Superdiversiteit in zorg en welzijn

Over de groeiende nood aan divers-sensitieve zorg

Dirk Geldof Socioloog & Lector

Faculteit Ontwerpwetenschappen UASociaal Werk Karel de Grote-Hogeschool

& Hoger Instituut voor Gezinswetenschappen

SchaarbeekStudiedag Cultuursensitieve zorg

23 mei 2014

1

Waarom versterkt de transitie naar superdiversiteit de nood aan

divers-sensitieve zorg?

• De groeiende superdiversiteit

• De uitdagingen ervan voor de samenleving

• Én voor de zorg

2

Waarom spreken we vandaag van superdiversiteit?

• Superdiversiteit

– Is meer dan een synoniem voor diversiteit of multiculturaliteit

– nieuwe fase in migratie & demografie• Term Steven Vertovec (2007)

• Zie ook Jan Blommaert, Maurice Crul, Stijn Oosterlynck, …

• Op amper een halve eeuw van een samenleving met beperkte etnisch-culturele diversiteit naar een immigratiesamenleving

– Om dit te begrijpen, moeten we de geschiedenis van migratie kennen

3

Onze migratiegeschiedenisin een notedop

• 1945: aantrekken contingenten Polen en Italianen voor heropbouw

• 1956-1969: golden sixties– Actief aantrekken gastarbeiders

• Italië, Spanje & Griekenland in jaren ‘50 • Marokko & Turkije in jaren ’60

• 1974: ‘immigratiestop’– poort voor arbeidsmigratie van buiten EU

(deels) gesloten– Verschuiving naar gezinshereniging &

asiel

• Jaren ’70-80: ondanks de ‘tijdelijkheidsgedachte’ worden vele gastarbeiders migranten– Maar geen écht beleid…

4

De jaren 1990: Scharnier-moment naar superdiversiteit

• Sterke stijging instroom in jaren ’90

• én groeiende diversiteit van landen van oorsprong:

– Verdere gezinshereniging

– Globalisering

– asielaanvragen

• Crisissen Bosnië en Kosovo,

• eerste Golfoorlog (Irak/Koeweit)

– En vooral 1989: Val IJzeren Gordijn

• migratie uit Oost-Europa

• Uitbreiding EU met nieuwe lidstaten

5

Na-oorlogse migratiegeschiedenis: immigratie én emigratie

6

De superdiversiteit van de 21ste eeuw

• resultaat van deze opeen-volgende migratiegolven is een veel complexere sociale realiteit, zeker in onze steden.

• Superdiversiteit wijst op kwantitatieve en kwalitatieve verschillen tegenover de migratie in de 20ste eeuw

7

Superdiversiteit vooral – maar niet alleen – in de grote steden

8

Een kwantitieve breuk: majority-minority cities

• ‘majority-minority cities’:

– steden waar de meerderheid van de bewoners uit een brede waaier van minderheden bestaat.

• Wereldsteden als New York, Sao Paolo, Toronto of Sydney

• Vandaag ook Brussel, Rotterdam & Amsterdam

• morgen ook Genk en Antwerpen

– Overmorgen Gent, …

9

Kinderen kleuren de stedenAntwerpen, aandeel allochtonen

per leeftijdsgroep 2013

• 42% bewoners van allochtone origine> 50% bij -40-ers

> 60% bij kinderen

• herkomst ouders inbegrepen

=> Ook zonder nieuwe migratie wordt Antwerpen een majority-minority-city

10

Personen van vreemde herkomst in het Vlaamse Gewest (links), per urbanisatiegraad (midden) en per centrumstad (rechts), in %

van de bevolking, 2011.Bron: Lodewijckx, 2013, p. 21, op basis van Rijksregister 2011, SVR-bewerking.

- p.11

0

10

20

30

40

50

VG GS SB CS KP SS OG GR PL RS An Gt Gk M L T S H O K Aa B R

% p

ers

one

n v

an v

reem

de h

erk

om

st

niet-westerse herkomst westerse herkomst

Superdiversiteit: een kwalitatieve breuk

• basispatroon van migratie veranderde– van mensen uit een klein

aantal landen van herkomst naar een klein aantal gastlanden

– naar mensen uit een zeer groot aantal landen van herkomst naar zeer groot aantal gastlanden

=> diversiteit in de diversiteit

12

Diversiteit in de diversiteit: wat betekent dat?

• een enorme hybriditeit in de achtergronden van migranten

• => samenspel van Meer nationaliteitenMeertaligheidReligieuze diversiteit groeitDiversiteit in migratiemotievenDiversiteit in verblijfsstatutenDiversiteit in sociaal-

economische positiesDiversiteit in & tussen

gemeenschappenMeer transnationalisme

13

Superdiversiteit instroom 2009 naar landen van herkomst

14

De superdiverse realiteit: uitdaging voor de 21ste eeuw

• Onze samenleving verandert sneller dan onze manier van kijken & denken

• Zoeken naar actuele denk-en beleidskaders

• Boek vertrekt vanuit realiteit en nuance

• Nu als prikkel 9 uitdagingen hyperkort in beeld

15

1. Geraken we eindelijk voorbij het wij-zij-denken?

• We blijven met zijn allen denken in wij-en-zij termen

• ‘wij’ zowel als ‘zij’…

• daardoor (h)erkennen we de complexe realiteit onvoldoende

• Voorbij het wij-zij-denken: – Naar een ‘wij zowel als zij’

• Van of/of-denken – Of Belg of migrant

• naar en/en-denken– Oog voor mengvormen & meervoudige

identiteiten– Afnemende bruikbaarheid van nationaliteit– aandacht voor ambivalentie

16

17

De kosmopolitische realiteit: meervoudige & gelaagde identiteiten

• Tussen wij-en-zij groeit de werkelijkheid in onze steden

• Steeds meer landgenoten zijn Belg én hebben een migratie-achtergrond– Zoals Fatima, Meyrem, Imade,

Mohammed, Karim, Pjotr, …

– Zoals Vincent Kompany, Stromae, …

– Ze combineren posities & identiteiten

• Klassieke assimilatietheorie verwerpt dubbele etnische identiteit

• Nochtans zien we toename van meervoudige en gelaagde identiteiten

2. Erken toenemend belang van transnationale realiteiten

• Migratie vandaag fundamenteel veranderd

• Van (bijna) definitief afscheid naar blijvend contact

• door de ontwikkeling van

– Communicatietechnologie

• Gsm, internet, skype, satelliettelevisie

– Snelle en relatief goedkope mobiliteit• Van enkele reis naar pendelmigratie

• Fysiek en/of mentaal

• transnationaliteit als basiskenmerk van superdiversiteit in tijden van globalisering

18

2. Erken toenemend belang van transnationale realiteiten

• Transnationaliteit is

– leven in één land én tegelijk ook elders

– Waarbij mensen

• intense contacten over grenzen heen onderhouden

• Verschillende leefwerelden & culturen combineren

• Indien mogelijk heen en weer reizen

– Fysiek en/of mentaal.

• steeds meer mensen leven over grenzen

– Groei van wereldfamilies en transmigratie• Wat betekent het om in verschillende werelden én over

grenzen heen te leven?

• Hoe moeten steden en sociaal werk er mee omgaan?

• Wat betekent dat voor (meervoudige) integratie?

19

3. Pak de (gekleurde) armoede (eindelijk) (écht) aan

• Migratie van hoog tot laag

• Eigen aan superdiversiteit is diversiteit binnen de diversiteit

– Ook sociaal-economisch

• Steeds meer migranten klimmen op de sociale ladder

– Groeiende etnische middenklasse

• Maar… onaanvaardbaar groot deel van de migranten leven in armoede en worstelen met sociale uitsluiting

=> toenemende ongelijkheid binnen migrantengemeenschappen

www.dirkgeldof.be20

Pak de (gekleurde) armoede (eindelijk) (écht) aan

• Pas het laatste decennium harde cijfers

– 12% autochtone Belgen onder armoedegrens

– 52% bij Marokkaanse gezinnen

– > 1/3 bij Turkse & Oost-Europese gezinnen

– Jeugdwerkloosheid, ongekwalificeerde uitstroom, …

• Hulpverlening wordt steeds diverser

– OCMW’s als integratiediensten• > 70% van de hulpvragers in Antwerpen

21

www.dirkgeldof.be22

Ook CAW’s zien hun doelgroep veranderen

• centra Algemeen welzijnswerk Antwerpen • Intake: onthaal in 2011

– 42-62% etnisch culturele minderheden• Vgl. 28% in 2004

• Begeleiding– > 40% etnisch culturele minderheden

• Vgl. 25% in 2004

• 2013: de kaap van de 50%– ook Brussel, Gent, Vilvoorde, Middenkust

(Oostende), …

• => Is de hulpverlening op maat & effectief voor de nieuwe cliëntgroepen?

• Idem voor ouderenzorg, gehandicapten, gezondheidszorg, …

4. Maak van integratie opnieuw een positief burgerschap-verhaal

• Integratie in majority-minority-citieskrijgt een ander karakter– Is er nog een meerderheidscultuur?– Diversiteit als basiskenmerk van stedelijkheid

• Stop het open/verdoken assimilatie-beleid– Heb oog voor de (on)bedoelde neveneffecten

van het integratiediscours/beleid• Shadid, Willem Schinkel, Jan Blommaert, …

– Kan je integratie van bovenaf opleggen?– Is het niet vruchtbaarder positief te appeleren

aan de dynamiek bij vele migranten?• Maurice Crul over sociale stijging

• Parekh over sociale cohesie: Vertrek van en erken de pluriformiteit

23

5. Stimuleer Nederlands vanuit erkenning van meertaligheid

• We leven in meertalige steden

• Brussel: Van 72 talen in 2000 naar 104 in 2011– Frans best gekend (89%)

– Dan Engels (30%), Nederlands (23%) en Arabisch (18%)

• Toename taalgemengde gezinnen– Ééntalig Franstalig of Nederlandstalig al

minder dan 40% van de Brusselaars

– Één op drie groeide op in gezin waar géén Nederlands of Frans werd gesproken

– Een meertalig en-en-verhaal

24

Overgang naar meertalige steden: Antwerpen

• Geen taalbarometer• 37% van de kinderen in het

lager onderwijs in Antwerpen sprak in 2011 thuis een andere taal dan het Nederlands

• Meertaligheid noodzakelijk in frontlinieberoepen– sociaal werk, OCMW, …– Om sociaal werk op maat te

kunnen leveren

• Politiek zeer gevoelig…

www.dirkgeldof.be

Stimuleer Nederlands vanuit erkenning van meertaligheid

• In plaats van meertaligheid te koesteren & vanuit de erkenning ervan Nederlands aan te leren, kiezen we te vaak voor een scenario dat mensen wil dwingen

– Wachtlijsten, te schoolse settings, verschuiving naar resultaatsverbintenissen

– Taal steeds vaker een excuus voor uitsluiting i.p.v. een hefboom voor emancipatie

• (Thuis)zorg vereist steeds vaker meertaligheid

26

6. Sociaal werk is werken aan herverdeling én erkenning

• Te vaak plaatsen we herverdeling en erkenning tegenover elkaar– Herverdeling= versterking sociaal-economische

positie, vanuit een benadering van de andere als (potentieel) gelijk

– Erkenning = waardering van verschil in (etnisch-) culturele posities, erkenning van fundamentele verschillen• Vb. vrouwenbeweging, holebirechten, hoofddoek…

• Nancy Fraser: let op dat erkenning de herverdeling niet verdringt

• Ulrich Beck: inherent spanningsveld– De ander als gelijke versus recht op verschil

• Omgaan met superdiversiteit als een en/en-verhaal– Actief pluralisme als basishouding

27

28

7. Sociaal werk is werken aanstructuur én cultuur

• Werken aan structuur– bestrijden van structurele achterstelling

• armoede, arbeidsmarkt, onderwijs, racisme

• én werken aan cultuur – Zonder te culturaliseren

• Geen cultureel schuldmodel• Niet alles vanuit cultuur te ‘verklaren’• Maar ook geen taboe rond cultuur

– erken etnisch-culturele elementen• Als kracht, maar ook als drempel

• Krachtgericht werken aan structurele achterstelling, met aandacht voor cultuur en leefwereld van mensen van andere etnisch-culturele origine– Van cultuur-sensitief naar divers-sensitief

8. Superdiversiteit vraagt interculturalisering van

alle maatschappelijke sectoren

• de 21ste eeuw is meer dan ooit werken in en met diversiteit

• Nood aan verdere interculturalisering– Van interculturele communicatie tot

intercultureel maatwerk & interculturalisering van opleidingen• Niet alleen studenten, ook docenten

• Het sterkst in frontlinieberoepen– sociaal werk, onderwijs, gezondheidszorg,

arbeidsmarkt, beleid, …

=> Empowerend & divers-sensitief werken

29

9. Superdiversiteit. Welke toekomstscenario’s?

• Superdiversiteit is – een feitelijke ontwikkeling– Op zichzelf niet goed of slecht– hangt er van af hoe we er mee

omgaan– Wel een scharniermoment

• wat nieuwe vragen oproept• Of oude vragen over migratie en

integratie in een nieuw context plaatst

• Maurice Crul e.a. schetsen twee toekomstscenarios

30

Een scenario van angst en vernedering?

• Waarin wij-zij-denken wederzijds dominant blijft

• Met groeiende gekleurde armoede, werkloosheid en ongelijkheid– sociaal kapitaal van 2de en 3de

generatie gaat deels verloren

• Met wederzijdse polarisering– Rond symbooldossiers als het

hoofddoekenverbod– Waarbij men racisme ‘relatief’ noemt– Van eigen volk tot eigen

fundamentalisme eerst

• Superdiversiteit als sociale tijdbom

31

Of een scenario van hoop en empowerment

• Waar superdiversiteit uitgroeit tot een evidente realiteit

• Met ruimte voor en erkenning van meervoudige identiteiten

• Met ruimte voor emancipatie & sociale stijging

– Een beleid dat hierop inzet

– Dat emancipatie binnen gemeen-schappen ondersteunt & stimuleert

– vanuit een beleid van herverdeling én erkenning

– En vanuit een actief pluralisme

32

Besluit: Naar een scenario van hoop & empowerment, want…

… de toekomst van onze steden ligt niet in (verdere)

polarisatie, maar in de mobilisatie van de

superdiversiteit van alle bewoners.

…de toekomst van onze zorg ligt in

interculturalisering en cultuur en/of divers-

sensitieve zorg.

33

Meer lezen?

Boek vanmiddag verkrijgbaar op HIG

aan 16 euro (i.p.v. 22 euro)

Reacties welkom op dirk.geldof@kdg.be

Zie ook www.dirkgeldof.be

34