Superdiversiteit als uitdaging voor de samenleving en voor jeugdwerk

Dirk Geldof Socioloog & Lector

Faculteit Ontwerpwetenschappen UA Sociaal Werk Karel de Grote-Hogeschool

& Hoger Instituut voor Gezinswetenschappen

Vereniging Vlaamse Jeugddiensten 13 maart 2014

1

Waarom spreken we vandaag van superdiversiteit

• Op amper een halve eeuw van een samenleving met beperkte etnisch-culturele diversiteit naar een migratiesamenleving

• Superdiversiteit als nieuwe fase – Term Steven Vertovec (2007)

– Zie ook Jan Blommaert, Maurice Crul

• Om vandaag te begrijpen, moeten we de geschiedenis van deze migraties kennen

2

Onze migratiegeschiedenis in een notedop

• 1945: aantrekken contingenten Polen en Italianen voor de heropbouw

• 1956-1969: golden sixties, tekort aan arbeidskrachten – Actief aantrekken gastarbeiders

• Italië, Spanje & Griekenland in jaren ‘50

• Marokko & Turkije in jaren ’60

3

De eerste economische crisis in de jaren ’70 & de migratiestop

• 1973: olie- & economische crisis

• 1974: ‘immigratiestop’ – poort voor arbeidsmigratie van

buiten EU (deels) gesloten

– Verschuiving naar

• Gezinshereniging

• asiel

• Jaren ’70-80: ondanks de ‘tijdelijkheidsgedachte’ worden vele gastarbeiders migranten – Maar geen écht beleid…

4

De jaren 1990: Scharnier-moment naar superdiversiteit

• Sterke stijging instroom in jaren ’90

• én groeiende diversiteit van landen van oorsprong:

– Verdere gezinshereniging

– Globalisering

– asielaanvragen

• Crisissen Bosnië en Kosovo,

• eerste Golfoorlog (Irak/Koeweit)

– En vooral 1989: Val IJzeren Gordijn

• migratie uit Oost-Europa

• Uitbreiding EU met nieuwe lidstaten

5

Na-oorlogse migratiegeschiedenis: immigratie én emigratie

6

De superdiversiteit van de 21ste eeuw

• resultaat van deze opeen-volgende migratiegolven is een veel complexere sociale realiteit, zeker in onze steden.

• Superdiversiteit wijst op kwantitatieve en kwalitatieve verschillen tegenover de migratie in de 20ste eeuw

7

Superdiversiteit vooral – maar niet alleen – in de grote steden

8

Een kwantitieve breuk: majority-minority cities

• ‘majority-minority cities’:

– steden waar de meerderheid van de bewoners uit een brede waaier van minderheden bestaat.

• Wereldsteden als New York, Sao Paolo, Toronto of Sydney

• Vandaag ook Brussel, Rotterdam & Amsterdam

• morgen ook Antwerpen

• Overmorgen in Gent, Leuven, …

9

Kinderen kleuren de steden Antwerpen, aandeel allochtonen

per leeftijdsgroep 2013

• 42% bewoners van allochtone origine

> 50% bij -40-ers

> 60% bij kinderen • herkomst ouders

inbegrepen

=> Ook zonder nieuwe migratie wordt Antwerpen een majority-minority-city

10

Personen van vreemde herkomst in het Vlaamse Gewest (links), per urbanisatiegraad (midden) en per centrumstad (rechts), in %

van de bevolking, 2011. Bron: Lodewijckx, 2013, p. 21, op basis van Rijksregister 2011, SVR-bewerking.

- p.11

0

10

20

30

40

50

VG GS SB CS KP SS OG GR PL RS An Gt Gk M L T S H O K Aa B R

% personen v

an

vreem

de herkom

st

niet-westerse herkomst westerse herkomst

Superdiversiteit: een kwalitatieve breuk

• basispatroon van migratie veranderde – van mensen uit een klein

aantal landen van herkomst naar een klein aantal gastlanden

– naar mensen uit een zeer groot aantal landen van herkomst naar zeer groot aantal gastlanden

=> diversiteit in de diversiteit

12

Diversiteit in de diversiteit: wat betekent dat?

• een enorme hybriditeit in de achtergronden van migranten Meer nationaliteiten

Meertaligheid

Religieuze diversiteit groeit

Diversiteit in migratiemotieven

Diversiteit in verblijfsstatuten

Diversiteit in sociaal-economische posities

Diversiteit in & tussen gemeenschappen

Meer transnationalisme

13

Superdiversiteit instroom 2009 naar landen van herkomst

14

De superdiverse realiteit als uitdaging

• Onze samenleving verandert sneller dan onze manier van kijken & denken

• Zoeken naar actuele denk- en beleidskaders

• Boek vertrekt vanuit realiteit en nuance

• Nu als prikkel 9 uitdagingen hyperkort in beeld

15

1. Geraken we eindelijk voorbij het wij-zij-denken?

• We blijven met zijn allen denken in wij-en-zij termen

• ‘wij’ zowel als ‘zij’…

• daardoor (h)erkennen we de complexe realiteit onvoldoende

• nood aan een andere manier van kijken om superdiversiteit te begrijpen

– voorbij dominante nationale blik

– Met een kosmopolitische blik

16

17

Een kosmopolitische blik: van of/of naar en/en-denken

• Voorbij het wij-zij-denken:

– Naar een ‘wij zowel als zij’

• Van of/of-denken

– Of Belg of migrant

• naar en/en-denken

– Oog voor meer mengvormen en meervoudige identiteiten

– Afnemende bruikbaarheid van nationaliteit

– aandacht voor ambivalentie

18

De kosmopolitische realiteit: meervoudige & gelaagde identiteiten

• Tussen wij-en-zij groeit de werkelijkheid

• Steeds meer landgenoten zijn Belg én hebben een migratie-achtergrond – Zoals Fatima, Meyrem, Imade,

Mohammed, Karim, Pjotr, …

– Zoals Vincent Kompany, Stromae, …

– Ze combineren posities & identiteiten

• Klassieke assimilatietheorie verwerpt dubbele etnische identiteit

• Nochtans zien we toename van meervoudige en gelaagde identiteiten

2. Erken toenemend belang van transnationale realiteiten

• Migratie vandaag is fundamenteel veranderd door de ontwikkeling van – Communicatietechnologie

• Gsm, internet, skype, satelliettelevisie

– Snelle en relatief goedkope mobiliteitsmogelijkheden

• Van (bijna) definitief afscheid naar blijvend contact

• Van enkele reis naar pendelmigratie – Fysiek en/of mentaal

• transnationaliteit als basiskenmerk van superdiversiteit in tijden van globalisering

19

2. Erken toenemend belang van transnationale realiteiten

• steeds meer mensen leven over grenzen

• Transnationaliteit is

– leven in één land én tegelijk ook elders

– Waarbij mensen

• intense contacten over grenzen heen onderhouden

• Verschillende leefwerelden & culturen combineren

• Indien mogelijk heen en weer reizen

– Fysiek en/of mentaal.

• Groei van wereldfamilies en transmigratie

– Wat betekent het om in verschillende werelden over grenzen heen te leven?

– Jongeren in en uit verschillende werelden

20

3. Durf de gekleurde armoede (eindelijk) benoemen

• Pas het laatste decennium harde cijfers

– 12% autochtone Belgen onder armoedegrens

– 52% bij Marokkaanse gezinnen

– > 1/3 bij Turkse & Oost-Europese gezinnen

– Ongekwalificeerde uitstroom en jeugdwerkloosheid

• Amper maatschappelijke reactie.

• nood aan diversiteitspact

– Armoede-, onderwijs-, arbeidsmarktbeleid, …

– interculturalisering van armenorganisaties

– Dit vereist een sterker stedenbeleid

21

4. Maak van integratie opnieuw een positief burgerschap-verhaal

• Integratie in majority-minority-cities krijgt een ander karakter – Is er nog een meerderheidscultuur?

– Diversiteit als basiskenmerk van stedelijkheid

• Stop het open/verdoken assimilatie-beleid – Kan je integratie van bovenaf opleggen?

– Is het niet vruchtbaarder positief te appeleren aan de dynamiek bij vele migranten?

– Vertrek van en erken de pluriformiteit

22

5. Stimuleer Nederlands vanuit erkenning van meertaligheid

• We leven de facto in meertalige steden

• Brussel: Van 72 talen in 2000 naar 104 in 2011 – Frans best gekend (89%) – Dan Engels (30%), Nederlands (23%)

en Arabisch (18%)

• Toename taalgemengde gezinnen – Ééntalig Franstalig of Nederlandstalig al

minder dan 40% van de Brusselaars – Één op drie groeide op in gezin waar

géén Nederlands of Frans werd gesproken

– Een meertalig en-en-verhaal

23

Overgang naar meertalige steden: Antwerpen

• Geen taalbarometer

• 37% van de kinderen in het lager onderwijs in Antwerpen sprak in 2011 thuis een andere taal dan het Nederlands

• Meertaligheid noodzakelijk in sociaal werk, OCMW, …

• Politiek zeer gevoelig…

www.dirkgeldof.be

Stimuleer Nederlands vanuit erkenning van meertaligheid

• In plaats van meertaligheid te koesteren & vanuit de erkenning ervan Nederlands aan te leren, kiezen we te vaak voor een scenario dat mensen wil dwingen

– Wachtlijsten, te schoolse settings, verschuiving naar resultaatsverbintenissen

– Taal steeds vaker een excuus voor uitsluiting i.p.v. een hefboom voor emancipatie

25

6. Werk aan herverdeling én erkenning

• Te vaak plaatsen we herverdeling en erkenning tegenover elkaar – Herverdeling = versterking sociaal-

economische positie, vanuit een benadering van de andere als (potentieel) gelijk

– Erkenning = waardering van verschil in (etnisch-) culturele posities, erkenning van fundamentele verschillen • Vb. holebirechten, hoofddoek, …

• Omgaan met superdiversiteit is een en/en-verhaal

26

27

7. Zet in op structuur én cultuur

• Werken aan structuur – bestrijden van structurele achterstelling

• armoede, arbeidsmarkt, onderwijs, racisme

• én werken aan cultuur – Zonder te culturaliseren

• Geen cultureel schuldmodel • Niet alles vanuit cultuur te ‘verklaren’ • Maar ook geen taboe rond cultuur

– erken etnisch-culturele elementen • Als kracht, maar ook als drempel

• Krachtgericht werken aan structurele achterstelling, met aandacht voor cultuur en leefwereld van mensen van andere etnisch-culturele origine – Van cultuur-sensitief naar divers-

sensitief

8. Interculturaliseer jeugdwerk

• Sociaal werk in de 21ste eeuw is meer dan ooit werken in en met diversiteit

• Nood aan (verdere) interculturalisering – Van interculturele communicatie tot

intercultureel maatwerk & interculturalisering van opleidingen

– Empowerend & divers-sensitief werken

• Niet alleen jeugdwerk of sociaal werk, maar alle maatschappelijke sectoren – onderwijs, gezondheidszorg,

arbeidsmarkt, beleid, …

28

9. Superdiversiteit. Welke toekomstscenario’s?

• Superdiversiteit is – een feitelijke ontwikkeling – Op zichzelf niet goed of slecht – hangt er van af hoe we er mee

omgaan – Wel een scharniermoment

• wat nieuwe vragen oproept • Of oude vragen over migratie en

integratie in een nieuw context plaatst

• Maurice Crul e.a. schetsen twee toekomstscenarios

29

Een scenario van angst en vernedering?

• Waarin wij-zij-denken wederzijds dominant blijft

• Met groeiende gekleurde armoede, werkloosheid en ongelijkheid – sociaal kapitaal van 2de en 3de

generatie gaat deels verloren

• Met wederzijdse polarisering – Rond symbooldossiers als het

hoofddoekenverbod – Waarbij men racisme ‘relatief’ noemt – Van eigen volk tot eigen

fundamentalisme eerst

• Superdiversiteit als sociale tijdbom

30

Of een scenario van hoop en empowerment

• Waar superdiversiteit uitgroeit tot een evidente realiteit

• Met ruimte voor en erkenning van meervoudige identiteiten

• Met ruimte voor emancipatie & sociale stijging

– Een beleid dat hierop inzet

– Dat emancipatie binnen gemeen-schappen ondersteunt & stimuleert

– vanuit een beleid van herverdeling én erkenning

– En vanuit een actief pluralisme

31

Besluit: Naar een scenario van hoop & empowerment…

Want de toekomst van onze steden

ligt niet in (verdere)

polarisatie,

maar in de mobilisatie van de

superdiversiteit van alle bewoners.

32

Tijd voor vragen & debat

Boek verkrijgbaar na de lezing aan 15 euro

(i.p.v. 22 euro)

Reacties ook welkom op dirk.geldof@kdg.be

Zie ook www.dirkgeldof.be

33