten hun werk stopzetten ook de

eigen structuur en het gebrek aan leiderschap werkten dit in de hand.

Dat de anti-confessionele bewegingen momenteel op een lager pitje werken, wil niet zeggen dat ze

voor altijd zijn verdwenen. Wanneer de Syrische burgeroorlog voorbij is en de bewegingen zich

hebben kunnen heroriënteren en herbronnen over hun aanpak en werkwijzen, zal er in Libanon weer

de ruimte komen om te debatteren en actie te voeren voor een seculiere, non- confessionele

samenleving.

39

DEEL III: CONCLUSIE

Deze masterproef had als doel om een overzicht te creëren van de civil society bewegingen die zich

rechtstreeks of onrechtstreeks inzetten voor een non- confessionele samenleving. Deze bewegingen

engageren zich omdat ze er van overtuigd zijn dat de huidige samenleving, gebaseerd op sektaire

gedachten en wetten, discrimineert op basis van geloofsovertuigingen met als gevolg dat bepaalde

bevolkingsgroepen gemarginaliseerd worden en ongelijke kansen krijgen. Hierbij vestigen zij vooral

de aandacht op het gebrek aan burgerlijke wetgeving waardoor iedere Libanese burger onder de

wetgeving van zijn of haar religieuze autoriteit valt. Dit leidt tot willekeur aangezien de verscheidene

religieuze autoriteiten andere maatstaven, wetten en tradities hanteren. Hoewel ook het politieke

systeem geviseerd wordt, begeven maar weinige anti-confessionele bewegingen zich daadwerkelijk

op het politieke toneel.

Wanneer de verschillende anti-confessionele bewegingen verzameld worden, valt op dat ze

uiteindelijk in vier categorieën onderverdeeld kunnen worden naargelang hun doel of structuur. Als

eerste is er de anti-confessionele beweging an sich, bewegingen die als enige strijdpunt de

afschaffing van het confessionele systeem hebben, alles acties die zij ondernemen, staan dan ook in

het teken van dit ene doel. Een tweede categorie is de seculiere studentenbeweging, zij proberen op

verschillende universiteiten jongeren warm te maken voor een seculiere staat door middel van

lezingen, debatten en manifestaties. Dan zijn er ook nog de anti-confessionele bewegingen met

duidelijke politieke ambities. Zij willen het confessionele systeem aanpakken door zich zelf

rechtstreeks te richten tot de kern van het confessionele systeem om zo van binnenin verandering

teweeg te brengen. Een laatste categorie zijn de trans- confessionele bewegingen, zij hebben vaak

een doel (bijvoorbeeld vrouwenrechten) dat nagestreefd wordt door een heel diverse groep,

ongeacht hun religieuze afkomst. Deze bewegingen steunen een non-confessionele samenleving

omdat deze noodzakelijk wordt geacht voor het bereiken van hun eigen doel.

Er is dus een enorme diversiteit binnen de anti-confessionele beweging en hoewel deze diversiteit

een grote troef is doordat er meer mensen bereikt worden, speelt het ook in hun nadeel. De

verschillende anti-confessionele bewegingen slagen er niet in om zichzelf te verenigen en zo een

gezamenlijk stappenplan uit te werken waardoor ze meer druk kunnen uitoefenen dan dat nu het

geval is. Dit komt enerzijds omdat de bewegingen veel moeite moeten doen om hun voortbestaan

veilig te stellen en anderzijds omdat ze hun eigenheid niet willen verliezen.

40

Verder worden de anti-confessionele bewegingen in hun werking en invloed tegengewerkt door de

Libanese politieke elite. Vooral na de Cederrevolutie in 2005, toen de politieke partijen verdeeld

raakten in twee blokken de 8-Maart Alliantie en de 14-Maart Alliantie, zorgde voor tweestrijd binnen

de anti-confessionele bewegingen zelf. Ook de contradicties tussen wat politici zeggen en wat ze ook

daadwerkelijk doen, zorgt ervoor dat de anti-confessionele bewegingen met moeite vooruitgang

boeken. Zo beweren vele politieke partijen dat ze seculier zijn terwijl ze eigenlijk een sektair bestaan

leiden en evengoed roepen vele politici zichzelf uit als voorstander van een non- confessioneel

systeem terwijl daar in het beleid dat ze voeren niets van terug te vinden is. Deze onwelwillendheid

van de politici kan verklaard worden doordat de politici zich angstvallig proberen vast te klampen aan

de oude, confessionele structuren om zo hun macht en invloed in het cliëntelistische Libanese

systeem te behouden. Misschien kan Nadine Moussa hier verandering in brengen, als lid van (het

intussen ‘slapende’) Take Back Parliament stelt ze zich als eerste vrouw kandidaat voor de

presidentsverkiezingen, en hoewel dit eerder een symbolische daad is, wordt haar kandidatuur

enthousiast gesteund door vele anti-confessionele bewegingen. Die kunnen zich terugvinden in het

programma van Moussa waar vooral het aanpakken van corruptie en het ontwikkelen van een non-

confessionele samenleving centraal staan.

De corrupte en cliëntelistische Libanese politiek zorgt ervoor dat de Libanese burgers politici

wantrouwen en een deel van deze burgers hebben dan ook hoge verwachtingen van de civil society.

Het merendeel van de anti-confessionele bewegingen werd na 2005 opgericht, wat wil zeggen dat de

organisaties prille structuren kennen, iets wat ze erg kwetsbaar en vergankelijk maakt. De tijd dat de

anti-confessionele manifestaties duizenden sympathisanten aantrok, lijkt intussen verleden tijd.

Sinds 2011 zijn er geen grote manifestaties meer geweest en sommige van de anti-confessionele

bewegingen lijken een crisis door te maken en zijn momenteel in slaapstand of zelfs volledig

opgedoekt. De oorzaak hiervan is te vinden bij de euforie van de Arabische opstanden, gevolgd door

de depressie van het Syrische conflict. Bij het uitbreken van de Arabische opstanden in Tunesië en

Egypte, voelden de anti-confessionele bewegingen zich gesterkt door het succes van deze bottum-up

opstanden. En hoewel de seculiere beweging inderdaad duizenden Libanezen de straat op kreeg om

te betogen tegen het sektaire systeem, doofde de euforie al snel. De burgeroorlog in Syrië trok zich

als een donkere wolk richting Libanon en zorgde ervoor dat burgers zich niet meer zo gemakkelijk

lieten overtuigen om de straat op te trekken door het toenemende geweld in het land.

Toch zijn dit niet de enige oorzaken van de crisis waarin de seculiere beweging zich tijdelijk bevindt.

Er moet ook naar de bewegingen zelf gekeken worden. Waar sommige van hen zoals Nasawiya, AUB

Secular Club en het Civil Center for National Initiative gebouwd zijn op stevige structuren en een

41

stabiel leiderschap kennen, zijn anderen zoals Laïque Pride tot stilstand gekomen door gebrek aan

leiderschap en het ontbreken van een duidelijke structuur. Niet alle anti-confessionele bewegingen

verkeren trouwens in crisis. AUB Secular Club kent een groeiend leden aantal en hun lezingen en

debatten zijn keer op keer volzet. Hetzelfde verhaal is te horen bij de recenter opgerichte Secular

Club van de Université Saint-Joseph, wat er op wijst dat het idee van een seculiere samenleving

levend en wel is bij de jongeren. In de toekomst is er dan misschien ook een grotere rol weggelegd

voor de seculiere studentenbewegingen aangezien zij het momenteel zijn die het thema actueel

houden.

De anti-confessionele manifestaties mogen de dag van vandaag dan weinig succesvol zijn, online is

het thema erg levendig. Van facebookpagina’s tot twitter en van internetfora tot blogs met

onderwerpen gaande van de verwerping van het sektaire systeem, het belang van de Libanese

identiteit of de corrupte confessionele politici, worden overspoeld door reacties. Hoewel het op de

Libanese straten stil is, op het internet is de roep om een seculiere staat luid en duidelijk te

weerklinken.

Hoewel de anti-confessionele bewegingen zich momenteel minder in beeld werken, hebben ze de

laatste jaren toch enkele grote successen geboekt. Het schrappen van je religieuze gemeenschap uit

burgerlijke registers en het burgerlijk huwelijk dat stilaan mogelijk wordt, zijn twee successen die

enkel en alleen bereikt zijn door de inzet en het doorzettingsvermogen van verschillende civil society

bewegingen. Hoewel de processen erg traag en moeizaam verlopen, verschuift er wel degelijk iets in

Libanon. De anti-confessionele beweging nu al afschrijven omdat ze een dieptepunt meemaken zou

fout zijn. De kans is groot dat ze zich momenteel herbronnen en reorganiseren en het moment

afwachten om terug de straat op te komen. De roep om een seculiere staat heeft te luid

weerklonken om nu in de vergetelheid te raken.

42

Bibliografie

Central Intelligence Agency. (1988). Contemporary distribution of Lebanon's main religious groups.

Washington D.C., United States. From: http://www.loc.gov/item/91684898/#about-this-item

05AMAM. (n.d.). 05AMAM,Stop Sectarianism Campaign. Retrieved februari 2014, from 05AMAM:

http://www.05amam.org/

AbiYaghi, M.-N. (2012). Civil mobilisation and peace in Lebanon, beyond the reach of the Arab Spring.

Retrieved maart 2014, from Conciliation resources: http://www.c-r.org/accord-article/civil-

mobilisation-and-peace-lebanon

al-Saadi, Y. (2014, januari 14). Have Beirut's social movements died? al-Akhbar.

Anderson, B. (2011, maart 9). The student movement in 1968. Retrieved april 15, 2014, from

Jadaliyya: http://www.jadaliyya.com/pages/index/838/the-student-movement-in-1968

Asmar, C., Kisirwani, M., & Springborg, R. (1999, herfst). Clash of politics of civilizations? Sectarianism

among youth in Lebanon. Arab Studies Quarterly, 21(4), 35-64.

Barnes-Dacey, J. (2013, juni 19). Syria: the view from Lebanon. Retrieved april 2014, from European

Council on Foreign Relations:

http://ecfr.eu/content/entry/commentary_syria_the_view_from_lebanon140

Canadians for Justice and Peace in the Middle East. (2007, Mei). Factsheet: understanding Lebanese

confessionalism. CJPME factsheet(26), 1-2.

Central Intelligence Agency. (2014, april 16). The World Factbook, Lebanon. Retrieved april 19, 2014,

from Central Intelligence Agency: https://www.cia.gov/library/publications/the-world-

factbook/

d'Aspremont, G. (2011, december 23). The Development of Civil Society in Lebanon from the

Ottoman Empire to the XXIst century: A driver of political changes? Medea, European

Institute for Research on Mediterranean and Euro-Arab cooperation.

Economist Intelligence Unit. (2013). Country report Lebanon 2013. London, UK: Economist

Intelligence Unit.

El Houri, W. (2012, mei 27). Doing politics in a bazaar of causes. Al Akhbar.

Elali, N. (2012, mei 4). The march for secularism. Retrieved februari 2014, from Now Lebanon:

https://now.mmedia.me/lb/en/interviews/the_march_for_secularism1

Faour, M. (1991, oktober). The demography of Lebanon: a reappraisal. Middle Eastern Studies(27),

631-641.

Fielder, L. (2011, maart 10-16). Lebanon, your turn has come. Al-Ahram Weekly.

Fisk, R. (2012, augustus 17). Syria's conflict has crossed the border, and the ghost of Lebanon's civil

war returns. Belfast Telegraph.

43

Gino. (2011, maart 20). The first steps towards a secular Lebanon (hint: not just protesting). Retrieved

mei 2014, from Gino's blog: http://ginosblog.com/2011/03/20/the-first-step-towards-a-

secular-lebanon-hint-not-just-protesting/

Haddad, S. (2002). Cultural diversity and sectarian attitudes in postwar Lebanon. Journal of ethnic

and migration studies, 28(2), 291-306.

Haddad, S. (2009). Lebanon: from consociationalism to conciliation. Nationalism and ethnic politics,

15(3), 398-416.

Hatem, Y. (2013, juli 29). Ten Questions for Nasawiya. Now.Lebanon.

Hazran, Y. (2009, June). The Shiite community in Lebanon: from marginalization to ascendancy.

Brandeis University, Middle East brief., 7. Retrieved from:

http://www.brandeis.edu/crown/publications/meb/MEB37.pdf op 6 maart 2014

Jaoude, R. A. (2014, januari 10). Civil marriage is legal in Lebanon: experts. Daily Star, p. 3.

Jaoude, R. A. (2014, april 3). Sleiman launches long-awaited bill to decentralize government. The

Daily Star Lebanon, p. 3.

Joey Ayoub. (2014, april 30). Nadine Moussa's presidential plan. Retrieved mei 2014, from Hummus

for thought: http://hummusforthought.com/2014/04/30/goals-of-candidate-nadine-moussa-

for-the-presidential-elections/

Karouny, M., & Bassam, L. (2013, mei 31). Lebanon's deadlocked parliament postpones June election.

Reuters.

Kayssi, I. (2014, april 28). Werking en doelen van AUB Secular Club. (K. Behets, Interviewer)

Khatib, L. (2012). Image politics in the Middle East: The role of the visual in political struggle. London:

I.B.Tauris & Co Ltd.

Knio, K. (2005, juli). Lebanon: Cedar Revolution or neo-sectarian partition? Mediterranean Politics,

10(2), 225-231.

Knutsen, E. (2014, april 23). Woman breaks taboos, announces candidacy. The Daily Star.

Lebanese Laïque Pride. (2009). Lebanese Laïque Pride. Retrieved februari 2014, from Facebook:

https://www.facebook.com/laiquepride/info

Maaroufi, M. (2014). Can Lebanon's secular youth take back Parliament.

http://lb.boell.org/sites/default/files/take_back_the_parliament.pdf.

MacKreath, H. (2013, juli 9). What is happening to civil society in a disunited Lebanon? Retrieved

maar 14, 2014, from Open Democracy: - http://www.opendemocracy.net/helen-

mackreath/what-is-happening-to-civil-society-in-disunited-lebanon

Maréchal, B. en Zemni, S. (2013) The Dynamics of Sunni-Shia relationship. Hurst & Company,

London.

44

Makdisi, U. (1996, juli). Reconstructing the Nation-State: the modernity of sectarianism in Lebanon.

Middle East Report, 23-27.

Meier, D. (2013, mei). The effects of Arab spring and Syrian uprising on Lebanon. Retrieved from

Lebanese studies: http://lebanesestudies.com/wp-content/uploads/2013/10/daniel-May-

.pdf

Mhanna, A. (2011, mei 13). Challenges facing cross-sectarian political parties and movements in

Lebanon. Retrieved april 2014, from Democratic Renewal Movement:

http://www.tajaddod.org/pdf/challenges_facing_cross-sectarian_parties.pdf

Middle East Monitor. (2014, april 23). First female candidate decides to run for president in Lebanon.

Middle East Monitor.

Mikdashi, M. (2011, februari 15). Tunesia, Egypt, Lebanon? Jadaliyya.

Mikdashi, M. (2014, januari 5). Within the dreaming: imagining a different Lebanon. Jadaliyya.

Milligan, M. (2012). How to slice the pie: Lebanon's electoral law. Carnegie endowment for

international peace. Retrieved from http://carnegieendowment.org/2012/05/24/how-to-

slice-pie-reforming-lebanon-s-electoral-law/fcmh Geciteerd in Nelson, S. (2013) p.372. Is

Lebanon's confessional system sustainable? Journal of Politics and International Studies(9),

332-387.

Muhanna, E. (2010, maart 4). The end of political confessionalism in Lebanon. The National.

Muhanna, E. (2013, januari 26). Will civil marriage end Lebanon's confessional system? Jadaliyya.

Retvieved from http://www.jadaliyya.com/pages/index/9796/will-civil-marriage-end-

lebanon%E2%80%99s-confessional-sys

Nasawiya. (2010, januari). Nasawiya. Retrieved april 2014, from Facebook:

https://www.facebook.com/nasawiya/info

Nasr, V. (2006, april). When the Shiiites rise. Foreign affairs, 58-74. Geciteerd in: Maréchal, B. en

Zemni, S. (2013) The dynamics of Sunni-Shia relationships. Pagina 29.

Nelson, S. (2013). Is Lebanon's confessional system sustainable? Journal of Politics and International

Studies(9), 332-387.

Nizar, A.-K. (2007, juli 6). Stagnation rules in Lebanon's secular political parties. The Daily Star.

Ofeish, S. (1999, winter). Lebanon's second republic: secular talk, sectarian application. Arab Studies

Quarterly(21), 97-116.

Papkova, I. (2013, april 22). Secular Lebanon. Retrieved Maart 2014, from The Revealer:

http://therevealer.org/archives/17403

45

Sustainable Democracy Center. (2006). Youth perceptions of Lebanese laws: the challenges of

confessionalism and citizinship. Retrieved mei 2014, from Sustainable Democracy Center:

http://www.sdclebanon.org/PDF/C-3-

Youth%20National%20Initiative%20to%20Abolish%20Confessionalism.pdf

The "Neo-Assassins". (2013, maart 19). As-Safir. {English translation: Mideastwire.com}

The Sustainable Democracy Center. (2002). Youth national initiative to abolish confessionalism.

Retrieved mei 2014, from The Sustainable Democracy Center: http://sdclebanon.org/

(1989). The Taif Agreement. Saoedi-Arabië. Retrieved from The Taif agreement.

http://www.un.int/wcm/webdav/site/lebanon/shared/documents/Constitution/The%20Taif

%20Agreement%20%28English%20Version%29%20.pdf

Transparency International. (2013). Corruption perceptions index 2013. Retrieved april 24, 2014, from

Transparency International: http://cpi.transparency.org/cpi2013/results/#myAnchor2

United Nations High Commissioner for Refugees. (2014, april 3). The number of Syrian refugees in

Lebanon passes the 1 million mark. Retrieved mei 2014, from UNHCR, the UN refugee

agency: http://www.unhcr.org/533c1d5b9.html

Zouk, N. (2007, juli 11). New organization aims to create a civil state in Lebanon. the Daily Star.

Bibliografie figuren Figuur 1: Central Intelligence Agency. (1988). Contemporary distribution of Lebanon's main religious

groups. Washington D.C., United States. From: http://www.loc.gov/item/91684898/#about-

this-item

Figuur 2: Asmar, C., Kisirwani, M., & Springborg, R. (1999, herfst). Clash of politics of civilizations?

Sectarianism among youth in Lebanon. Arab Studies Quarterly, 21(4), 35-64.