vriendenbericht

jaargang 18/1 - april 2011 ISSN 1387-9952

Pieterskerk Leiden04/11

2 vriendenbericht > column en colofon

Toen de meest recente kerkrestauratie eind jaren

negentig startte, kon niemand bedenken dat deze

meer dan tien jaar zou gaan duren. De laatste weken

van 2010 zijn de steenhouwers nog bezig geweest

met het herstellen van onderdelen in bogen en pi-

laren. In een hoogwerker mocht ik mee naar boven

om het werk te bekijken. Met enorme bevlogenheid

legde steenhouwer Martin en zijn collega uit hoe

mallen worden gemaakt en hoe zij steen voor steen

het raam in het noord transcept met de hand heb-

ben vervangen. De steenhouwers komen uit Win-

terswijk en Martin vertelde mij: ‘Ik heb mijn moeder

meegenomen naar de Pieterskerk Leiden om haar

het raam te laten zien. Dit is mijn levenswerk.’

Vanaf de hoogwerker is het uitzicht over de kerk

spectaculair. Wat een prachtig licht en open mo-

nument is de Pieterskerk toch. Al werk ik hier nog

maar kort, toch voel ik mij al met hart en ziel aan de

kerk verbonden. En dat gevoel groeit naar mate ik

meer leer over de rijke geschiedenis.

Die historie van de Pieterskerk Leiden maakt ook

volop deel uit van de nieuwe website. Ik nodig u

van harte uit deze site (www.pieterskerk.com) te

bezoeken. Onder het kopje gebouw vindt u een

plattegrond die de verschillende monumenten

en wetenswaardigheden op een overzichtelijke

manier presenteert. Klikt u op de kop educatie

dan vindt u het project Ontdek! U kunt daar een

virtuele wandeling maken door de geschiedenis

van de Pieterskerk en Leiden in een brede context.

Dit project is ontwikkeld in samenwerking met

Leidse scholen en heeft als doel de Pieterskerk te

introduceren bij (leidse) basisschoolleerlingen. De

website zal vanzelfsprekend in beweging blijven en

verder worden uitgebouwd, er zijn plannen te over.

De grote restauratie is nu bijna afgerond. Naar ver-

wachting zullen dit voorjaar de herstelwerkzaamhe-

den aan het Thomas Hill orgel worden gestart en

zodra dat weer geplaatst is kan de laatste restaura-

tie periode als afgesloten beschouwd worden. De

komende jaren zullen kleinere, maar daarom niet

minder belangrijke, projecten aandacht vragen.

In het volgende Vriendenbericht zullen wij u daar-

over inlichten. Ondertussen zijn wij druk bezig de

organisatie opnieuw in te richten, dit o.a. om de

openstelling van de kerk te kunnen garanderen.

Het Leidsch Dagblad kopte onlangs: ‘De poorten

van de Pieterskerk gaan open.’ Een terechte con-

statering want vanaf eind maart is de kerk weer

zoveel mogelijk open voor inwoners en bezoekers

van Leiden. Dit mooie monument en zijn geschie-

denis verdienen het om door zoveel mogelijk men-

sen ontdekt te worden. Vanzelfsprekend hopen wij

ook u weer in de Pieterskerk te mogen ontmoeten.

Frieke Hurkmans

Directeur Pieterskerk Leiden

column

De poorten gaan open

In het vorige Vriendenbericht heeft Joop Maat mij bij u geïntroduceerd. De

komende tijd wil ik u graag in een column op de hoogte houden van de ont-

wikkelingen rondom de Pieterskerk. Want ontwikkelingen zijn er voldoende. Frieke Hurkmans

Het Vriendenbericht is een uitgave van de

Stichting Vrienden van de Pieterskerk en

verschijnt tweemaal per jaar.

RedactieJoop Maat (hoofdred.), Monique Roscher en

Wilma Steverink.

Bijdrage vanFrieke Hurkmans

Foto’s/illustratiesClaudia Claas, RAL, Joop Maat

Vormgeving en DrukValetti, Claudia Claas

Drukkerij van der Linden.

RedactieadresStichting Vrienden van de Pieterskerk

Antwoordnummer 12052 VC Leiden

Bureau: Kloksteeg 16, 2311 SL Leiden

T 071 512 43 19 vriend@pieterskerk.com

www.pieterskerk.com

Rekeningnummer: 88 15 28 307

© Niets uit deze uitgave mag zonder voorafgaande

toestemming van de uitgever worden openbaar

gemaakt of verveelvoudigd.

colofon

Waar is de kerk in het logo? < vriendenbericht 3

Dit vraagt u zich vast af bij het openen

van de envelop met dit Vriendenbericht.

Het beeldmerk met de vertrouwde, bor-

deauxrode kerk heeft plaatsgemaakt voor

iets heel anders: de in elkaar verstrengel-

de letters PK – Pieterskerk Leiden.

Met de keuze voor de letters PK begon de zoek-

tocht naar geschikte lettervormen. Het werd een

stevige typografie die de kracht en robuustheid van

het kerkgebouw uitstraalt. De K vormt als het ware

de steunbeer van de P. Ook bij het bepalen van de

kleuren is niet over één nacht ijs gegaan. Het diepe

grijs van de P is monumentaal. Het koninklijke oker

van de K refereert aan het licht dat het kerkge-

bouw binnenstroomt. Het staat ook symbool voor

alle mogelijke activiteiten die in de kerk plaatsvin-

den. Van scratch-muziekdagen tot de viering van

Thanksgivingday: feestelijke gebeurtenissen waar-

voor je graag naar de Pieterskerk komt.

Het nieuwe logo past bij een organisatie die een

nieuwe weg inslaat om dit zo belangrijke Leidse

erfgoed voor de toekomst te behouden. De ambitie

van een zakelijke evenementenorganisatie, maar

ook de museale betekenis van het kerkgebouw zijn

er uit af te lezen. Het was geen eenvoudige opgave.

Lizzy Loesberg, creative director bij Akron, ging er

mee aan de slag in nauwe samenwerking met de

mensen van de Pieterskerk. Het resultaat zal de

Pieterskerk vanaf heden herkenbaar maken in bin-

nen- en buitenland.

Het logo vormt de basis van de nieuwe huisstijl

van de Stichting Pieterskerk. Inmiddels is ook de

website aangepast; neemt u daarvoor een kijkje op

www.pieterskerk.com

Waar is de kerk in het logo?

De stationary van de nieuwe huisstijl. Het briefpapier, het visitekaartje en de achter-

kant van de With Compliments kaart met een detail van het logo.

4 vriendenbericht > Stovenzetters en kippen op een graf

Uit de brief van Dik Erades: “Tot 1932 werd de kos-

ter van de Pieterskerk geassisteerd door een groep

betaalde krachten: hulpkoster, kaartjesverkopers,

stovenzetters en stovenzetsters, klokkenluider, or-

geltrappers (tot de invoering van elektrische wind-

voorziening). Ook waren er plaatsengevers, die de

gekochte plaatskaartjes innamen en de kerkgan-

gers, die niet over verhuurde plaatsen beschikten,

een plaats aanwezen.

Vijf minuten voor aanvang van de dienst drukte de

koster of de hulpkoster op een bel, waarna een

ware stoelendans begon om de nog niet bezette

verhuurde plaatsen. De huurders hadden namelijk

vanaf dat moment geen recht meer op hun plaatsen.

De koster had dus, vooral bij drukke diensten, de

De tijd dat de Pieterskerk iedere

zondag voor een protestantse ere-

dienst werd gebruikt, ligt al geruime

tijd achter ons. Gelukkig zijn er nog

mensen die uit eigen ervaring over die

periode kunnen vertellen. De redactie

van het Vriendenbericht wilde graag

met twee personen, die geruime tijd

als hulpkoster in de kerk hadden op-

getreden, een gesprek: Dik Erades en

Ruud Spruit. Met de eerstgenoemde

is het niet meer tot een ontmoeting

gekomen: Dik Erades overleed kort

voor onze afspraak. In een brief aan

de redactie had hij al iets geschreven

over zijn ervaringen, zodat zijn herin-

neringen toch in dit artikel opgeno-

men kunnen worden.

Stovenzetters en kippen

op een graf

Herinneringen van hulpkosters

Erades en Spruit

Stovenzetters en kippen op een graf < vriendenbericht 5

beschikking over een staf aan personeel. Uiteraard

deden stovenzetters en de vuurmaker alleen in de

winter dienst”.

VrijwilligersUit de brief van Erades blijkt dat de Pieterskerk

als laatste van de hervormde kerken van betaalde

krachten overging op vrijwilligers. Onder druk van

de penibele financiële situatie van de Hervormde

Gemeente in de periode na de eerste wereldoor-

log, was er begin jaren twintig al een initiatief ge-

weest om de hulpdiensten in de kerken (behalve

kostersdienst en vuurmaker) vrijwillig te gaan doen.

Er werd daartoe zelfs een vereniging opgericht met

de naam “Vrijwilligerscorps”. Na een wat stroeve

start werd in 1927 de Marekerk aan vrijwilligers toe-

vertrouwd, in 1929 de Oosterkerk, in 1930 de Hoog-

landse Kerk en tenslotte in 1932 de Pieterskerk.

“Mijn ouders hebben van 1927 tot december 1933

in de Marekerk dienst gedaan”, zo schrijft Erades.

“Mijn vader werd toen gevraagd naar de Pieters-

kerk te gaan, terwijl mijn moeder zich toen een

aantal jaren terugtrok omdat ik op komst was. Als

kleuter huppelde ik al gauw met mijn vader mee en

wat groter geworden hielp ik mee. Sinds 1952 werd

ik in de diensten in de Pieterskerk ingeschakeld.

Graag ben ik u van dienst om u deel te maken van

de vele herinneringen die ik daar heb liggen”, zo

besluit Erades zijn brief. Zijn overlijden verhinderde

dat. Als herinnering aan hem staat zijn naam in één

van de gerestaureerde ramen.

HofjesRuud Spruit (68) woont al geruime tijd in Medem-

blik. Maar hij is nog zeer regelmatig in Leiden in

verband met een serie van verhalen over de 35

hofjes, die hij schrijft voor het Leidsch Dagblad.

Velen zullen zijn naam kennen als de auteur van

het boek dat hij, samen met fotograaf Herman Klei-

brink, ruim dertig jaar geleden heeft gemaakt in de

strijd tot behoud van de hofjes.

Spruit’s herinneringen aan zijn periode als hulp-

koster in de Pieterskerk zijn zeer levendig. Sinds

het begin van de jaren zestig verrichte hij allerlei

hulpdiensten tijdens diensten en concerten. “Een

keer met de uitvoering van de Hohe Messe zou ik

helpen schoonmaken.

In de voorafgaande nacht had het enorm gestormd

En als het had gewaaid, dan lag alles, de banken

en de vloer, onder het zand. Boven in de kerk klap-

ten de luikjes open, er vlogen duiven naar binnen.

Schoonmaak was dus hard nodig, maar toen ik

aankwam trof ik een verlaten kerk. De koster was

ziek. De werksters hadden de avond ervoor een

feestje gehad en lagen laveloos op bed. Ik heb een

half uurtje gewacht en ben toen maar aan de slag

gegaan. Eerst met natte lappen alle banken afne-

men. Daarna de hele kerk dweilen. In de namiddag

was ik klaar, toen de eerste musici kwamen. Ik kan

er op bogen in mijn eentje ooit de hele Pieterskerk

te hebben gedweild!” vertelt Spuit lachend.

Kippen op het grafHij herinnert zich ook een voorval, dat kenmerkend

is voor de maatschappelijk veranderingen in de ja-

ren zestig en zeventig. “Eind juni 1970 werd er een

lustrum van de universiteit gevierd, met een vier-

daags congres. De Pieterskerk werd toen naar de

mode van die tijd door de Amsterdamse kunstaca-

demie aangekleed met een ‘environment’. De kerk,

die nog werd gebruikt voor de eredienst, stond vol

met wonderlijke bouwsels, poppen enz. Het meest

opmerkelijk was dat op het graf van Boerhaave

binnen het hekje enkele Barnevelder kippen rond

liepen. Veel kerkgangers waren hevig ontsteld.

Vooral ouderen hadden dierbare herinneringen aan

de kerk waar zij waren gedoopt, belijdenis hadden

gedaan, getrouwd, afscheid van dierbaren hadden

genomen. Op dringend verzoek heb ik toen na af-

loop van een morgendienst een bijeenkomst be-

legd waarop men zijn hart kon luchten. De emoties

liepen hoog op. Mensen hebben zitten huilen in de

kerk. De kerkvoogden besloten toen in ieder geval

de kippen te laten verwijderen, tot verontwaardiging

van de makers van het ‘environment’ die kippen op

een graf zo symbolisch vonden voor het contrast

tussen leven en dood”.

Snelle organist“Vaste organist van de Pieterskerk was een aantal

jaren Adriaan Blankenstein. (1952-1973)”, zo brengt

Spruit in herinnering. “Blankenstein was een uitste-

kend organist, die veel succes had met zijn con-

certen. Bij de begeleiding van de eredienst koos

hij voor een rap tempo en vaak in een hoge toon-

soort met als gevolg dat de gemeente hem soms

moeilijk kon bijhouden bij het zingen van psalmen

en gezangen. Op zondagmiddagen waren er ge-

ruime tijd in de zomermaanden diensten voor de

kerkgangers van de Gereformeerde Bond in de

Protestantse Kerk, de “Bonders” Het was bij deze

kerkgangers de gewoonte om uitsluitend psalmen

te zingen en dan in een bedaagd tempo. Het is

diverse malen gebeurd dat Blankenstein in zijn

eigen tempo speelde terwijl de volle kerk in alle

rust de psalmen zong. Blankenstein was dan klaar,

terwijl de gemeente nog midden in de psalm zat.

Dit leidde tot een conflict. De bonders gaven in een

volgend seizoen de voorkeur aan een andere kerk

in Leiden: Marekerk en Hooglandse Kerk”.

Het graf van Boerhaave.

6 vriendenbericht > Onooglijk of bekoorlijk?

‘Pieterskerk mag verkopen’ zo kopte het Leidsch

Dagblad onlangs. Deze verkoop betreft de huisjes

om de kerk heen. De Stichting Pieterskerk kan de in-

komsten goed gebruiken. Geld was overigens ruim

450 jaar geleden ook de belangrijkste aanleiding

voor de bouw van de huisjes. Wie liet ze optrekken,

wie woonde er en wat zijn de logevallen van deze

voor de Pieterskerk zo kenmerkende huisjes?

Tot ‘proffijt’ en ‘beeter aaensien’ Na de Reformatie kwamen de drie Leidse hoofdker-

ken (Pieterskerk, Hooglandse Kerk en Vrouwekerk)

eind 16de eeuw in handen van het stadsbestuur. Zij

stelde kerkmeesters aan die verantwoordelijk waren

voor het beheer en onderhoud van de gebouwen.

De nodige inkomsten verkregen de kerkmeesters

uit de exploitatie van onroerende goederen, de

verhuur en verkoop van graven en bepaalde be-

lastinginkomsten. De kerkmeesters gingen, steeds

met de nodige goedkeuring van het stadsbestuur,

investeren in de bouw van huisjes om de kerken

heen. Geen slecht beleid gezien de enorme bevol-

kingsgroei die Leiden in de 17de eeuw doormaakte

en de daarmee gepaard gaande woningnood.

Er speelde nog iets anders. De ruimtes tussen de

steunberen van de kerk waren een ideale, illegale

vuilstortplaats. Met de kerkhuisjes verdwenen deze

onwelriekende nissen. Of het probleem hiermee

helemaal werd opgelost is de vraag. Ook na de

bouw van de huisjes hadden de kerkmeesters

Anna, een ‘vullenswijff’ in dienst ‘voort reynigen

om de kercken’. De huizenrij diende ook als ge-

luidsisolatie. Herhaaldelijk werden de kerkdiensten

immers verstoord door baldadige jongeren die op

de kerkhoven rondhingen.

Van knoopmaker tot schoolmeesterDe kerkhuizen rond de Pieterskerk waren niet be-

doeld als proveniershuisjes (bewoners betalen

eenmalig bedrag in ruil voor levenslange inwoning),

Onooglijk of bekoorlijk? De huizen rondom de Pieterskerk

Links: H.P. Schouten, Pieterskerkhof met het

Tuchthuis en de huizen aan de westzijde van de

Pieterskerk, tweede helft 18de eeuw (RAL)

Vriendenkorting < vriendenbericht 7

Onooglijk of bekoorlijk? De huizen rondom de Pieterskerk

zoals het Leidsch Dagblad abusievelijk schreef. De

kerkmeesters verhuurden de woningen over het

algemeen aan een lagere middenklasse. Tussen

1645 en 1665 komen onder andere de volgende

beroepen voor: knoopmaker, stoeldraaier, dienaar

bij de bank van lening, hoedenmaker, meester-

brouwersknecht en schoolmeester. Werknemers in

dienst van de kerkmeesters wonen er ook; bijvoor-

beeld de koster en de ‘clops’(ordebewakers tijdens

de eredienst), ‘om nyet’, de grafmakers krijgen

korting. De gewone huurprijzen varieerden al naar

gelang de grootte van de woningen.

DoodskistenDe eerste huizen rond de Pieterskerk verschenen

in 1622: drie stuks ten zuiden van het schip, aan

de Kloksteeg. In 1648 is de kerk omringd door 24

huizen. Daarvan resten er nu nog 12. Voor de ver-

schillende bouwcampagnes moest steeds een

stuk van het kerkhof bouwrijp worden gemaakt.

De kerkmeesters stelden dan ook voorschriften op

voor het verwijderen van de doodskisten en wat te

doen met de lichamen die nog niet ‘nae behoren’

zijn vergaan. Overigens is het kerkhof vanaf 1635

niet meer als zodanig in gebruik. De Leidenaren

begraven hun doden van toen af aan onder andere

op de nieuwe begraafplaatsen aangelegd op de

bolwerken.

Onooglijk of bekoorlijk?De eerste kerkhuizen verdwenen in de 19de eeuw,

eerst om praktische redenen: ze waren te bouw-

vallig. Na 1875 is het ‘blootleggen’ van de kerk de

belangrijkste beweegreden. Rijksadviseurs Victor

de Stuers en architect Cuypers schrijven: “Uitwen-

dig is de kerk aan alle zijden omklemd door een

aantal onooglijke kleine gebouwtjes, aan eenig

onderhoud dan dat der daken werd niet gedacht”.

Enkele decennia later wordt er heel anders tegen

aan gekeken. De huisjes zijn nu ‘schilderachtig’ en

de bekende historicus Huizinga heeft het in 1941

over “den bekoorlijken aangroei van kleine huisjes

rondom de oude kerken”. De 12 overgebleven hui-

zen rond de Pieterskerk zijn verder dan ook behoed

voor de slopershamer.

Dit artikel is gebaseerd op:J.C. Brons, ‘de Leidse kerkhuizen’ in: Leids Jaar-

boekje 1983 (pp. 46-72), Leiden 1983

Vriendenkorting bij première Magnificat door Egidius Kwartet

Op vrijdag 20 mei a.s. kunt u als Vriend van de Pieterskerk met korting naar de unieke première

van het tweede Leidse koorboek.

Zorg dat u erbij bent op de plek waar deze koorboeken 400 jaar geleden ook gezongen werden!

Via www.leidsekoorboeken.nl kunt u uw kaarten bestellen. De kortingscode voor de Vrienden

van de Pieterskerk is LKBPKVR. Een Leidse Koorboeken concert is meer dan alleen luisteren

naar een aantal topzangers. Het is een totaalbeleving, waarbij oor en oog worden gestreeld.

Het tweede koorboek van de Pieterskerk, officieel ms. 1439 geheten en in het gebruik codex B

genoemd, is vervaardigd in 1559. In de maand september van het jaar daarvoor overleed Karel V.

Eind december 1558 werden er overal in de Nederlanden rouwplechtigheden en herdenkings-

diensten voor de in Spanje gestorven keizer gehouden. De Magnificats (Lofzang van Maria),

in de Leidse codex B behoorden tot het belangrijkste repertoire van de getijdencolleges. Dit

waren de centrale en vaste muziekstukken in de dagelijkse vespers, het voorlaatste getijde van

de dag, waarin Maria centraal stond.

Pieterskerk Leiden - vrijdag 20 mei 2011 aanvang 20:15 uur

Rechts: Huisjes aan de Pieterskerk anno 2011

vriendenbericht

agenda pieterskerk

Openstelling en rondleidingen:Wanneer er geen evenementen plaatsvinden is de Pieterskerk geopend voor publiek. Op maandag t/m vrij-dag van 10.00 tot 16.00 uur en op zaterdag en zondag van 13.30 tot 16.00 uur. Op zondagen kunt u deelnemen aan een rondleiding vanaf 14.00 uur.Op www.pieterskerk.com vindt u de data van actuele openstellingen en rondleidingen.

Wilt u een rondleiding op een niet gepubliceerde datum of met een groep? Onze vrijwilligers zijn graag bereid u rond te leiden in de Pieterskerk. Voor meer informatie en reserveringen kunt u contact opnemen met de sales-afdeling van de Pieterskerk via (071) 513 77 64 of een e-mail sturen naar sales@pieterskerk.com

Parkeren:Wij adviseren u te parkeren op het Haagweg Parkeer-terrein, kosten hiervoor zijn € 6,- per auto per dag inclu-sief vervoer naar en van de binnenstad. Zie voor meer informatie www.stadsparkeerplan.nl. Vanaf Leiden CS stoppen verschillende bussen op de Breestraat, op 2 minuten loopafstand van de Pieterskerk.

Ingang concerten e.d.: Pieterskerkhof 1A

April 2011wo 20 Matthäus Passion (Ex Animo) Aanvang 19.30 uur Inlichtingen en kaartverkoop: www.exanimo.nl | 06 162 468 81

do 21 Matthäus Passion (Bachkoor Holland) Aanvang 19.30 uur Inlichtingen en kaartverkoop: www.bachkoorholland.nl | (071) 51 44 769

vr 22 Matthäus Passion (Bachkoor Holland) 11.30 tot 13.00 uur en 14.30 tot 16.15 uur Inlichtingen en kaartverkoop: www.bachkoorholland.nl | (071) 51 44 769

Mei 2011 do 05 5 mei concert Aanvang 20.00 uur Inlichtingen en kaartverkoop: www.pieterskerk.com

vr 20 Concert Leidse Koorboeken Aanvang 20.15 uur Inlichtingen en kaartverkoop: www.leidsekoorboeken.nl

Juni 2011 za 04 27e Leidse Orgeldag Organist: Leo van Doeselaar Aanvang 11.00 uur Inlichtingen: www.stichtingorgelstadleiden.nl

Juli 2011 zo 17 Zomerorgelconcert Aanvang: 16.00 Inlichtingen: www.pieterskerk.com

zo 24 Zomerorgelconcert Aanvang: 16.00 Inlichtingen: www.pieterskerk.com

zo 31 Zomerorgelconcert Aanvang: 16.00 Inlichtingen: www.pieterskerk.com

concerten

Augustus 2011 zo 14 Inloopconcert Aanvang: 15.00 Inlichtingen: www.pieterskerk.com

zo 21 Inloopconcert Aanvang: 15.00 Inlichtingen: www.pieterskerk.com

zo 28 Inloopconcert Aanvang: 15.00 Inlichtingen: www.pieterskerk.com

September 2011 zo 18 Mariavespers Aanvang 14.30 uur Inlichtingen en kaartverkoop: www.mariavespers.nl

overige evenementenMei 2011za 07 Graduation Ceremony Webster University Inlichtingen: www.webster.nl

wo 11 Boekpresentatie Leidse Koorboeken Inlichtingen: www.pieterskerk.com

za 14 Leiden Marathon Inschrijving en sportmarkt Aanvang 13.00 uur Inlichtingen: www.marathon.nl

zo 15 Leiden Marathon Start marathon vanaf 08.00 uur Inlichtingen: www.marathon.nl

Juni 2011do 16 Leids Film Festival (optie) op het Pieterskerkplein Inlichtingen: www.leidsfilmfestival.nl

vr 17 Vrijheidslezing Aanvang: 15.00 uur Inlichtingen: www.leiden.nl

vr 17 + Leids Film Festivalza 18 op het Pieterskerkplein Inlichtingen: www.leidsfilmfestival.nl

September 2011ma 05 Opening Academisch Jaar Aanvang: 15.00 uur Inlichtingen: www.leidenuniv.nl

vr t/m wo Tentoonstelling Quiltersgilde09 t/m 14 Inlichtingen: www.quiltersgilde.nl

za 10 + Open Monumentendagenzo 11 Beperkte bezichtiging mogelijk ivm tentoonstelling Quiltersgilde Inlichtingen: www.pieterskerk.com (071) 512 43 19

Pieterskerk LeidenPostadres Kloksteeg 16, 2311 SL Leiden Bezoekadres Pieterskerkhof 1a, Leiden(071) 512 43 19www.pieterskerk.com