Het middenveld zal politiek zijn, of het zal niet zijn.

Pascal Debruyneonderzoeker MENARG Universiteit Gent

&Bart Van Bouchaute

onderzoeker OASES Universiteit Antwerpen

“Toch mag je een sociale beweging niet reduceren tot dienstverlening, wederzijdse ondersteuning en gezelligheid. Zeker in de huidige dramademocratie – waar politiek niet langer via sociale organisaties, maar wel via de media met kiezers communiceert – hebben sociale bewegingen meer dan ooit de plicht om zelf aan politiek te doen door in het publieke debat een kritische stem te laten horen, door maatschappelijk problemen op de politieke agenda te plaatsen en door gelijkgezinden te mobiliseren. Kortom, het middenveld is politiek, of zal niet zijn.”

Prof. Dr. Jaak Billiet

(9 maart 2013 in De Standaard)

Het middenveld zal ‘politiek’ zijn?

• Stelling: “Het middenveld is politiek, of zal niet zijn”

• Als het middenveld politiek wil zijn, moeten we eerst

weten wat ‘politiek’ is.

• Nood aan zelfreflectie voor we vastlopen in een

defensieve reactie op ‘gestolen autonomie’

• Er is niet zoiets als een autonome positie:

Middenveld tussen “systeem” en “leefwereld”

‘De staat is een sociale relatie’

1. MIDDENVELD, ‘DE POLITIEK’ EN ‘HET POLITIEKE’

DE POLITIEK

Dagelijkse beheer of management van de bestaande samenleving

‘politiek’ als de kunst van het mogelijke

HET POLITIEKE

Een politieke daad moet niet enkel functioneren binnen het kader van de bestaande relaties, maar moet dat kader zelf ook kunnen veranderen.

‘het politieke’ als de kunst van het onmogelijke

Doorheen de tijd is er in spreken en handelen van het middenveld zélf een verwarring ontstaan tussen ‘de politiek’ (la politique) en ‘het politieke’ (le politique). (Claude Lefort)

Middenveld en ‘de politiek’

• Politiek als beleidsbeïnvloeding– Analyse

• welke ruimte om ‘aan politiek te doen’ • actorenanalyse, machtsanalyse …

– methoden beleidsbeïnvloeding– de bestaande politiek/het beleid als

kader

• Verschuiving naar “middenveld in de politieke ruimte”

• Publieke ruimte: ruimte van tegenstellingen– Conflicten zonder zuiver rationele oplossing – Strijd over de inrichting van de samenleving

• ‘Hegemoniale projecten’ : – Common sense: beslissingen over de inrichting van de

samenleving voorgesteld als ‘noodzakelijk’ en ‘onvermijdelijk’

– Maar elke consensus is gebonden aan tijd en ruimte– Dus tegenstrijd blijft altijd mogelijk

• Democratie is een open proces

Middenveld en ‘het politieke’

«Laten we eens op een rijtje zetten wat honderd jaar geleden onhaalbaar werd geacht. Telt u even mee: het algemeen kiesrecht, de achturige werkdag, het stakingsrecht, de algemene ziektekostenverzekering, het pensioen, de oudedagsvoorziening, gratis algemeen onderwijs, afschaffing van de kinderarbeid en het recht van vrouwen op betaalde arbeid. En er zijn er vast een paar die ik vergeet. Allemaal zogenaamd utopische eisen, maar ze zijn allemaal werkelijkheid geworden.»

Riccardo Petrella op de vraag of zijn ideaal van een mondiale welzijnsstaat niet ‘utopisch’ was (De Groene Amsterdammer, 1998)

Middenveld en ‘het politieke’ ‘(2)

Praktijken van burgerschap

• “Het politieke”: strijd over de goede samenleving in een open democratie

• Praktijken van burgerschap (Isin)– Groepen burgers eisen rechten op binnen de gedeelde democratische ruimte– Burgerschap is geen kwestie van ‘status’ maar van sociale praktijken – Mensen ontwikkelen zich tot politieke subjecten doorheen die praktijken

2. EEN KORTE GESCHIEDENIS VAN HET MIDDENVELD IN DE POLITIEKE RUIMTE

Breuklijnen, conflicten en ‘Gewapende vrede’

• Verdeelde samenleving, sterke bewegingen– Sociaal-economische breuklijn– Levensbeschouwelijke breuklijn– Communautaire breuklijn

• Conflicthantering door ‘Gewapende vrede’– Oplopende spanning en machtsopbouw– Ontmijning door afsluiten van ‘pact’

• Gesloten, vaak geheim topoverleg tussen elites• Package deals met voor elk wat wils

Ondertekening Schoolpact20 november 1958

Het Schoolpact was het einde van de Schoolstrijd na discrete onderhandeling tussen de top van de grote politieke families

11/04/2023 12

Interprofessioneel akkoord22 december 2008

Na onderhandeling tussen de sociale partners ondertekenen Luc Cortebeeck (AVC) en Rudy De Leeuw (ABVV) het interprofessioneel akkoord

11/04/2023 13

Betrokkenheid en onderaanneming: het verzuilde middenveld

• Verzuild middenveld omringt leefwereld • Sterke betrokkenheid in beleidsvoorbereiding

– ‘partners’ in gesloten overlegcircuits– compromis en package deals

• Grote rol in beleiduitvoering – grote autonomie– ‘onderaannemers’ van overheid

Verzwakking verzuilingVerschuiving in het ‘klassieke’ middenveld• Ontzuiling: binding verzwakt

– Achterban – organisatie– Organisatie – beweging– Beweging – centrale ideologie en partij

• Verschuiving Inhoud: van grote verhaal naar pragmatiek Functie: van collectieve strijd naar kwalitatieve dienstverlening

• Ondanks ontzuiling: nog altijd groot en bijzonder actief!

Tegelijk: nieuwe sociale bewegingen en actiegroepen

• Tijdsgeest ‘Mei 68’/1974: links-libertaire onderstroom– Gelijkheid blijft belangrijk doel >< ongelijke samenleving– Aangevuld met autonomie >< autoritaire samenleving

• Nieuwe dynamiek in middenveld– Nieuwe thema’s– Nieuwe mobilisatiemiddelen– Grote mobilisatiekracht

• Elite-uitdagend protest– Politieke elite...– .. maar ook de klassieke zuilelites worden uitgedaagd!

• Moeizame toegang tot politieke systeem

11/04/2023

“Pandinistisch Verblijvingsfront” (1980)

Kritiek en herontdekking • Neoliberale kritiek (jonge Verhofstadt)

– Middenveld ‘koloniseert’ het openbaar bestuur – Middenveld betuttelt de vrije burger

• Middenveld in defensief• Zwarte Zondagen:

– ‘de kloof’ – paniek over gebrek aan democratisch burgerschap – herontdekking van het middenveld als remedie

Middenveld verhoogt ‘sociaal kapitaal’:

‘features of social life – networks, norms and trust – that enable

participants to act together more effectively to pursue shared objectives’

(Putnam)

Middenveld herstelt sociaal weefsel

• Instrument voor sociale cohesie als antwoord op:– diversiteit/integratie; – sociaaleconomische breuklijn/armoede.

• Nieuwe ‘politieke’ opdracht van middenveld.• Evaluatie:

– Succes: nieuwe legitimiteit– Maar: depolitisering?

“Toch mag je een sociale beweging niet reduceren tot dienstverlening, wederzijdse ondersteuning en gezelligheid.... Kortom, het middenveld is politiek, of zal niet zijn.”

3. DEPOLITISERING VAN, IN EN DOOR HET MIDDENVELD?

Depolitisering (x3)

Overgang van ‘het politieke’ als de kunst van het onmogelijke naar ‘politiek’ als kunst van het mogelijke..

3 niveaus van depolitisering:

1) Depolitisering “van” het middenveld:

denken van de overheid over het middenveld depolitiseert;

2) Depolitisering “in” het middenveld:

denken van het middenveld zelf depolitiseert;

3) Depolitisering “door” het middenveld:

denken en handelen ten aanzien van achterban depolitiseert.

(1) (De)politisering VAN het middenveld?

Hier staat de vraag centraal of/in hoeverre/waarom/hoe organisaties in het middenveld de ruimte krijgen om politiserend te werken.

• Opdracht: integreren of politiseren?

• Positie: verantwoordelijk beheerder?

• Inhoud: consensus? • Ruimte voor nieuwkomers?• Inspraak ‘nemen’ of ‘krijgen’?

1) Depolitisering van het middenveld

(2) (De)politiseringINhet middenveld?

Nog los van die externe druk vanuit de overheid is er ook de depolitisering in het middenveld zelf.

Geen algemene uitspraken– Type organisatie/beweging– Historiek en traditie– Maatschappelijk doel...

... Maar toch kritisch bekijken

• Zelfdiscipline en zelfcensuur?• Managementtechnologie?• Allianties/frontvorming?• Methodische expertise ?

(2) Depolitisering van binnenuit:

(3) (De)politisering DOOR het middenveld

Hier staat de vraag centraal of/in hoeverre/waarom/hoe organisaties in het middenveld er al dan niet in slagen om kwesties en/of burgers en groepen in de samenleving te politiseren

• Burgers mobiliseren rond kwesties– Verhaal? – Methodisch?

• Leefwereld politiseren?– Koppeling leefwereld >> bredere

politisering– Actor ontstaat in het proces – Methodisch?

• De depolitisering van autonomie

(3) Depolitisering naar onder toe:‘doelgroepen’ (A)

(3) Depolitisering naar onder toe: ‘doelgroepen’ (B)

4. REPOLITISERING VAN, DOOR EN IN HET MIDDENVELD

Waarom ‘repolitisering’?• Politieke verklaring

– weinig steun voor een politieke rol van het middenveld– komst van N-VA: aanval op sociaal middenveld en zuilenorganisaties– verdere afbrokkeling (vertrouwens)relaties zuil-partijen

• Economische verklaring– economische crisis en besparingen– de paradox van de participatiemaatschappij– doelgroepen onder druk: “voor wat hoort wat

• Groeiend zelfinzicht – Door interne druk en tweespalt ‘in’ organisaties – Contestatie van nieuwe, minder geïnstitutionaliseerde organisaties

Waarom ’repolitisering’?

• Politieke verklaring– weinig steun voor een politieke rol van het middenveld– komst van N-VA: aanval op sociaal middenveld en zuilenorganisaties– verdere afbrokkeling (vertrouwens)relaties zuil-partijen

• Economische verklaring– economische crisis en besparingen– de paradox van de participatiemaatschappij– doelgroepen onder druk: “voor wat hoort wat”

• Groeiend zelfinzicht – Door interne druk en tweespalt ‘in’ organisaties – Contestatie van nieuwe, minder geïnstitutionaliseerde organisaties

Politiserend middenveld

Politiserend middenveld

Politiserend middenveld

Politiserend middenveld

Repolitisering?

• Politieke ruimte serieus nemen: – tegenstellingen, conflict en macht zijn de kern van “het

politieke”– (ook) buiten het beleidskader: kunst van het onmogelijke

• Middenveld zit in/geeft mee vorm aan de politieke ruimte >> eigen opstelling heeft altijd betekenis

• Politiserend bewegingswerk is een noodzaak – Een scherp eigen verhaal (durven) vertellen– Autonome positie en strategie van de beweging– Achterban, doelgroepen zijn/worden politieke subjecten

“De weg naar een politiserend middenveld in een vitale democratie ligt open als organisaties zich niet langer vooral beschouwen als een verlengstuk van de overheid, als verantwoordelijke partner, of hoogstens als spreekbuis en signaalgever voor groepen in de samenleving, maar integendeel als betrokken ondersteuners van mensen die zich doorheen praktijken van burgerschap zelf tot politieke subjecten ontwikkelen.”

DANK VOOR UW BELANGSTELLING!