Warmtenetwerk Magazine Winter 2016

WARMTENETWERK MAGAZINE

NR 23. WINTER 2016

Glastuinbouw investeert in combinatie geothermie-warmtenet-warmtepomp

Waarom werkten bewoners Samsø mee aan energie-neutraal eiland?

Ondernemers op bedrijventerrein TPN-West willen warmtenet

3 Column: Glastuinbouwgebieden en bedrijventerreinen

4 Elf nieuwe deelnemers

6 Marktmodellen centraal op jaarcongres

9 Warmtenetwerk neemt deel aan NVDE

Excursie Noorderwarmte

10 Aanpak warmtenet op bedrijventerreinen TPN-West

13 Samsø – energieneutraal eiland

16 Nieuwe warmtenetten dankzij geothermie

19 Primeur voor Genève met nieuw type warmtepomp

20 Derde congres van Warmtenetwerk Vlaanderen in Roeselare

21 Deelnemersoverzicht 1 januari 2016

23 Agenda en Colofon

2 WARMTENETWERK MAGAZINE

Inhoud

Omslagfoto:

ECW Netwerk BV te Middenmeer beheert op Agriport A7 sinds kort naast een

elektriciteits- en gasnet ook een warmtenet met twee geothermiebronnen met een

gezamenlijk vermogen van maar liefst 26 MW en een wkk op geogas van 0,7 MW.

foto: Klaas de Jong

NR 23. WINTER 2016 3

Tomatenkweker Rik van den Bosch in Bleiswijk inves-

teerde als eerste in Nederland in de winning van diepe

aardwarmte. Het succes van deze pionier heeft geleid

tot een aantal navolgers. Maar opmerkelijk is dat de

meeste geothermieprojecten niet van een individueel

bedrijf zijn zoals bij Van den Bosch maar van meerdere

bedrijven die samen in een aardwarmtebron investeren

en in een warmtenet dat de warmte van de bron dis-

tribueert. Greenhouse Geo Power in de Koekoekspolder

in IJsselmuiden was het eerste collectieve project met

geothermie. Inmiddels is er verspreid over Nederland

al een aantal projecten met forse warmtenetten zoals

op Agriport A7, in het Westland, in de Vierpolders en in

glastuinbouwgebied Californië bij Venlo.

Deze ontwikkeling is een mooie inspiratiebron voor

ondernemend Nederland en Vlaanderen. De onderne-

mers in de glastuinbouw waren al gewend aan collec-

tieve belangenbehartiging en samenwerking bij inkoop

maar hun warmtevoorziening was toch heel individueel

met een eigen ketel en een warmtekrachtinstallatie

afgestemd op het eigen bedrijf. De winning van diepe

aardwarmte heeft voor een omslag gezorgd.

IntroductieHet doel van de in 2008 opgerichte stichting Warmtenetwerk is

een duurzame warmte- en koudevoorziening in Nederland en

Vlaanderen.

Met het Warmtenetwerk Magazine willen we u kennis laten

maken met de ontwikkelingen en mogelijkheden van warmte-

en koudenetten en met het netwerk aan spelers op dit gebied.

Tweehonderd organisaties nemen deel aan het Warmtenetwerk. _

Op bedrijventerreinen zijn in het parkmanagement vaak

al collectieve voorzieningen maar collectieve warmte

is nog een zeldzaamheid. Daar liggen kansen voor de

warmtesector. Het onderzoek om het bedrijventerrein

TPN-West in Nijmegen energieneutraal te maken heeft

laten zien dat een warmtenet een haalbare optie is die

het leeuwendeel van de verduurzaming voor zijn rekening

kan nemen. Uiteraard is de diversiteit op een bedrijven-

terrein veel groter dan in een glastuinbouwgebied.

Dat geldt zeker voor TPN-West maar daar blijkt dat dit

voor de economische haalbaarheid van een warmtenet

niet een onoverkomelijk probleem is. Ik hoop dat dit

voorbeeld andere bedrijventerreinen inspireert. Het

eerste positieve signaal is er al. De stichting Bedrijven-

terreinen Helmond meldde zich eind vorig jaar aan als

nieuwe deelnemer aan het Warmtenetwerk. Wie volgt? _

Klaas de Jong

Glastuinbouwgebieden en bedrijventerreinen

WARMTENETWERK

meer comfort met minder fossiele energie

De voordelen van een collectieve warmtevoorziening staan niet ter discussie;

individualisme is geen heilig principe

Bestuur en redactie wensen u een heel goed 2016


Elf nieuwe deelnemers

DanfossDanfoss is een Deense fabrikant van apparatuur

voor verwarming, warmte- en koudenetten, koel-

techniek, automatisering en van koelcompressoren

en frequentieregelaars. Het bedrijf telt 24.000

medewerkers. Danfoss heeft een breed programma

van producten voor warmtenetten. Het bedrijf is

heel actief met innovatie voor de warmtesector.

Zo is men actief betrokken bij Deense proefprojec-

ten met warmtenetten op extreem lage tempera-

turen. De Nederlandse vestiging van Danfoss is in

Rotterdam en de Belgische in Groot-Bijgaarden.

www.danfoss.nl

Gemeente Den HaagPaleis Noordeinde, het Binnenhof met het torentje

van de minister-president en de gebouwen van de

ministeries zijn aangesloten op het warmtenet in

het centrum van Den Haag. Daarnaast is er in de

Vinexwijk Ypenburg een groot warmtenet en zijn

er kleinere netten zoals in Spoorwijk en Duindorp.

Op de jaarbijeenkomst 2015 van Warmtenetwerk

presenteerde de hofstad een uitbreiding naar

honderdduizend woningen.

De gemeente Den Haag wil in 2040 klimaatneutraal

zijn en heeft daartoe de kadernota Op weg naar een

duurzaam Den Haag opgesteld.

www.denhaag.nl

In de tweede helft van 2015 hebben elf organisaties

zich aangemeld als deelnemer aan Warmtenetwerk.

Gemeente Den Haag meldde zich op de jaarvergadering

aan als 200e deelnemer.

Energy NetworksEnergy Networks is een onafhankelijk advies-

bureau met als belangrijkste specialismen

duurzame hybride energienetwerken en gebieds-

ontwikkeling. Het bedrijf is opgericht door Sape

de Haan die jarenlange ervaring heeft met aanleg

van pijpleidingen, ontwikkeling van warmtenetten

en duurzaamheidsprojecten. Het in Vijfhuizen

gevestigde bureau streeft naar maximale milieu-

winst, minimale kosten en een optimaal econo-

misch rendement: synergie in energie.

www.energy-networks.nlBedrijventerreinen HelmondDe parkmanagementorganisatie Stichting Bedrijventerrei-

nen Helmond (SBH) is opgericht in 2008, met als doel het

stimuleren, coördineren en optimaliseren van duurzame

samenwerking van de Helmondse bedrijventerreinen en de

daarop gevestigde ondernemers.

Energiebewust en duurzaam ondernemen past in het

Helmonds Energieconvenant dat in 2013 werd gesloten

met de gemeente Helmond en verschillende organisaties.

SBH verzorgt verder ook collectief cameratoezicht en

afvalmanagement.

www.bedrijventerreinenhelmond.nl

Gemeente Ede Ede is met 32.000 hectare grondgebied een van

de grootste gemeenten van Nederland. Ede telt

ongeveer 112.000 inwoners. De wijken Kernhem

en Veldhuizen hebben een warmtenet op groene

warmte. Bio-energiecentrale De Vallei produ-

ceert deze warmte voor NUON en wooncorporatie

Woonstede. De brandstof voor de warmtecentrale

is resthout uit de bossen rondom Ede.

www.ede.nl


SentiuntBegin 2014 is de warmtewet in werking getreden.

De wet is bedoeld om consumenten leverings-

zekerheid en tariefbescherming te geven. Hieraan

is ook de Metrologiewet gekoppeld, deze draagt

bij aan de leveringszekerheid en de juiste ver-

rekening naar de verbruikers, maar speelt ook

een belangrijke rol bij geschillen rond het

functioneren van de warmtemeter. Sentiunt

begeleidt warmtebedrijven bij deze taken.

www.sentiunt.nl

Witteveen+BosWitteveen+Bos is een internationaal adviesbu-

reau met een unieke structuur. Het eigendom van

Witteveen+Bos is namelijk gebaseerd op volledige

financiële werknemersparticipatie. Dit betekent dat

alle aandelen van Witteveen+Bos N.V. in handen zijn

van eigen medewerkers.

Het hoofdkantoor is gevestigd in Deventer.

In Vlaanderen heeft Witteveen+Bos een kantoor in

Antwerpen. Verder zijn er kantoren in verschillende

Europese en Aziatische landen. _

www.witteveenbos.nl

SolarFreezerDe gebroeders Roderick en Floris Wolter

ontwikkelen vanuit hun bedrijf Solar

Solutions Worldwide te Enschede een

systeem voor opslag van warmte met een

flexibele waterzak die in de kruipruimte

van een woning kan worden geplaatst.

SolarFreezer is winnaar van een Jan Terlouw

Innovation Award.

www.solarfreezer.nl

Steun duurzame warmteBent u ook betrokken bij warmte- en koudenetten en/of wilt u een

bijdrage leveren aan een effectieve infrastructuur voor warmte en

koude? Neem dan deel aan Warmtenetwerk.

Naast een vermelding op de website en in het magazine, kunnen

deelnemers kosteloos naar onze congressen en met korting op

studiereis. Ook kunnen ze actief meepraten over warmtebeleid

en is er een actief verenigingsnetwerk met innovators, financiers,

warmteproducenten, aannemers en beleidsmedewerkers.

Stuur voor meer informatie over inschrijven, contributie en

overige voordelen een e-mail naar

[email protected]

Janssen PharmaceuticaHet Vlaamse bedrijf Janssen Pharmaceutica is

een toonaangevende fabrikant van medicijnen.

Op de campus in Beerse wil het bedrijf haar

warmtenet optimaliseren en heeft men plannen

voor geothermie op 3,5 km diepte.

www.janssen.com

Vlaamse Confederatie BouwBijna 9.000 bouwbedrijven zijn in Vlaanderen aangeslo-

ten bij de Confederatie Bouw. De VCB vertegenwoordigt

bouwbedrijven van klein tot groot en ook uitvoerders van

infrastructuurwerken en installatiebedrijven.

Deskundigheid in bouwzaken vormt voor de Vlaamse

Confederatie Bouw de belangrijkste troef. Voor de

Vlaamse regering en de Vlaamse overheid is de VCB de

bouwexpert bij uitstek. De Vlaamse overheid is voor

de bouwsector de voornaamste opdrachtgever en een

belangrijke regelgever geworden. Dankzij de VCB kunnen

de belangen van de aannemers bij de Vlaamse overheid

maximaal worden verdedigd.

www.vcb.be

Provincie AntwerpenNaast de stad Antwerpen is nu ook de provincie

Antwerpen deelnemer aan het Warmtenetwerk geworden.

De provincie Antwerpen telt 1,8 miljoen inwoners waarvan

0,5 miljoen in de gemeente Antwerpen, waar momen-

teel het warmtenet Nieuw-Zuid wordt aangelegd. Op 30

juni 2015 tekenden stad en provincie Antwerpen samen

met netwerkbeheerders IMEA/Eandis en IVEG/Infrax een

intentieovereenkomst rond de uitbouw van warmte-

netten in de regio. De provincie ziet als een van de

kansen om de landen tuinbouwschool in Stabroek

tot eerste Belgische klimaatneutrale school te maken

dankzij warmte van Indaver.

Op 4 november hield de stichting Warmtenetwerk

haar zevende jaarbijeenkomst. Het voormalige

Essogebouw (nu De Rode Olifant) aan de

Benoordenhoutseweg in Den Haag was als locatie

gekozen vanwege de ligging tussen Ministerie

van Economische Zaken en Provinciehuis Zuid-

Holland. Achteraf bleek het ook historisch gezien

een juiste plek. Hier werd na de vondst van het

Slochterenveld door Esso het idee gelanceerd om

een gasnet aan te leggen dat elke individuele

woning in Nederland van aardgas zou voorzien.

Ruim een halve eeuw later presenteerde

Warmtenetwerk hier de plannen om grootschalig

van aardgas over te stappen op warmte.

Marktmodellen centraal op jaarcongres

Bestuur participeert na publicatie Warmtevisie in groot aantal activiteiten

Stormachtige ontwikkeling in 2015 Gijs de Man, voorzitter van het Warmtenetwerk,

noemde 2015 een zeer warm jaar. Dat had natuurlijk

alles te maken met de publicatie van de warmtevisie

van minister Henk Kamp en zijn aankondiging van een

nieuwe warmtewet die groei van warmtenetten moet

bevorderen. De ontwikkelingen leggen een groot beslag

op de tijd van het bestuur dat betrokken is bij de

werkgroep MAIS (Multi Actor Impact Simulatiemodel voor

warmte), de ontwikkeling van de EMG-norm, de warmte-

plannen en de oprichting van de Nederlandse Vereniging

voor Duurzame Energie (NVDE). Het bestuur is verder ook

actief betrokken bij de Europese ontwikkelingen via de

brancheorganisatie Euroheat & Power.

De Man kondigde aan dat men in 2016 evenals in

2015 en eerder meerdere congressen en excursies zal

organiseren. Penningmeester Jannis van Zanten liet

in zijn verslag zien dat hiervoor voldoende budget is

vrijgemaakt evenals voor de digitale nieuwsbrief en het

Warmtenetwerk Magazine.

Benoeming trekker Platform Techniek & InnovatieHet bestuur heeft in haar vergadering van

27 november 2015 Philip Breukink benoemd

als opvolger van Maurice Verhulst. Breukink

werkt bij KIWA Technology in Apeldoorn als

account manager voor de markten gas, water

en warmtenetten.



Van werkgroep naar Platform Techniek & InnovatieVanaf de oprichting van de werkgroep Techniek &

Innovatie heeft Maurice Verhulst, directeur van Weijers

Waalwijk, de kar getrokken. De jaarbijeenkomst in

Den Haag was zijn laatste optreden als voorzitter.

De activiteiten van de werkgroep werden op de jaarbij-

eenkomst gepresenteerd door een vijftal sprekers.

Verhulst vermeldde nog dat zijn opvolger geen voorzitter

wordt van een werkgroep maar van een platform voor

techniek en innovatie.

Cascadering warmtenet in LeidenCasper Jansen gaf de ontwikkelingen van de sub-

werkgroep voor warmtenetten op lage temperatuur weer.

Die ontwikkeling biedt ook mooie kansen voor bestaande

traditionele netten. Zo is de transportcapaciteit voor het

warmtenet in Leiden op basis van de bestaande situatie

met hoge temperatuur bijna uitgeput. Maar door de

retourleiding van het net te gebruiken als de aanvoer

van een net op lage temperatuur kan men weer nieuwe

gebieden aansluiten zonder de transportleidingen te

verzwaren. De afleversets voor de uitbreiding moeten

geschikt zijn voor een aanvoertemperatuur van 60 °C.

Een concept met nul op de meter dat gebruik maakt van

zonnewarmte, boosterwarmtepompen en een Ecovat is

in ontwikkeling.

Warmtetarieven en nul op de meterDe subwerkgroep voor differentiatie van warmteta-

rieven koos voor een duopresentatie. Arno Harting gaf

een overzicht van de mogelijkheden om de klanttevre-

denheid te vergroten door keus in tarieven aan te bieden.

Wim Mans besprak de mogelijkheden en knelpunten van

het concept nul op de meter voor bestaande woningen.

Als voorbeeld gebruikte Mans een portiekflat die aan

een grondige renovatie toe was. De combinatie van

isolatie en aansluiting op een warmtenet is uit oogpunt

van economie en reductie van CO2 de beste oplossing

en maakt nul op de meter bijna mogelijk. Vergaande

isolatie (renovatie+ en ++) levert hoge kosten op met

een geringe extra besparing. “De Trias Energetica kent

grenzen,” aldus Mans.

Partnermodellen en eigenaarschapTot voor kort waren vrijwel alle warmtenetten in handen

van energiebedrijven. Maar die situatie verandert, aldus

Sonja van Vooren. Een opvallende trend is de opkomst

van afvalverwerkers als warmteleverancier. Er zijn

allerlei mogelijkheden voor partners bij de exploitatie

van warmtenetten en ook participatie van bewoners

is een optie. Als fraai voorbeeld van bewonersparti-

cipatie noemde van Vooren het Energiegenossenschaft

Nahwärme in Lathen. Warmtenetwerk organiseerde

enkele jaren geleden een bezoek aan Lathen (zie verslag

in Warmtenetwerk Magazine winter 2011 blz. 10-11).

Maurice Verhulst introduceert sprekers

van werkgroep Techniek & Innovatie

Sonja van Vooren presenteert partnermodellen

en eigenaarschap bij warmtenetten

in kleine stappen gedeeltelijk te openen, bijvoorbeeld

door de invoering van een sterkere vorm van derden-

toegang aan de productiezijde, onafhankelijk netbeheer

op transportnetten en het herformuleren van het Besluit

Aanleg Energie-Infrastructuur.

Den Haag combineert warmte met isolatieTed Zwietering, programmadirecteur bij de gemeente

Den Haag, presenteerde het Haagse plan om een grote

sprong te maken naar honderdduizend woningen op

het warmtenet. Den Haag heeft nu al een groot net in

het centrum waar onder andere paleis Noordeinde en

het Binnenhof op zijn aangesloten en nieuwere netten

in Duindorp, Spoorwijk en de Vinexwijk Ypenburg. Het

nieuwe plan is volledig gebaseerd op aansluiting van

bestaande woningen en behelst zowel woningrenovatie

met isolatie als aansluiting op het warmtenet. Een heel

aantrekkelijk aanbod van goedkope warmte zonder

aansluitkosten is mogelijk door gebruik te maken van de

huidige extreem lage rente voor de financiering.

Zwietering liet zien hoe dit concept werkt in de casus

De Oorden, een portiekflat uit 1955. Het levert voor een

bewoner 235 euro voordeel per jaar op en vermindert

de uitstoot van CO2 met 2.420 kg per woning. De inves-

teringen zijn voor de eigenaar van de portiekwoningen

veel lager dan bij een renovatie zonder aansluiting op

het warmtenet.

Er is een rekenprogramma ontwikkeld waarmee bewoners

op basis van hun specifieke situatie de voordelen kunnen

berekenen. _


Keus voor klanten bij open nettenZogenaamde ‘open’ warmtenetten bieden de afnemers

van warmte keuzemogelijkheden uit meerdere warmte-

producenten of warmteleveranciers. Daarmee is een

open net een belangrijk marketinginstrument want het

grote psychologische bezwaar van warmtenetten is nu

dat klanten geen keuze hebben.

Ecofys heeft in opdracht van Eneco verschillende vormen

van open netten geanalyseerd in termen van betaal-

baarheid, betrouwbaarheid en duurzaamheid. “Er zijn

drie marktmodellen,” lichtte Joop Oude Lohuis toe. Het

eerste model is concurrentie van warmteproducenten

op een geïntegreerd netwerk met één warmteleve-

rancier, het tweede is het toelaten van concurrerende

leveranciers op een geïntegreerd net en het derde model

is een onafhankelijke netbeheerder met meerdere

producenten en meerdere leveranciers.

Een open net is voor warmte lastiger dan voor aardgas

en elektriciteit omdat de warmtenetten regionaal zijn

terwijl de stroom- en gasnetten landelijk en inter-

nationaal verbonden zijn. De schaalgrootte van de

warmtenetten is in Nederland nogal gering vergeleken

met Zweden waar men al langer actief is met open

warmtenetten. Toch ziet Oude Lohuis voor Nederland wel

degelijk kansen. Het is goed mogelijk om warmtenetten

Een open net is een belangrijk marketinginstrument want het biedt

warmteklanten keus

schema van mogelijkheden bij

‘open’ warmtenetten

programma voor berekening van besparing bij

aansluiting op warmtenet Den Haag


Op 26 oktober was het feest in sociëteit De Witte in

Den Haag. De officiële start van de Nederlandse

Vereniging voor Duurzame Energie (NVDE) werd gevierd

door zo’n 150 vertegenwoordigers van overheden,

energiesector en politiek. Duurzame warmte is een van

de vier thema’s die de nieuwe vereniging oppakt.

Energietransitie versnellenDoel van de NVDE is om een versnelling te geven aan

de energietransitie in Nederland. Er zijn vier werkvelden

benoemd:

• Marktinrichting en energiesysteem

• Duurzame warmte

• Productie van duurzame energie

• Duurzame mobiliteit.

Voor elk van de werkvelden is een commissie samen-

gesteld om de activiteiten te coördineren en uit te voeren.

Overleg met de overheid om de juiste voorwaarden te

scheppen voor de transitie naar duurzame energie is een

kerntaak van de commissies.

BestuurTeun Bokhoven is voorzitter van de NVDE evenals van de

Duurzame Energie Koepel waaruit de nieuwe vereniging

is voortgekomen. Het bestuur bestaat in totaal uit

negen leden. Gijs de Man, voorzitter van onze stichting

Warmtenetwerk, is een van de bestuursleden. Naast

vertegenwoordigers van brancheverenigingen bestaat

het bestuur ook uit vertegenwoordigers van individuele

bedrijven die lid zijn van NVDE.

Brancheverenigingen en bedrijvenDe NVDE vertegenwoordigt de belangen van de volgende

brancheverenigingen: BodemEnergie.NL, Dutch Heat

Pump Association (DHPA), Duurzame Energie Koepel,

Holland Solar, Nederlandse Vereniging van Biomassa

Ketel Leveranciers (NBKL), Nederlandse Wind Energie

Associatie (NWEA), Organisatie voor Duurzame Energie

(ODE), Particulier Windturbine Exploitanten (PAWEX),

REScoopNL en Warmtenetwerk.

Onder de individuele bedrijven zijn energiebedrijven,

warmtebedrijven, netwerkbedrijven, fabrikanten en

enkele dienstverlenende bedrijven. _

www.nvde.nl

Excursie NoorderwarmteIn het voorjaar van 2015 startte de aanleg van een

warmtetransportleiding van de afvalenergiecentrale

AEB naar Amsterdam-Noord. De leiding loopt over een

tracé van 16 kilometer en telt acht gestuurde boringen

waaronder een waterkruising met het IJ.

Stichting Warmtenetwerk en de partners in het

Warmtenetwerk neemt deel aan NVDE

project Noorderwarmte hebben op 28 januari een

middagbijeenkomst georganiseerd met lezingen over

dit voor Amsterdam zo belangrijke warmteproject.

Deelnemers kunnen naar keuze de bouwplaats van

de leidingen of de centrale van AEB bezichtigen.

De inschrijving is op de site www.warmtenetwerk.nl. _


Aanpak warmtenet op bedrijventerreinen TPN-West

Bij warmtenetten denken we direct aan woonwijken

en kantoren. Dat er ook kansen liggen op bedrijven-

terreinen wordt meestal over het hoofd gezien.

José Varwijk van Royal HaskoningDHV en Nico Büskens

van Liandon, een dochterbedrijf van Alliander,

vertellen over hun ervaringen op bedrijventerrein

Trade Port Nijmegen-West (TPN-West).

Warmteleiding door bedrijventerreinDe twaalfde verdieping van het kantoor van Royal

HaskoningDHV biedt een goed uitzicht op het bedrijven-

terrein TPN-West. Varwijk kan vanachter het raam de

afvalenergiecentrale van ARN aanwijzen en de Waalbrug.

Tussen deze twee punten loopt de warmteleiding van ARN

over het bedrijventerrein naar de woonwijk Waalsprong

die aan de noordoever van de Waal is gebouwd. Markante

punten op het terrein zijn de elektriciteitscentrale van

GDF Suez (Engie) en de blauwe toren van Mead Johnson

die babyvoeding produceert.

Liandon deed het projectmanagement voor de aanleg

van de warmteleiding over TPN-West. “We hadden

ook om het bedrijventerrein heen naar de Waalsprong

gekund,” zegt Büskens, “maar de transportleiding dwars

door TPN-West was een bewuste keus om zoveel mogelijk

bedrijven te kunnen bereiken. We hebben er wél voor

gezorgd dat de aanleg een minimum aan overlast gaf.

De gemeente was verbaasd dat ze geen klachten van

overlast ontvingen.”

De partners in Warmtenet Nijmegen (provincie,

gemeente, Alliander, NUON en ARN) zagen de transport-

leiding naar de Waalsprong als basis én als kans voor

warmtelevering op het bedrijventerrein zelf. De aanleg

van de warmteleiding maakte het de bedrijven duidelijk

dat warmtelevering door ARN een reële mogelijkheid is.

Bedrijvenvereniging neemt initiatiefTPN-West heeft een actieve bedrijvenvereniging met

ruim honderdveertig leden. Er zitten meerdere transport-

bedrijven maar ook installatiebedrijven, groothandels,

afvalverwerkers en industrie zoal Mead Johnson,

Nijmeegse IJzergieterij en Nacco, de vorkheftruckfabriek

van Hyster. De presentatie van Royal HaskoningDHV op

een bijeenkomst van de vereniging op 6 juni 2013 leidde

tot het besluit van TPN-West om het bedrijventerrein

energieneutraal te maken. In opdracht van Alliander

DGO (Duurzame GebiedsOntwikkeling) en TPN-West werd

door Cofely, Liandon, Royal HaskoningDHV en Hellosun

een onderzoek uitgevoerd naar de haalbaarheid van

deze ambitie. Provincie Gelderland en de gemeenten

Nijmegen en Beuningen stelden geld ter beschikking voor

Geen klachten van overlast bij aanleg leiding over

bedrijventerrein

De vijf business cases werden

gepresenteerd op een

bijeenkomst van TPN-West

NR 23. WINTER 2016 11

Het vijfde project heeft de naam Warmte Overig

gekregen. Op basis van de aanpak van de Vlotkampweg

en Lindenhoutseweg hebben de onderzoekers hierin de

kansen voor warmtelevering op de rest van TPN-West

bepaald.

Bij de bezoeken aan de bedrijven in het kader van de

uitwerking van de business cases ontdekten Varwijk en

Büskens hoeveel kansen er nog niet benut waren en hoe

weinig de bedrijven van hun buren wisten. Een mooie

uitzondering is de directe warmtekoppeling van een

wasserij met het naastgelegen autoherstelbedrijf van

Cloosterman.

Cherry picking niet nodig“Je bent geneigd om te denken dat alleen grote bedrijven

interessant zijn om aan te sluiten op een warmtenet en

kleinere economisch onaantrekkelijk,” vertelt Büskens,

“maar veel kleinere bedrijven kunnen toch in belangrijke

mate bijdragen aan een positieve business case.” De

cijfers uit de studie laten dan ook zien dat er nauwelijks

verschil is tussen alleen de economisch aantrekkelijke

bedrijven aansluiten en de hele straat. “Bij alles

aansluiten komen we voor de Vlotkampweg op 5,2 MW

vermogen een afzet van 28.000 GJ en bij cherry picking

op 5,1 MW en 27.000 GJ,” licht Varwijk toe.

De bedrijven aan de Vlotkampweg zijn behoorlijk

deze studie. Ook ARN en Cofely leverden een bijdrage

terwijl de inzet van Liandon werd gefinancierd door

Alliander DGO.

“Een bedrijvenvereniging als initiatiefnemer, overheden

die ondersteunen en een grote warmteleiding over het

terrein, dat is een mooie combinatie om te starten,”

stelt Varwijk. “Toch is dat nog maar het begin. Hoe maak

je een warmtenet economisch haalbaar en hoe overtuig

je de individuele bedrijven van het nut van aansluiting?”

Vijf business casesRoyal HaskoningDHV, Cofely en Liandon besloten tot een

wat ongebruikelijke aanpak. Ze startten het traject niet

met een enquête onder alle bedrijven maar kozen op

basis van hun praktijkervaring ruim twintig bedrijven

uit voor een interview. Vervolgens hebben de bedrijven

in een vijftal workshops hun behoeften aan en kansen

op verduurzaming en energieneutraliteit geformuleerd.

De initiatiefnemers, bedrijvenvereniging TPN-West en

Alliander DGO, selecteerden daarna vijf projecten die

zijn uitgewerkt tot business cases. Twee van de vijf

projecten hebben betrekking op elektriciteit. Dat zijn

de projecten Zon-PV en Smart Grid TPN-West met de

virtuele plaatsing van meerdere windturbines op het

bedrijventerrein.

Voor warmte richtte men zich op een warmtenet voor de

bedrijven aan de Lindenhoutseweg en de Vlotkampweg

en op een stoomnet met een biomassaketel voor de

papierfabriek Innoviopapers en omgeving. Met de

sluiting van de papierfabriek in augustus is dat project

in de ijskast gezet. Als alternatief werkt men aan een

biomassaketel van 300 MW op het terrein van de elektri-

citeitscentrale.

“...veel kleinere bedrijven kunnen toch in belangrijke mate bijdragen aan een

positieve business case.”

De babyvoedingfabriek van

Mead Johnson op TPN-West

divers: Hendriks Metaal, verpakkingsbedrijf Sealed

Air, oliehandel GVG, technische groothandel Post,

diervoedingsbedrijf Duynie, grondverzetbedrijf Derks

en de transportbedrijven HSF en Broekema. De

Lindenhoutseweg laat een soortgelijk beeld zien.

In de case Warmte Overig heeft Liandon drie straten

uitgewerkt. Voor de Hogelandseweg (16.000 GJ) en de

Scheepvaartweg (12.000 GJ) heeft men elk tenminste

zes of zeven klanten nodig om een warmtenet haalbaar

te maken.

In tien jaar halverwege energieneutraalDe conclusie van het eind november gepubliceerde

rapport van Cofely, Liandon en Royal HaskoningDHV is

dat bedrijventerrein TPN-West binnen tien jaar voor

ongeveer de helft energieneutraal kan zijn. Dat is

een indrukwekkende prestatie als je bedenkt dat het

elektriciteit- en gasverbruik van alle bedrijven op dit


José Varwijk en Nico Büskens in het kantoor van Royal HaskoningDHV te Nijmegen

Het veevoerbedrijf Duynie aan de Vlotkampweg op TPN-West

terrein inclusief de grote industriebedrijven enorm is.

De eerste stap is de plaatsing van in totaal vijfduizend

zonnepanelen bij negen bedrijven. Dat klinkt als heel

veel maar het levert niet meer elektriciteit op dan

het verbruik van ruim driehonderd huishoudens. Voor

KPN-West is dat een druppel op een gloeiende plaat.

De grote stappen moeten komen van restwarmte,

biomassa en wind.

Büskens plaatst het warmteproject graag nog in een

toekomstperspectief: “Op KPN-West hebben we met

ARN en de geplande biomassacentrale al grote warmte-

bronnen. Maar met een verdere uitbreiding in Nijmegen

en de koppeling met Arnhem en Bergerden hebben

we veel meer warmte nodig. Op termijn voorzien we

koppelingen met WKO’s en andere vormen van warmte-

productie om in te voeden op Warmtenet Nijmegen;

een open warmtenet met de mogelijkheid van third

party access levert een extra economische stimulans

binnen de regio.” _

Een eiland met ongeveer 4000 inwoners dat in drie

jaar tijd zelfvoorzienend is geworden, dat is Samsø.

Het heuvelachtige Deense broertje van Terschelling

werd in 1997 aangewezen door de Deense overheid

als gebied dat binnen tien jaar zelfvoorzienend

moest zijn. Al in 2000 werd dit gerealiseerd.

Ook het energieverbruik van de grote aantallen

toeristen wordt duurzaam ingevuld.

100% hernieuwbare elektriciteit en warmteInmiddels staan er elf windmolens op het eiland

(1 MW per stuk) en tien in zee (2,3 MW per stuk). Samen

wekken ze meer dan genoeg elektriciteit op om de

bewoners en bezoekers van het eiland te voorzien. De

overige elektriciteit wordt getransporteerd naar het

vaste land van Denemarken, Jutland, en is daarmee een

goede inkomstenbron voor de eilanders die een deel van

de investering hebben gedragen.

In de warmtebehoefte van het eiland wordt voorzien

door zonne-energie en door het verstoken van biomassa.

Een aantal bewoners heeft eigen zonnecollectoren en

–boilers maar er zijn ook warmtenetten met biomassa

en zon. In Nordby is een zonnecollectorcentrale die

een grote geïsoleerde warmwatertank op temperatuur

houdt. Hiermee worden 180 huizen verwarmd. Wanneer

de zon niet voldoende schijnt, schakelt de centrale over

op de verbranding van houtsnippers. Naast de zonne-

collectorcentrale zijn er nog twee warmtecentrales

op het eiland die via een warmtenet van acht en tien

kilometer warmwater met een temperatuur van minstens

zeventig graden Celsius leveren aan verschillende

omliggende dorpen. Als brandstof gebruikt men hout

en stro. In Denemarken is stro overvloedig beschikbaar.

Als noodvoorziening heeft men bij de biomassacentrales

olietanks. Daar heeft men — vanwege onderhoud —

slechts één keer gebruik van hoeven maken. De komst

van de drie centrales, en bijna driehonderd lokale

houtketels bij afgelegen huizen, heeft de oliegestookte

kachels in de huishoudens overbodig gemaakt en

daarmee de uitstoot van CO2 op Samsø flink gereduceerd.

De biomassacentrale die warmte levert aan de dorpen

Ballen en Brundby is in handen van de buurtbewoners.

MobiliteitNu huishoudens en bedrijven op Samsø in hun energie-

behoefte voor 100% voorzien zijn van lokaal opgewek-

te duurzame energie is de volgende stap om ook de

mobiliteit op Samsø te verduurzamen. Een kwart van

het wagenpark van de gemeente is elektrisch. Bij het

gemeentehuis staan parkeerplaatsen met een dak van

zonnepanelen om deze auto’s van stroom te voorzien.

Een eerste stap naar ‘Fossil Free Island’ in 2030.

Een jaar geleden op 11 februari 2015 nam men een

nieuwe veerboot tussen Jutland en Samsø in gebruik.

Deze veerboot, de Prinsesse Isabella, kan 600 passa-

giers en 160 auto’s vervoeren. Er zijn geen diesel-

motoren voor de aandrijving maar gasmotoren. In

plaats van zware olie vaart de nieuwe veerboot op

vloeibaar aardgas (LNG) als brandstof. Ook hiermee is

het Deense eiland een koploper.De gemeente Samsø

besloot vanwege de grote milieuvoordelen om zelf

deze boot aan te schaffen en te exploiteren.

Er zijn drie warmtenetten op het eiland

NR 23. WINTER 2016 13

Samsø – energieneutraal eiland“Make inspiration infectious by example” – Michael Kristensen (Samsø Energieakademiet)

Samsø ligt in het Kattegat tussen

Jutland en Fünen (foto Birger Jensen,

Energiakademiet Samsø)

standen weggenomen en werden gezamenlijk ambities

geformuleerd die daadwerkelijk gerealiseerd zijn.

De weg naar realisatie was niet eenvoudig. De bewo-

ners waren in het begin niet positief over de duur-

zame plannen. Geldverspilling was het meest gevoerde

argument. Men zag niet wat voor nut het voor hen zou

hebben. De initiatiefnemers gingen na de bijeenkomst

in gesprek met de personen die hun weerstand uitten

tijdens de bijeenkomst. Zo keek de eigenares van de

supermarkt na een persoonlijk gesprek positief naar de

plannen toen zij inzag dat door de realisatie het toeris-

me zou toenemen. In een gesprek met de plaatselijke

loodgieter werden mogelijkheden besproken over het

opdoen van nieuwe kennis om de duurzame installaties

in de woningen te onderhouden en aan te bieden. In een

volgende bijeenkomst spraken de supermarkt eigenaar

en de loodgieter zich positief uit jegens de plannen en

namen zij langzaamaan de rest van de bewoners hierin

mee. Het zijn de bewoners zelf die voor de realisatie

van de turbines en biomassacentrales hebben gezorgd.

De projecten zijn uitbesteed aan lokale ondernemers en

bewoners hebben zelf geïnvesteerd. Door het een zoveel

mogelijk lokaal initiatief te laten zijn, voelen de bewo-

ners het als iets van henzelf en praten ze er met trots

over. Het toerisme is inderdaad gegroeid. Vanuit de hele

wereld komen bezoekers naar de Energieakademiet en

de warmtecentrales.


Lokale betrokkenheidIn de afgelopen acht jaar is meer dan vijftig miljoen euro

geïnvesteerd in de verduurzaming van Samsø. De bewo-

ners hebben een deel hiervan zelf geïnvesteerd, het

andere deel komt van private partijen en uit Europese

subsidies. De turbines en centrales zijn zodanig geplaatst

dat het cultuur-historisch karakter van het eiland behou-

den is gebleven en ze zijn grotendeels in handen van de

bewoners. Waar komt deze grote lokale betrokkenheid

vandaan?

Een van de eerste initiatiefnemers en directeur van de

Energieakademiet, Søren Hermansen, geeft aan dat

duurzame energie niet van de grond komt door het

vanuit het ideaal klimaatbescherming te doen. Het moet

aansluiten bij wat de mensen zelf belangrijk vinden. Ze

moeten het ervaren in hun portemonnee en de tastbare

resultaten zien. Om duurzame energie in Samsø van

de grond te krijgen hebben er veel gesprekken plaats-

gevonden met de bewoners. Hierbij werden de ideeën

besproken maar nog belangrijker: men luisterde naar de

belangen, gevoelens en ideeën van de bewoners. Door op

basis hiervan met alternatieven te komen werden weer-

Het ideaal klimaatbescherming is niet voldoende om burgers te activeren

Warmtecentrale met

stro als brandstof en

de historische toerbus

voor excursie van de

Energiakademiet Samsø

(foto Kirsten van Gorkum)

Zonnecollectoren en warmtetank voor het

warmtenet in Nordby (foto Erik Paasch Jensen,


NR 23. WINTER 2016 15

Financiering en coöperatiesNiet elke bewoner heeft voldoende geld om te

investeren in duurzame energie. Vanuit deze gedachte

zijn speciale financieringsconstructies opgezet. Deze

zijn gekoppeld aan het huis. Energieadviseurs, die ook

financieel adviseur zijn, stelden een stappenplan op

voor de verduurzaming van een woning. Uitgangspunt

was dat de maandelijkse besparing door maatregel A

werd gebruikt om te sparen voor maatregel B. Zo maakte

de adviseur samen met de bewoners een stappenplan

voor de lange termijn. Daarbij hield men rekening met

de financiële situatie van de bewoner. De adviseur is

intermediair richting de bank voor eventuele aanvragen

van een lening voor de energiebesparende maatregelen.

De initiatiefnemers hebben afspraken gemaakt met de

banken op het eiland waardoor mensen geld kunnen

lenen voor aandelen in coöperaties. Inmiddels hebben de

meeste huishoudens op Samsø ook inderdaad aandelen

in een coöperatie. Ze zijn daardoor minder geld kwijt

aan energie en tegelijkertijd zijn ze mede-eigenaar van

een windturbine of warmtecentrale.

De betrokkenheid van de bewoners reikt verder dan

investeren in een coöperatie en/of installatie. Zo wordt

de biomassacentrale in Nordby gerund door de buurt.

Naast het eigendom ligt de bedrijfsvoering van de

centrale, die in een grote boerenschuur in Deense stijl

staat, is in handen van de bewoners. Door een voordelig

startaanbod waren de buurtbewoners enthousiast om

deel te nemen aan de realisatie van de biomassacentrale.

Bij toezegging op deelname voor een bepaalde datum

was de bijdrage slechts 100 Deense kronen (€13,-).

Na die datum werd deelname op basis van kostprijs

gevraagd (€6000,-). Om de buurtbewoners nog meer te

motiveren werden de olieketels in huis gratis verwijderd.

De investering voor de biomassacentrale (2,7 miljoen

euro) wordt over een lange termijn afbetaald door de

buurtbewoners. De jaarlijkse kosten hiervoor liggen

lager dan de kosten die ze hadden voor het gebruik en

onderhoud van de oliekachels.

ToekomstSamsø is nog niet klaar met verduurzaming. ‘Fossil Free

Island’ in 2030 werd al genoemd. Een grotere ambitie

is om volledig zelfvoorzienend te zijn, ook in voedsel-

productie. Op dit moment worden met de opbrengsten

en het rendement van de duurzame energieprojecten

nieuwe initiatieven gefinancierd zoals de aanschaf

van een LNG-ferry. Concrete plannen zijn er voor een

low energy hotel, duurzaam afvalmanagement, meer

elektrische auto’s en intelligente consumptie.

De verduurzaming van het eiland heeft gezorgd voor een

toename van toerisme en een toename in banen in de

energiesector. Hierdoor komen jongeren na hun studie

terug om te werken en blijft Samsø een aantrekkelijke

plek om te wonen. _

De meest huishoudens op Samsø hebben aandelen in een

energiecoöperatie

Begin 2015 startte de gemeente Samsø met een

eigen rederij; de veerboot Prinsesse Isabella

gebruikt uitsluitend vloeibaar aardgas (LNG) als

brandstof vanwege de grote milieuvoordelen ten

opzichte van olie (foto Franseska Mortensen,



Leren van Denen en tuindersDe Europese pioniers voor gebruik van diepe aardwarmte

zitten in de metropool Parijs. Daar zijn meerdere pro-

jecten die al tientallen jaren in bedrijf zijn. In de laatste

jaren zijn er in meerdere EU-staten projecten ontstaan

met Duitsland als een van de meest actieve bouwers.

Vrijwel overal gaat het om levering van warmte aan

stadsverwarming. Nederland is met toepassing in de

glastuinbouw de grote uitzondering. De capaciteit van

een geothermiebron is zo groot dat de meeste projec-

ten hier meerdere bedrijven gekoppeld hebben met een

warmtenet.

De Nederlandse glastuinbouw valt binnen de EU op

door de razendsnelle ontwikkeling van geothermie.

Opmerkelijk is ook dat de tuinders hier heel innovatief

zijn. De eerste projecten met een warmtepomp

voor extra warmtevermogen zijn al gerealiseerd en

Nederland is uniek met het gebruik van het uit het

bronwater vrijkomende methaangas als brandstof in

warmtekrachtinstallaties (WKK).

Een andere opvallende innovator bij geothermie is

Denemarken waar een drietal projecten met slimme

combinaties met door biowarmte aangedreven warmte-

pompen in bedrijf is. Denemarken is met Zweden ook

koploper binnen West-Europa op het gebied van stads-

verwarming.

Slimme combi van geothermie en biowarmte in DenemarkenHet Dansk Fjernvarmes Geotermiselskab exploiteert in

Kopenhagen een 2,7 km diepe aardwarmtebron en in

de stadjes Thisted en Sønderborg middeldiepe bronnen

(1,4 km). De bronnen leveren warmte aan de stadsver-

warming in deze drie steden. De aardwarmte wordt in

Nieuwe warmtenetten dankzij geothermie

Op 15 oktober organiseerden Warmtenetwerk en projectgroep

biomassa & wkk in Middenmeer een dag over optimale benutting van

diepe aardwarmte. Een honderdtal deelnemers kreeg informatie over

het combineren van geothermie met warmtenetten en het gebruik van

warmtepompen en geogas. In de laatste paar jaar is er al een achttal

nieuwe warmtenetten in Nederland ontstaan dankzij geothermie.

alle drie steden aangevuld met warmte uit afvalenergie-

centrales terwijl Kopenhagen daarnaast ook industriële

restwarmte en warmte uit multifuel elektriciteits-

centrales gebruikt.

De Denen halen het maximale aan warmte uit de bron

door afkoeling tot extreem lage temperaturen van 12 tot

14 °C. De warmte wordt geleverd aan de retour van het

plaatselijk warmtenet. De benodigde levertemperatuur

van meer dan 80 °C bereikt men met behulp van warmte-

pompen. Opmerkelijk is dat de Denen geen elektrisch

aangedreven warmtepompen gebruiken maar absorptie-

warmtepompen met als aandrijving heet water of stoom

van lage druk. In Kopenhagen levert een naastgelegen

afvalenergiecentrale stoom voor de aandrijving terwijl

men in Thisted en Sønderborg heet water van bioketels

gebruikt. Het project in Sønderborg is nog maar kort

in bedrijf en hier heeft men de laatste inzichten over

bioketels verwerkt. Dankzij twee rookgascondensors

in serie haalt de ketel een rendement van 115 %. De

warmtepompen vermenigvuldigen de warmte uit de

ketel met een factor 1,7.

Voor het enorme warmtenet van Kopenhagen is diepe

aardwarmte nu nog maar 2 % van de totale warmte-

productie. Men werkt aan plannen voor een vertien-

voudiging van geothermie. Ook in die plannen spelen

warmtepompen een centrale rol.

Nederlandse primeur voor warmte-pomp in BleiswijkBij tomatenkweker Rik van den Bosch te Bleiswijk werd in

2007 de eerste geothermiebron van Nederland geboord.

Nu heeft Van den Bosch weer een primeur. Als eerste

heeft hij warmtepompen in bedrijf op een geothermie-

bron. Dankzij een optimale verwarmingsinstallatie in

de kassen kunnen de tuinders al extreem veel warmte

onttrekken. Bij Van den Bosch werd het bronwater al

afgekoeld tot ongeveer 30 °C; met de warmtepompen

erbij gaat het bronwater met 14 °C pas terug de grond

in. Daarmee onttrekken de warmtepompen ongeveer 2,5

Megawatt extra warmte aan het bronwater.

De drie warmtepompen type Carrier 30XWHP862 leveren

warmte op een temperatuur van 57 °C.

Christian Löhr meldt dat bij Carrier ook warmtepompen

voor hogere temperaturen tot 85 °C zijn ontwikkeld. Bij

grote verschillen in temperatuur tussen bron en afgifte-

medium is het verstandig om warmtepompen hydraulisch

slim te schakelen omdat daarmee het elektriciteits-

verbruik fors wordt verminderd.

Kun je geothermisch water afkoelen tot 10 °C?In Denemarken en in Bleiswijk gebeurt het al in de

praktijk: injectie van sterk afgekoeld bronwater. Maar

kunnen er nog verrassingen optreden bij het koelen

van bronwater en injectie van dit koude water op

grote diepte? Bij IF Technology heeft men de mogelijke

effecten geanalyseerd. Guus Willemsen gaf aan dat in

de meeste geothermieprojecten de druk van het water

wordt verlaagd waardoor methaan en CO2 als gassen

De Denen gebruiken niet elektrisch aangedreven warmtepompen maar

absorptiewarmtepompen op groene warmte

Nieuwe warmtenetten dankzij geothermie

NR 23. WINTER 2016 17

De belangstelling voor het seminar

was zo groot dat er geen geschikte

zaal in de omgeving was.

De Ontmoetingskerk in Middenmeer

met 300 zitplaatsen bleek een heel

praktische oplossing.


Nederland loopt in de wereld voorop met de benutting van geogas in WKK

Bezichtiging van de geothermiebron

in Middenmeer; in het midden het

ontgassingsvat en daarachter de

schoorstenen van de WKK die het

methaangas uit de bron (geogas)

omzet in elektriciteit en warmte

Grootste geothermieproject van NederlandIn Middenmeer is het tot nu toe grootste geothermie-

project van Nederland in bedrijf. Twee bronnen met een

diepte van 2,5 km leveren water met een temperatuur

van 90 °C. Dat levert 26 MW warmtevermogen op. VB

Projects realiseerde een warmtenet om de warmte van

de geothermiecentrale naar een achttal glastuinbouw-

bedrijven op Agriport A7 te distribueren. ECW Netwerk

exploiteert dit warmtenet naast eigen netwerken voor

elektriciteit, CO2 en water op Agriport A7.

ECW Netwerk heeft verschillende netwerkdiensten

ontwikkeld zoals het instrument EWEB om elektriciteit

uit WKK eerst binnen Agriport A7 te verhandelen en

pas daarna op het openbare net. ECW-directeur Robert

Kielstra meldde dat men momenteel onderzoek doet

naar koppeling van energiestromen met het nieuwe

datacenter van Microsoft in Middenmeer.

In het bronwater in Middenmeer zit evenals elders in

Nederland methaangas (geogas). Ton Driessen van VB

Projects vertelde hoe men dit gas verwijdert uit het

bronwater en gebruikt als brandstof voor een warmte-

krachtinstallatie. Eerder realiseerde dit bedrijf een

soortgelijke installatie bij Ammerlaan te Pijnacker.

Het geogas is voldoende om de elektriciteit voor de

bronpompen te leveren en de vrijkomende warmte van

80 °C wordt toegevoegd aan het warmtenet.

Na afloop van de presentaties konden de deelnemers

de geothermiecentrale met bronnen en ontgasser in de

praktijk bezichtigen. _

vrijkomen. Het effect hiervan is vaak afzetting van

mineralen (scaling).

Extra afkoeling van het bronwater door warmtepompen

kan de afzetting van sommige mineralen vergroten. De

risico’s van extra afkoeling zijn gering, aldus Willemsen.

Scaling kan worden voorkomen door toevoeging van

inhibitors. Dit wordt in Parijs al vrij algemeen toegepast.

Het extra koude water uit een warmtepomp kan ook lei-

den tot kleine scheurtjes in de warme bodem rondom

de injectiebron. Dat is een gunstig effect want daar-

door daalt de benodigde druk die de injectiepomp moet

leveren. Om risico’s uit te sluiten is het nodig maken van

nieuwe projecten een reservoirmodel te maken.

Overwegingen bij de keuze van een warmtepompFrank van Mierlo van Johnson Controls liet zien dat er

alleen al bij dit bedrijf een overvloed aan keuzemogelijk-

heden in type compressor en koudemiddel beschikbaar

is. Het is belangrijk om de selectie te maken op basis

van de gemiddelde bedrijfscondities en niet op een piek-

moment. De temperatuur van de bron en de leverings-

temperatuur en de eventuele fluctuaties in de tempe-

ratuur bepalen in hoge mate de keus. Hoge temperaturen

tot 100 °C zijn tegenwoordig mogelijk. Door tweetraps-

compressie kan bij grote temperatuurverschillen het

energetisch rendement sterk worden verbeterd.

Verschillende synthetische koudemiddelen worden

vanwege hun grote broeikaseffect uitgefaseerd in de

EU en zijn al verboden in Denemarken en Zwitserland.

Natuurlijke koudemiddelen en de nieuwste synthetische

vragen extra aandacht in het kader van veiligheid.

Bij IBK werkt men met ECN en Bronswerk aan een

warmtepomp die butaan als koudemiddel gebruikt. Ertan

Törün van IBK presenteerde een proefproject bij een

fabriek in Nijmegen waar men restwarmte opwaardeert

naar stoom.

NR 23. WINTER 2016 19

Primeur voor Genève met nieuw type warmtepomp

Warmte van een computercentrumDe warmtepompen met een totaal vermogen van 2,5

MW koelen een computercentrum in Plan-les-Ouates

en leveren warmte op een bruikbare temperatuur aan

het warmtenet. In de eerste fase levert dit net warmte

aan kantoorgebouwen maar in de tweede fase gaat men

drieduizend woningen aansluiten op dit net.

De warmtepompen werken met schroefcompressoren.

Het bijzondere aan de machines is dat ze werken met het

nieuwe koudemiddel R1234ze. De warmtepompen zijn

gebouwd in de Franse fabriek van Carrier in Montluel.

Milieuvriendelijke koudemiddelenDe gebruikelijke koudemiddelen zoals R134a en R410

hebben een extreem hoog broeikaseffect. Per kilogram

is het effect duizenden malen zo hoog als dat van het

broeikasgas CO2. Het effect wordt weergegeven als GWP-

waarde (global warming potential). Veel koudemiddelen

worden dan ook straks verboden in nieuwe koelmachines

en warmtepompen. Dat verbod geldt voor grotere

installaties alhoewel juist de huishoudelijke

warmtepompen met voorgevulde koelmiddelleidingen de

meeste kans op lekkage geven.

Natuurlijke koudemiddelen zoals ammoniak en water

hebben geen broeikaseffect maar wel wat hebbelijkheden

die toepassing lastiger maken. Het koudemiddel

R1234ze, een HFO, heeft een GWP van minder dan 1.

Dit koudemiddel heeft voor warmtepompen de gunstige

eigenschap dat het wat hogere temperaturen mogelijk

maakt dan gebruikelijk. Bij Carrier kan men daardoor

nu warmtepompen met schroefcompressoren met een

leveringstemperatuur tot 82 ºC aanbieden.

Zwitserland en Denemarken hebben al jarenlang een

verbod op koudemiddelen met een hoog broeikas-

effect voor grotere koelmachines en warmtepompen.

Dat heeft ervoor gezorgd dat men hier voorop

loopt met nieuwe ontwikkelingen. Voor ons is dat

interessant want de EU heeft met de F-gassenregeling

besloten om in de komende jaren ook dergelijke

koudemiddelen uit te faseren. Warmtepompen met

natuurlijke koudemiddelen zijn al op diverse plaatsen

in bedrijf (in Nederland onder andere bij warmtenet

Harnaschpolder). Het warmtenet Plan-les-Ouates in

Genève heeft de primeur van een warmtepomp met

een HFO-koudemiddel.

De gebruikelijke koudemiddelen zoals R134a en R410 hebben een extreem hoog broeikaseffect; R1234ze heeft een GWP

van minder dan 1.


Derde congres van Warmtenetwerk Vlaanderen in Roeselare

Op 27 oktober organiseerde Warmtenetwerk

Vlaanderen haar derde congres in Roeselare.

Met 180 deelnemers en een goed gevuld

programma met in totaal twintig sprekers was

het een succesvolle editie.

Bouwen aan warmtenetten in VlaanderenHet derde Vlaamse congres over warmtenetten ging

door onder de vlag Bouwen aan warmtenetten in

Vlaanderen. De keuze voor Roeselare is niet toeval-

lig: de Zuidwestvlaamse stad heeft al sinds 1986 een

warmtenet dat de warmte van de afvalenergiecen-

trale van intercommunale MIROM uitkoppelt en via een

warmtenet levert aan grote verbruikers in de binnenstad

zoals diverse scholen, twee ziekenhuizen, het rusthuis

en het zwembad. MIROM is momenteel druk bezig met

de uitbreiding van het bestaande warmtenetten naar

nieuwe woongebieden in aanbouw of in ontwikke-

ling. De stad Roeselare heeft bovendien een ambitieus

warmteplan opgemaakt voor de verdere uitbouw van het

warmtenet in de binnenstad.

Warmtenetwerk Vlaanderen vroeg haar leden om

thema’s en sprekers voor het congres en kreeg daar veel

respons op. Zoveel zelfs dat het congres in parallelle

sessie werd opgesplitst. In de openingssessie over markt-

modellen en regulering nam Gijs de Man de ervaringen

met de Nederlandse warmtewet kritisch onder de loep

en presenteerde Wouter Cyx het organisatiemodel dat de

stad Antwerpen voor warmtenetten ontwikkelde.

Het Vlaamse warmtebeleidBeleidsmedewerkers van het Vlaams Energie-agentschap

(VEA) presenteerden in de volgende parallelle sessie de

actualiteit van het Vlaamse beleid voor warmtenetten:

de steun voor groene warmte (een tweede ronde van

de call loopt tot midden december), de gerealiseerde

en geplande aanpassing van de E-peilberekening en het

werk in uitvoering voor de regulering van warmtenetten.

Dat gebeurt in het beleidsplatform warmtenetten dat

sinds eind 2013 regelmatig vergadert om een aangepaste

regelgeving uit te werken met alle stakeholders.

Duurzame warmteDe andere parallelle sessie van de voormiddag ging over

duurzame energie in warmtenetten, zoals warmte uit

rioolwater, geothermie en zonnecollectoren. In Leuven

krijgt een appartementsgebouw sinds kort riothermische

warmte uit het rioolwater van het nabijgelegen acade-

misch ziekenhuis Gasthuisberg. En in de Noorderkempen

(provincies Antwerpen en Limburg) heeft Vito het poten-

Na de lezingen was er alle gelegenheid om te netwerken

NR 23. WINTER 2016 21

tieel voor diepe geothermie in kaart gebracht. De proef

op de som is de boring van 3,5 km op de Balmatt-site

in Mol, die in december het diepste punt moet berei-

ken. Vito verwacht er water van 124 °C aan te boren,

dat 30 MW thermisch vermogen voor nuttige warmte en

stoom voor 6 MW elektriciteitsproductie moet opleveren.

Voor thermische zonne-energie zijn er kansen voor de

integratie van zonnecollectoren in het stadsontwikke-

lingsproject De Tondelier op de Gasmetersite in Gent.

De 530 wooneenheden worden via een lokaal verdeelnet

aangesloten op het grote Gentse stadsverwarmingsnet

van EDF Luminus.

Nieuwe warmtenetten en stoomnetNa de lunch kregen de congresgangers de keuze tussen een

kennismaking met de juridische kant van warmtenetten

of de presentatie van geplande projecten. In Antwerpen

gaat het om het industrieel warmtenet ECLUSE dat

stoom zal leveren vanuit de afvalinstallatie van INDAVER

op de Linkeroever aan de energie-intensieve industrie

in de buurt. De afvalverwerkingsinstallatie van IMOG in

Harelbeke zal twee nieuwe warmtenetten uitkoppelen

naar de buurgemeenten Harelbeke en Kuurne. En de stad

Leuven heeft een energiepotentiekaart voor warmte

opgesteld, met concrete plannen om de restwarmte

van wereldbierbrouwer AB INBEV te gebruiken voor het

warmtenet van de nieuwe stadswijk rond de Vaartkom.

InnovatieIn de plenaire sessie over innovatieve warmtenetten

leerden we meer over warmtenetten op lage tempera-

tuur. In het project LATENT onderzocht men 77 cases,

vooral in België en Nederland, over de toepassing van

diverse omgevingsbronnen op lage temperatuur zoals

oppervlaktewater en de ondergrond. Het resultaat is

een roadmap en een Quickscan Evaluatietool voor deze

innovatieve technieken. Voor de stedelijke ontwikke-

ling aan The Loop in het zuiden van Gent brachten de

projectpartners het potentieel in kaart van energie uit

oppervlaktewater in combinatie met warmtepompen.

En nog in Gent staat aan de Oude Dokken een innova-

tief duurzaam renovatieproject op stapel, het project

ZAWENT (“zero afvalwater, energie- en nutriëntente-

rugwinning”). GFT, keukenafval en “zwart afvalwater”

uit de toiletten worden vergist tot biogas dat via een

warmtekrachtkoppeling het nieuwe lokale warmtenet zal

voeden voor de 1.500 wooneenheden. Daarnaast draait

het warmtenet ook op rioolwaterwarmte en restwarmte

uit de omgeving.

Simulatiemodel van VitoVoor een betere afstemming van thermische en elektri-

sche netten, onder andere ook via opslag, werkte Vito

een simulatiemodel uit dat een geïntegreerde aanpak

mogelijk maakt op basis van de ruimtelijke layout:

het model bepaalt een optimale topologie voor het

(thermisch) net, en kan dit koppelen aan een tweede

energiedrager voor de uitwisseling van energie (conver-

sie). De derde stap voegt opslagtechnieken toe voor

meer flexibiliteit in het energienetwerk. In dit model

wordt ook de impact op de totale kosten als criterium

voor een optimale netstructuur meegenomen.

AfsluitingHet warmtenetcongres 2015 werd afgesloten met de

voorstelling van het warmteplan van de Stad Roeselare

en het slotwoord van Vlaams volksvertegenwoordiger

Michèle Hostekint, die ook schepen voor energie is van

de stad. Beide sprekers onderstreepten enthousiast het

belang van warmtenetten voor het realiseren van de

duurzame klimaatdoelstellingen van de stad. _

Koen van Overberghe, voorzitter

van Warmtenetwerk Vlaanderen


Deelnemersoverzicht 1 januari 2016

Een beschrijving van alle deelnemende organisaties met links naar de websites vindt u op www.warmtenetwerk.nl en op www.warmtenetwerk.be

Exploitanten en financiers van warmte/koudenetten en warmteproducentenAfval Energie Bedrijf AmsterdamAllianderAtteroAVR AfvalverwerkingBio-energie De ValleiCofely Energy SolutionsCogas DuurzaamEDF LuminusE.ON BeneluxEneco Warmte & KoudeEnNatuurlijkGETEC BeneluxHVCenergieIMOGIndaverING Groen FinancieringenIVAGOIVBO – Warmtenet BruggeIVM MilieubeheerMIROMMijnwater HeerlenNUON WarmteSITA ReEnergyStadsverwarming PurmerendTwence Afval en EnergieVeoliaWarmtebedrijf RotterdamWarmtenet Hengelo Aannemers en installateursBAM InfratechniekCanalcoCofely Services GDF-SuezDenysDura Vermeer Ondergrondse InfraA. HakVan den HeuvelHeijmans Infra TechniekMarconi OranjeNijkamp AannemingSiers Leiding- MontageprojectenSOPVB ProjectsVisser & Smit Hanab

Fabrikanten en leveranciers van componenten AlbrandAPV BeneluxBosch ThermotechnologyCaleffi Hydronic SolutionsCarnoyCarrier AirconditioningDanfossDykaEcompanyFortes-ImportFW-Fernwärme-TechnikGreenchoiceHermans TechniekHR WooncomfortHSFIsoplus BeneluxItronKamstrupKapp NederlandKlinger-Sogefiltres

Landis+GyrLOGSTOR NederlandNIBE EnergietechniekProfilplast PipesystemsRedenkoRombouts Kunststof TechniekSamson RegeltechniekSAX SanitairSentiuntSiemensSolarFreezerSpirotechTCBThermaflexTimmerman EHSVan Marcke ProjectsWatts MicroflexWeijers WaalwijkXylem (Lowara)

DienstverleningAABAnteaARN Remondis ConsultingBalance Ervaring op ProjectbasisBanning AdvocatenBee NVBird & BirdBoydensCarbonMattersClean Energy Innovative ProjectsDeernsDe Kleijn Energy ConsultingDNV KEMADOZ energieregieDriven By ValuesDWA3EEES HollandEkwadraat AdviesEnergyMattersEnergy NetworksGrant@viceGreenvis Energy SolutionsGrontmij NederlandIF TechnologyIngeniaIngeniumIngenieursbureau XYZInnoforteKIWAKWA BedrijfsadviseursLBITALiandonLievenseCSO InfraOver MorgenRebelGroupRoos + BijlRotterdam EngineeringRoukemaRoyal HaskoningDHVRTB De BeijerSentiuntTebodinTeus van Eck Klimaat & EnergieTwynstra & GuddeVK EngineeringWagenborg NedliftWitteveen+Bos

Universiteiten en kennisinstitutenDeltaresEnergieprojecten.comHaagse HogeschoolKWR Water Cycle ResearchROC Rijn IJsselThomas More KCEUniversiteit AntwerpenUniversiteit van GentUGent Campus KortrijkUniversiteit TwenteVITO

WoningcorporatiesWonenBreburgYmere (Semi-)OverhedenBrabant WaterEandisGemeente AlkmaarGemeente AmsterdamGemeente ArnhemGemeente BredaGemeente DelftGemeente Den HaagGemeente DordrechtGemeente EdeGemeente EindhovenGemeente GroningenGemeente HaarlemGemeente HeerlenGemeente MaastrichtGemeente NijmegenGemeente PurmerendGemeente RotterdamGemeente UtrechtGemeente ZaanstadGemeente ZeewoldeGroningen SeaportsInfraxIOK (Ontw.mij De Kempen)ISVAGOmgevingsdienst HaaglandenPidpaPOM West-VlaanderenProvincie AntwerpenProvincie DrentheProvincie GelderlandProvincie Noord-BrabantProvincie OverijsselProvincie Zuid-HollandStad AntwerpenStad RoeselareWaterbedrijf Groningen

Brancheorganisaties en verenigingenBedrijventerrein HelmondCogen VlaanderenVereniging AfvalbedrijvenVlaamse Confederatie Bouw

OverigeJanssen Pharmaceutica

ColofonWarmtenetwerk Magazine is een uitgave van de stichting Warmtenetwerk.De stichting Warmtenetwerk heeft als doel om het gebruik van duurzame warmte en koude en het hergebruik van restwarmte via collectieve netten te bevorderen. Het Warmtenetwerk Magazine wordt gratis verspreid; aanmelding voor toezending van de digitale nieuwsbrief van de stichting en voor het Warmtenetwerk Magazine kan via de website www.warmtenetwerk.nl of door een mail te sturen met uw gegevens aan [email protected]

RedactieKlaas de JongJet CeelenWilleke BrandsmaAnique de Kruijf

Artikel Samsø: Kirsten van GorkumArtikel Congres Vlaanderen: Jo Neyens

e-mail: [email protected]:Energieprojecten.comOosterslag 4NL - 8385 GW Vledderveen Dr

VormgevingWOUWontwerp te Steenwijk

Bestuur WarmtenetwerkVoorzitter: Gijs de Man, Stadsverwarming PurmerendSecretaris: Astrid Madsen, gemeente RotterdamPenningmeester: Jannis van Zanten, Vereniging AfvalbedrijvenHans Buitenhuis, DWA Peter Odermatt, ThermaflexBerno Kastelijns, NijkampPieter de Jong, Ymere

Voorzitter Vlaanderen: Koen van Overberghe, MIROMSecretaris Vlaanderen: Jo Neyens, ODETom Prinzie, Van Marcke

Secretariaat Warmtenetwerk NederlandPostbus 77NL - 1200 AB HilversumTel. 0031-35-6838833

Secretariaat Warmtenetwerk VlaanderenKoningsstraat 35B – 1000 BrusselTel. 0032-2-2188747

Deelname aan het WarmtenetwerkHet Warmtenetwerk is een breed platform voor alle organisaties, die betrokken zijn bij collectieve warmte en koude. De contributie is afhankelijk van de hoofdactiviteiten en de grootte van de organisatie. Het is ook mogelijk op persoonlijke titel deelnemer te worden. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met het secretariaat of een mailtje sturen naar [email protected]

Overname van artikelenHet copyright van de artikelen in Warmtenetwerk Magazine berust bij de redactie. Overname van artikelen is op aanvraag mogelijk en eigen foto’s zijn beschikbaar voor publicatie door derden met bronvermelding.

www.warmtenetwerk.nl en www.warmtenetwerk.be

NR 23. WINTER 2016 23

Agenda 201628 januari AEB Amsterdam

Excursie Noorderwarmtewww.warmtenetwerk.nl

2-5 februari in Jaarbeurs Utrecht

Vakbeurs VSKwww.vsk.nl

18 februari

Marktmodellen warmtenettenWarmtenetwerk met Ministerie EZ en

Projectbureau Zuid-Holland

1 maart

Lokale toepassingen voor LNG, LBG en bio-LPGwww.biowkk.eu

20-23 maart in Brussel

The Power of Heat Cogen Europewww.cogeneurope.eu

22-24 maart in RAI Amsterdam

Building Holland 2016www.buildingholland.nl

23-24 maart in Blijdorp Rotterdam

Buisleidingen Platformwww.iir.nl/buisleidingen-platform

19-21 april in Frankfurt am Main

Congress Heating, Cooling & CHPEuroheat&Power, AGFW en En+Effwww.eneff-messe.de

19-24 sept. in Straatsburg

European Geothermal Congress 2016www.europeangeothermalcongress.eu

4-6 oktober Brabanthallen Den Bosch

Vakbeurs Energiewww.energievakbeurs.nl

WARMTENETWERK

meer comfort met minder fossiele energie

Warmtenetwerk Magazine Winter 2016

Documents

Transcript of Warmtenetwerk Magazine Winter 2016