Inleiding tot de voornaamste moderne literaturen · Overzicht vd voornaamste tendensen id 18de eeuw...
Transcript of Inleiding tot de voornaamste moderne literaturen · Overzicht vd voornaamste tendensen id 18de eeuw...
INLEIDING TOT DE VOORNAAMSTE
MODERNE LITERATUREN
1
INHOUD
Inleiding tot de voornaamste moderne literaturen ................................................................................ 0
Inleiding: relevantie van de middeleeuwse literatuur ............................................................................ 4
1. Periodisering ................................................................................................................................ 4
2. Cultuurhistorische context van de middeleeuwse cultuur ......................................................... 5
Hoofdstuk 1: Vroeg-middeleeuwse literatuur (5de-10de eeuw) ............................................................... 6
1. Oudgermaanse literatuur ............................................................................................................ 6
2. Karolingische Renaissance ........................................................................................................... 7
Hoofdstuk 2: Hoog-Middeleeuwse literatuur (11de-13de eeuw) .............................................................. 9
1. Cultuurhistorische context .......................................................................................................... 9
2. Aristocratische literatuur ............................................................................................................ 9
3. Burgerlijke literatuur .................................................................................................................. 11
Hoofdstuk 3: Literatuur in de late Middeleeuwen (13de-15de eeuw) .................................................... 13
1. Socio-culturele situatie .............................................................................................................. 13
2. Dante Alighieri als exponent vd middeleeuwse eenheidscultuur ............................................. 13
3. Herfsttij der Middeleeuwen ...................................................................................................... 16
Inleiding : Ontstaan en betekenis vd Renaissance ................................................................................ 18
1. Periodisering .............................................................................................................................. 18
2. Cultuurhistorische context ........................................................................................................ 18
3. Het humanisme ......................................................................................................................... 19
Hoofdstuk 4: Kenmerken van de renaissanceliteratuur ........................................................................ 23
1. Kunstsociologische kenmerken ................................................................................................. 23
2. Thematische kenmerken ........................................................................................................... 23
3. Stilistische kenmerken ............................................................................................................... 24
Hoofdstuk 5: Het renaissancedrama (16de eeuw) ................................................................................. 26
1. Cultuurhistorische achtergrond ................................................................................................ 26
2. William Shakespeare ................................................................................................................. 27
Hoofdstuk 6: Het ontstaan vd moderne roman (id 16de eeuwse renaissance) ..................................... 29
1. Voorgeschiedenis vd roman ...................................................................................................... 29
2. Cervantes (eind 15de eeuw) ....................................................................................................... 30
3. Rabelais (16de eeuw) .................................................................................................................. 31
H7: Maniërisme en barok (16de-17de eeuw) .......................................................................................... 33
1. Terminologie, situering en periodisering .................................................................................. 33
2. Cultuurhistorische achtergrond ................................................................................................ 34
3. Kenmerken van Maniërisme en barok ...................................................................................... 35
2
4. Verschillen tussen maniërisme en barok .................................................................................. 36
5. Vertegenwoordigers .................................................................................................................. 37
H8: Classicisme (17de eeuw) .................................................................................................................. 39
1. Inleiding ..................................................................................................................................... 39
2. Kenmerken ................................................................................................................................ 39
3. Vertegenwoordigers .................................................................................................................. 40
H9: Paradoxen vd 18de-eeuwse literatuur ........................................................................................... 42
1. Overzicht vd voornaamste tendensen id 18de eeuw ................................................................. 42
2. Cultuursociologische situatie id 18de eeuw ............................................................................... 42
3. Rol en sociale basis vd burgerlijke ideeën ................................................................................. 43
H10: Pseudocalissicisme en rococo ....................................................................................................... 45
1. Zedenkomedies vh pseudoclassicisme ...................................................................................... 45
2. Rococoliteratuur (2de helft 18de eeuw) ................................................................................... 45
H11: De Verlichting ................................................................................................................................ 47
1. Inleiding ..................................................................................................................................... 47
2. Vertegenwoordigers vh verlichtingsdenken ............................................................................. 48
H12: Preromantiek ................................................................................................................................ 51
1. Inleiding ..................................................................................................................................... 51
2. Kenmerken vd preromantische esthetisca ................................................................................ 51
Inleiding: Literaire ontw. id 19de eeuw .................................................................................................. 54
1. Continuïteit tov de 18de eeuw ................................................................................................... 54
2. Cultuurhistorische context ........................................................................................................ 54
3. Kunstsociologische situatie: autonomie vd kunstenaar ............................................................ 54
H14: Romantiek ..................................................................................................................................... 56
1. Literaire kenmerken .................................................................................................................. 56
3. Realisme in het kader vd romantiek .......................................................................................... 58
H15: Realisme ........................................................................................................................................ 60
1. Inleiding ..................................................................................................................................... 60
2. Cultuurhistorische context ........................................................................................................ 60
3. Kenmerken van de realistische esthetica .................................................................................. 61
4. Vertegenwoordigers vd realistische romankunst ..................................................................... 62
5. Vertegenwoordigers vh realistische en naturalistische drama ................................................. 64
H16: Symbolisme (19de en vroege 20ste eeuw) ...................................................................................... 66
1. Kenmerken ................................................................................................................................ 66
2. Voorlopers vh symbolisme ........................................................................................................ 66
3. De symbolisten .......................................................................................................................... 67
3
H17: De historische avant-garde beweging (ca.1910-ca.1930)............................................................. 70
1. Cultuurhistorische context en periodisering ............................................................................. 70
2. Kenmerken ................................................................................................................................... 71
3. Futurisme................................................................................................................................... 72
4. Expressionisme .......................................................................................................................... 72
5. Dadaïsme ................................................................................................................................... 73
6. Surrealisme ................................................................................................................................ 74
H18 : Ontwikkelingstendensen in de 20ste-eeuwse roman.................................................................. 76
1. Neo-realisme in de 20ste eeuwse roman: psychologisch realisme ............................................ 76
2. De modernistische roman ......................................................................................................... 76
H19: Ontwikkelingstendensen in het 20ste-eeuwse theater ................................................................. 79
1. Realistisch-Naturalistisch Theater ............................................................................................. 79
2. Avant-gardetheater ................................................................................................................... 79
4
D EEL 1 : L ITERA T UUR I N D E
MID D EL EE UW EN (5 D E – 1 5 D E EE UW )
INLEIDING: RELEVANTIE VAN DE MIDDELEEUWSE LITERATUUR
1. PERIODISERING
A VROEGE MIDDELEEUWEN : periode van verval
= 5de eeuw tot einde 10e eeuw
- Aanvankelijk weinig culturele productie, overblijfselen:
Latijn: filosofische en religieuze teksten
Orale verhaalkunst in de volkstaal
- Uitzondering: cultuur van niet-westerse volkeren (bv: Byzantium)
- “Karolingische Renaissance” (ong. 800): eerste teken van nieuwe culturele conditie
heropflakkering waarden vd Klassieke Oudheid
sterke oriëntatie naar christelijke waarden
onderwijs
cultuurpolitiek
B HOGE MIDDELEEUWEN : nieuwe élan van Westerse cultuur
= 11de eeuw tot midden 13e eeuw
- aristocratie gedraagt zich meer en meer als cultuurdragers
- culturele en sociale ontwikkelingen
- vanaf de 12de eeuw: bloeiperiode literaire leven
nieuwe genres, nieuwe thema’s; alles in volkstaal
- Burgerlijk waardepatroon komt op in stedencultuur
- 2 types literatuur:
aristocratisch (troubadours)
stedelijke, burgerlijke cultuur
C LATE MIDDELEEUWEN = 13de en 14de eeuw
5
- leiden in zeker zin de Renaissance in MAAR nog sterk o.i.v. middeleeuwse eenheidscultuur
- Laat-middeleeuwse werk van Dante = culminatiepunt
- nieuwe mentaliteit in (vooral Italiaanse) steden
- stedelijke cultuur wint aan belang
2. CULTUURHISTORISCHE CONTEXT VAN DE MIDDELEEUWSE CULTUUR
MIDDELEEUWSE EENHEIDSCULTUUR : cultuur bepaald door religie
= de “Goddelijke Orde” (vanzelfsprekendheden toen)
bepaalt geloof, kennis en sociaal handelen
1 het boek van God
2 het boek der natuur
3 stratificatie in clerus, aristocratie en boeren
ELEMENTEN VAN DE MIDDELEEUWSE EENHEIDSCULTUUR - ontstaan uit:
1 overblijfselen van de oude Keltische cultuur
2 nieuwe beschavingsvormen
3 Joods-christelijke levensbeschouwing
4 restanten antieke cultuur
- Opgebouwd in de 9de eeuw (Karel de Grote)
Bloeitijd einde vd Hoge ME (Frankrijk 12de eeuw) + einde Late ME
- Habitus : conformiteit in denken en handelen
individuele gedrag en voorstelling ‘gestuurd’ door algemene patronen die gelden voor
hele ME samenleving
6
HOOFDSTUK 1: VROEG-MIDDELEEUWSE LITERATUUR (5DE-10DE
EEUW)
1. OUDGERMAANSE LITERATUUR
Illustreert niet-christelijke Germaanse cultuur
A KENMERKEN 1. Datering
- periode tss 700 en 1250
- meeste documenten (opgetekend door monniken) vooral 13de eeuw
2. Belang
- West-Europa sinds 7de en 8ste eeuw gekerstend
overlevering vermengd met christelijke elementen
- MAAR heldenverhalen wijken toch af van middeleeuwse eenheidscultuur
- goed beeld van Germaanse cultuur
3. Overdrachtsvorm
- orale literatuur
- voorgedragen door militaire dichters
skopen (W-Eur.)
skalden (Scandinavië)
4. Stilistische kenmerken
- verhalen op rijm
- eenvoudig, functioneel rijm
- latere, schriftelijke versies: verfijndere stijl
mnemotechnisch hulpmiddel: makkelijk vanbuiten te leren, niet om klankrijm
5. Thematische kenmerken
- heldenverhalen met vast narratief schema
- legimitatie van het gezag vd vorst
- christelijke elementen (helden krijgen iets messialistisch)
- complex geheel van verhaallijnen
- allusies op stammentwisten en ruzies tussen personen
- tragisch einde: dood voor gemeenschap
- historische basis: ten tijd vd volksverhuizingen (5de en 6de eeuw)
7
B SCHRIFTELIJKE DOCUMENTEN 1. Beowulf-epos (LEZEN!)
- tijd vd volksverhuizingen
- cultuursfeer Angelen en Saksen aangevuld met christelijke motieven
- stilistische kenmerken:
verfijnde poëtische techniek
geschreven in allitererende accentverzen
aristocratisch en elegisch van toon
2. Hildebrandlied
- tijd vd volksverhuizingen
- oudste manuscript (8ste eeuw) over gevecht tss vader en zoon
- stilistisch kenmerk: stafrijm op basis van accentverzen
3. Nibulgenlied
- tekstfragmenten 13de en 14de eeuw, maar daarvoor orale overlevering
- Ilias vd Germaanse volkeren: verenigt mythes en legendes over historische personages in
nationalistisch getint gedicht
- thematisch: tragische literatuur, conflict tss goed en kwaad, vergelding immorele daden
- motieven: mantel vd dwergenkoning, doden vd draak, onkwetsbaarheid…,
4. Oudscandinavische literatuur
cultuur zeer goed bewaard gebleven: voornaamste bron van kennis over Oudgermaanse
cultuur en literatuur
- eddaliederen
- skaldenpoëzie
- saga’s
2. KAROLINGISCHE RENAISSANCE
A ONTWIKKELING ME’SE EENHEIDSCULTUUR
Drie factoren:
1 Verplaatsing zwaartepunt Westerse beschaving (Z N)
2 Theocratische en cultuurpolitieke ingrepen KDG
3 Herleving vh culturele leven
B CULTUURPOLITIEK VAN KAREL DE GROTE
8
Programma:
- Antieke cultuurideaal
supranationale taal (Latijn)
herstel esthetica vd oudheid
- Centralistische politiek
hofambtenaren
kerkelijke opvoedings- en organisatievormen
- Christelijke levensbeschouwing (= overkoepelend waardesysteem)
- Nieuwe sociale stratificatie (driedelig):
1 Ridderdom (aristocratie)
2 Geestelijkheid (clerus)
3 Boerenstand
C CHANSONS DE GESTE Vb: Chanson de Roland (= oudste schriftelijke versie, 11e eeuw)
1. Overdrachtsvorm:
- mondelinge overlevering
- publiek = ‘gewone volk’
- beroepsdichters (jongleurs) + gezongen met instrumentale begeleiding (later
opgetekend)
2. Thematische kenmerken:
- lofliederen bevestigen de feodale geest (trouw aan heer)
- heldenliederen cultiveren strijdlust en heldenmoed
- ideologische (propagandistische) functie:
verheerlijken vd heersende klasse
bestendigen vd maatschappelijke orde
uitdragen vh christendom
9
HOOFDSTUK 2: HOOG-MIDDELEEUWSE LITERATUUR (11DE-13DE
EEUW)
1. CULTUURHISTORISCHE CONTEXT
3 belangrijke fenomenen:
A ONTWIKKELINGEN ONDER IMPULS VD CLERUS - Invloed van clerus op aristocratie
- De Renaissance van de 12de eeuw
universitair onderwijs
bloei van de filosofie
- Verleent steun aan aristocratische literatuur WANT begreep die als reactie op nieuwe
culturele uitdaging opkomst vd burgerij in steden
B BLOEI VD ARISTOCRATISCHE CULTUUR
Toenemend belang vd ridderklasse + aristocratische gedragscode (12de eeuw)
- Toenemende verfijning zeden en gewoonten
- Taak = sociaal en spiritueel-christelijk ideaal
- Inspiratiebron: Z-FRA
C OPKOMST STADSCULTUUR - Eerste vormen van kapitalisme
- Daardoor voedingsbodem voor culturele ontwikkelingen
- Meer aandacht voor het alledaagse sociale leven, het ‘aardse’
= geleidelijk proces!
2. ARISTOCRATISCHE LITERATUUR
A KENMERKEN 1. Betekenis vd hoofse literatuur
- Begrip ‘hoofs’:
vorstelijke hof = belangrijke culturele institutie
10
literaire thematiek vaak verbonden met waardepatroon van deze klasse
- Hoofs liefdesideaal (=courtoisie) basis = culturele + sociale factoren
Maakte erfenissysteem uit feodale SL beheersbaar ( soc. nut)
te danken aan: vernieuwde aandacht voor literatuur vd Oudheid + invloed uit
verfijnde Arabische cultuur + vermengd met christelijke elementen
2. Overdrachtsvorm: troubadours
- Aanvankelijk dichters uit Z-FRA Langue d’oc
- Reisden soms v hof naar hof, zochten meestal vaste beschermheer
- Componist = troubadour; betaalde uitvoerder = jongleur
- Uit alle sociale groepen
Vb: Bernard de Ventadour
3. Thematische kenmerken
Verbonden met waardepatroon vd aristocratie
- Ridderideaal draagt christelijke deugden uit + heldhaftige figuren die in al hun daden de
gedragscode vd aristocratie bevestigen
- Hoofse liefdesideaal (idealisatie vrouw) verschillende componenten
religieus – aardse liefde krijgt religieus karakter (liefde voor vrouw = liefde voor
God)
politiek – eerbetoon vd vazal ad “vrouwe” = symbool voor trouw ad heer
affectief – uiting emoties die binnen streng ME’se feodale bestel gn kans krijgen
- Paradoxale visie tav de vrouw
ambigu vrouwbeeld
macht vd vrouw als zinnelijk wezen >< cultus vd vrouw als spiritueel wezen
rechteloosheid vd vrouw in de ME’se SL
B VOORBEELDEN VAN ARISTOCRATISCHE LITERATUUR
1. De hoofse ridderroman (11de -13de eeuw)
Oorsprong: Noordfranse en Angesaksische literaire vorm + invloed door Z-FRA
troubadours
= epen (heldenverhalen) in volkstaal geschreven
- Thematiek:
Nadruk vooral op beschrijving van avontuurlijke heldendaden
- 3 vormen ridderromans, 3 types held
11
Klassieke ridderroman: helden uit Klassieke Oudheid
Vb: Eneide
Britse ridderroman: helden uit Britse cultuursfeer
Vb: Lancelot ( arthurromans)
Oosterse ridderroman: culturele invloed Midden-Oosten + nadruk op hoofse liefde
Vb: Hertog Ernst
2. Troubadourslyriek of hoofse lyriek
- Hoofse kunstvorm
- Volkstaal Langue d’oc
- Lyriek
3. Dierenverhalen
- Fabels
- Inspiratie: fabels uit de oudheid + Zuidoost-Aziatische fabels
- Bevestigen aristocratische gedragsregels en feodale machtsstructuur
>< niettemin vaak scherpe satire op feodale SL
- Thematiek = satirisch
Vb: Ysengrimus (ca. 1150), Le Roman de Renart (1170) en Van den Vos Renaerde (Ca.
1257-1271)
3. BURGERLIJKE LITERATUUR
A VAGANTENLYRIEK Gedichte liederen over liefde en wereldse genoegens
- Vaganten = marginale kunstenaars
- Combineren grote culturele bagage met hedonistische levensstijl
- Scherp contrast met:
ascetische idealen vd kerkelijke hervorming van Cluny
courtoisie
ridderideaal
- Genres: drink- en dansliederen, hekelgedichten, natuurpoëzie, liefdesliederen, klaagliederen
B BURGERLIJK KORTPROZA 1. Boerden
12
- Korte verhalen die komisch effect beogen
- Verwant met kluchten en exemplen
- Satire
- Erotische thematiek
2. Fabliaux
= verfijnder van vorm en inhoud
3. Exemplen
= expliciete, maatschappijbevestigende zedenles, refereren aan ‘voorbeeldig’ gedrag
13
HOOFDSTUK 3: LITERATUUR IN DE LATE MIDDELEEUWEN (13DE-15DE
EEUW)
1. SOCIO-CULTURELE SITUATIE
! Verschillen Noord- en Zuid-Europa (14de-15de eeuw):
- N: ‘laat-middeleeuws’
- Z: Renaissance in Italiaanse steden
A CHRISTELIJKE RELIGIE ALS FUNDAMENT VD EENHEIDSCULTUUR 13de eeuw = christelijke eeuw
- Scholastiek: synthese van geloof, wetenschap en moraal
Thomas van Aquino
- Gotische kunst: kan ook gelden als synthese
- Werk van Dante: “ “
B DE FEODALE SAMENLEVINGSSTRUCTUUR ONDER DRUK
C VERANDERENDE SMAAKPATRONEN
2. DANTE ALIGHIERI ALS EXPONENT VD MIDDELEEUWSE EENHEIDSCULTUUR
A BIOGRAFISCHE GEGEVEN S (algemeen)
- Firenze, landadel
- Opleiding in Bologna: scholastiek
- Dichterskring die streeft naar de Dolce stil nuovo
- Verwerkt politieke overtuigingen in zijn werk
- Vroege 14de eeuw: Divina Commedia
B LA VITA NUOVA (1292)
- Wortels in de ME’se literatuur
symbolisch-allegorisch proza + hoofse liefdeslyriek
autobiografisch element ad basis: Beatrice
mystieke boodschap (metafysische allegorie liefde voor God)
14
christelijke schema’s (scholastiek) + theologische commentaar
- Kondigt Renaissancelyriek aan
psychologische thematiek
C DIDACTISCHE WERKEN - Over de taal
herkomst, waarde vh Italiaans
- Over de staatsleer
rechtsvaardige staatsvorm die christelijke levenshouding ondersteunt, scheiding Kerk en
Staat
- Vulgariserende ‘encyclopedie’ van toenmalige kennis
geschiedenis, wetenschap
D LA DIVINA COMMEDIA (1315 E.V.)
1. Betekenis van La Divina Commedia
Poging om kennis vd ME te verzoenen in een grote fictionele constructie
- Persoonlijk, existentieel werk
Existentieel element duidelijk in openingspassage: verdwaald in donker woud
Duidt op identiteitscrisis: verdwaald in ‘woud van passies’
In vorm van drie figuren geconfronteerd met menselijke driften:
panter = onkuisheid
leeuw = ijdelheid
wolvin = hebzucht
- Spirituele reis: de mens op weg naar God (eschatologie)
Hel – zonde
Vagevuur – boete
Hemel – heiligen
- Didactisch essay:
Politiek: allusies via symbolen en dialogen
Theologie: begeleiders
Vergulius – hel: volmaakte menselijke wijsheid
Beatrice – vagevuur: ideale liefde, goddelijke volmaaktheid
Bernardus – hemel: mystieke eenwording met het opperwezen
15
Wetenschap: zoekt aansluiting bij volksgeloof >< structuur gebaseerd op toenmalige
kennis
Esthetica: kunstleer ME
2. Structuur en stijl
Getallensymboliek!
- Drie etappes, drie hoofddoelen:
zonde – inferno
loutering – purgatoria
gelukzaligheid – paradiso
- Werk ingedeeld in 100 canti
- 9 spiraalvormige terassen vormen de hel, 9 terassen vd louteringsberg zijn het vagevuur, 9
concentrische cirkels construeren het paradijs
- Opmerkelijk = gebruik vh getal 3 in het overheersende stijlprocédé
3. Hoofdlijnen van de DC (zie cursus p. 26-27)
4. Evaluatie vh werk
- Encyclopedische synthese van:
wetenschap vd Oudheid
politieke gegevens vd 14de eeuw
religieuze levensbeschouwing vd ME
- Geïndividualiseerde aanpak kondigt Renaissance aan
nadruk op het existentiële
medelijden met zondaars
onbereikbaarheid vd perfectie
- Mix van lage en hoge stijl
komisch: groteske omkeringen en happy end
tragisch: zondigheid vd mens7
16
3. HERFSTTIJ DER MIDDELEEUWEN
A DE GRENS TUSSEN DE ME EN DE RENAISSANCE - Noord : Late ME (= herfsttij der middeleeuwen); Zuid: Renaissance
- Nuance: mengvormen N en Z
14de en 15de eeuw: zowel middeleeuwse als renaissancistische elementen
B FRANÇOIS VILLON (1 5DE EEUW) - Middeleeuwse balladevorm
>< Modern dichter (door persoonlijke problematiek + ironisch zelfonderzoek)
- Vernieuwing: taalgebruik, satire/ kritiek (chanson), belijdenislyriek
- Hierin toont toegenomen invloed vh smaakpatroon uit de ME’se steden
C DE NOVELLE ALS BURGERLIJK-STEDELIJK GENRE Kenmerken:
- Anekdotisch
- Burgerlijk-stedelijk
- Alledaagse omgangstaal om alledaagse gebeurtenissen te thematiseren
Paralelle ontwikkeling met boekenmarkt
GIO VAN NI BOC ACC IO ( 1 4 D E EEUW)
1. Biografische gegevens:
- humanisme
- stedelijke elite
- grondlegger novelle-genre, succesvol schrijver
- kosmopolitisme
2. Werk: Il Decamerone
Thematiek vd boerden en de fablieux wordt overgenomen (burgerlijk realisme)
- Verheerlijking vd aardse liefde
concrete man-vrouw problematiek
hedonistische moraal: liefde is de bron van al het goede
satirische visie op alledaagse liefde
manifest seksisme
- Maatschappijkritiek
satire op adel en clerus
17
liefde overschrijdt grenzen vd ordening in standen
GEOF F REY C H AUCE R (14 DE EEUW)
1. Biografische gegevens
- kosmopolitisme
- New Men
2. Werk: The Canterbury Tales
- Raamvertelling
- Gebruik van alledaagse spreektaal (natuurlijke, vlotte dialogen)
- Gebruik van humor (milder en droger dan Boccaccio)
- Matschappelijke satire (beschrijving van menselijk en maatsch. zwakheden)
18
D EEL 2 : RE NA IS S A NC E (1 4 D E - 1 6 D E EEUW )
INLEIDING : ONTSTAAN EN BETEKENIS VD RENAISSANCE
1. PERIODISERING
1 Continuïteit tov de middeleeuwen
2 Verschillen Noord en Zuid
3 Nieuwe cultuurhype en nieuw cultuurideaal
religieus wereldbeeld en ME’se habitus verliezen algemene geldigheid
= grondige transformatie vd cultuur
4 Basis:
- Heropleving vh antieke cultuurideaal
- Opkomst nieuwe cultuurdragers, met nieuw waardepatroon
stedelijke aristocratie + stedelijke handelsburgerij
5 Gedeeltelijk parallel met de Late Middeleeuwen
6 Renaissance-literatuur afgesloten door opkomst twee nieuwe artistieke en literaire
stromingen: Maniërisme en Barok
2. CULTUURHISTORISCHE CONTEXT
A HISTORISCHE VERANDERINGEN VANAF 13DE EEUW
onder impuls van historische ontwikkelingen
1. Politieke veranderingen
- politieke verdeeldheid van wereldlijke vorsten
- macht van steden groeit, in conflict met centrale gezag
2. Problemen op religieus vlak
- opkomst godsdienstige hervormingsbewegingen
- crisis in de kerk van Rome
- in intellectuele kringen: algemene geldigheid vd scholastieke theologie en wijsbegeerte
wordt in twijfel getrokken
3. Sociale problemen
sociale stratificatie verliest vanzelfsprekendheid
19
- conflicten tss traditionele gezaghebbers en nieuwe stedelijke elites
- plattelandsbevolking + stedelijke arbeidersgroepen voortouw Noorditaliaanse steden
in culturele vernieuwing
4. Cultuursociologische rol vd Italiaanse steden
- culturele transformatieproces snelst in Z-EUR
- worden model voor nieuwe elan vd Renaissance en later ook barok en maniërisme
- redenen:
feodalisme en ridderideaal minder nadrukkelijk aanwezig
rationele geest
ontstaan vh bankwezen in de Italiaanse steden
B ONTSTAAN VE NIEUWE CULTURELE HABITUS
1. Cultuurideaal vd stedelijke elites
- Ontstaat uit twee vormen van ME’se cultuur (wisselwerking)
Burgerlijke cultuur: individualistisch, rationeel, aards
Aristocratische cultuur: idealistisch, verheven
- Twee ideaalbeelden
Ideaal vd volmaakte hoveling
veel aandacht aan het materiële voorkomen en sociale omgangsvormen
voornaamdheid, concept ‘zelfcontrole’
Ideaal vd kritische burger
hedonistische houding: profanisering vh wereldbeeld + rationeel
2. Herwaardering vd mentaliteit vd klassieken
- “Heidense” (levens)filosofieën weer legitiem
toegenomen belangstelling voor epicurisme en profane schoonheidscultus
- Opnieuw aandacht voor materiële wereld
Aristoteles wordt gedoceerd aand universiteiten + nominalisme
- Platoonse filosofie populair
3. Burgerlijke vormen van religiositeit
- Sterke individualisering men probeert los te komen van theologische dogma’s
- Kondigt antropocentrisme vd Renaissance aan
3. HET HUMANISME
20
verspreiding vd habitus/ mentaliteit
A DE ROL VH HUMANISME IN DE RENAISSANCE 1. Voorbereiding
Francesco Petrarca (14de eeuw) = groot latinist + een vd wegbereiders vh humanisme
2. Kenmerken vh Renaissance-humanisme
- onafhankelijke groep
// nieuw statuut vd kunstenaar
humanistische vernieuwing = ‘revolutie met het woord’
- burgerlijke stadscultuur
kwamen uit alle lagen vd bevolking
- toegenomen scholingsgraad in stedelijke milieus
Latijnse scholen
B HUMANISTISCHE IDEALEN 1. Filologie
- ideaal = homo trilinguis (kennis van Hebreeuws, Latijn en Grieks)
- belangrijke verwezenlijking tekstedities van klassieke teksten (= grondslag filologie en
wetenschappelijk denken)
2. Taalzorg
- vulgarisering Latijns taalgebruik bestreden
- aandacht voor volkstaal: uitgezuiverd en gemodelleerd naar Latijns voorbeeld
3. Interdisciplinariteit
- pedagogisch ideaal = homo universalis
- stelt individuele mens centraal individualistische levensbeschouwing
4. Empirie
op wetenschappelijk gebied scheiding van filosofie, wetenschap en religie
5. Kosmopolitisme
- op basis van antieke cultuurideaal + Latijnse universele taal
- >< sterke nationalistische strekking: droom heropstanding Romeinse macht
C VERTEGENWOORDIGERS DESI DER IUS E R ASMUS ( 1 E HELF T 1 6DE EEUW )
1. Biografische elementen
- stedelijke elite
21
- degelijke opleiding
- kosmopolitisme
- collegium trillingue: opvoedingsideaal humanisme
2. Werk: Laus Stultitae/ Lof der Zotheid (1511)
- formele structuur: redevoering in drie delen: declamatio (klassieke vorm, niet-religeuze
vorm)
- thematiek vd drie delen:
oorsprong vd zotheid in het leven
manifestaties der zotheid: satire op wereldlijke en geestelijke gezagsdragers
pleidooi voor evangelisch geloof
= loflied op het lachwekkende (on-redelijke)
3. Evaluatie
- invloed volkscultuur
- sterk humanistisch en renaissansistisch
klassieke: verwijzingen, vorm
anti-intellectualisme: zwaarwichtige scholastiek vs. Wijze Klassieken
noodzaak vh onredelijke
maatschappijkritisch: misbruik vd Kerk en samenleving aanklagen
immorele neveneffecten vh onredelijke
‘de moderne devotie’: pleidooi voor authentieke religieuze beleving
TH OMAS MO RE (MO RUS ) ( 1E HEL FT 16 DE EEU W)
1. Biografische gegevens
- burgerlijke elite
- politieke activiteit
2. Werk: Utopia
- formeel: kaderverhaal
- thematisch:
kritiek: kritische schildering vd Engelse maatschappi
utopisch alternatief: beschrijving gelukzalig eilang, doel van poltiek is vrede
MICHEL DE M ON TA IGNE ( 1 6DE EEU W)
1. Biografische gegevens
- stedelijke elite (aristocratie)
- humanisme
22
2. Werk : Essais (1580)
bestaat uit fragmenten die essais (probeersel, proefneming) worden genoemd
- formeel : structuur = ‘open werk’ ; taalgebruik = helder en accuraat, bron voor latere
Franse literatuur
- thematisch:
klassieken
moralistisch werk waarin de individuele mens centraal staat
scepticisme tov definitieve waarheden (kritische geest, no-nonsense mentaliteit)
individualisme
tolerante (soms agnostische), relativerende houding op metafysisch vlak
levenswijsheid van het epicurisme en van de stoa
23
HOOFDSTUK 4: KENMERKEN VAN DE RENAISSANCELITERATUUR
1. KUNSTSOCIOLOGISCHE KENMERKEN
A STATUUT VD KUNSTEN AAR Mondelinge overlevering schriftelijke communicatie met teksten
Onafhankelijke groep van geletterden:
- Intellectueel treedt uit anonimiteit vd gilde, kiest eigen opdrachtgevers
statuut als autonoom schepper
- Milieu vd kunstenaar = stedelijke elite (voedingsbodem)
B ANTROPOCENTRISME - Kunstenaar ziet zichzelf als een volledig autonoom wezen
basis kunst ≠ religieus geïnspireerde idealen, maar persoonlijke problematiek
- Heropleving genie-begrip Oudheid
nadruk op (als uitzonderlijk ervaren) esthetische vermogens vd kunstenaar
- Cultus vd subjectieve creativiteit
basis = nieuw mens, nieuwe visie op religie
2. THEMATISCHE KENMERKEN
A SUBJECTIVISME: ZINTUIGLIJK EN AFFECT - Bovennatuurlijke symboliek ME bewuster uitbeelden vd zintuiglijk waarneembare wereld
- Onttrekking aan almacht vd kerkelijke en theologische autoriteiten
- Mentaliteit Oudheid herbevestigd
anti-ascetische opstelling + bevestigen aardse, wereldse gevoelens (= zintuiglijk)
- Affectief: aandacht voor liefdesmotief
liefde voor concrete, zintuiglijke vrouwfiguur (ontdaan van allegorische bijbetekenissen)
- Verval vd MEse eenheidscultuur: verfijnde gevoelscultuur
- Petrarca: Il canzoniere
Thematisch: cultus vd fysieke schoonheid + psychologische introspectie
Formeel: sonnet + MEse vormen
- La pléiade/ Ronsard
24
Pleiadegroep volgde voorbeeld van Petrarca’s liefdeslyriek
Belangrijkste lid = Ronsard: oden en sonetten, groot erotisch dichter
B GEBRUIK VAN THEMA’S UIT DE OUDHE ID - Thematische constante = navolging van klassieke voorbeelden
- Gevolg: grotere verfijning in lyriek van Petrarca en Ronsard
C EXISTENTIËLE THEMATIEK RONS AR D
Dualiteit: sensueel, passioneel temperament + melancholische stemmen
- Invloed epicurisme: verheerlijken aardse schoonheid, ‘carpe diem’
- Vergankelijkheid, dood en verval
- Troost in de dichtkunst: door lyriek eeuwigheidswaarde (genie-cultus)
SHAKE SPEARE
- Existentiële problematiek
- Thematiek vh dichterschap: lyriek is troostend
- Personages = getormenteerd en noodlottige bestemming
D OPNEMEN VAN LAGE CULTUUR IN HOGE CULTUUR - Bevestigen van aardse, wereldlijke genoegens
- Invloed van Epikuros en stedelijke cultuur
- Voorbeelden te vinden in werken van Boccaccio, Shakespeare en Rabelais
3. STILISTISCHE KENMERKEN
A SCHOONHEIDSCULTUS - Vormbeheersing staat centraal
Virtuositeit
Harmonieuze vormen
- Sonnetvorm: in gereglementeerde en afgewogen structuur toont dichter virtuoze
vormbeheersing
Petrarca: basis vd sonnetvorm
Sidney + Shakespeare: Elizabethaanse sonnet
- Gevaar = formalisme en slaafse navolging (Petrarkisme)
25
B REALISME Grotere aandacht voor het sociale en intellectuele milieu vd personages
Beschrijvingstechniek + milieustudies (≠ ideaalpersonages meer)
>< ME= geen dubbele bodems
C RESPECT VOOR DE VOLKSTAAL Volkstalen ontwikkelen zich tot gelijkwaardige literaire expressiemiddelen
Door literatoren uitgezuiverd:
- Petrarca: Tascaans
- La Pléiade: Frans
26
HOOFDSTUK 5: HET RENAISSANCEDRAMA (16DE EEUW)
1. CULTUURHISTORISCHE ACHTERGROND
1. Voedingsbodem: Engeland en Spanje
Theater bloeit in de (door koloniale handel) welvarende naties
= welvarendheid is nodig voor ontw. van nieuwe vormen van kunst
2. Wortels in de volkscultuur
- Populaire religieuze traditie (mysterie- en mirakelspelen) verder uitgewerkt
Auto sacramentales: stukken die plaatsvonden op Sacramentsdagen die de liturgie
opluisterden en een groot succes kende (ook bij lagere maatsch. groepen)
- Profane straattoneel volwaardig literair genre
In Engeland: Morality plays min of meer gereglementeerd genre
Lope de Vega (eind 16de, begin 17de eeuw): belangrijkste Spaanse
renaissancedramaturg
fladderde vd ene theatergroep naar de andere
invloed vh populaire, burgerlijke theater:
1 vermenging hoog en laag
2 invloed mantel- en degenstukken
3 nieuwer genre vd comedia*
3. Rol vd stedelijke en culturele instellingen
- Groeiend aantal toneelgroepen en toneelauteurs
- Verhoogde status vd acteur
- Mecenaat ter ondersteuning van theatergroepen
- Uitbouw vd theaterinfrastructuur
* Kenmerken vd comedia: - thematiseert de zeden vd upper middle class - plot draait rond liefde, eer en trouw - complexe veelheid aan handelingen, extreem complexe plotontwikkeling - psychologische tekening vd personages wordt tot een eenvoudig schema
herleid - happy end - tragische ontwikkelingen vermengd met komische elementen - element dat uit volkstheater wordt overgenomen = figuur vd dienstknecht
27
2. WILLIAM SHAKESPEARE
A BIOGRAFISCHE ELEMENTEN - Stedelijke burgerij (= eenvoudige afkomst)
- Latijnse school van Stratford
zeer belezen + intellectuele stukken (ondanks afkomst)
B ARTISTIEKE ONTWIKKELING 1. Eerste fase (1588-1594)
- Epische gedichten (conform smaakconventies aristocratie)
- Gemodelleerd naar klassieke voorbeelden
2. Tweede fase (1595-1600)
- Eerste belangrijke sonetten
- Succesvol theathermaker (The Globe, met de Chamberlain’s men)
- Stukken worden individueler
hangt niet langer af van smaakconventies aristocratie, invloed burgerlijke smaak wordt
steeds groter
Romeo en Juliet
Lichtvoetige en optimistische blijspelen (escapisme)
Koningsdrama’s*
Grote aandacht voor psychologische karakterisering
3. Derde fase (1600-1608)
- Pessimistischere werken
persoonlijke tegenslagen
politieke tegenslagen
- Tragedies
* Koningsdrama’s: = eerste grote tragedies
- angst en onzekerheid: machtsbasis door meer individualisme >< koning zelf individualistisch
- bewust van existentiële vergankelijkheid twijfel ad macht van God, gevoel van verlatenheid
- probleem van orde en chaos veranderende tijdsgeest
28
spanningsverhouding: grote vrijheid >< gebrek aan vastheid
thematiek baseert zich op psychologische gegevens
hoofdfiguren worden tragische helden
- Blijspelen met wrange ondertoon
4. Laatste fase (1609-1616)
- Toppunt populariteit
- Tragikomedies
C RENAISSANCISTISCHE KENMERKEN
29
HOOFDSTUK 6: HET ONTSTAAN VD MODERNE ROMAN (ID 16DE
EEUWSE RENAISSANCE)
Ontstaan uit (1) novelle, (2) amadische, (3) pastorale en (4) piccareske roman
1. VOORGESCHIEDENIS VD ROMAN
A DE NOVELLE - In 15de en 16de eeuw succesvol genre (ook bij aristocratie)
- Genre werd legitiem
- Toch onderspit moeten delven tov het nieuwe populaire genre, de roman
B DE AMADISCHE ROMAN - Genoemd naar werk van Montalvo, Amadis de Gaula
- Thematische kenmerken:
Navolging Britse ridderroman
Keltisch wondergeloof
Buitengewone krachtinspanningen vd held, moed: altijd succes
Held streeft naar geestelijke volmaaktheid
Liefde centraal, minder christelijke idealen
C PASTORALE ROMAN OF HERDERSROMAN - Kenmerkend = arcadisch-idyllisch milieu (escapistische sfeer)
- Kern = liefdessentimenten van herders
D PICARESKE ROMAN OF SCHELMENROMAN - Spaans genre dat ontstond omstreeks 1550, bloeitijd 1600-1620
dringt door in rest van W-EUR in 2de helft 17de eeuw, vroege 18de eeuw
- Thematische kenmerken:
Picaro: schelm, jeugdige kwajongen
vlak karakter
belevenissen in verschillende maatsch situaties
- Bekendst voorbeeld: La vida de Lazarillo de Tormes
- Renaissancistisch:
30
individueel (antropocentrisch) standpunt
kikkerperspectief
hedonisme vd held
realistische beschrijving van sociale achtergronden en sociale types
maatschappijkritische satire
respect voor lage stijl/ volkscultuur
2. CERVANTES (EIND 15DE EEUW)
A BIOGRAFISCHE GEGEVENS
B DON QUICHOTE (1605,0615) El ingenioso Hidalgo Don Quichote de la Mancha = beginpunt vd moderne romantraditie
1. Thematische kenmerken
- Satirische roman : parodie op Amadische roman en op de ME
- Belangrijk nieuw thema in de literatuur: paradoxale eenheid van verfijnde beschaving
en van volks pragmatisme bij morderne mens
- Don Quichote: idealistisch (aristocratische mentaliteit, cf. ME) >< Sancho Panza:
materialistisch (burgerlijke mentaliteit, cf. moderniteit)
-
2. Formele kenmerken
vermenging van hoge en lage stijlregisters
C RENAISSANCISTISCHE KENMERKEN - Breuk met MEse verhaalkunst
einde vd ridderroman
satire op MEse samenleving
- Realisme
maatschappijkritisch
scepticisme tav maatschappelijke dogma’s en idealen
- Individualisme en existentiële thematiek (antropocentrisme)
karaktertrekken: idealisme en materialisme
existentiële vertwijfeling (DQ op einde)
31
hoofdpersonages dynamische karakters (= zeer modern)
wijst op nieuwe mensbeeld
- vermenging hoge en lage stijl
3. RABELAIS (16DE EEUW)
A BIOGRAFISCHE GEGEVENS - Stedelijke elite
- Humanistische opleiding
- Kosmopolitisme
- Onafhankelijke, kritische intellectueel
- Rechterhand vd hoge geestelijken
B GARGANTUA ET PANTAGRUEL (1532,1534) 1. Deel 1: Horribles et épouvantables faits et prouesses du très renommé Pantagruel, roi des
Dipsodes, fils du grant géant Gargantua, composés nouvellement par maistre Alcofribas
Nasier (1532)
- Geschreven naar het model van een populair volksboek dat hij parodieerde en
uitbreidde
- Chronologisch na tweede boek
- Ontwikkelingsroman
- Overdrijving brengt essentiële aan bod
2. Deel 2: Gargantua (1534)
- Bildungsroman: leven vd held chronologisch verteld in drie hoofdepisodes:
buitensporige kinderjaren
ernstige jeugd (aan studie gewijd)
heldhaftige jaren vd volwassenheid
- Belangrijke filosofische boodschap: boek eindigt met beschrijving vd abdij van Thélème
plaats waar de jeugd gevormd moet worden (opvoedingsideaal)
C RENAISSANCISTISCHE KENMERKEN - Vermenging hoge en lage cultuur
spotternijen
epicuristische, vitalistische thematiek
32
groteske verhaalvormen
- Realisme: maatschappelijk satire
- Invloed van de klassieke filosofie (scepticisme) en van het humanisme
- Individualisme/ antropocentrisme: bildungsroman
33
D EEL 3 : M A NIËRIS M E – B A ROK &
C L A S S IC ISME
H7: MANIËRISME EN BAROK (16DE-17DE EEUW)
1. TERMINOLOGIE, SITUERING EN PERIODISERING
A TERMINOLOGIE 1. Maniërisme
- grootste en pronkerige smaak (Maniera Grande)
- pauselijke hofstijl = model
2. Barok
- afgeleid van perla barroca (Portugees voor een parel met onregelmatige vorm)
- depreciërende benaming voor overdadige en overdreven gekunstelde stijl
B PERIODISERING - Onstaan: gelijktijdig in 16de eeuw (1520)
- Dominantie: tweede helft 16de eeuw
- Bloei barok:
vanaf 17de eeuw: maniërisme verliest dominante positie ten voordele vd barok
17de eeuw: eerste vormen barokke architectuur en schilderkunst
18de eeuw: barokmuziek
- Barok krijgt in 17de eeuwse FRA concurrentie vh Classicisme (bouwt voort op maniërisme dus
staat dichter bij Renaissance)
C SITUERING TOV DE RENAISSANCE 1. Maniërisme :
- beschouwd als uitloper en variant MAAR hoogtepunt Renaissance
- neemt van barok vaak religieuze inspiratie over (>< toch Renaissancistisch vormideaal)
- Renaissance cultiveerde 2 cultuuridealen: kritische burger en verfijnde hoveling
maniërisme zet verfijnde hoveling voort (elitair, aristocratische hoofse stijl)
2. Barok:
34
- wijkt op beslissende punten af vd renaissance
breder publiek
burgerlijke smaakpatronen worden getemperd
aanvullen met religieuze attitude
- religieuze inspiratie ≠ terugkeer naar MEse eenheidscultuur
geïndividualiseerd geloof
existentiëler, meer op geheel vd schepping gericht
2. CULTUURHISTORISCHE ACHTERGROND
A CULTURELE ONTREDDERING - definitief einde vd MEse eenheidscultuur
- reactie op onzekerheid:
Maniërisme: zelfbewuste, autocratische kunst
Barok: nieuwe (meer religieuze) levenshouding
B HISTORISCHE VERKLARING VH CULTUURPESSI MISME 1. Einde vd eenheid op politiek vlak
vorstelijk absolutisme
- voortdurend op voet van oorlog
- ‘staat’ uitgevonden, stelt zich id plaats van God
- paus is geen bindmiddel meer, mengt zich in pol conflicten
- godsdienstoorlogen
2. Intellectueel vlak
einde vd synthese tussen geloof-wetenschap-moraal
- nieuwe filosofische overtuigingen: heliocentrisme – copernicus, galilei
- kosmisch bewustzijn: mens is nietig en klein
- metafysische huivering
- individualisme krijgt religieuze invulling (Bruno)
3. Economisch: nieuw stadium kapitalisme
ten gevolge van kolonisatie overzeese gebieden
- 16de eeuwse steden: eerste vormen kapitalistische economie
- kunstenaars onafhankelijker
4. Sociale onrust
- economische ontw = rampzalig voor volksmassa’s (prijsstijgingen, werkeloosheid…,)
35
- polariteit tss verschillende bevolkingsgroepen (boerenopstanden)
- dictatoriale regimes (Machiavellisme)
C ROL VD KATHOLIEKE KERK - Contrareformatie: baseert zich op een nieuwe ascese en op grote strijdbaarheid (inquisitie,
censuur, jezuïetenorde)
- barrokkunst = propagandisch wapen >< ketterse leerstellingen + uitdrukking macht vd
Roomse Kerk
3. KENMERKEN VAN MANIËRISME EN BAROK
A KUNSTSOCIOLOGISCHE SITUATIE onafhankelijk vd kunstenaar = groter (door groei vd kunstmarkt)
MAAR: tegelijk invloed Kerk en aristocratie
B THEMATISCHE KENMERKEN - Vaak religieus
nieuwe vorm van individualisme: religieuze invulling
verinnerlijking vd religie (zie: Vondel en Milton)
- Bloei pessimistische thema’s door geestelijke ontreddering na:
failliet MEse eenheidscultuur
nieuwe religieuze opvattingen
- Ijdelheidsmotief: vergankelijkheid vd aardse bestaan
al het aardse is ijdel (vanitas vanitatum)
Calderon: leven is in zijn toneelwerk een schijnvoorstelling of een droom
- Antithese van realiteit en illusie
achter menselijke pretentie en schone schijn: sterfelijk, klein wezen verborgen
- Benadrukking vergankelijkheid door motieven (rad van fortuin, de dood als dubbelganger…,)
- Vitalistische motieven: hedonistisch geniet vd beperkte tijd in dit leven
sensualistisch: zintuiglijke ervaringen kleurrijk beschreven
grote rol vd verbeelding
C STILISTISCHE KENME RKEN - Maniërisme en barok: Stilus ornaticus
36
= versierde, ornamentele stijl
wijkt af vd renaissance (harmonie en regelmaat)
willen triomfantelijke kunst zijn die macht bepaalde groepen willen uitdrukken
- Retoriek : bombastische effecten
stijlfiguren als metafoor, oxymoron, antithese…,
4. VERSCHILLEN TUSSEN MANIËRISME EN BAROK
A VERSCHILLENDE DOELGROEP EN SMAAKPATRONEN 1. Maniërisme, stijl vd aristocratie:
- Internationaal
- Franse maniëristische stroming La Préciosité (eerder een cultuurverschijnsel)
belichaamd id ‘saloncultuur’
literair salon: voordragen van literair werk + uitwisselen van bon mots
kunstkritiek en onderhouden vd smaakconventies = gemonopoliseerd
- Intellectualistisch smaakpatroon
2. Barok, cultuurvorm Kerk en burgerij:
- Kerk: charme-offensief door kunst te steunen die groot publiek aansprak
- doelgroep = burgerij
B VERSCHILLENDE GENREVOORKEUREN 1. Maniërisme: kleinere epiek, gnomische genres en lyriek (verfijnde smaak aristocratie)
2. Barok: epos en drama (burgerlijke genres)
C NUANCEVERSCHIL IN SMAAKVORM
1. Maniërisme: intellectualisme
2. Barok: gevoelsgericht, voor ruimer publiek
D VERSCHILLENDE OPST ELLING TOV DE KLASSI EKEN
37
5. VERTEGENWOORDIGERS
A MANIËRISTISCHE POËZIE
1. Gongora (1561-1627) en Marino (1569-1625)
- intellectualistische poëzie
- beïnvloed door Latijnse lyriek en humanisme
- beeldspraak geïnspireerd door antieke mythologie
- vormvirtuositeit
2. Navolgers: Marinisme en Gongorisme
pejoratieve benaming
- overdrijven
- intellectualistische gekunsteldheid
- bluffen met eruditie
- formalistisch
3. Metaphysical Poets: John Donne (1573-1631)
- term ‘metafysisch’ = misleidend
kregen dit epitheton door intellectualisme en persoonlijke reflectie
- wereldse, vitalistische inslag
- dubbelheid van vitalisme en pessimisme: vergankelijkheid en versplintering vd wereld
B GNOMISCHE VORMEN, BRIEVEN, MANIËRISTISCHE ROMAN 1. Maximes
La Rochefoucauld: “Les Maximes” (1664)
- spanningsverhouding tss (uiterlijke) schijn en (ideëel) wezen
- pessimisme over menselijke aard (vb: eigenbelang = essentiële menselijke drijfveer)
2. Briefliteratuur
Madame de Sévigné (1626-1696)
- verzameling society-brieven
- tonen aan dat geestelijke ontreddering belangrijk motief is geworden (vb : cultiveren vd
zelfmoordgedachte)
3. Maniëristische roman
Madame de La Fayette: “La Princesse de Clèves” (1678)
- eerste psychologische roman
- liefdesgeschiedenis
- nadruk op karakterontleding: innerlijke conflicten tss menselijke drijfveren
38
- moralistisch: religieuze ingesteldheid
C HET BAROKEPOS 1. John Milton (1608-1674)
“Paradise Lost” (1667)
- 12-delig religieus epos
- herneemt zondeval en schepping uit het boek Genesis
- typische barokke thematiek:
zondeval vd eerste mens
karakters (bv. Adam, Eva, Satan) = menselijke figuren met tragische lotsbestemming
2. Torquato Taso (1544-1595)
“La Gerusalemme liberata” (1575)
D BAROKDRAMA 1. Calderon de la Barca (1600-1681)
- centraal idee = vaak zeer religieus (verheerlijking Rooms-Katholieke Kerk in
godsdienstig-historische stukken)
- filosofisch motief: vooral ijdelheidsmotief
- aandacht voor psychologie id comedia’s
2. Vondel (1587-1679)
“Lucifer” (1654), “Adam in ballingschap” (1664)
- meester vd antithese
- stukken in dienst vh Rooms-Katholieke geloof
39
H8: CLASSICISME (17DE EEUW)
1. INLEIDING
A PERIODISERING EN VERSPREIDING - Barok in FRA marginaal: classicisme eind 16de eeuw dominante stijlstroming
- 2de helft 17de eeuw ook Engeland en Spanje classicisme
- Vruchtbare voedingsbodem = aristocratisch kunstleven Londen
B CULTUURHISTORISCHE CONTEXT 1. Politieke situatie: absolutisme vd Bourbons
2. Cultuursociologische situatie:
- Doen en laten aristocratie onder Louis XIV strak georganiseerd
leden hofadel satellieten cirkelend rond le roi soleil
- Cultuurpatroon inspirireert zich op Renaissancistisch voorbeeld (Castiglione)
actualisering vh ideaal vd verfijnde hoveling
radicalisering tot gedragscode vd gentilhomme
- Levensstijl vd hofadel = maatsch ideaal voor alle maatsch groepen
- Kloof tss elite en volk
bewuste elitaire politiek op vlak van cultuur
3. Kunstsociologische situatie:
Cultuurimperialisme
- Organisatie vh artistieke leven in handen vd académies
= centralistische instituties die de verschillende kunstdisciplines reglementeren
zich houden ad elitaire smaak
- Getrouw navolgen vd klassieke werken uit de Oudheid: verplicht afgedwongen
Académie Française: strikte toepassing tradtionele vormwetten (‘academisme’)
klassieke regelesthetica
- Staatsmecenaat: kunstenaar zwaar gesubsidieerd (zowel vrijheid als beperking want
inmenging op vlak van inhoud kunstwerk)
2. KENMERKEN
A LA QUERELLE DES ANCIENTS ET DES MODERNES
40
- Afwijking vd vernieuwingstendens in Renaissance en barok
- Schilderkunst: niet-officiële kunst (Rubenisten) >< officiële kunst (Poussinisten)
- Literatuur: les anciens (La Fontaine) >< les modernes (Perrault)
B LITERAIRE KENMERKEN 1. Rationaliteit, discipline
streven naar orde en evenwicht = voornaamste kenmerk
- Formeel: afgemeten, juiste verhoudingen
strikte compositiewetten
imiteren Oudheid: dogma vd imitatio
- Thematisch: psychologisch conflict verstand en affect
verstandelijke controle over affecten
plichtsbesef en verantwoordelijkheidszin
2. Regelpoëtica
= normatieve kunstleer, een systeem van esthetische normen dat regels vastlegt waaraan
het ‘goede’ kunstwerk dient te beantwoorden
Art poétique (1674) van Nicolas Boileau = invloedrijkste verwoording vd classicistische
regelpoëtica
- Vraisemblance: eis van geloofwaardigheid of waarschijnlijkheid wet vd drie eenheden
(Aristoteles)
- Bienséance: geheel van morele voorschriften en beleefdheidsconventies bevestigen
van morele en sociale ordening
3. VERTEGENWOORDIGERS
! Grote drama’s: orde scheppen in chaos, drang naar rationaliteit
Classicisme = theaterauteurs
Andere genres:
- functionele (ad absolutistische idealen onderschikte) literatuurproductie
redevoeringen en welsprekendheidsliteratuur
- didactische roman: Fénelon, Télémaque (1699)
41
- Lyriek van Malherbe (1555-1628)
Belangrijke classicistische auteurs: Corneille, Racine en Molière
42
D EEL 4 : A C H TTIEND E - EE UW S E
L I T ERA T U U RS TRO MI N GEN
H9: PARADOXEN VD 18DE-EEUWSE LITERATUUR
1. OVERZICHT VD VOORNAAMSTE TENDENSEN ID 18DE EEUW
A ERFENIS VD 17DE EE UW dh
- dogmatische kunstleer vh classicisme verstarring
- pseudo-classicisme: steeds meer id invloedssfeer vd burgerlijke smaak
- burgerlijke rococo
= expliciet protest >< autoritaire kunst onder het classicisme (en haar pseudo-classicistische
opvolger)
- neo-classicisme binnen bepaalde fracties vd burgerij (ascetische en puriteinse idealen)
= reactie op rococo
B VERNIEUWING ID 18DE EEUW dh
tegelijkertijd verlichting en preromantiek (burgerlijk smaakpatroon dominant)
2. CULTUURSOCIOLOGISCHE SITUATIE ID 18DE EEUW
A CRISIS VH CENTRALE GEZAG EN VERVAL VD CLASSICISTISCHE HOFCULTUUR - classicisme vooral te danken aan absolutisme vd Bourbons nu crisis op pol en econ vlak
gevolg: hofcultuur vd Bourbons geleidelijk afgebouwd
- maatschappelijk belang vd aristocratie neemt af
B OPKOMST BURGERLIJKE CULTUUR 1. Burgerij als nieuwe cultuurdraagster
- introduceert enerzijds ‘lage’ smaakpatronen (amoreel hedonisme, prikkelcultuur),
anderzijds soort kritisch pragmatisme
- versmelting levensstijlen vd culturele elitegroepen (rijke adel en hoge burgerij)
43
2. Stad als centrum vh cultuurleven
3. Smaakverschillen: klassieke >< burgerlijke smaak
- de Querelle des anciens et des modernes
cultuurpessimisten, rationalisme, plichtsbesef
><
cultuuroptimisten, emotionaliteit, individuele expressie
- architectuur en plastische kunsten
van majestisch naar frivool (accentueert genotscultuur)
van normatieve poëtica naar innige, speelse stijl
3. ROL EN SOCIALE BASIS VD BURGERLIJKE IDEEËN
Burgerlijke mentaliteit toont zich niet enkel in smaakvormen waarin de lage cultuur wordt
gerahibiliteerd, maar ook in de nieuwe ideeën die onder haar impuls worden geïntroduceerd.
Onder impuls vd burgerlijke kringen nieuw maatsch klimaat: ‘vrije meningsuiting’
A VERENIGINGEN bieden forum aan nieuwe burgerlijke ideeën
- Academies
- Salons (burgerlijk of gemengd): aanvankelijk vrij artistiek gericht, maar id 18de eeuw zeer
vaak ook politieke fora
- Leesgezelschappen
groeiende alfabetisering
boeken en tijdschriften gelezen
stedelijk café en eerste types van boekhandel
- Vrijmetselaarsloges: ideologische en religieuze verschillen opzij zetten en discussieforum
oprichten
B NIEUWE MEDIA : verspreiding burgerlijk gedachtegoed
- Afgestemd op breed publiek
bloei boekbedrijf
afname censuur
- Zedenkundige tijdschriften
verspreiden burgerlijke moraal
kritiek op politieke zeden vh Ancien Régime
44
informeren over ‘goede smaak’
- Spectatoriale tijdschriften
vernoemd naar beroemde voorbeeld The Spectator (1710-1724)
gevarieerde vorm
gevarieerde stijl
gevarieerde thematiek
C DE ROL VD BURGERVROUW ID 18DE EEUW - nieuw publiek van burgervrouwen
- taakverdeling man-vrouw
- alternatief: literatuur
45
H10: PSEUDOCALISSICISME EN ROCOCO
1. ZEDENKOMEDIES VH PSEUDOCLASSICISME
A KENMERKEN
- Stereotiep stramien
- Uitgewerkte psychologische ontleding
- Liefde als centraal motief
B THE RESTORATION COMEDY (COMEDY OF MANNERS)
- blijspelvorm
- thematisch: schijnmoraal w bekritiseerd, lachen met domheden vd wereld
Congreve: Love for love (1695)
Gay: The Beggar’s Opera (1728)
C COMÉDIE LARMOYANTE
- burgerlijke sfeer (aankondiginb rococokunst)
- aandacht voor de rijkdom vh gevoelsleven (idyllische tafereeltjes, cf. schilder Watteau)
Marivaux: Le jeu de l’amour et du hasard (1730)
Beaumarchais : Le Barbier de Séville (1775)
2. ROCOCOLITERATUUR (2DE HELFT 18DE EEUW)
A TERMINOLOGIE
- Rocaille-sculptuur (weelderige ornamentvorm) + barococo (Italiaans voor barok) rococo
- Tov. maniërisme en barok:
= : beklemtonen vh sierlijke en het virtuoze
>< : afstand vh plechtige en het vertoon van uiterlijke pracht + richt zich op waarden
vd burgerij
B LITERAIRE KENMERKEN EN VERTEGENWOORDIGERS
1. Thematisch:
- Hedonisme: het barokke Welttheater wordt een profane Theaterwelt
Barok: theaterwereld versterkt dramatische inspanning in alledaagse wereld
46
Rococo: theater is kunstmatig paradijs, geen wereldtheater maar prettige
theaterwereld
- Technieken om profane theaterwereld te scheppen:
proloog (in toneelstuken)
sentimentele setting (in proza) verwant met fêtes galantes uit de schilderkunst
Vb: Bellman: Epistels van Fredman (1770)
anakreontische poëzie: eveneens verwant met fêtes galantes
men meent terug te grijpen naar Griekse dichter Anakreoon: stereotiep pastoraal
kader mythologisch ingekleed, luchtige stijl, erotische toespelingen
Vb: Pope: Pastorals (1709)
- Melancholie: grote onzekerheid tav de vergankelijke wereld
geïdealiseerde fantasiewereld = schijnoptimisme: amoreel hedonisme niet te
verwarren met oppervlakkigheid
aangename vd wereld tonen + moeilijkheid vd instandhouding hiervan
Vb: Wieland: Die Gedichte des Agathons (1767)
- Bildungsroman: opvoeding, ontwikkeling, geestelijk rijpingsproces
2. Generisch
- Kleinere genres (idylle, sprookje, novelle…,) >< barok: grote drama’s
- Voorliefde voor melodrama (geeft uiting aan meer ludieke levenshouding)
- Voorkeur voor het genre mêlé (vermenging lyriek en proza, plastische kunst en literatuur
vb)
Vb: Pope: The Rape of the Lock(1712-14)
3. Formeel
Inventiviteit is belangrijker dan imitation (>< daarvoor: imitatie klassieke
compositiewetten)
- versieringen
- complexe compositie
- stijlfiguren zorgen voor speels effect
- open vorm
- multiperspectivisme
47
H11: DE VERLICHTING
Verlichting en preromantiek = burgerlijke mentaliteit
- pragmatisme, sceptisisme, rationalisme: l’homme cultivé vd verlichting
- sentimentalisme, subjectivisme (preromantiek)
1. INLEIDING
A ONTSTAAN EN BETEKENIS VD VERLICHTING
- Theoretisch-filosofische stroming
adhv literatuur maken intellectuelen dat de ideeën bij groot publiek komen
- Radicale ideeën van burgerlijke origine
democratische ideeën
rationalisme
scepticisme
radicale verdraagzaamheid
pragmatisme
- Ideaalbeeld = kritische, pragmatische burger (cf. Renaissanca: l’homme cultivé vs. le
gentilhomme)
- Ontstaan: Engelse burgerij (≠ FRA want een cultuur ontw binnen absolutistisch regime)
politiek: ENG verloor laatste resten vd feodale maatschappijstructuur, burgerij werd
drijvende kracht vh maatsch gebeuren
verspreiding: Siècle des lumiéres (fra) en Aufklärung (dui)
B INTELLECTUELE PIJLERS VD VERLICHTING
1. Filosofie:
filosofisch denken: andere functie – niet alleen maar theorie aanbieden, maar van nut als
Praktische Rede, als Gezond Verstand
- Descartes en Spinoza: rationele verklaring
- Kant: Verlichting = “bevrijding uit de onmondigheid waaraan we zelf schuld hebben”
- Belangrijk in 18de eeuw:
wordt basisdiscipline ad universiteiten (theologie)
verovert de salons
filosofische publicaties verdubbelen in aantal
48
2. Religie
traditioneel theïsme verliest aan invloed DUS pogingen religieuze denken een rationeel
fundament te verlenen
- ontstaan vh deïsme
= schepper is verantwoordelijk voor het ontstaan vd kosmische orde, maar grijpt niet
persoonlijk in in zijn schepping: mens is verantwoordelijk voor zijn daden en moet
vertrouwens op zijn rationele vermogens
- freethinkers
= wijzen elke vorm van religiositeit af, vermits geloofsact onverzoenbaar is met de
redelijkheid
3. Ethiek
zelfde tendens tot filosofische, rationele fundering
David Hume: ethische principes niet universeel, noch boventijdelijk – beoordelen van
menselijk gedrag door mensen, geen door God gegeven waarheid
4. Popularisering filosofie, deïsme en ethiek
encyclopedieën en andere filosofische geschriften
- Diderot en Alembert: L’encyclopédie (1751-1771, 33dln.)
= synthese vd toenmalige kennis + lezer overtuigen vd waarde vd Verlichtingsideeën
- Voltaire (1694-1778)
= zeer gevarieerde publicaties (pamfletten, satires, filosofische ‘open brieven’…,)
2. VERTEGENWOORDIGERS VH VERLICHTINGSDENKEN
- veleer beschouwende genres: brief, essay, conte philosophique en journalistieke artikels
- dramatiek: groot publiek bereiken
- opgang vh romangenre
A FILOSOFISCH GEÏSPIREERDE LITERATUUR
LESSING (1729-1781)
Nathan der Weise
- pleidooi voor religieuze tolerantie
- verlichtingsethiek: stelt dat de vraag naar de enige en ware godsdienst zinloos is
DIDEROT (1713-1784)
49
Jacques le fataliste et son maître
- anticlericaal
- scepticisme, determinisme
- bewonderde Engelse burgerlijke literatuur (cf. Richardson): aandacht voor het alledaagse,
gewone gevoelens en de mogelijkheid tot empathie
VOLTAIRE (1694-1778): CONTES PHILOSOPHIQUE
Candide ou l’optimisme
- satire
- pleidooi voor burgerlijk pragmatisme
- anti-metafysisch en anticlericaal
POPE (1688-1788)
An essay on Criticism
Essay on Man
- beïnvloed door vormvirtuositeit en het speelse vd rococo
- evolueert naar een beschouwende, verstandelijke lyriek die uitdrukking geeft ad
verlichtingsmentaliteit
B DE BURGERLIJKE ZEDENROMAN IN ENGELAND
= 18de eeuwse realistische roman
1 alledaagse problemen zoekende/ twijfelend held
2 alledaagse sentimenten
3 waarden en zeden uit “ware leven”
4 alledaagse taal
DEFOE (1660-1731) DH
Robinson Crusoe (1719)
- lofzang op burgerlijke deugden
- exotisch kader vd roman sluit aan bij de koloniale expansie van Engeland (gedragen door
burgerij)
- = schipbreukeling die op eigen kracht de weerbarstige natuur aan zich onderwerpt en een
nieuwe wereld weet op te bouwen
SWIFT (1667-1745)
Gulliver’s Travels (1726)
= ridiculiseert nieuwe burgerlijke klasse en de nieuwe wereld die zij opbouwden; confrontatie
ve problematische held met een problematische SL (voorbode 19de eeuws realisme)
50
- hekelt vooruitgangsoptimisme
- toont aan dat de menselijke/ burgerlijke ambitie tot een onmenselijke machtsstrijd leidt
FIELDING (1707-1754)
The History of Tom Jones, a Foundling (1749)
= gesch ve vondeling die zich na een onstuimige jeugd ontpopt tot een voorbeeldig
echtgenoot; wordt symbol vd ‘aanvaardbare middelmaat’
- grote mensenkennis
- eerste die erin slaagt ‘menselijke komedie’ id vorm ve verhaal gestalte te geven
C DE SENTIMENTELE ZEDENROMAN
RICHARDSON (1689-1761)
Pamela or Virtue Rewarded (1740-41,4dln.)
= briefroman waarin dienstmeisje Pamela symbool staat voor deugdzaamheid, die
deugdzaamheid wordt door haar omgeving op de proef gesteld maar uiteindelijk overwint de
deugd en Pamela wordt beloond (prototype wensdroomliteratuur)
Clarissa Harlowe (1747-1748, 7dln.)
- fungeert op eenzelfde intrige
- stelt huiselijke kader en kleine, alledaagse problemen centraal
- aandacht voor de morele problemen = bevestiging puriteinse zedelijkheidsidealen
- getuigt van toegenomen belang vh emotionele id romanliteratuur
STERNE (1713-1768)
The Life and Opinions of Tistram Shandy, Gentleman (1760-1767)
- vertelt levensverhaal
- niet mbv een chronologisch schema: uitgangspunten beschaouwen veeleer algemene
beschouwingen vh “Leven”
- haast ‘plotloze’ roman, collage v aan elkaar geschakelde opmerkingen en reflecties over de
levenshouding vd mens
- experimenteel
PREVOST (1697-1763)
Manon Lescaut (1761)
- vermenging van moralisme (zedenroman) en emotionaliteit (sentimenteel) (cf. Richardson)
- onmogelijke liefde tss twee jonge mensen die hen beiden fataal worden
51
H12: PREROMANTIEK
1. INLEIDING
A SITUERING VD PREROMANTIEK Preromantiek = vernieuwende visie op het schone + nieuwe motieven
- Schoonheid vanuit het perspectief vh subject (burger streeft naar intimiteit)
- Subjectieve emotie
tov nuchterheid vd burgerlijke maatschappij
tov classicistische strengheid
- Niet-klassieke motieven
- Ook aanwezig bij de realistische romanciers uit de verlichtingsbeweging
- Geleidelijke opgang in de 18de eeuw
B FILOSOFISCHE ACHTERGROND VD PRERO MANTIEK - Rousseau (1712-1778): belangrijk verlichtingsdenker + ideoloog vd preromantiek
Discours sur les sciences et les arts (1750)
intellectuele vooruitgang in de gesch = zedelijke achteruitgang
pleit voor terugkeer naar menselijke natuurtoestand
Discours sur l’origine et les fondaments de l’inégalité parmi les hommes (1755)
oorspronkelijke natuurtoestand (le bon sauvage) geperverteerd door :
1 ontstaan van privé-eigendom
2 ontstaan van autoritaire gezagsvormen
3 ontaarding van macht in willekeur
- Ideeën in die werken ontwikkeld = basis latere publicaties
Du contrat social, ou Principes du droit politique (1762)
volk is de drager vd souvereine staat
Emile, ou l’Education (1762)
ongereptheid vh kind vrijwaren
- Rousseau is laatste exponent vd Verlichting, en tegelijk de scherpste criticus ervan
2. KENMERKEN VD PREROMANTISCHE ESTHETISCA
A ORIGINALITEIT VD L ITERAIRE VORMGEVING
52
- Afwijken vd klassieke en de classicistische vorm
- Shakespeare-cultus
gepassioneerde toon, originaliteit + feit dat hij van regels afwijkt
- Originaliteit (creatio vs. imitatio)
B THEMATISCHE KENMERKEN 1. Subjectieve emoties
liefde, het verdriet en het liefdesverdriet
Briefromans in Richardsoniaanse traditie:
- Rousseau: Julie ou La nouvelle Héloïse (1761)
= liefdesgeschiedenis die door maatsch conventie onmogelijk gemaakt wordt,
vernieuwing wegens contrast met rationalistische uitgangpunten vd 18de eeuw
- Sturm und Drang-beweging: Goethe, Lijden vd jonge Werther (1774)
2. Escapistische motieven
- Natuurmotief
Religieuze bewondering voor de natuur, vb James Thomson: The Seasons (1730-
Spontane creaties vd natuur worden verheerlijkt (vb overwoekerende ruïnes)
Oerkracht, spontaan
Keert terug in laat-18de-eeuwse tuinarchitectuur (>< classicisme)
- Het bovennatuurlijke en het angstaanjagende
Graf-en maanpoëzie, motief vd dood en de nacht
Gray: Elegy written in a Country Churchyard (1751)
Gothic Novel
Angstaanjagend décor
Personages: gevaarlijke en mysterieuze antagonist en onschuldige,
ongerepte heldin
Plot: geweld en bovennatuurlijke gebeurtenissen
Motieven: seksueel verlangen, bezitsdrang…,
Belangrijkste auteurs:
Walpole: The Castle of Otranto (1764)
Radcliffe: The mysteries of Udolpho (1794)
- Cultus vh ongerepte
53
Het ongerepte verleden: herontdekking vd Keltische en Oudgermaanse cultuurpoëzie
(= Ossianisme)
De volksziel: volk treedt ih volkslied op als collectief scheppend geheel
preromantiek bewondert zulke oerpoëzie vooral voor haar spontaneïteit en haar
regelloosheid
Het kinderlijke en het onschuldige (Rousseau: Emile)
- Nostalgie naar het verleden
Keltische en Oudgermaanse wereld: waarom?
patriottische gevoelens
heldhaftige daden van voorouders
sentimentele, geëxalteerde liefde (vaak melancholisch weergegeven)
ongerepte natuur en oerkracht
- Terug naar de religie
54
L ITERA I R E O N T W I K K E L I NGEN I D 1 9 D E
EEUW
INLEIDING: LITERAIRE ONTW. ID 19DE EEUW
1. CONTINUÏTEIT TOV DE 18DE EEUW
Preromantiek (het emotionele) romantiek en symboliek
Verlichting (kritische rede) realisme en naturalisme
NUANCE: realisme in romantiek en symboliek + romantisme in realisme
2. CULTUURHISTORISCHE CONTEXT
A DE INDUSTRIËLE REVOLUTIE - Economisch: Engeland (omstreeks 1800) wereldmacht, industriële massaproductie,
kapitalisme
- Sociologisch: polariteit tss kapitaal en arbeid; niet langer statusgroepen, maar groepen die
ontstaan zijn door hun economische positie beheersen het soc leven
- Econ. en soc. verschuivingen gevoel van voortdurende dynamiek
B CULTURELE GEVOLGEN ZIE SLIDE
3. KUNSTSOCIOLOGISCHE SITUATIE: AUTONOMIE VD KUNSTENAAR
- Autonomie vd kunstenaar
Individualistisch tov wereld + ook op materieel vlak autonoom
literatuur ontdoet zich van externe dwang
Nieuwe levenshouding: stedelijke bohèmekringen
Sociale rol: dandy, snob, flaneur
- Gevolg: kunst als oppositie
55
Realistische literatuur: kritische oppositie tov de geïndustrialiseerde en
verburgerlijkte SL
Esthetische oppositie: romantici en symbolisten verzet tg moderne cultuur
- Radicaalste uitdrukking: L’art pour l’art-beweging binnen het symbolisme
Theoretische basis: Gautier (1835) + navolgers
In de schilderkunst: primauteit van esthetische kwaliteiten; alleen eigen esthetische
visie is van belang
56
H14: ROMANTIEK
1. LITERAIRE KENMERKEN
A KUNSTSOCIOLOGISCHE KENMERKEN Grote afkeer van algemene normensystemen
1. Persoonlijke poëticale reflectie
= literaire richtlijnen worden geformuleerd in individuele manifesten
2. Creatio
= doorbreking van bestaande literaire normen wordt het uitgangspunt (creatio vs. imitatio)
Wordsworth en Coleridge: Lyrical Ballads (1800), beschrijven de bron van lyrische
creativiteit als “Emotion recollected in tranquility”
Poëzie is maw zowel spontaan als beheerst
3. Genie-cultus
= nadruk op de esthetische vermogens vd kunstenaar
Poeta faber (kunstenaar is geen vakman) >< Poeta vates (een bezield, geïnspireerd
dichter met profetische allures, bemiddelt tss het alledaagse en een bijzondere,
bovenpersoonlijke waarheid)
4. Byronic Hero
= het romantische persoonlijkheidsideaal (gestalte aan gegeven dankzij Lord Byron)
- Weerstand tg elke dwang uit de buitenwereld
- Immoreel cynisch zelfbeeld
- Mal du siècle-gevoel
- Cultuurmoeheid en levensverveling worden koket spel met leven en dood
B FORMELE KENMERKEN - Originaliteit
cf. preromantische Shakespearecultus
originele vormgeving = authentieke verbeeldingswereld + subjectieve esthetische
ervaring
Variatie
Zo groot mogelijke vrijheid (losser ritme, nieuwe versvormen)
Vaak voert dit echter tot hyper-individualistische, pathetisch aandoende
kunstwerken
57
- Stilistische eenvoud
Coleridge: toon en ritme vd conversatie om aan gedichten een eenheid te geven
Heine: nadruk op verstaanbaarheid
C INDIVIDUALISTISCHE THEMATIEK 1. Het geniale individu >< de maatschappij
- Bewondering voor grote persoonlijkheden
- Geëxalteerde verheerlijking vd vrijheidsstrijd
- Karaktereigenschappen zoals trouw, vrijheidsdrang, existentiële authenticiteit en
moedig zelfbewustzijn staan centraal
cf. Byronic Hero
Schiller (1759-1805) & Goethe (1749-1832)
2. Esthetische genie >< banale wereld
- Sterk doorgedreven individualism
- Kunstenaar is een individu dat zich onderscheidt door zijn vermogen schoonheid te
scheppen
Wordsworth: ‘kunstenaar communiceert met een gelijke, maar staat er niettemin
boven’ (grotere sensibiliteit, kennis en betere mensenkennis)
- Shelley (1792-1822): schoonheidscultus
- Keats (1795-1821): ‘A beauty is a joy for ever’
D IRRATIONELE MOTIEVEN 1. Ongeremde, passionele emotie
- Tegenstelling tss gewoon-buitengewoon
- Liefdesmotief (geïdealiseerde liefdesbeleving en grenzeloze passie): zoektocht naar
absolute liefde
Goethe (1749-1832) & De Musset (1810-1857) confrontatie met machteloosheid en
depressie, sterke emoties
- Het romantisch verlangen: Sehnsucht
= melancholisch verlangen naar het onbereikbare en principieel onvindbare, uiteindelijk
ook verlangen naar de dood
Novalis (1772-1801) alleen, nacht, natuur en het sprookje zijn waardevolle
werkelijkheid
Leopardi
58
2. Escapistische motieven
- Natuur
Onbestemd en onbepaald verlangen drijft de dichter naar de natuur, het ideale
toevluchtsoord
Natuur fungeert als spiegel van stemmingen en gevoelens (cf. preromantiek)
Wordsworth (1770-1850) Niet zomaar beschrijvende natuurpoëzie, maar zijn
hoogstpersoonlijke waarnemingen, reflecties en emoties
- Fascinatie voor het duistere en bovennatuurlijke
cf. preromantiek
verschil horror/ terror
Verdere evolutie vd Gothic Novel
Mary Shelley Frankenstein (1818)
Edgar Allan Poe The Tell-Tale Heart (1843)
Stevenson Dr. Jeckyll and Mr. Hyde (1886)
Stoker Dracula (1897)
- Het kinderlijke en het ongerepte
Wordsworth Lucy-Poems (1799) & Blake Songs of Innocence (1789)
- Historische thematiek: ontvlucht de werkelijkheid in geïdealiseerd verleden
Scott Ivanhoe (1819)
- Exotisme: niet alleen nostalgie naar het historisch verre, maar ook het geografisch
verwijderde
Oriëntalisme
Wijde westen
Chateaubriand (1768-1848) Atala (1801), René (1802)
3. Religieuze motieven
- Mystieke eenwording met het sacrale (= irrationele religiositeit)
- Veeleer pantheïstisch of deïstisch dan dogmatisch-theïstisch: centraal staat immers de
religieuze eenwording van mens en natuur
Blake & Colleridge & Goethe
3. REALISME IN HET KADER VD ROMANTIEK
59
- Originaliteitsstreven nieuwe verhaalstof: (schijnbaar) onesthetisch ervaringsmateriaal
= voorheen verboden thema’s
- Sociale thema’s:
Verbodenheid met de arbeidersklasse
Strijd tegen onderdrukking, maatschappelijke emancipatie
Sue: fueiletonverhaal Les mystères de Paris (1843)
Georges Sand (1804-1876) : protofeministische romans
Victor Hugo (1802-1885) : Les misérables (1862)
- Gevoel en maatschappij : tragisch conflict
Strendhal (1783-1842) : Le rouge et le noir (1830)
Balzac (1799-1850) : La Comédie Humaine (cyclus) vooral jaren ‘30
Authenticiteit (gevoel, plichtsbesef, trouw…,) >< druk vd moderne SL (geld, ambitie,
macht…,)
60
H15: REALISME
1. INLEIDING
Tweede helft 18de eeuw, wetenschappelijk optimisme (geest vd Verlichting)
Varianten vh realisme:
1 Realisme id novelle
2 Realisme id renaissanceroman
3 Realisme id 18de eeuwse burgerlijke roman
4 Kritisch realisme in Rusland, Frankrijk (15de eeuw , vanaf jaren ’40)
- Psychologische analyse
- Sociale analyse
5 Naturalisme (vanaf jaren ’70)
idem, maar deterministisch
6 Impressionistisch realisme (vanaf jaren ’70)
idem, maar aandacht voor esthetische bedrijving
7 Psychologisch realisme
sociale analyse op de achtergrond
2. CULTUURHISTORISCHE CONTEXT
A FASCINATIE VOOR WETENSCHAP EN OBJECTIVITEIT - Wetenschappelijk socialisme van Karl Marx (1818-1883)
- Economisch georiënteerd utopisme
- Positivisme van August Comte (1789-1857) op het vlak vd sociologie
- Atheïsme
gebaseerd op wetenschappelijk bijbelonderzoek
ondermijnt de verklaringskracht van religie en metafysica op zeer radicale wijze
B DETERMINISTISCH MENSBEELD mens is ingebed in een netwerk van materiële factoren dat hem grondig bepaald
- Biologische determinanten: evolutieleer van Charles Darwin (1809-1882)
61
- Culturele en biologische determinanten: Hippolyte Taine (1828-1893) “race, milieu et
moment”
C ‘MAAKBAARHEID’ VD WERELD geloof in de veranderbaarheid van de mens en van de samenleving
3. KENMERKEN VAN DE REALISTISCHE ESTHETICA
A KENMERKEN VAN DE REALISTISCHE ROMAN - De roman als kunstvorm:
‘Lage stijl’: beschrijving van de alledaagse werkelijkheid + volgens de regels vh
komische of didactische genre
‘Hoge stijl’: vanaf 18de eeuw zo beschouwd
- Aandacht voor maatsch. en psych. context
Analyse
Inleiding op Germinie Laceteux (Gebroeders De Concourt) – 1865
geen liefdesverhaal, maar ‘De kliniek vd liefde’
nieuwe artistieke houding propaganderen
- Realistische technieken
Streven naar objectieve observatie
auteur blijft op de achtergrond
impartialité (onpartijdigheid) + impassibilité (onbewogenheid)
Doorbreken van het lineaire, chronologische verhaalverloop
in media res (ex abrupto-begin: zonder overgang id feitenwereld ingeleid)
retrospectieve techniek
Naturalisme: causale verbanden belichten
sociale en psychologische erfelijkheid
Impressionisme: zintuiglijke prikkels adequaat weergeven in een nauwkeurige en
smaakvolle stijl
B KENMERKEN VAN HET REALISTISCH EN NATURALISTISCH DRAMA (THEATER) - Essentieel element = de dialoog
- Menselijk aspect (voorstellen van katakters en van tragische conflicten) is ondergeschikt aan
de tijdsgebonden strekking (inspelen op actualiteit om emancipatorische redenen)
62
determinering van sociale en psychologische context vervangt het noodlot uit de klassieke
roman
- Om realiteit adequaat weer te geven:
aandacht voor het sociale leven
nieuwe visie op constructie van personages (determinering van de mens door oa
historische werkelijkheid)
alledaagse spreektaal
voorstellen van alledaagse (kleinburgerlijke of volkse) figuren
4. VERTEGENWOORDIGERS VD REALISTISCHE ROMANKUNST
A DE FRANSE REALISTI SCHE ROMAN GUSTAVE FLAUBERT (1821-1880)
Madame Bovary (1857)
- Principes van de impassibilité en de impartiabilité
- Provocerend en normdoorbrenkend
- Groteske contrasten
L’éducation sentimentale (1874)
- Een van de grote Bildungsromans vd 19de eeuw
- Grote invloed op latere psychologisch-realistische roman
EMILE ZOLA (1840-1902)
= Theoreticus vh Franse naturalisme
Le roman expérimentale (1880)
- Poogt alle aspecten vh moderne leven te catalogiseren in één romancyclus
- Uitgangspunten van naturalisme worden verklaard
- Verzamelen van documenten
- Soc. promlematiek: donkere zijde vd maatschappij en individu
schrijven als geëngageerd intellectueel
- Deterministische theorieën
= erfelijkheid (sociale milieu-psychologische factoren)
vergelijkt activiteit vd romancier met die vd medicus: diagnosteren vd symptomen
omtrent maatschappelijke situatie
63
B DE ENGELSE REALIST ISCHE ROMAN Victoriaanse periode (1837-1901)
= gematigd realisme
- niet dezelfde sociale bewogenheid als bv het Franse realisme
- optimistisch geloof in de ‘mensheid’
DICKENS (1812-1870)
- Deel autobiografisch, daardoor sociale dimensie
Zelfkant vd samenleving
Oliver Twist (1828)
Klassejustitie
Bleak House (1853)
Onrechtvaardige verdeling van de rijkdom/ onderdrukking
Hard times (1854) en Great Expectations (1865)
- Conform de Victoriaanse moraal: kritiek op sociale toestanden geneutraliseerd door
sentimentalisme en moralisme
- Uitgesproken realistische kenmerken
THACKERAY (1811-1863)
- Victoriaanse moraal heeft minder impact op Thackeray
- Scherpe ironische en satirische houding
- Vanity Fair (1847): kritiseert het feit dat sociale schijn vaak meer wordt gewaardeerd dan de
maatschappelijke realiteit
DE GEZUSTERS BRONTË (1816-1855 – 1818-1848)
- Jane Eyre (1847): analyseert de individuele, romantische hartstocht zonder in weekheid of
sentimentalisme te vervallen
- Wuthering Heights (1847): vgl. ‘realistische romantiek’ (conflict emotie-SL)
demonische verbeelding (gothic) en hartstocht-en liefdesthematiek
sterke psychologische uitwerking vd karakters
ELIOT (1819-1880)
C DE RUSSISCHE REALI STISCHE ROMAN
64
Reflecteert op de Russische samenleving die niet modern is (tsaristische dictatuur, censuur,
religieuze dogma’s, dominantie vd aristocratie)
Realistische roman in die situatie: rol van propagandist vd waarden vd Verlichting + sterk gericht
op analyse vd menselijke psyche
TOERGENJEV (1818-1883)
- Zorgde voor doorbraak vd Russische literatuur in W-Eur
- Vaders en zonen (1862): intellegentsia >< tsaristische dictatuur
Oudere generatie idealistisch en romantisch georiënteerd
Jongere generatie nihilistisch en kritisch dankzij Verlichting (= hoop)
DOSTOJEVSKI (1821-1881)
- Zeer belangrijk voor verdere ontwikkeling vd Westerse roman
- Oppervlaktestructuur: spannend en spectaculair handelingsverloop
- Dieptestructuur: groot psychologisch realisme + doorgedreven ideële organisatie
- Slavofilie >< tsaristisch regime
benadrukt nationale eigenheid en waarde vd godsdienstige tradities
TOLSTOJ (1828-1910)
- Novelles: opvallende stijl en morele problematiek
- Sociaal-realistische frescoromans: passionele geschiedenis maar ook panoramisch beeld vd
Russische maatschappij
5. VERTEGENWOORDIGERS VH REALISTISCHE EN NATURALISTISCHE DRAMA
IBSEN (1828-1906)
- Neemt burgerlijke maatschappij op de korrel
Huichelarij vd zgn. Steunpilaren vd maatschappij (1877)
Ondergeschikte positie vd vrouw
Dubbelmoraal in het burgerlijk huwelijk
- Heeft zich een retrospectieve techniek eigen gemaakt die brak met de zuivere intrige-
techniek (grote invloed op evolutie vh drama!)
STRINDBERG (1849-1912)
65
- Verhouding man-vrouw: als strijd op leven en dood tss twee fundamenteel verschillende
wezens
- Oefende veel invloed uit op Frans naturalistisch toneel
- Oefende veel meer invloed uit op moderne toneel (via Duits expressionisme)
HEIJERMANS (1864-1924)
- Vertegenwoordiger vh Nederlandse naturalisme
- Zinvolle literatuur volgens hem: bewustmakende functie door verwijzingen naar maatsch.
context
- Nadruk op levensechtheid van personages
- Uitbeelding van situatie in een milieu staat centraal (niet ontwikkeling en afsluiting vd
handeling zoals in een klassiek toneel)
- Kantte zich tegen de l’art pour l’art-doctrine vd Tachtigers (cf. symbolisme)
66
H16: SYMBOLISME (19 DE EN VROEGE 20STE EEUW)
1. KENMERKEN
A FORMELE KENMERKEN - Impressionistische stijl
hoogstpersoonlijk en suggestief
plastische en muzikale taaleffecten om impressies gestalte te geven
- Centraal plaatsen van symbolen
realiteit achter of boven de zintuiglijke wereld uitdrukken
zintuiglijke fenomenen refereren aan psychologie
B THEMATISCHE KENMERKEN Correspondentie tussen symbool en psychische werkelijkheid/ macrokosmos en microkosmos
- Ik-cultus: introspectie
- Liefdesmotief: liefde vervult rol vd bemiddelaar, bewerkt harmonie tss het subject en de
objectieve wereld
- Paranormale en metafysische: sterk spiritualistische anti-materialistische levensvisie
- Esthetisme: uit de gewone werkelijkheid wordt het buitengewone gepuurd/ alchemie
“Wanneer hij, als een dichter, soms de stad ingaat,
Veredelt hij het lot van zelfs de laagste staat,
Hij meldt zich aan als een vorst, maar stil, zonder lakeien,
In ziekenhuizen, evenzeer als in paleizen.”
(Baudelaire, ‘De Zon’)
- Decadentisme: innerlijke verscheurdheid (cf. poète maudità + Spleen-gevoel
- Moderne wereld is geen taboe meer: moderniteit esthetiseren/ creatie ve kunstmatig
paradijs (cf. Les paradis artificiels)
2. VOORLOPERS VH SYMBOLISME
CHARLES BAUDELAIRE (1821-1867)
Formele kenmerken:
- Stijl bouwt voort op en breekt met de romantiek
- Veelvuldig gebruik van synthesie de wereld verbergt geheimzinnige overeenkomsten
67
- Neiging tot vormcultus
Thematische kenmerken:
- Ambivalentie vh banale en het schone
- Correspondentieleer: zintuiglijke wereld wordt geconcipieerd als een geheel van
geheimzinnige relaites tussen de dingen en tussen het ik en de wereld
kan men een religieuze verbinding noemen (religare)
- Thema’s zijn uitgesproken modern
- Schoonheidscultus: les paradis artificiels
- Ambivalentie vh decadentisme: tegelijk aangetrokken door het zuivere en het schone en
door het kwade, perverse en onesthetische
VERLAINE (1844-1896)
Thematisch verwant met de speelse rococopoëzie, TOCH vernieuwing: muzikaliteit vd gedichten
MALLARMÉ (1842-1898)
- Dichtkunst moet suggereren en onbewust op de lezer inwerken
- Poëtisch taalgebruik (la parole essentiel >< alledaagse taalgebruik la parole immédiate) werkt
op de lezer in met klanken, associaties en symbolen opdat de innerlijke werkelijkheid het
best zou benaderd worden
3. DE SYMBOLISTEN
A DE SYMBOLISTISCHE BEWEGING Onstaat in de jaren tachtig in Frankrijk
B SYMBOLISCHE DICHTERS = laat-symbolisme: het werk van enkele van de belangrijkste symbolisme situeert zich in de 20ste
eeuw, terwijl de bloeiperiode in het laatste kwart vd 19de eeuw was
VALÉRY (1871-1945) FRA
- Sterk door Mallarmé beïnvloed, vooral door diens intellectualisme
- Poëzie is toverspel met taal
zijn gedichten zijn vaka opgebouwd mbv mathematische combinaties
68
RILKE (1875-1926) DUI
- Aanvankelijk esthetisme: stijl is impressionistisch + geraffineerde en vaak gemaniëreerde
vorm + lyrisch proza
- Geleidelijk geëvolueerd naar modernistische stijl: eenvoudige dictie en een sterke
symbolische lading
YEATS (1865-1939) ENG
- Tot 1900: poëzie dromerig en romantisch, vol nostalgie, geïnspireerd op het Ierse
natuurschoon, met een zangerig-evocatieve woordenschat en traag ritme
- Vanaf Responsibilities (1914): beeldspraak helderder, woordenschat benadert natuurlijke
spreektaal en gedichten krijgen satirische inslag
C SYMBOLISCH THEATER MAETERLINCK (1862-1949)
- Ontwikkelt het idee vh drame esthetique
= theatervorm waarin de dramatische handelingslijn alle spanning wordt ontnomen
Catastrofe vormt niet de ontknoping maar fungeert als uitgangspunt
Stukken worden volledig gedragen door de symboliek
Dramatische scènes fungeren als decor om gevoelens en stemmingen te
symboliseren
Mythisch-symbolisch decor
- Motief = blindheid
menselijk existensie wordt vergeleken met een toestand van permanente blindheid
- Centrale motieven = dood, het noodlot en de liefde
TSJECHOV (1860-1904)
- Toneel zonder actie en zonder heldhaftige daden
- De Kersentuin (1903): kersentuin staat symbool voor de maatschappij – individuen die
vruchteloos de samenleving pogen te redden
D HYPER-ESTHETICISME IN HET SYMBOLISCH PROZA
Sleutelwerken:
- A Rebours (1883) van Huysman (1848-1907)
kunstmatige wereld, afgeschermd van de gewone gang der dingen
69
vergelijkbaar met Jugendstil/ Art Nouveay
- The Picture of Dorian Gray (1891) van Oscar Wilde (1854-1900)
- Bruges-la-morte (1892) van Georges Rodenbach
- D’Annunzio (1863-1938)
- Proust (cf. hoofdstuk 18)
70
D EEL 6 : L ITERA IR E O N TW I KKEL I NGEN I D
1 6 D E EEU W
H17: DE HISTORISCHE AVANT-GARDE BEWEGING (CA.1910-CA.1930)
1. CULTUURHISTORISCHE CONTEXT EN PERIODISERING
A CULTUURHISTORISCHE CONTEXT 1. Religieus en moreel besef versplintert (oiv nieuwe filosofische en cultuurtheoretische
inzichten)
- Les maîtres de soupçon
denkers vh wantrouwen: Nietzsche, Freud en Marx
Mens is niet altijd meester over handelen en denken
Impliceert existentiële crisis: mens is een vreemdeling id wereld
- Conservatief cultuurpessimisme
Spengler (1880-1936): De ondergang vh Westen
2. Alternatief: nieuwe visie op de mens
- God is dood (Nietzsche): het bevrijde individu
- Technologisch en wetenschappelijk denken: relativisme
- Cultus vd moderniteit
B TERMINOLOGIE - Begrip avant-garde als stilistische categorie
- Historische avant-gardebewegingen (typisch 20ste-eeuws verschijnsel, vanaf ca. 1910)
C PERIODISERING - 1905-1920: futurisme, kubisme, expressionisme, imaginisme, dadaïsme
- Na WOI: constructivisme, surrealisme
- 1930-1960: reactie neo-stijlen en modernisme
Neo-realisme, laatsymbolisme, neo-romantiek
Socialistisch realisme in Rusland, fascisme (tijdens interbellum)
71
Neo-realistische, existentialistische literatuurstromingen na WOII
- Na 1960: neo-avant-gardebewegingen
Neo-dadaïsme, neo-surrealisme, neo-expressionisme
Pop-art
Nouveau-roman, concrete poëzie
= structuralistisch type van avant-gardeliteratuur
2. KENMERKEN
A KUNSTSOCIOLOGISCHE KENMERKEN - Artistieke subculturen
tijdschriften, cafés, cabarets
- ‘Voorhoede’ vormen tegen bestaande orde
Afkeer tov het establishment, de maantschappelijke elite
Anti-eletisme (artistiek)
Politieke en artistieke actie
B ARTISTIEKE KENMERKEN radicale vernieuwingsdrang; consequent anti-traditionalisme
1. Verwerping van de conventionele communicatie
- Rationeel >< affectief
het creatieve proces moet zich laten leiden door het onbewuste associatievermogen
vd menselijke psyche
Futurisme: parole in libertà
Expressionisme: Reihungsstil
Surrealisme: écriture automatique
- Het zuiverlijke, kinderlijke
2. Nadruk op originaliteit vd communicatie
Aandacht voor sonoriteit, voor typografie
3. Kunst als spel
- Anti-kunst (>< schoonheidsideaal vd renaissance)
- Stimuleren vd creativiteit
Montage- en collagetechniek
Zulke formele innovaties verplichten publiek tot participatie
72
4. Doel = vermengen kunst en leven
democratiseren vh esthetische
- Aspecten vh leven in kunstwerk opnemen
- Artistieke activiteit sluit aan op alledaagse leefwereld
3. FUTURISME
A THEMATISCHE KENMERKEN - Cultus van energie en dynamiek
- Verheerlijking van de daad
creativiteit in het alledaagse
- Wereld van morgen opbouwen
B FORMELE KENMERKEN Dynamisch en vrij taalgebruik: afwijkende visie op literaire communicatie
- Parole in libertà
- Russisch Futurisme ontwikkelt transmentale Zaumtaal, met nieuwe woorden die een nieuwe
wereld zou scheppen
MARINETTI (1876-1944)
MAJKOVSKI (1893-1930)
4. EXPRESSIONISME
= sterk antiburgerlijke literatuurstroming: sociaal-politieke + existentiële problemen
A ONTSTAAN - Berlijn, ca. 1910 (voor WOI)
- Verspreiding via tijdschriften (Der Sturm en Die Aktion)
- Pinthus – Menschheitsdämmerung = bundeling eerste expressies vd expressionisten
B FORMELE KENMERKEN Men will een revolutie van taal
- Gebruik vh vrije vers
- Onderschikking vh metrum aan ritme
73
- Reihungsstil (= simultaneïteitstechniek)
Hoddis - Weltende (1911)
rijgt sprongsgewijs beelden aan elkaar en suggereert op die manier angstgevoelens
- Variant in het proza: montagetechniek
C THEMATISCHE KENMERKEN 1. Existentïele motieven
- Existentiële crisis: wanhoop, angst en vereenzaming
- Geloof in redding
Via een Nietzscheaanse Unwertung aller Werte
Via spiritualisme
2. Sociale motieven: wereldondergang en regeneratie
- Ondergang vd burgerlijke maatschappij: Menschheitdämerung
Evocatie van chaotische impressies en apocalyptische motieven
Heym – Umbra Vitae (1912)
grootstadsmotief
Metaforen betreffende verval, ziekte en dood
Benn – Morgue (1912)
- Herstel= apocalyptische motieven gaan gepaard met positieve noot (Nietzscheaanse)
mens kondigt zich opnieuw aan (= Morgenrot)
Paul van Ostaijen – Music-Hall (1916), Het Sienjaal (1918)
5. DADAÏSME
= meest radicale en meest internationale avant-gardebeweging; sterk nihilistisch en anarchistisch
A ONTSTAAN - Gegroeid uit het expressionisme
- Eerste dadaïstische groep: immigranten tijdens WOI die naar Zürich trokken uit protest tegen
de ‘waanzin van de tijd’ Cabaret Voltaire
- Centrale figuur = tristan Tzara
= auteur van menig Dadaïstisch Manifest
- Na oorlog: verspreiding naar verschillende Europese hoofdsteden
74
B KENMERKEN - Volledige vrijheid en spontaneïteit
klankgedichten, geruisconcerten, fotomontages…,
- Onvrede met de bestaande burgerlijke cultuur + hypocriete beschaving die de WO niet
konden vermijden
- Anti-kunstmentaliteit
Provoceren burgerlijke smaaknormen
Stellen dat enkel primitieve naïviteit waardevol is; de rest is pretentie
Wijzen alle wetten van taal en verstaanbaarheid af
Combinatie van klanken, woorden zonder betekenisverband
6. SURREALISME
A ONTSTAAN - Gegroeid uit dadaïsme
- Uitgangspunten:
Rimbaud (1854-1891): zintuigen ‘ontregelen’ en creatieve vermogens afstemmen op
de magie vh woord (l’alchemie du verbe)
Lautréamont (1846-1870) – Les chants de Maldoror: bizarre en groteske visioenen,
verheerlijking vh kwade
Jarry (1873-1907) - Ubu roi: wilde fantasie, karikaturale voorstellingen en zwarte
humor
Apollinaire (1880-1918): typografische gedichten en ‘visuele lyriek’
- Les Chams Magnetiques (1920): hierbij wordt het surrealisme geboren
= eerste écriture automatique-tekst van Breton en Soupault
- Premier manifest du surrealisme (1924) : door breton , verwoording programma vh
surrealisme
B KENMERKEN - Alledaagse waarnemingen treden in symbiose met boven-werkelijke (sur-reële)
waarnemingen
Model = de droom (roes, hallucinatie, erotische situaties…,)
Le merveilleux (het wonderbaarlijke) = combinatie van droom en werkelijkheid, het
begin van alle creativiteit
75
Contact met het wonderbaarlijke le point suprême: individue wordt “Nieuwe
mens”
- Lezer krijgt instrumenten aangereikt om: (1) te ontsnappen aan de alledaagse (burgerlijke)
rationaliteit en (2) contact te krijgen met het wonderbaarlijke
De techniek vd écriture automatique brengt wonderbaarlijke ervaring op de
voorgrond
Motieven = groteske en fantastische droombeelden, toestanden van zinsverbijstering
en het abnormale psychische leven
Breton - Nadja (1928)
Combinatie visueel materiaal en literatuur/ journalistiek en lyriek (verschillende
media en disciplines)
Aragon – Le Paysan de Paris (1926)
Erotische krachten
Eluard – Capitale de la douleur (1926)
76
H18 : ONTWIKKELINGSTENDENSEN IN DE 20STE-EEUWSE ROMAN
- Model: realistische of naturalistische roman vh einde vd 19de eeuw
lang verhaal, in hoofdstukken ingedeeld, vrij ingewikkelde intrige, personages in bepaald
milieu uitvoerig psychologisch ontleed en beschreven
- Vernieuwing: formeel + thematisch
- Twee groepen:
1 Modernisme en postmodernisme
2 Neo-romantisch en neo-realistisch
1. NEO-REALISME IN DE 20STE EEUWSE ROMAN: PSYCHOLOGISCH REALISME
Psychologische roman
= literaire vorm die zich afzette tov het deterministische naturalisme en die vooral geïnspireerd werd
door de psychologische problematiek van Russische realisten als Dostojevski, maar tegelijk ook door
de symbolische aandacht voor psychische correspondenties
- Nadruk: psychologische nuances en ideeën van specifieke personages
(niet langer op wisselwerking context en personage)
- Pioniers:
Esthetische auteurs Huysman
Realisten Flaubert
Russische roman (psychologische diepgang) Le roman Russe
- Henry James = inspiratie voor heel wat auteurs
2. DE MODERNISTISCHE ROMAN
= combinatie van:
1 Realisme, symbolisme
2 Psychologisch realisme
3 Avant-garde literatuur
voortzetten van analyse, psychologisering en normdoorbreking
A THEMATISCHE VERNIEUWING - Kritische analyse van de condition humaine
77
Taalfilosofie, kennisleer en psychologie
observatie centraal, maar vanuit individueel perspectief
Existentiële scharniermomenten
eindigheid van de mens
Kritisch onderzoeken vd gevestigde waarden
>< dogma’s en ideologieën
- Wereld en haar personages
Onzekerheid, voorlopig, ‘onaf’, essayistisch
Reden: kritische attitude tav mens en wereld
- Toch: globale visie op de wereld
Niet langer rechtstreeks; seismograaf, klankbord vd SL
Zag zichzelf veeleer als een reporter, daartoe geïnspireerd door Verlichtingsfilosofie
en romantische visie op schrijverschap (dichter als profeet)
B ILLUSTRATIES ELLIOT (1888-1965)
The Waste Land (1922)
- Modernistisch dichter
- Centraal: failliet vd modern wereld + vervreemding waaraan modern mens is overgeleverd
JAMES JOYCE (1882-1941)
= alle versies van modernisme
Ulysses (1922)
- Beschrijft een dag uit het leven van Leopold Bloom
- Projectie van Homeros’ Ilias naar het alledaagse Ierland
- Symbolische zwerftocht doorheen de cultuur
Finnigan’s Wake (1939)
- Soevereine en persoonlijke behandeling
- Herschepping en wijziging van cultureel materiaal
1. Psychologisch getinte sociale romans
FAULKNER (1897-1962)
The sound and the fury (1929)
78
2. Existentialistische probleemroman
KAFKA (1883-1924)
Der Prozess (1925)
SARTRE (1905-1980)
La naussée (1938)
CAMUS (1913-1960)
L’Etranger (1942)
3. Cultuurfilosofisch getinte probleemroman
MANN (1875-1955)
Der Zauberberg (1924)
MUSIL (1880-1942)
Der Mann ohne Eigenschaften (1930-33)
4. Symbolistische/ impressionistische esthetica
PROUST (1871-1922)
WOOLF (1882-1941)
C FORMELE EXPERIMENTEN - Gedetailleerd weergeven vd gedachtenwereld vd personages
- Plotcompositie: juxtapositie en montage
Alfred Döblin – Berlin AlexanderPlatz (1929)
Dos Passos – Manhattan Transfer (1925)
79
H19: ONTWIKKELINGSTENDENSEN IN HET 20STE-EEUWSE THEATER
- Bouwt voort op realistische en naturalistische traditie
- Dramatische visie van Ibsen wordt voortgezet
- Vernieuwing
1. REALISTISCH-NATURALISTISCH THEATER
VERNIEUWENDE IBSENIANEN SHAW (1856-1950)
- Socialistische sympathieën verklaren voorkeur voor het sociale probleemdrama á la Ibsen
- Afwijkend = komische noot
ANGRY YOUNG MEN
O’NEILL (1888-1953)
- Het onderbewuste
- Strange Interlude (1929)
- Revolutionair door gebruik van monologen die de bewustzijnsstroom vd personages
weergeven
MILLER (1915-…)
- Death of a Salesman (1949)
- Experimenteert met dramavorm, maar blijft (oiv Ibsen) sociaal realist
ALBEE (1928-…)
- Scherp criticus vd hedendaagse Amerikaanse SL
- The American Dream (1960)
2. AVANT-GARDETHEATER
Bouwt verder op de ideeën vd historische avant-gardebewegingen
Sluit zich aan bij problematiek vd modernistische roman
A EXPRESSIONISTISCH THEATER reageert expliciet tegen naturalisme: centraal = pathetische en extatische expressie ve subjectief
levensgevoel (ipv maatschappij-analyse)
- Theatertekst niet meer centraal: actie op voorgrond
- Voorstelling is een geïntegreerd kunstwerk
- Naast actie-elementen ook symbolische elementen
80
- Revolutioneerde de dramatiek
PISCATOR (1893-1966)
KAISER (1878-1945)
TOLLER (1893-1939)
BERTHOLD BRECHT (1898-1956)
- Expressionistisch
- Politiek karakter (oiv politieke polarisering in Berlijn vh interbellum + werk van Piscator)
- Fascisme drijft Brecht in ballingschap antifascistische stukken
- Na 1940: Lehrstücken, didactisch-politieke bedoeling en gaat uit van universele problematiek
- Episch theater: doorbreken van esthetische illusie mbv vervreemdingseffect:
Open vorm
Elitair karakter ontnemen door populaire cultuurvormen te integreren id voorstelling
>< Aristotelische eis van identificatie
B SURREALISTISCH THEATER ARTAUD (1896-1948)
- Antiburgerlijk karakter, liefde voor karikatuur en zwarte humor
- Wou toneel opnieuw sacraal karakter geven
- Moest wreedheden vh bestaan ongedwongen weergeven (théâtre de la cruauté) woord <
fysieke taal
DE GHELDERODE (1898-1962)
- Benadrukt eveneens het sacrale
- Le ballade du grand macrabe (1935): surrealistische visioenen vol barokke fantasie,
doodsobsessie en tragi-komische effecten
GARCIÀ LORCA (1898-1936)
C MODERNISTISCH (EXI STENTIALISTISCH GEÏNSPIREERD) THEATER LUIGI PIRANDELLO (1867-1936)
SAMUEL BECKETT (1906-1989)
JEAN-PAUL SARTRE (1905-1980)
Huis Clos (1944)