KikvorsenmuizenstrijdKoor van Muzen, ik roep U hier aan in de aanhef en smeek U:Daalt van de Helicon neer in mijn hart om mijn lied te bezielen,nu ik dit nieuwe gezang op het blad op mijn knieën ga schrijven.Zingt van de strijd zonder einde, die razende arbeid van Ares;

5 Brengt ’t ter ore aan al de niet rede begiftigde mensen,hoe in een bijna gigantische poging de muizen de zegehaast op de kikkers behaalden, zoals ook al vroeger de mareonder het mensdom ging. En dit ongeveer was de aanvang.

Eens toen een muis een gevaarlijke wezel ontsnapt was endorstig,

10 waagde hij binnen de rand van een vijver het poezelig snoetje.Lekkertjes lebberde hij van het honingzoet water. Daar zag eenkikker hem, kwakende pronk van de vijver en uitte de woorden:„Vreemde, wie ben je en wie is je vader en waarvandaan kom je?Zeg mij de waarheid en laat ik je niet op een leugen betrappen.

15 Als ik een waardige vriend in je vind, ga je mee naar mijn huisen geef ik je grote geschenken en prachtige, kostbare dingen.Ik ben de koning Blaaskaak, overal hier in de vijverword ik al jaren en jaren geëerd als prins van de kikkers.Modderaar heette mijn vader, die eens aan Eridanus’ oever

20 mij, in omarming met Waterprinses, in zijn liefde verwekte.Trouwens ook jij bent schoon, naar ik zie, en sterker dan andren,stoer soldaat in de strijd en een scepterhanterende koning.Kom, zeg maar op, en vertel me nu snel je geslacht en je voor-

naam.”Toen sprak Kruimjat luid, en gaf hem het volgende ant-

woord :25 Werkelijk? Vraag je m’n naam en geslacht? Van mij, die bij al de

mensen en Goden en hemelbewonende vogels bekend ben?Kruimjat word ik genoemd en in afkomst ben ik de zoon vanBroodknabbelaar, mijn vader, een muis met een nobele inborst.Molensteenlikster, een kind van een koning, de dochter van

Hamkluif,

HERMENEVS23e JAARGANG, AFL. 3 — 15 Nov. 1951

30 baarde mij diep in haar hol en zij voedde mij op met haar hapjesokker- en andere noten en vijgen en lekkere spijzen.Jij en ik vrienden, met zoveel verschil in natuur en in aanleg?Jij vindt voer in het water. Maar ik ben gewoon te beknagenal wat de mensen gebruiken, en nooit of te nimmer ontgaat me

35 brood, dat (driemaal gebuild!) in een mooi rond mandje te kijkligt,

vliezige koeken, belegd met een stapeltje sesamuskaas enlekkere ham in wat plakken gesneden of lever met vetrand,piepjonge kazen, gestremd uit de zoetige dampende melk, maarhoningwafels vooral: Daar zijn zelfs goden verzot op!

40 Kortom: Al wat de koks bij diners van de mensen bereiden,proppend de kookpotten vol met allerlei smulpapareien.Ook doet het huiveringwekkend gekrijs in de strijd mij niet

deinzen.Recht op de wir-war in, ben ik altijd meteen bij de voorsten.Zelfs voor de mens niet bang, ook al is hij geweldig van omvang,

45 krabbel ik zo op zijn bed en beknabbel de punt van zijn tenen.Soms zelfs waag ik een hap in zijn ham, maar hij heeft er geen

last van,boe ik ook knabbel of knauw, toch wordt hij geen ogenblik

wakker.Bang ben ik zelden. Van alles op aarde misschien wel het meest

voorhavik en wezel, die heel wat verdriet en ellende bezorgen,

50 én nog die ramp voor de muizen, de val, waar je lot is verzekerd.Toch is mijn angst voor de wezel het grootst, want die is het

sluwste;die gaat je zelfs in je hol achterna met zijn listige trucjes.Ook onze smaak is verschillend: Radijzen, pompoenen en

knoflooklust ik niet. Ook peterselie gebruik ik niet graag en die zijn ook

55 eigenlijk enkel bestemd voor ’t volk uit de vijver, als jullie.Blaaskaak speechte daarop met een glimp van een lach om

zijn mondhoek:„Vreemde, je pocht wel een beetje te bar op je smikkelarijen»Wij hebben ook wel bijzondere dingen te land en te water»Ons, amfibieën, gaf Zeus van nature een dubbele aanleg:

60 dubbele levens te leiden, verdeeld over twee elementen.Over het droge te draven en diep onder water te duiken,

42

Wil je het zelf eens proberen? Kom op dan, het is niet zo lastig,Klim op m’n rug, maar houdt je goed vast en je glijdt er niet af,

hoor!.Vrolijk en wel zul je zo bij de deur van mijn huis arriveren.”

65 Dus, zo gezegd, zo gedaan: Hij bood hem zijn rug aan, deander

hup, klom erop met een sprong, aan de gladdige hals met zijnhanden.

Eerst leek het reuze pleizierig, zolang hij nog vlak bij de kantwas:

Prachtig dat zwemmen van Blaaskaak! Maar toen hij natuurlijkal gauw door

dreigende donkere golven beklotst werd, begon hij te huilen,70 jammerde hard van berouw en plukte het haar uit zijn kopje,

klemde zijn pootjes zo vast als hij kon, met het hart in de keel omal dat verschrikkelijk nieuwe en wilde het liefst naar de kant

toe.O, wat zat hij in angst; hij kermde van pure ellende,kletste zijn staart in het water en sleepte hem mee als stuur-

riem,75 vurig di- godheid smekend de wal weer te mogen bereiken.

Golven beklotsten hem donker, hij brulde het uit van benauwd-heid!

Dit ongeveer kwam er over zijn tong en hij uitte de woorden:„Nee, toen Europa .geschaakt door de stier, op zijn rug over

zee naarCreta ontvoerd werd, beviel het haar vast wel wat beter dan

mij nu,80 hier op de rug van die kikker. Die dobbert maar wat en zijn

bleke,gelige lijf drijft breed op het heldere water naar huis toe.”

Plotseling dook er een waterslang op, voor beiden een aanblikhuiveringwekkend! Zijn kop stak recht uit het water naar boven.Blaaskaak zag hem nog niet, of wég was hij, niet eraan denkend

85 wat voor een makker hij zo aan een zekere ondergang prijs gaf.Zo dook hij snel in de diepte, ontsnapt aan het donkere doodslot.Dus, zonder steun, viel de ander meteen met een plons achter-

over,drukte zijn handen ineen en beweeklaag-piepte zijn einde.

43

Dikwijls verdween hij totaal, maar telkens verscheen hij weerboven

90 spartelend trappend ; helaas, aan de dood was niet te ontkomen.Loodzwaar sleurde zijn vacht, doorweekt van het water, hem

onder.Toen, reeds bijna gestikt in het water, begon hij de woorden:„Blaaskaak, dat heb je listig gedaan! Maar het zal je berouwen!Mij van je rug af te schudden, een schipbreukeling van een

klip af.95 Nooit zou je mij op het droge, in worstelen, gymnastiek of

sprinten de baas zijn geweest, jij ondier! Je hebt me bedrogen,sluw in het water gelokt! Maar de God ziet alles en wreekt het.Reken maar vast op je straf, die het leger der muizen zal geven.”Dat was het laatst wat hij zei, toen gaf hij de geest, onder

water.100 Maar op de glooiende oever had Bordlik gezien wat gebeurde.

Vreselijk kreet hij het uit, en meldde het snel aan de muizen.Huiveringwekkende toorn beving hen terwijl ze het hoorden.Snel werd herauten bevolen de Raad reeds tegen de morgentot een vergadering samen te roepen in Broodknabbels woning.

105 (Broodknabbel, vader van Kruimjat, die nu als een kreng inde vijver

doodstil lag op zijn rug en hij dobberde weg van de oever,midden op zee reeds drijvend, een zeer miserabele aanblik.)Daar dus verschenen ze vroeg en met haast, toen de zon nog

niet op was.Broodknabbelaar kwam het eerst aan het woord en hij luchtte

zijn woede:110 „Vrienden, al heb ik alleen dit leed van de kikkers te dulden:

Iedereen komt aan zijn beurt en iedereen is het beschoren.Wel ongelukkig ben ik, dat ik drie maal een zoon heb verloren!Eén heeft een wezel gepakt, de gevaarlijkste vijand der muizen,buiten het hol en hij heeft hem geroofd en gedood; en de ander

115 hebben die gruwlijke mensen de dood in gedreven, met nieuwetechnische vondsten vernuftig een houten constructie beden-

kend.(„Muizenval” wordt het genoemd en het is ook je zekere einde),Nu ligt — O! hoe geliefd was hij mij en zijn zorgzame moeder!—ook al de derde gedood in de diepte, verdronken door Blaaskaak.

44

120 Op dus! Grijpt naar de wapens en laat de colonnes marcheren.Op! Met de bonte bewapening flonkerend om onze leden!”

Zo was zijn speech en hij bracht hen ertoe naar de wapenste grijpen

Dus stak Mars, op de oorlog belust, hen meteen in het harnas.Eerst werd een plaat op de schenen bevestigd, nadat ze wat

bonen125 (groene) in tweeën gespleten en keurigjes glad gemaakt hadden.

(Anders benutten ze die om er ’s nacht in een kring van teknagen.)

Verder gebruikten ze huiden als harnas, gestroopt van een wezel,kundig bewerkt en toen met een rietdraad samengevlochten.Verder ook deksels van lampen als schild; en bij wijze van lansen

130 naalden van lange balans, volbronzen gewrochtsel van Ares,en op het hoofd als helm, stond de bast van een harde kastanje.Zo stond het leger der muizen gereed voor de strijd, en de kikkersdoken, zodra ze het hadden vernomen, omhoog uit het water,kwamen bijeen en vergaderden over de heilloze oorlog.

135 Juist debatteerden ze, wat toch de oorzaak kon zijn van dierel, of

daar kwam een bode nabij, met de staf van heraut in de handen,Potkruip, zoon van de hoogedelmoedige Kazenuitholler,kwam om de oorlogsverklaring te brengen en uitte de woorden:„Kikkers, ik wordt door de muizen gestuurd om te dreigen en

aan te140 raden de wapens te grijpen, de strijd in te gaan en te vechten.

Kruimjats lijk is gezien, want ’t drijft in de vijver en Blaaskaakheeft hem moedwillig vermoord; dus vecht voor Uw leven,

tenminstegij, die, onder de kikkers, voor stoere soldaten wilt doorgaan.”

Duidelijk klonken zijn woorden. Men luisterde stil en despeech drong

145 scherp in het denken der roemrijke kikkers en wekte verwarring.Staand nam Blaaskaak ’t woord — maar de menigte morde

verwijtend —:„Vrienden, ik heb niet de schuld en ik wist het niet eens, dat hij

dood was.Ik ben de moordenaar niet! En hij zal wel gewoon zijn ver-

dronken

45

tijdens een spel of een poging om net als de kikkers te zwemmen.150 Dat ze het wagen het mij te verwijten! Maar laten wij liever

plannen beramen, die listige muizen voorgoed te verdelgen.Ik heb mijn mening al klaar, en dit is mijn plan de campagne:Laten we allen, de wapenen om, op de rand van de vijverdicht in gelid gaan staan, waar de helling het steilst is en als ze

155 tegen ons storm gaan, pakken we hen bij de helmen, tenminsteieder die dicht genoeg bij is, en gooien ze zo in de vijver,hen en onszelf, en zo gauw als het kan. Dat lijkt mij het beste.En, als die lancTrotten zo zijn verdronken, dan zullen we hier eenmooi monument voor de moord op de muizen met luister ont-

hullen.”160 Dat was zijn woord en hij bracht hen ertoe naar de wapens

te grijpen.Eerst nu beschermden ze zich om de schenen met loof van de

malve,Verder gebruikten, ze prachtige, groenige bieten als harnas;koolkropbladeren schaaf den ze knap en nauwkeurig tot schilden.Elk had een lans, heel lang, en gemaakt van een puntige riet-

spriet.165 Kinkhoornschelpen, wat dun en doorzichtig, bedekten hun

koppen.Schouder aan schouder, zo dicht als een haag, en drillend hun

lans enwerden ze, hoog op de oever, vervuld van de moed van de

woede.(wordt vervolgd)

Amsterdam. J. M. HEMELRIJK Jr

Latijn op schilderijenNiet zelden treffen we enig Latijn op schilderijen aan, hetzij een

mededeling over de leeftijd van een afgebeelde, hetzij om aan tegeven, wie de schilder is of nog iets anders. Vooral in werken vande vroegere tijd vindt men bij de signatuur vaak het woord „pinxit”(heeft [dit] geschilderd) of ,,fecit” (heeft [dit] gemaakt); zo bijonze 17e eeuwse meesters1. De toevoeging AETATIS SVAE is, ook

1 Soms ziet men het imperfectum pingebat, faciebat.

46

tegenwoordig nog, gebruikelijk. Men lette op deze genitivus:aetatis, want we komen daar nog even op terug.

Nu is het hanteren van Latijn voor de niet-deskundige steedseen hachelijke zaak, want hij loopt grote kans een fout te maken.Het zal ook U opgevallen zijn, dat Latijnse citaten bijv. in dag-bladen (ik spreek hier niet over vakbladen) zelden geheel zonderfout worden weergegeven, wat dan de klassiek goed onderlegdeongezocht een aardige gelegenheid biedt zijn kennis op dat gebiedte pas te brengen. Ook denke men niet, dat de schilders, wanneerze op hun werken Latijn laten zien, steeds feilloos zijn en het ligtvoor de hand, dat hun fouten aan onwetendheid te wijten zijn,hetzij zij hun Latijn van de Latijnse school wat vergeten zijn ofdit nooit goed gekend hebben.

Voor me heb ik een afbeelding van een schilderij van Jan Steen1

voorstellende een interieur met o. a. een dame aan een ouderwetsklavier. Op dit muziekinstrument zien we twee Latijnse spreuken,welke beide prompt fout zijn:

1. „Musica fellit curas”. Wellicht is hier bedoeld: Musica fallit(doet vergeten) curas en misschien heeft de herinnering aan deklank van het perfectum fefelli hier de „Latinist” parten gespeeld2.Of nu de^e fout op het muziekinstrument, dat de schilder als objectdiende, heeft gestaan, dan wel aan de schilder is te wijten, dieverkeerd overnam, blijft de vraag. Hoogstwaarschijnlijk echter zalde schilder niet beter geweten hebben, toen hij de gewraaktewoorden schilderde.

2. „Solis deo gloria”, wat moet luiden: Soli den gloria. Ik benmij bewust, dat ik het bovenstaande baseer op het zien van slechtseen afbeelding. Hoe riskant dit kan zijn, blijkt wel uit hetvolgende merkwaardige, zeker uitzonderlijke, geval, dat mij isoverkomen met een schilderij van Holbein de Jongere. In hetKoninklijk Kabinet van schilderijen Het Mauritshuis in Den Haaghangt een portret door deze schilder vervaardigd voorstellendeRobert Cheseman, wie dit dan ook moge geweest zijn, met een valkin zijn linker hand (Cat. N°. 276). Op een zeer duidelijke foto-grafische afbeelding van dit schilderij in het bekende boek van

1 Burlington Mag. Dec. ’47.2 Dr A. Brink dacht aan „musica pellit curas”. Weliswaar schijnt mij het

het fijnere ,,fallit” te prefereren boven het meer naar het gewelddadigezwemende „pellit” (verdrijft), waar het muziek betreft, maar beide zijnmogelijk.

47

Woermann, Geschichte der Kunst1 las ik het bijschrift: aetat^ssuae. Wat ligt meer voor de hand dan dat men hier gaat denkenaan een fout door de schilder zelf begaan. „Wie schetst U echtermijn verbazing”, toen ik later (Maart ’49) in het Mauritshnis hetorigineel beschouwende in ’t geheel geen fout zag; er bleek te staan„aetatis suae”. — Wat blijkt bij nader onderzoek? Dat het goedebijschrift eens is overgeschilderd en fout gemaakt, in welke staathet blijkbaar bij Woermann is afgebeeld. Toen in 1891 het schilderijdoor Prof. Hauser in Berlijn werd schoongemaakt, kwam hetoriginele bijschrift van Holbein voor den dag2. Een tijdlang, toende „schoonmaak” nog niet had plaats gehad, zal hier door deonbenulligheid van een knoeier de schilder een onverdiende blaamgetroffen hebben!

Volgens de catalogus van het F. Halsmuseum te Haarlem heeftMaarten van Heemskerck één zijner werken3 aldus gesigneerd:„Martinus van Heemskerck feecit”. Het behoeft nauwelijks gezegd,dat dit laatste woord een e te veel heeft.

Maar genoeg is de stem van de „schoolmeester” aan het woordgeweest: aan de kunstwaarde behoeven natuurlijk foutjes alsbovengemelde volstrekt geen afbreuk te doen.

Haarlem. D. M. HOOGEVEEN.

Paulus’ sporen in Griekenland„Hermeneus” heeft ons in de loop der jaren menig interessant

reisverslag gebracht van hen, die als archaeoloog of classicus hetGriekse land bezochten of de Griekse zeeën doorkruisten. En hetkan daarom niet de bedoeling zijn, wanneer een niet-classicus overzijn bevindingen in het land van de Olympus iets gaat schrijven,dat hij te lang zou stil staan bij die dingen, die bij de lezers bekendmogen worden verondersteld.

Daarom in dit artikel geen lofzang op het Parthenon of op dieandere wonderen van schoonheid en cultuur, die de menselijkegeest in deze uithoek van Europa heeft gewrocht. Hoe rijkelijk

1 IV, pag. 503.2 Voor de inlichtingen in dezen aan Dr Gudlaugsson, conservator van lie’t

Mauritshuis, mijn dank.3 Catal. n°. 155.

48

hebben wij van dit alles óók genoten: Athene en Corinthe, Cretaen Rhodos „het eiland der gezegenden” blijven stuk voor stuk on-vergetelijke herinneringen!

Misschien dat deze opsomming U reeds doet vermoeden, dat onzetocht enigszins anders geprojecteerd was dan gewoonlijk bij eenGriekenland-reis het geval is. Welbewust elimineerde men verschil-lende plaatsen’ op het program, die voor de classicus onmisbaarzouden zijn geweest, daarentegen werden delen van Griekenlandin de reisroute opgenomen, die gewoonlijk niet aan bod komen.

Deze originele opzet van de reis dankten wij aan de aanleiding,die ons uit verschillende delen van de wereld samenbracht: deviering van de komst, 19 eeuwen geleden, van de apostel Paulusnaar Griekenland. Uitnodigingen tot deze viering, georganiseerddoor de Grieks-orthodoxe kerk, waren gericht aan de voornaamsteChr. Kerken in de wereld, verder aan vele universiteiten, die zichveelal door een lid van de theologische faculteit lieten vertegen-woordigen.

Dit bonte gezelschap van ± 250 Grieken en niet-Grieken nu isin de maand Juni j.l. per s.s. Aegaeon een soort van pelgrimstochtgaan ondernemen, waarbij de bedoeling voorzat een bezoek aan deverschillende plaatsen te brengen, die met herinneringen aan deapostel Paulus zijn verbonden.

∆ιαâaς ες ΜακεδïνÝαν âïÜθησïν µν.Deze woorden uit het N. T. isch reisverhaal over de apostel(Hande-lingen 16 : 10) vond ik in een Griekse krant nog weer eens nadrukke-lijk gememoreerd. Geen wonder, want beslissend voor de overkomstwas immers het droomgezicht, dat Paulus had in de nacht, toen hijzich te Troas bevond. Door dit vizioen van een Macedonisch man,die van de overkant om hulp riep, liet de apostel zich de aanwijzinggeven, dat hij geroepen werd ginds de boodschap van het evangeliete verkondigen.

Paulus steekt dan per schip uit Kl. Azië over en bereikt viaSamothrace het plaatsje Neapolis, thans Kavalla geheten. Dechronologie staat niet geheel vast, maar waarschijnlijk is dit in hetjaar 50 geweest. Voor de datering van deze tweede zendingsreisvan Paulus is men vooral aangewezen op de vermelding, dat deapostel op deze reis in Corinthe kwam ten tijde dat Gallio, broervan Seneca, in Achaje stadhouder was. Nu is uit een in Delphi gevon-den inscriptie gebleken, dat deze Gallio van Mei 52 tot Mei 53 dit ambt

49

bekleedde. Paulus vertoefde 18 maanden in Corinthe, en zo is dedatum van zijn komst in Griekenland bij benadering vast te stellen.

Onze tocht bracht ons van Athene allereerst naar liet genoemdeKavalla. Onmiddellijk doel was natuurlijk het op 15 K.M. afstandgelegen Philippi, waarmee in het verhaal van Handelingen de geschie-denis van Lydia, de purper verkoopster, het meisje met de waar-zeggende geest en de gevangenbewaarder (zie Hand. 16) verbondenzijn. Lucas spreekt van een „eerste stad in Macedonië”, die boven-dien een Romeinse kolonie was. Zij was gesticht door Philippus, devader van Alexander de Grote, en gelegen aan de beroemde ViaEgnatia. In de antieke geschiedenis speelt deze stad een rol, omdatin de vlakte van Philippi de moordenaars van Julius Caesar, Cassiusen Brutus, in 41 v. Chr., verslagen werden.

Wij komen hier aan, en onmiddellijk valt ons op, hoe te middenvan de ruïnes zich de omtrekken van een Romeinse agora heel duide-lijk aftekenen. Dit is dan voor ons tevens het eerste spoor van deapostel, want de meesters van het waarzeggende meisje, in woedeontstoken πιλαâÞµενïι τeν Παλïν καd τeν Σιλν ε´λκυσαν ες τcνγïρaν πd τïfς ρøïντας deelt Hand. 16 : 19 mee. In de omgevingvan deze markt toont men ons ook de gevangenis, waar Paulus zouzijn opgesloten, maar meer dan traditie is hier niet aan het woord.Imposant zijn verder de resten van een oud Christelijke basiliekuit de 5e eeuw, herinneringen aan een christelijke gemeente, diehier eeuwenlang bestaan moet hebben, en aan wie niet alleenPaulus, maar ook de bisschop van Smyrna Polycarpus (t i66?)later een brief zond.

Onze tocht gaat verder, en nadat we vanaf ons schip een nieuws-gierige blik hebben geslagen op de rotsen van de heilige berg Athosmet zijn beroemde kloosterrepubliek — geen vrouwelijk wezen, ookgeen vrouwelijk dier mag deze heilige berg betreden!— komenwe in Thessalonica en Berea (thans Verria). De sporen van Pauluszijn in de eerste stad minder nadrukkelijk, hoewel men natuurlijkwel plaatsen aantreft, waar de apostel zou hebben vertoefd. InBerea wijst men U de zgn. âµα Παàλïυ, vanwaar hij de inwonersvan deze stad zou hebben toegesproken. H. V. Morton vertelt inzijn boek „In de voetsporen van Paulus”, dat hij op de bovenstevan een viertal marmeren treden, het woord Παàλïς heeft zienstaan, een bijzonderheid, die mij helaas is ontgaan, maar die natuur-lijk voor de authenticiteit op zichzelf nog niet heel veel zegt.

50

Belangrijker houvast biedt in Athene de plaats, waar Pauluszijn beroemde rede gehouden heeft, de Αρειïς ΠÀγïς. Ook hierblijft, volgens de N. Testamentici, wel verschil van interpretatieder gegevens over, want het is niet geheel zeker of Handelingenaan de westelijk van de Acropolis gelegen rotsachtige heuvel danwel aan het hoogste rechtscollege, dat ook wel als de Areopaguswerd aangeduid, heeft gedacht. Deze moeilijkheid zou uit de wegzijn geruimd, als we met zekerheid wisten, dat deze Areopagus ookop die gelijknamige heuvel vergaderde, wat door sommigen wordtaangenomen, maar door anderen in twijfel getrokken. Hoe het zij,er is in Athene haast geen idealer plekje denkbaar, van waar men— tegen een rotsachtige achterwand — zich voor een groterpubliek verstaanbaar zou kunnen maken. En hier sprak Paulusdan over het altaar met het opschrift ΑΓΝΩΣΤΩ ΘΕΩ en ver-kondigde hij zijn vreemde boodschap van de νÀστασις νεκρν,die levendige reacties teweeg bracht. Als wij in het kader van onzePaulusherdenking, met naar schatting 40 000 mensen rond deAreopagus geschaard, een indrukwekkende vesper houden, terwijlhet Parthenon in floodlight baadt, dan realiseren we ons, hoe hiertwee werelden elkaar voor het eerst ontmoet hebben: het oudeHellas en het jonge Christendom. En hoeveel dankt de historievan Europa en danken wij allen juist aan deze ontmoeting!

Na Athene het oude Corinthe! Ik bespaar U al weer het interessan-te verhaal van de opgravingen, geleid door een Amerikaans weten-schappelijk instituut. Bekend is, hoeveel belangrijks te voorschijnis gekomen, dat een indruk geeft van het bonte leven (ook gods-dienstig bont) in deze stad. Enige zuilen van een oude Apollotempelherinneren aan vroegere grootheid, en in de Peirene-bron en debron van Olaukus hoort men nog het water murmelen. Werd hierhet gevleugeld paard Pegasus door Bellerophon gevangen? In iedergeval werd Bellerophon in Corinthe als halfgod hoog vereerd.

Maar het ging ons om Paulus en ons vermoeden wordt nietbeschaamd, dat hier wel sporen te vinden zullen zijn van het ander-halfjarig verblijf van de apostel in deze stad.

Daar is allereerst ook hier de âµα Παàλïυ, waar de apostel zichop een aanklacht van de Joden zou hebben moeten verantwoordenvoor de stadhouder Gallio. In het geheel van de ruïnes is het vol-komen aannemelijk, dat hier inderdaad zich de plaats bevond, vanwaai de Stadhouder rechtsprak. Maar dan heeft dus Lucas in Hand.

51

18 : 12 kennelijk deze stenen hoogte op het oog, als hij vertelt:ΓαλλÝωνïς δb νθυπÀτïυ ντïς τς \ΑøαÝας κατεπÛστησαν µïθυµαδeνï \Ιïυδαïι τÿ Παàλÿω καd γαγïν ατeν πd τe âµα. Helaas, was hetzo, dat Paulus van deze zijde niet al te veel hulp kreeg. Galliodacht er het zijne van; de Grieken geven de overste der synagogeSosthenes een pak slaag, maar „Gallio trok zich geen van dezedingen aan” (vs. 17).

In oud-Corinthe is verder nog een andere interessante ontdekkingte doen. In het museum, dat ik bezocht, bevindt zich een inscriptieop een stuk steen, dat naar alle waarschijnlijkheid zal hebben toe-behoord aan (één van) de synagoge(n), die Corinthe rijk was, enwaar Paulus gedurende zijn langere verblijf zeker wel menige voet-stap zal hebben gezet. Het fragment van deze inscriptie luidt. . . . ΓΩΓΗΕΒΡ . . . „ waaruit wel niet ten onrechte de conclusie isgetrokken, dat hier gestaan zal hebben ΣΥΝΑΓΩΓΗ ΕΒΡΑΙΩΝ. —Zo blijkt deze ruïne van oud-Corinthe heel wat merkwaardigs, ookvoor de theoloog, te bevatten.

In dit artikel kan ik niet alles noemen. Zo ga ik voorbij aan onsbezoek aan Preveza, aan de Westkust gelegen, waar het ons be-gonnen was om de ruïnes van het oude Nicopolis, een fraai modelvan een Romeinse ommuurde stad met merkwaardige mozaïeken,en die zich voor de traditie verbindt met een passage in de Titusbrief, waar Paulus in 3 : 12 schrijft, dat hij zich voorstelt, aldaarte overwinteren. Ook nueni ik in dit verband slechts terloops onsbezoek aan Creta, waar we het indrukwekkende koningspaleis inKnossos met zijn geraffineerde kunst en hoge cultuur bezochten.Een direct Paulus spoor betekende hier alleen de plaats „SchoneHavens” aan de Zuidkust, waar Paulus vgl. Handel. 27 : 8 kwam,toen hij als gevangene naar Rome werd gevoerd.

We willen nog eenmaal de traditie het woord geven. Hoewel heteiland Rhodos in het verband van de derde zendingsreis alleen inHand. 21: 1 wordt genoemd, is er een hardnekkige overlevering, datde apostel in het jaar 60 de voet zette op de plaats, die thans Lindosis geheten. Na een nacht met zeer slecht weer zou de Romeinsecenturio Julius, die het bevel had over het schip, behouden aange-komen zijn in de baai van Lindos, die ongetwijfeld één der ver-rukkelijkste plekjes van de Dodecanese moet zijn. Wij kwamenhier aan in de vroege morgen van een kostelijke zomerdag, enhielden een dankdienst in een ter plaatse nieuw gebouwde Paulus-

52

kapel. In het N. test. wordt Lindos nergens genoemd, gelukkigdat wij dit plekje met zijn witte huizen en zijn paarse rozen oponze tocht niet gemist hebben.

Mijn bedoeling met dit artikel was niet om volledig te zijn, nochom de classici onder ons te suggereren, dat Griekenland als Paulus-land de eerste aandacht zou verdienen. Gelukkig hebben wij daar-naast van de oudheid zoveel gezien, dat ons gymnasiale gemoedzich ruimschoots te goed heeft kunnen doen! En wat de sporen vanPaulus betreft, nu, ik moet U zeggen, dat de hele herdenking onseen diepe indruk gegeven heeft, hoe de naam van de apostel nietmaar met historische plaatsen is verbonden, maar dat hij bovenalleeft in het hart en de vroomheid van dit volk. Hier zou een nieuwartikel te schrijven zijn over wat wij beleefden aan rijkdommenvan geloof en eredienst, van devotie en getuigenisdrang binueu demuren van de kerk, wier gasten wij waren. Maar dit voerde ons dantevens buiten het door ons gekozen bestek. En wat wij op deze maniergedurende onze reis ontvingen, dat scheen ons op zichzelf, ook voorandere lezers, reeds de moeite waard.

Utrecht A. DRONKERS

53

Lindos (Rhodos). Haven van Paulus

De bron van Peirene te Corinthe

Ruïne van Apollo-tempel te Corinthe

Inscriptie in het museum te Corinthe