Mededelingen en historische bijdragen van de Vereniging Vrienden van het Historisch Museum Den Briel

BRIELSE MAREJAARGANG 17 - NUMMER 2 - OKTOBER 2007

COLOFONDe Brielse Mare is een tijdschrift dat twee keer per jaar wordt uitgegevendoor de Vereniging Vrienden van het Historisch Museum Den Briel. Dit tijdschrift wordt automatisch aan de leden van de verenigingtoegestuurd. Losse nummers zijn te bestellen via het secretariaat van devereniging en te koop bij het Historisch Museum Den Briel en in hetStreekarchief.ISSN:0927-8478 Prijs per nummer: € 2,-

Correspondentie-adres van de vereniging:Mevrouw Els Laroy-MeeuseVan Almondeweg 70, 3231 CS BRIELLETel.: 0181-413635. E-mail: elslaroy@hetnet.nlPostrekening Vereniging Vrienden van het Historisch Museum Den Briel: 208792;Persoonlijk lidmaatschap € 9,60; familielidmaatschap € 14,40 (2007).Aanmelding bij het secretariaat of d.m.v. het formulier op de websitevan de ‘Vrienden’: www.inter.NL.net/users/F.Keller/Tromp.html

Secretariaat Brielse Mare-redactie:Mevrouw Els Laroy-MeeuseVan Almondeweg 70, 3231 CS BRIELLETel.: 0181-413635. E-mail: elslaroy@hetnet.nlHet e.v. nummer verschijnt in april 2008Kopij uiterlijk eind januari bij het redactiesecretariaat.

Redactie:F. Keller (hoofdredacteur a.i.), W. Delwel en K.J. Schipper.

Omslagillustratie: Opgraving Maarland Z.Z:; zie ook pagina 27.

Druk: Drukkerij Brielle bv, Postbus 1, 3230 AA BRIELLE

BRIELSE MARE

Mededelingen en historische bijdragen van de Vereniging

Vrienden van het Historisch Museum Den Briel

Inhoud

Openingstijden en prijzen museum 4 Van de redactie 5 Verenigingsnieuws 6Museumnieuws 8Archiefnieuws 10Historische bijdragen- Brielle. Van Prehistorie tot middeleeuwse stad 15- Notities uit middeleeuws Brielle. Een 15e-eeuws leren etui met

beschreven wastafeltjes uit een beerput bij de Maarlandse haven 21- Kreeg de molenaar een klap van de molen? Brandstichting in de

molen van Aalbregtse 61- Brielse Kalkfabriek 65- Uit de streek 75Aanmeldingsformulier ‘Vrienden’ 76 Auteursinstructies 77 Belangrijke telefoonnummers en internetadressen 77

Een apart cadeau:abonnement op de ‘Brielse Mare’

Inlichtingen en bestellingen bij desecretaris: Els Laroy-Meeuse,tel.: 0181-413635e-mail: elslaroy@hetenet.nl

Openingstijden en prijzen museum

1 apr. t/m 31 okt. 1 nov. t/m 31 maartdi-vr 10.00 - 17.00 uur 10.00 - 16.00 uurza 10.00 - 16.00 uur 10.00 - 16.00 uurzo 12.00 - 16.00 uur geslotenGesloten op maandagen, oud- en nieuwjaar, koninginnedag, 1e en 2e

paasdag, 1e pinksterdag en 1e en 2e kerstdag. Op hemelvaartsdag en 2e

pinksterdag openstelling als op zondag. Op 1 april gratis toegang.Prijzen: Kinderen t/m 4 jaar gratis

Kinderen 5 t/m 12 jaar € 1,-Iedereen ouder dan 12 jaar € 2,-Geuzenkaart (gezin met kinderen t/m 12 jaar) € 4,50Groepen (op aanvraag): meer dan 10 pers. € 1,- ppScholen vanaf 10 personen € 0,50 ppLeden vriendenvereniging, MJK,Ver. Rembrandt en CJP gratis

Adres:Markt 1, 3231 AH Brielle. Balie: tel.(0181) 475475; kantoor: (0181) 475477; fax: (0181) 475476; www.historischmuseumdenbriel.nle-mail: info@historischmuseumdenbriel.nl

4

Van de redactie

In de vorige ‘Mare’ heb ik gemeld dathet bestuur op zoek was naar een nieu-we hoofdredacteur. Ondertussenhebben we in de persoon van WillemDelwel in deze vacature kunnen voor-zien. Voor dit nummer heb ik noggefunctioneerd als hoofdredacteur a.i.,maar vanaf volgend jaar zal Willemvolledig in functie zijn. Hij iswerkzaam als beleidsmedewerker bijZadkine Zuid-Hollandse Eilanden.

Deze aflevering van de ‘Mare’ heeft een bijzonder karakter.Afgelopen mei is de nieuwe afdeling archeologie van het museumgeopend. Deze opening en het beschikbaar komen van de resultatenvan een bijzondere archeologische vondst in Brielle was voor deredactie aanleiding om hier uitgebreid aandacht aan te schenken. Deverkregen informatie was zo omvangrijk dat het zelfs een extra dik-ke Mare geworden is.Naast de vaste rubrieken vindt u verder een artikel over de brand-stichting in de molen van Zwartewaal in 1933. Voor deze tekst heb-ben we gekozen gezien het feit dat het jaar 2007 is uitgeroepen totMolenjaar. Verder vindt u een artikel over de Brielse Kalkfabriek,naar aanleiding van de lezing over dit onderwerp in de ledenverga-dering van april 2007. Ten slotte berichten we over het heugelijkefeit van het terugvinden van een verloren gewaand schilderij.

Felix Keller

5

Willem Delwel, de toekomstigehoofdredacteur

Verenigingsnieuws

Overdruk ‘Esterenburg’Voor het artikel over de boerderij ‘Esterenburg’ in de ‘Brielse Mare’van april 2007 was (en is) er veel belangstelling. Ondertussen is erbij de museumbalie voor € 1,- een herdruk van het artikel te koop.Nieuwe leden die zich voor het einde van dit jaar aanmelden, krijgeneen exemplaar van deze herdruk cadeau.

Digitalisering oude jaargangen ‘Brielse Mare’Sinds 1999 is de ‘Brielse Mare’ ook digitaal als ‘Acrobat’ - bestandbeschikbaar. Voor de eerdere jaargangen was dit tot nu toe nog niethet geval. In het kader van het 50-jarig bestaan van de ‘Vrienden’ ishet de bedoeling een CD te produceren met alle tot nu verschenen‘Mare’s’ in digitale vorm. Als voorbereiding voor het digitaliserenheeft ondertussen de heer Jaap Kramer, vrijwilliger in het Streek-archief, alle oude exemplaren op A4 formaat gekopieerd.

De geschiedenis van Brielle in kort bestekOver de geschiedenis van Brielle bestaat veel literatuur, maar wat erontbreekt is een beknopte (en betaalbare) samenvatting. Kort gele-den werd door de ‘Vrienden’ een brochure over de geschiedenis vanBrielle geschreven. Het bestuur heeft voor de publicatie een subsidieaangevraagd. Deze brochure zal in de najaarsvergadering wordengetoond. We hopen dan ook meer te weten over de subsidieaanvraag.

Legaat ‘Van Andel’Vorig jaar overleed in Soest mevrouw Helena Maria van Andel.Meerdere generaties van het geslacht Van Andel leefden op heteiland Voorne. Bekend was vooral Hugo van Andel (1761 - 1826)

6

die verschillende bestuursfuncties op het eiland bekleedde. Bij testa-ment werden door wijlen mevrouw Van Andel enkele schilderijen enpersoonlijke objecten aan de ‘Vrienden’ geschonken, waaronder eenschilderij van haar vader, door Johan Brakensiek. Ondertussen zijnalle geschonken objecten als bruikleen aan het museum over-gedragen.

Lustrumviering oktober 2008Het is de bedoeling het 50-jarig bestaan van de ‘Vrienden’ exact opde dag van de oprichting te vieren. Het lijkt dus verstandig, de avondvan 22 oktober 2008 vrij te houden:

F.K.

7

Johan Brakensiek, Pieter Stephanus vanAndel (vader van de erflaatster) op kantoor

8

Museumnieuws

Vanuit het museum zijn goede berichten te melden. Het bezoekers-aantal stijgt weer, mede door de toename van bezoekers vanuit hetprimair en het voortgezet onderwijs. Te verwachten valt dat dat aan-tal verder zal toenemen. Vanaf het nieuwe schooljaar verwelkomenwij de brugklassen met het educatieve programma dat PaulineHarmsen bij de presentatie archeologie heeft ontwikkeld. Tevensworden gesprekken gevoerd om met het museum structureel deel tenemen aan een programma voor de groepen acht en een programmavoor de tweedeklassers van het voortgezet onderwijs. De tentoonstelling in het museum over de familie Middelhoek en de

tentoonstelling in de Sint-Catharij-nekerk met werken van MartinusMiddelhoek lopen goed. Zoalsverwacht leveren kerk en museumelkaar meer bezoekers op. Hetmooi ingebonden boekje metafbeeldingen in kleur van alletentoongestelde werken dat in deplaats kwam van het zaalblad,vindt gretig aftrek. En ondanks hetslechte weer vinden veel meermensen dan vorig jaar hun wegnaar De Stenen Baak. In het verschiet voor het najaar ligteen tentoonstelling met als onder-

werp drinkbekers en bokalen van Voorne. We zijn nu ook al druk inde weer met de voorbereidingen voor de tentoonstelling en publi-catie ter gelegenheid van het vijftigjarig bestaan in oktober 2008 van

Catalogus tentoonstelling Middelhoek

de Vereniging Vrienden van het Historisch Museum Den Briel. Ook over de collectieregistratie is goed nieuws te melden. Sinds dekomst van Jeanette de Lange wordt systematisch en voortvarend aande collectieregistratie gewerkt. Maar bij een gelijkblijvende inputzullen deze werkzaamheden pas over 15 jaar gereed zijn, hetgeenniet in overeenstemming is met de ambitie en doelstelling van hetmuseum. Gelukkig heeft het college besloten tot de tijdelijkeaanstelling voor twee jaar van een full-time collectieregistrator opdatde klus in twee jaar tijd geklaard kan worden. Daarnaast besloot hetcollege de formatie van het museum structureel uit te breiden meteen assistent-conservator voor 0,6 fte (ruim twintig uur per week).Deze medewerker zal inhoudelijke werkzaamheden verrichten omondergetekende te ontlasten, hetgeen het museum zowel meer‘lucht’ als mogelijkheden geeft. In de vorige Mare werd melding gemaakt van de toen net in gebruikgenomen geautomatiseerde kassa. Hoewel het voor eenieder evenwennen was en afscheid genomen moest worden van een tijdperk, isde kassa een verademing gebleken en niet meer weg te denken uitons museumbeeld!

M.H.

9

Archiefnieuws

Het is niet altijd eenvoudig een keuze te maken uit recent verkregenbescheiden voor het Streekarchief. In feite gaat er geen dag voorbijof er komt wel iets binnen dat de moeite van het vermelden waard is.De keuze valt dit keer op een boek dat deze zomer kon worden toe-gevoegd aan de bibliotheek: Johannes Colonius, Nederlants lof-offervoor Gods boven Wonderlijke verlossinge, Over den CXXIV psalm,94 pag. Bijgebonden: Nodige ziel-bewerkende gedagten en medita-tien in deze geestelose, losse en sorgelose Eeuwe, 192 pag., Utrecht,1689.

10

Een recente en zeldzameaanwinst: een boek uit1689, geschreven dooreen Brielse predikant, enbetrekking hebbend ophet vertrek van Willem IIIuit Hellevoetsluis naarEngeland

11

Titelblad door Romeyn de Hooghe, bekend van het kaartboek van Voorne

Het boek bevat een titelplaat van Romeyn de Hooghe, een vermaardkunstenaar die wij hier vooral kennen van het kaartboek van Voorne.Het uiterst zeldzame boek is van historische betekenis voor onsgebied omdat het is geschreven door een Brielse predikant en omdathet betrekking heeft op het vertrek van Willem III vanuit Hellevoet-sluis naar Engeland. We kennen de geschiedenis van de 'GloriousRevolution' van 1688. Jacobus II van Engeland kreeg in dat jaar eenzoon die katholiek opgevoed zou worden en dat kon natuurlijk niet.Willem III vertrok met een vloot vanuit Hellevoetsluis en even laterwerd hij met zijn vrouw Maria erkend als koning en koningin vanEngeland. Deze geslaagde operatie was voor de Brielse predikantvoldoende reden voor het schrijven en laten uitgeven van een theolo-gisch dankoffer op grond van psalm 124. Voor de enkeling die eer-tijds verzuimd heeft op te letten bij het van buiten leren van hetpsalmversje: "Indien de Heer, die ons heeft bijgestaan, toen 's vij-ands heir en aanval werd gevreesd, niet had gered, wij waren langvergaan."Johannes Colonius heet eigenlijk Johannes van Keulen. Het was nietongebruikelijk dat predikanten en andere hooggeplaatsten hun naamlatiniseerden om daarmee hun aanzien te verhogen. Het latiniserenvan familienamen is in onbruik geraakt. Niettemin vinden we onderandere op medisch terrein en in de biologie deze gewoonte nogsteeds. Het klinkt ook gedistingeerder wanneer wij onze vrienden enbekenden meedelen dat wij in onze tuin een Talpa europaea hebbenwaargenomen dan dat wij zeggen dat er een mol aan het wroeten is.Ook de naam Brielle is belangrijk genoeg voor Latijnse varianten.Op 17de eeuwse kaarten vinden we de naam Briela of Brilium en denktniet dat anno nu Brielle aan betekenis heeft verloren. Enige jaren geledenis aan een voor de wetenschap volkomen onbekend zoogdier, aangetrof-fen even buiten Brielle, de naam Eliomys briellensis toegekend.

12

Johannes van Keulen werd in 1670 predikant te Brielle en dat is hijtot aan zijn overlijden in 1693 gebleven.Predikanten hielden zich regelmatig met maatschappelijke zakenbezig. Brielse predikanten stonden er zelfs om bekend. In de verza-melingen van het Streekarchief bevinden zich diverse pennenvruch-ten die deze betrokkenheid bevestigen. Nog steeds laten zij van zichhoren. We denken dan onder andere aan de synagoge, het Vrijheids-bos en in deze herfst aan de discussie over de klimaatsverandering.Het boek uit 1689 is niet zozeer van betekenis door de theologischeuiteenzetting van psalm 124. Die is wat achterhaald. De waarde ligtvooral in 'de op-dragt' en 'de aansprake Aan de gemeynte'. Een toe-lichting op de gebeurtenissen van 1688. Het boek is opgedragen aande kerkelijke gemeente van Brielle.

L.H.

13

14

Mogelijkheden om actief bezig te zijn in de nieuw ingerichte afdeling archeologie(Foto F. Keller)

Detail uit de nieuwe afdeling archeologie (Foto F. Keller)

15

Brielle: van Prehistorie tot middeleeuwse stad

Marijke Holtrop1

Brielle: van Prehistorie tot middeleeuwse stad: zo heet de nieuweafdeling archeologie van het Historisch Museum Den Briel, die op16 mei jl. werd geopend door de heer A. Heijboer, wethouder grond-zaken van de gemeente Brielle. De wethouder memoreerde in zijn openingstoespraak de Monumen-tenwet 1988 en het Verdrag van Malta (1992).De Monumentenwet 1988 regelt de wettelijke bescherming vanonroerende rijksmonumenten en door het rijk aangewezen stads- endorpsgezichten. Deze wet heeft niet alleen betrekking op gebouwenen objecten, maar ook op stads- en dorpsgezichten en archeologischemonumenten boven en onder water. In de wet is onder meer geregeldhoe om te gaan met het archeologisch archief: wat mag je wel en watniet met bodemvondsten doen, wanneer mag je het wel of juist nietopgraven, hoe moet je het opgraven, welke apparatuur moet jegebruiken. Victor de Stuers (1843-1916) wordt gezien alsde grondlegger van de georganiseerde zorgvoor monumenten in Nederland. Hij had groteinvloed op het kunstbeleid van de Nederlandseregering in het derde kwart van de 19de eeuw.Sinds de regering van Thorbecke2 overheerstehet standpunt dat "kunst geen regeringszaakis".3 Maar De Stuers vond dat de regering zichjuist wel met kunst moest bemoeien, omdat kunst-werken opvoedkundige en morele waarden verte-genwoordigden.4 De Stuers bepleitte bijvoorbeeld

Victor de Stuers

16

ook het behoud van De Gevangenpoort, voormalig gerechtsgebouwen gevangenis van het Hof van Holland, dat in 1853 werd uitgeroe-pen tot monument. Daarnaast vond hij De Gevangenpoort dé plaatsom de geschiedenis van het Nederlandse strafrecht en het gevange-niswezen tentoon te stellen.5

In 1875 werd De Stuers hoofd van de afdeling Kunst en Wetenschap-pen van het ministerie van Binnenlandse Zaken. Zijn beleid omvattede bevordering van de tekenkunst, meer financiële steun voor musea,een verantwoorde bouw van regeringsgebouwen én het instand-houden van monumenten. De Stuers bezette vanaf 1901 tot aan zijndood een plaats in de Tweede Kamer.Het Verdrag van Malta regelt op Europees niveau hoe met hetbodemarchief moet worden omgegaan. Nederland ondertekende ditverdrag in 1992. Uitgangspunt van het verdrag is om het archeolo-gisch erfgoed (de bodemvondsten) zoveel mogelijk in situ (= terplekke) te bewaren. Daar waar behoud in situ niet mogelijk is, beta-len de bodemverstoorders (de eigenaars van het stuk grond) hetarcheologische onderzoek en eventuele opgravingen.6 Sinds enkelejaren wordt in Nederland gewerkt in de geest van Malta. Met deinvoering van de nieuwe Wet op de archeologische monumentenzorgop 1 juli 2007 wordt het Verdrag van Malta in de Nederlandse wetge-ving verankerd. Het gevolg is dat alle gemeenten in Nederland ver-plicht worden een eigen archeologiebeleid op te stellen.Wethouder Heijboer gaf tevens uitleg over de wijze waarop inBrielle met archeologie wordt omgegaan: "De gemeente Brielle beschikt over een rijk en gevarieerd bodemar-chief, een bron van informatie over de bewoningsgeschiedenis vandeze stad. Sinds 1995 al voert de gemeente uit eigen beweging eenactief archeologiebeleid. Uitgangspunten zijn behoud van hetarcheologisch erfgoed waar mogelijk, documentatie en onderzoek

17

waar nodig, en aandacht voor voorlichting en educatie. In 1995installeerde de gemeente een Archeologische Begeleidingscommis-sie.7 Deze commissie adviseert het college van burgemeester en wet-houders over het te voeren archeologisch beleid, toetst planontwik-kelingen op archeologische implicaties, brengt advies uit over eenzorgvuldig beheer en stimuleert de voorlichting en educatie over dearcheologische geschiedenis van Brielle. Nieuwe wet- en regel-geving verplicht de gemeente tot een herziening van het huidigebeleid. In 2007 zal daarom een nieuw archeologiebeleid wordenopgesteld". Uit bovenstaande volgt dat de gemeente het van groot belang vindtdat er in de bodem zorgvuldig onderzoek wordt gedaan om gegevenste verkrijgen over het culturele erfgoed en de bewoningsgeschiede-nis van Brielle. Die gegevens wil ze ook overbrengen op de inwo-ners zodat zij meer bekend raken met de geschiedenis van hun eigenomgeving. Deze ambitie sluit aan bij het in de nota Kunst en Cultuurvastgestelde Brielse beleid ten aanzien van cultuureducatie. Bodem-vondsten wil de gemeente zoveel mogelijk laten zien aan deinwoners en bezoekers van de stad. Dit is overigens geheel inovereenstemming met artikel 9 van het Verdrag van Malta waaringestreefd wordt naar "…bewustmaking van het publiek van de waardevan het archeologische erfgoed door middel van voorlichting ententoonstellingen…".8

Het Historisch Museum Den Briel, bij uitstek geschikt omgenoemd beleid voor Brielle uit te voeren, stelde voor om de presen-tatie archeologie in het museum te herzien en aan te passen tot depresentatie ‘Brielle. Van prehistorie tot middeleeuwse stad’. Daarbijzou gebruik gemaakt moeten worden van zoveel mogelijk bodem-vondsten die in de afgelopen jaren bij archeologische opgravingen inBrielle, veelal begeleid door Bureau Oudheidkundig Onderzoek

18

Rotterdam (BOOR), aan de oppervlakte waren gekomen. Immers,aan de hand van de bodemvondsten, bij voorkeur aangevuld metoriginele documenten uit het stadsarchief, kan museumbezoekerszowel een inleiding tot het vakgebied archeologie worden gebodenals vijf middeleeuwse, voor Brielle relevante thema's: stadsmuur,adel, geestelijkheid, burgers, visserij en handel.De nieuwe presentatie in het museum kwam tot stand in nauwesamenwerking met BOOR.

Aangezien tot de doelgroepen van het museum met name jongerenen het voortgezet onderwijs behoren, werd er bewust voor gekozenook van docenten en leerlingen inhoudelijke bijdragen te vragenvoor zowel de tentoonstelling als het educatieve programma. Heteducatieve programma is voor de brugklassen vanaf september 2007beschikbaar.Wethouder Heijboer benoemde aan het eind van zijn toespraak eenaantal in Brielle gedane archeologische opgravingen nader:

Beeld van de nieuweafdeling archeologie

19

De locatie Commandeurstraat. In 1997 en 1998 werd nieuwbouw verricht in opdracht van de stichtingMerula Weeshuis. De werkzaamheden werden archeologisch begeleid. Erwerden beerkuilen en waterputten aangetroffen die dateren uit de periode1475-1550 en lagen op de voormalige achtererven van de woningen aande Langestraat. Het uit de kuilen afkomstige aardewerk, kookpotten enpispotten, was soms redelijk compleet.

De locatie Langestraat.Bij het archeologisch onderzoek in 1997 en 1998 werd over eenlengte van circa 100 meter de fundering van de middeleeuwse stads-muur blootgelegd, onderzocht en gedocumenteerd. Plaatselijkgebeurde dat ook met het bijbehorende grachttalud en de gracht. Defundering van de muur met steunberen, die de tongewelven van deweergang droegen, was in het algemeen goed bewaard gebleven. Erwerden onder meer boekbanden en een aantal middeleeuwse bakste-nen opgegraven.

De locatie Langestraat, het Raas, het Asylplein en de Kaatsbaan. Op die locatie heeft het Hofterrein van de Heren van Voorne gelegen.Het is een belangwekkende locatie, die vermeld is op de Archeologi-sche Monumentenkaart van Zuid-Holland. Het terrein dateert uit hetbegin van de 14e eeuw, zo is archeologisch en historisch aangetoond.Oorspronkelijk werd het terrein geheel of nagenoeg geheel omgevendoor een sloot of gracht, waarlangs aan de binnenzijde van het hof-terrein een muurwerk stond. Het binnenterrein bevatte minimaal eensloot of gracht en verscheidene gebouwen. Met bescheiden archeologischonderzoek werd de aanwezigheid van een sloot of gracht onder de huidigeKaatsbaan aangetoond. Het vondstmateriaal, onder meer uit de gracht,was zeer informatief en goed geconserveerd.

20

De locatie Langestraat, Coppelstockstraat, Maarland ZZ en Kerkstraat.In 2002 werd de bestaande bebouwing gesloopt. Voorafgaand aan denieuwbouw werd de locatie in het voorjaar van 2002 archeologischonderzocht. Gezocht werd naar sporen van bewoning uit de 16deeeuw en de eeuwen daarvoor. Aangetroffen werden verscheidenehouten afvaltonnen met 15e-eeuws vondstmateriaal en er werd eengrote bakstenen beerput gevonden.In die beerput werd een heel bijzondere vondst gedaan, namelijk vijf(deels) beschreven wastafeltjes; de notitieboekjes van weleer. De gevonden wastafeltjes zijn tussen 2002 en 2004 bestudeerd,onderzocht en beschreven door archeoloog en historicus ArnoldCarmiggelt, werkzaam voor BOOR. Zijn onderzoeksresultatenwerden vastgelegd in een rapportage die door hem werd herschreventot het hiernavolgende artikel.

(1) Met dank voor de medewerking van ir. A. van Oers, beleidsmedewerker Monumenten-zorg gemeente Brielle.

(2) Johan Rudolf Thorbecke (1798-1872).(3) Thorbecke zou een andere bewoording hebben gebruikt, nl. "De regering is geen

oordelaar van wetenschap en kunst". Hij bedoelde waarschijnlijk te zeggen dat de overheid zich niet moest bemoeien met of steun aan kunst moest verlenen.Zie in dit verband: J. Blok, "Kunst is geen regeringszaak. De opvattingen van Thorbecke over kunstpolitiek", Liberaal Reveil, jaargang 40, februari 1999.

(4) Onder meer in het artikel "Holland op zijn smalst", dat in 1873 in De Gids verscheen.(5) Het was mede door de inspanningen van De Stuers dat De Gevangenpoort in 1883

als museum zijn deuren voor het publiek kon openen. Zie ook: www.gevangenpoort.nl(6) Voor meer informatie over het Verdrag van Malta zie: www.minocw.nl(7) De archeologische begeleidingscommissie bestaat, onder voorzitterschap van de wet-

houder grondgebied, uit ambtenaren monumentenzorg en ruimtelijke ordening, de stadsarcheoloog, en vertegenwoordigers van het Bureau Oudheidkundig Onderzoek van Gemeentewerken Rotterdam, het Streekarchief Voorne-Putten en Rozenburg en het Historisch Museum Den Briel.

(8) Op. Cit. noot 6.

21

Notities uit middeleeuws Brielle. Een 15e-eeuws lerenetui met beschreven wastafeltjes uit een beerput bij deMaarlandse haven

Arnold Carmiggelt

InleidingVoorafgaande aan de bouw van een appartementencomplex aan deCoppelstockstraat in Brielle heeft het Bureau Oudheidkundig Onder-zoek van Gemeentewerken Rotterdam (BOOR) in opdracht van degemeente Brielle in 2002 een archeologisch onderzoek uitgevoerd.(Afb. 1) 1

Afbeelding 1: De ligging van de werkputten binnen het onderzoeksterrein in debinnenstad van Brielle

22

Het in de binnenstad gelegen onderzoeksterrein bevindt zich tussen de Lange-straat, de Coppelstockstraat, de Kerkstraat en het Maarland-Zuidzijde. Bij hetonderzoek werden in een beerput een leren etui, een schrijfstift en vijf (gedeel-telijk) beschreven wastafeltjes aangetroffen. De bijzondere vondst vormt hetonderwerp van dit artikel.In dit artikel wordt beknopt verslag gedaan van de opgravings-resultaten, de geschiedenis van de onderzoekslocatie en van deinhoud van de beerput waaruit de wastafeltjes afkomstig zijn. Ver-volgens wordt aandacht besteed aan het gebruik van wastafeltjes inNederland, waarna het leren etui en de wastafeltjes uit Briellebesproken worden. Daarna wordt de tekst gepresenteerd, die op dewastafeltjes is aangebracht. Een toelichting op en de duiding van detekst volgen, na een korte schets van de haringhandel in Brielle in deLate Middeleeuwen, aangezien dit voor een goed begrip van de tekstop de wastafeltjes noodzakelijk is. Ten slotte zal aandacht wordenbesteed aan de betekenis van de vondst voor de interpretatie van deopgravingsgegevens.

Brielle Maarlandse haven: opgraving en historisch kaderHet archeologisch onderzoek was er op gericht alleen het bodemar-chief te documenteren dat door het graven van de bouwputten tenbehoeve van de nieuwbouw verloren dreigde te gaan. De opgravingheeft zich beperkt tot een werkput evenwijdig aan de Langestraat(werkput 1) en langs de Kerkstraat (werkput 2). Ook werd een kleinewerkput langs de Coppelstockstraat (werkput 3) aangelegd en erwerden bij het ontgraven van het terrein in een later stadium nogenkele waarnemingen gedaan (Afb. 2).Het archeologisch onderzoek heeft aangetoond dat er op of in denabijheid van de onderzoekslocatie al bewoning was in de Romeinsetijd. Ook is vastgesteld dat het terrein aan het einde van de 14e of het

23

begin van de 15e eeuw werd opgehoogd. De herinrichting van hetterrein hangt waarschijnlijk samen met de schenking van grondge-bied door Aelbrecht van Voorne aan de stad Brielle in 1394.2

Afbeelding 2: Kadastrale minuut van Brielle uit 1820 met de ligging van de in ditrapport genoemde gebouwen en structuren. 1=St. Catharijnekerk; 2=Maarlandseof St. Pieterkerk; 3=St. Catharinaklooster; 4=Clarissenklooster; 5=HeiligeGeesthuis en Vrouwenhuis; 6=Begijnhof; 7=dam in het maarland; 8=Verloren-Kost; 9=Zuideindse gasthuis; 10=Noordeindse gasthuis

24

In de schenkingsakte is sprake van een locatie waar eens de water-molen van de Heren van Voorne op uitwaterde en die nu benut gaatworden om een spuikom en een sluis te maken, om zodoende dehaven van Maarland te kunnen doorspoelen en deze zo op diepte tekunnen houden. Met de spuikom wordt het achterste gedeelte van deMaarlandse haven bedoeld (dat later ook wel 'Verloren-Kost' wordtgenoemd), dat direct grenst aan de noordzijde van het onderzoeksterrein(Afb. 2).3 De rond 1394 aangelegde sluis ('verlaat') bevond zich in eendam tussen de nieuwe spuikom en de Maarlandse haven en lag min ofmeer ter hoogte van de tegenwoordige Kerkstraat. De dam vormde eenverbinding tussen beide zijden van het Maarland, zichtbaar op de stads-plattegrond van Van Deventer uit circa 1560 (Afb. 3).

De aanpassing van de Maar-landse haven aan het eind vande 14de eeuw lijkt consequen-ties te hebben gehad voor deontwikkeling van dit deel vande stad. Waarschijnlijk werdvanaf die tijd de Kerkstraat(Maarlandse Kerkstraat) aan-gelegd, die voor het eerst in1397 wordt vermeld. Ook lijktvanaf deze tijd bewoning open langs de dijk aan de noord-zijde van het Maarland, diedeel uitmaakte van de polderOosterland, plaats te vinden.4

In ieder geval bevonden zichaan het Maarland-Noordzijdein de 15e eeuw twee belang-

Afbeelding 3: Detail van plattegrond vanVan Deventer uit circa 1558 met de liggingvan de onderzoekslocatie (kader). De pijlwijst naar de dam in het Maarland

25

rijke gebouwen: het Heilige Geesthuis (gasthuis) van Maarland enhet ten oosten hiervan, min of meer tegenover de dam, gelegenVrouwenhuis.5 In verband met de nog te presenteren opgravings-resultaten, moeten we bij beide stichtingen iets langer stilstaan. Het Vrouwenhuis is kort na 1473 gesticht, na het overlijden van destichteres Geertruid Arent Beyensze.6 Het bestond uit een groot huisen vijf kleinere huizen. Geertruid was de weduwe van AernoutBeyen die reeds vóór 1443 gestorven moet zijn. In dat jaar schenktGeertruid 13 bedden met toebehoren aan het naast haar woning aanhet Maarland gelegen Heilige Geesthuis en stelt deze instellingtevens in het vooruitzicht van de helft van 37 gemet land in depolder de Goote na haar overlijden. De Heilige Geestmeesters (debeheerders van het gasthuis) worden verplicht, bij ontvangst vandeze schenking na haar dood, tweemaal per week een mis tecelebreren in de Maarlandse kerk ter nagedachtenis van haarzelf enhaar man Arent Beyen. In 1467 bestemt ze haar huis aan het Maar-land (na haar overlijden) tot vrouwenhuis. Als voorwaarde stelt zeonder andere dat de toekomstige vrouwen de bewoners van het gast-huis moesten voorzien van dunnebier ('s ochtends) en 'potasie oftepotspyse' ('s avonds). In 1541 verlaten de vrouwen hun behuizingaan het Maarland en trekken in bij het Begijnhof aan de Vrouwen-hoflaan. Daarmee komt er een einde aan het Vrouwenhuis op hetMaarland. Ook het voormalige Heilige Geesthuis verdwijnt dan of isal verdwenen, aangezien er na 1541 geen archiefvermeldingen meervan zijn.7 Op basis van het aantal brandemmers waarover het gast-huis en het vrouwenhuis aan het Maarland in 1523 dienden tebeschikken, kan opgemaakt worden dat beide behuizingen ongeveereven groot moeten zijn geweest.8

Uit het archeologisch onderzoek blijkt dat langs de Kerkstraat deeerste (houten) huizen werden gebouwd in het begin van de 15e

26

eeuw. Of er toen ook sprake is geweest van houtbouw langs deLangestraat, Coppelstockstraat en het Maarland-Zuidzijde isonzeker. Zowel aan de Langestraat (werkput 1) als aan de Coppel-stockstraat (werkput 3) zijn 15e-eeuwse structuren en vondstenaangetroffen, maar duidelijke resten van huizen ontbreken. Dit kansamenhangen met de geringe omvang van de werkput langs deCoppelstockstraat en het geringe oppervlakte van het verdiepte deelvan de werkput langs de Langestraat. De huizen aan de Kerkstraat,waarvan er vier (deels) zijn onderzocht, waren tussen de 4,5 en 5meter breed en hadden een lengte van ongeveer 11 meter. De houtenwanden waren in standgreppels geplaatst. De huizen bezaten klei-vloeren en hadden in het voorste deel één (of meer boven elkaargelegen) haardplaats(en). Op de achtererven van de huizen langs de Kerkstraat bevonden zichwaterputten (opgebouwd uit één of meerdere op elkaar geplaatstetonnen). Nadat ze buiten gebruik waren gesteld, dienden ze alsafvalput. Het vondstmateriaal bij de houten huizen en uit de puttendateert voornamelijk uit de 15e en de eerste helft van de 16e eeuw.Daarna maakt de houtbouw plaats voor bakstenen huizen. Of devervanging van de houtbouw door steenbouw rond het midden vande 16e eeuw samenhangt met de grote stadsbrand van 1548 in ditdeel van Brielle is niet zeker, maar wel heel goed mogelijk.De vroegste vermelding van huizen aan de 'Maerlantsche Kerkstrate'dateert van 3 november 1397.9 In het betreffende archiefstuk issprake van twee huizen met erven, die liggen aan de Kerkstraat. Welezen: Welke voirseyde huyse(n) ende erve gheleghen syn in dieMaerlantsche Kerkstrate binnen dese lantmerken: dat Maerlantschekerckhof an die zuytzide alrenaest ende meester Jans emonts erve andie noertzide alrenaest. Uit een stuk uit 1426 kunnen we opmakendat de erven gelegen moeten hebben aan de westzijde van de Kerk-

27

straat.10 In dat jaar geven Peter Bruustensz van Asperen en zijnvrouw Marie Willemsdochter een jaarrente aan de Regulieren vanRugge. De jaarrente is verzekerd op hun huis waarin ze wonen endat is gheleghen bi der Marlantsche Kerckstraet binnen desen lant-merken: die Maerlantsche Kerckstraet aen die ostzide, Arnt Goutaan die zuutzide, Kathelijn meyster Jan Emonts aen die noortzide.Aangezien het erf van Jan Emonts blijkbaar aan de westzijde van deKerkstraat ligt, mogen we ervan uitgaan dat ook het stuk van 1397betrekking heeft op erven aan de westkant van de Kerkstraat. Waarhet erf van Jan Emonts precies gelegen heeft is onduidelijk. Het kangelegen hebben ter hoogte van het Maarland-Zuidzijde aan hetwestelijk deel van de Kerkstraat, maar ook meer zuidelijk. Kathelijnmeyster, de functie waarmee Jan Emonts wordt aangeduid, kangelezen worden als 'Katherijn meester'. In dat geval zou hij kerk-meester kunnen zijn geweest van de Catharijnekerk te Brielle.Op de hoek van de Kerkstraat en het Maarland Zuidzijde lijkt, integenstelling tot de houten huizen aan de Kerkstraat, in de 15e eeuween stenen bouwwerk te hebben bestaan. In ieder geval werd in ditdeel van het onderzoeksterrein een omvangrijke bakstenen beerputaangetroffen en 15e-eeuws muurwerk (Afb. 4). Uit deze beerputkwam het leren etui met de wastafeltjes tevoorschijn.

Afbeelding 4: Impressie vanhet opgegraven muurwerk inwerkput 2 langs de Kerkstraatvanuit het noorden. Op devoorgrond is de bovenzijde vande beerput te zien, waaruit hetetui met de wastafeltjesafkomstig is. Op deachtergrond is de toren van deSint-Catharijnekerk zichtbaar.(zie ook het titelblad)

28

De beerputDe beerput waaruit de wastafeltjes afkomstig zijn, had een diametervan maar liefst 260 cm. De put was opgebouwd uit bakstenen meteen formaat van 21 x 10 x 4,5 cm. De bovenzijde van de beerputbevond zich op 111 cm + NAP; de onderzijde lag op 166 cm - NAP.In de put konden vier vondstlagen worden onderscheiden. De lagenzijn van boven naar onder genummerd, respectievelijk laag 1, 2, 3 en4. De vondstlagen waren van elkaar gescheiden door vondstarmelagen. Tussen laag 3 en 4 bevond zich een puinpakket.Uit de beerput is veel vondstmateriaal verzameld, dat voornamelijk

afkomstig is uit de onderste beerlaag (laag 4). In deze laag werd ookhet etui met de wastafeltjes aangetroffen. Het vondstmateriaal uitlaag 4 dateert rond het midden van de 15e eeuw (Afb. 5).

Vooral in het zuidoostelijk deel van de put bevonden zich veel objec-ten, hetgeen de indruk wekt dat aan deze zijde of hierboven zich destortkoker heeft bevonden. Laag 3 bevatte weinig vondstmateriaal.Laag 1 en 2 dateren uit het eerste (en mogelijk nog tweede) kwart

Afbeelding 5: Diverse ceramische voorwerpen, een wervelschijf van een potvis eneen bronzen kandelaar uit laag 4 van de beerput aan het Maarland-Zuidzijde

29

van de 16e eeuw. Nadat de beerput dichtgegooid is, is hierin een ton-put ingegraven. Hieruit werd betrekkelijk weinig 16e-eeuws vondst-materiaal geborgen, dat mogelijk deels vermengd is met materiaaluit de beerput zelf.In laag 4 werden fragmenten aangetroffen van ten minste 81 kera-mische voorwerpen. Het merendeel van de scherven bestond uitroodbakkend aardewerk. Vooral fragmenten van grapen (n=34),pispotten (n=16) en bakpannen (n=12) werden gevonden. Verderkwamen fragmenten van kommen, een deksel, een vetvanger en eenknopvormige voet van een 'drinkuit' te voorschijn. Naar aanleidingvan een vondst in Zwolle, waar een dergelijke drinkuit gehuld is ineen rieten korf, wordt verondersteld dat dit type 'drinkuits' nietgebruikt werd bij drinkspelletjes, maar als verpakkingsmateriaalvoor een bepaalde vloeistof. Opmerkelijk is dat veel van de vondstenuit een kloostercontext afkomstig zijn.11

Van grijsbakkend aardewerk werden fragmenten van ten minste tweeniet nader te specificeren voorwerpen gevonden en van steengoedten minste tien voorwerpen: kannen en/of kruiken (n=9) en eendrinkbekertje (n=1). Van glaswerk werden in laag 4 slechts fragmenten gevonden vantwee glazen bekers van woudglas (maigeleins) en fragmenten vanenkele vensterruitjes. Van hout gemaakt waren een tol, een dekseltjeen een onbekend voorwerp, mogelijk een handgreep. Een scharnier-schaar, een deksel en een (sterk verroeste) pan waren van ijzergemaakt. Ook een deel van een uit takjes samengestelde bezem werdgevonden. Voorts kwam een bronzen kandelaar te voorschijn.Opvallend was een wervelschijf van een potvis met een diametervan circa 28 cm. De wervel is waarschijnlijk afkomstig van een in deNoordzee verdwaald dier, dat op de kust is gestrand.12 Mogelijk werdhet voorwerp opgehangen of als deksel voor het een of ander

30

gebruikt, aangezien er een spijkergaatje in aanwezig was. Ookenkele gemineraliseerde fragmenten van een geweven stof werden inde beerput gevonden, mogelijk resten van damesverband.Uit laag 4 zijn de met de hand verzamelde zoölogische resten gede-termineerd, alsmede enkele viswerveltjes uit een botanisch grond-monster.13 Er werden resten aangetroffen van sprot of spiering,paling, haring, kabeljauw, leng en schol. Ook als voedselafval zijn tebeschouwen twee teenkoten van rund, een schouderblad, een ellepijpen een schedelfragment van varken en enkele ribfragmenten. Hetschedelfragment is van een speenvarken; de andere varkensrestenzijn van onvolgroeide dieren, die waarschijnlijk de leeftijd van eenjaar niet hebben bereikt. De runderkoten zijn van dieren die ouderdan een jaar zijn geworden. De meeste resten uit laag 4 betreffen overigens skeletelementen vanniet-geconsumeerde dieren. Zo werden de resten van ten minste tweevolwassen honden aangetroffen. Van een kat is een dijbeen gevon-den. Het been is een keer gebroken, waarna de delen langs elkaarzijn geschoven en vervolgens zijn vergroeid. Het gevolg is geweestdat de linkerpoot van de kat ruim 1 cm korter is geweest dan derechterpoot.Het eveneens verrichte onderzoek aan botanische macroresten lever-de een uiterst beperkt assortiment voedselplanten op in vergelijkingmet andere 15e-eeuwse monsters uit stedelijke contexten elders inNederland.14 Onder meer haver, tarwe, rogge, appel, pruim, kers enmoerbei werden aangetroffen. Er zijn geen exotische importengevonden, met uitzondering van de in die tijd alom vertegenwoor-digde druiven en vijgen. Er lijkt daarom geen sprake te zijn van eenhoge sociale positie van degenen die destijds de beerput met hunfecaliën gevuld hebben. Anderzijds wijst het ontbreken van boekweitook niet direct op een heel geringe welstand. Opmerkelijk is het

31

voorkomen van zemelen van haver in de beer. Deze fragiele restenworden zelden aangetroffen, en hun aanwezigheid geeft aan dat deconserveringsomstandigheden zeker niet de oorzaak kunnen zijn vande geringe botanische diversiteit. De resten van wilde planten in debeerput zijn vrijwel alle afkomstig van planten die op de akkerstussen het graan gegroeid zullen hebben. Pollenonderzoek aan debeerputinhoud heeft behalve de granen haver, tarwe, rogge en gerstook de consumptie van erwt of tuinboon aangetoond, en van kervel.In het pollenmonster waren ook eieren van de parasitaire zweepworm(Trichuris) en spoelworm (Ascaris) aanwezig. Het zijn normaleverschijningen in middeleeuwse beer en wijzen op de voor die tijdnormale hygiënische omstandigheden.De botanische en zoölogische analyse van de inhoud van de beerput,alsmede het aardewerkspectrum en het vrijwel ontbreken van glas-werk wijst op een geringe welstand van de gebruikers van debeerput. De omvangrijke beerput, die duidelijk contrasteert met dehouten tonputten van de houten huizen aan de Kerkstraat uit dezelfdetijd, zal dus niet aan een rijk huishouden hebben toebehoord. Eenandere verklaring voor het voorkomen van een dergelijke grote beer-put is dat de beerput toebehoord heeft aan een of andere instelling(klooster, gasthuis, herberg of iets dergelijks). Van het bestaan vaneen dergelijke instelling op deze plaats in Brielle in de 15e eeuw isevenwel uit archiefbronnen niets bekend.

Laat-middeleeuwse wastafeltjes in NederlandIn de Klassieke Oudheid was het schrijven op wastafeltjes algemeenbekend. Er bestaan talrijke vondsten van schrijfstiften en wastafeltjesuit de eeuwen voor en rond het begin van de jaartelling, alsmedetalrijke iconografische afbeeldingen van personen die wastafeltjesbeschrijven. In Nederland zijn uit de Romeinse tijd verscheidene

32

schrijfstiften en wastafeltjes bekend.15 In de Middeleeuwen blijvende wastafeltjes in gebruik, aanvankelijk vooral binnen kloosters, dekerkelijke wereld en aan de vorstelijke hoven. Verscheidene fraaibewerkte ivoren exemplaren zijn bewaard gebleven in musealecollecties in Europa, maar ook houten exemplaren zullen toen zijnbenut. Eén exemplaar uit de Karolingische tijd is een archeologischevondst uit Dokkum. In de Late Middeleeuwen neemt de verschriftelijking toe. De was-tafeltjes, die toen gebruikt werden, hebben verschillende afmetingen,wat onder meer blijkt uit de inventarisaties van Europese was-tafeltjes uit archeologische en museale collecties in Europa doorElisabeth Lalou en door Kristina Krüger.16 De grote en middelgroteexemplaren zijn doorgaans bovengronds bewaard gebleven inarchieven en werden benut door het kerkelijk en wereldlijk bestuur.De kleinere wastafeltjes, vaak samengesteld uit meerdere exemplarentot een soort notitieboekje, kennen we vooral uit archeologischecontext. Ze werden benut door scholieren en studenten en binnen hetmilieu van kooplieden voor het maken van zakelijke aantekeningen.In de loop van de 15e eeuw neemt het gebruik van wastafeltjes af enkomt papier in zwang. Plaatselijk blijven wastafeltjes evenwel noglanger in gebruik.De tabel op blz. 34/35 toont de verschillende kenmerken van dethans bij mij bekende laat-middeleeuwse houten wastafeltjes uitNederland, die deel uitmaakten van notitieboekjes. Duidelijk is datde houtbewerkers verschillende houtsoorten benutten voor de pro-ductie van wastafeltjes. Uit de chemische analyses van de was vanbuitenlandse exemplaren blijkt dat het basisbestanddeel van de wasbestond uit bijenwas, waaraan zaken werden toegevoegd, zoalshoutskool, klei, lijnolie of talg. De toevoegingen waren noodzakelijkom de was te kleuren (nodig om de inscripties in de was te contraste-

33

ren met de ondergrond) en om te zorgen voor een juiste hardheid vande was.17

De uit meerdere wastafeltjes samengestelde notitieboekjes (codices)bezaten een voor- en een achterkant, die slechts aan één zijde vaneen waslaag was voorzien. De 'binnenbladen' bestonden uit was-tafeltjes, die tweezijdig van was waren voorzien. De codices bezatenverschillende aantallen wastafeltjes. De plankjes konden bijeenge-houden worden door een stuk perkament, touwtjes of een lerenbandje, maar konden ook los voorkomen. Dergelijke notitieboekjeshebben in de meeste gevallen in een leren etui of foedraal gezeten.

Toelichting bij de tabel op bladzijden 34/35:

Kenmerken van de in Nederland aangetroffen rechthoekige houten wastafeltjes,die deel uitmaakten van notitieboekjes (met uitzondering van het exemplaar uitDordrecht). Ook uit 's-Hertogenbosch is een eikenhouten schrijftafel bekend uit de14de eeuw (niet opgenomen in de tabel). Deze is echter aanmerkelijk groter dan dein de tabel opgenomen exemplaren (lengte x breedte van de schrijftafel: 16 x 10cm) en voorzien van een handvat en maakte geen deel uit van een notitieboekje.18

34

35

36

Het etui met schrijfstift en wastafeltjes met tekst uit Brielle

Etui en schrijfstiftIn laag 4 van de beerput aan het Maarland-Zuidzijde werden vijf was-tafeltjes aangetroffen met twee (versierde) leerfragmenten (Afb. 6).

De leerfragmenten werdenbijeengehouden door eenijzeren schrijfstift, die doorbeide delen is gestoken. Deleerfragmenten, die deel uit-maakten van een voorbladvan het etui en het voor- enbovenblad van het kapje(dekseltje) van het etui, metensamen circa 6x9 cm en zijngedecoreerd met twee banengestempelde rankenversie-ring. De schrijfstift (lengte: 9cm) is door twee gaten in hetleer gestoken. Op deze wijzewerd de schrijfstift gebruiktals sluiting voor het etui,waarin zich de wastafelsbevonden (Afb. 7). Het gebruik van het etui

reconstrueren we als volgt. Het etui van de Brielse wastafeltjes bestond uittwee gedeelten: een houder (waarin de wastafels zaten) en een kapje, datbovenop de houder geschoven kon worden. Kapje en houder zullen metelkaar verbonden zijn geweest door een koord (Afb. 7). Door de schrijfstiftaan de voorzijde door het kapje en de houder te steken werden beide delen van

Afbeelding 6: Voorzijde van een met eenrankenversiering gedecoreerde etui metschrijfstift uit Brielle. Schaal 1:1

37

het etui gefixeerd en was het etui gesloten. In tegenstelling tot de wastafeltjes ende leren etuis worden metalen schrift-stiften vaker in archeologischecontexten uit de 14e en 15e eeuw aan-getroffen. De platte achterzijde van deschrijfstiften is bestemd voor het uit-wissen van in de was aangebrachtetekst, door de was weer glad testrijken. Krüger wijst er terecht op datdit met een dergelijke schrijfstift welkan bij de kleine wastafeltjes, maar datbij de grotere wastafels gebruik moetzijn gemaakt van een ander hulpmid-

del.19 De grotere wastafeltjes zullen vooral binnenshuis zijn benut,terwijl de kleinere juist bedoeld zullen zijn geweest om buitenshuisaantekeningen op te maken.Een vergelijkbaar, vrijwel compleet teruggevonden, etui is aange-troffen in Zwolle in een 15e-eeuwse context (zie Afb. 8:1).20 Bij hetZwolse exemplaar ontbreekt de schrijfstift, hoewel de openingen inhet leer, waardoor de schrijfstift gestoken kon worden, wel aanwezigzijn. In het Zwolse etui bevonden zich ook vijf wastafeltjes, waaropechter geen tekst meer zichtbaar was. Een ander fragment van eendergelijk etui is bekend uit Veere (Afb. 8:2).21 Het fragment isafkomstig uit een beerput (gedateerd 1425-1500), waaruit zes was-tafeltjes te voorschijn kwamen. Ook bij dit etuifragment zijnopeningen in het leer te zien, waardoor de schrijfstift gestoken konworden. Dergelijke etuis of foedralen van wastafeltjes, maar met andereversieringsmotieven, zijn uit meer plaatsen bekend. Uit Hoorn zijn

Afbeelding 7: Reconstructie vanhet lederen etui

38

vijf 14e-eeuwse wastafeltjes bekend en een deel van een etui meteen ingestempelde versiering van een soort jachthonden inmedaillons (Afb.8:3).22 Ook uit het buitenland zijn enkele foedralenmet verschillende wastafeltjes of samengebonden wastafeltjesbekend.23 Opvallend evenwel is de grote overeenkomst tussen deetuis uit Brielle, Veere en Zwolle met betrekking tot de versiering ende datering (tweede/derde kwart 15e eeuw). Mogelijk kwam dit typeetui met wastafeltjes uit één productiecentrum.

Afbeelding 8: (fragmenten van) leren etuis voor wastafeltjes uitZwolle (1, naar: Klomp s.a.), Veere (2, naar: Goubitz 1996) enHoorn (3, tekening: archeologische dienst Hoorn). Schaal 1:2

39

WastafeltjesVoor de vijf wastafeltjes uit Brielle blijkt uitsluitend het hout van hetgewone esdoorn-type (Acer pseudoplatanus-type) te zijn gebruikt(Afb. 9, 9a).24

Afbeelding 9: De voor- en achterzijden van de Brielse wastafeltjes (50% waregrootte)

40

Dit is een verspreidporige houtsoort met een zeer regelmatige verde-ling van de vaten. Hierdoor is het hout fijn van structuur. Bovendienheeft dit type hout brede radiaal verlopende stralen, waardoor hetzeer goed te kloven is. De wastafeltjes waren ook alle in radiale rich-ting uit het hout gehaald. Van andere Europese vindplaatsen is ookde houtsoort van dergelijke wastafeltjes bepaald. Esdoorn blijkt een veelvuldig gehanteerde soort, naast beukenhout.

Afbeelding 9a: De voor- en achterzijden van de Brielse wastafeltjes (50% waregrootte)

41

Opmerkelijk is dat ook beukenhout verspreidporig is, hoewel meteen grotere dichtheid en een wat onregelmatigere verspreiding vande vaten. Beukenhout bevat nog bredere radiale stralen dan esdoorn,zodat ook dit hout goed recht te kloven is. Bijzonder aan de Brielse vondst is dat de was op de plankjes groten-deels nog aanwezig is. De was is zwart- tot grijskleurig. De zwart-kleuring is waarschijnlijk het gevolg van toevoeging van houtskoolaan de bijenwas, het hoofdbestanddeel van de schrijfwas. Zoverwaarneembaar, zijn in het hout van de Brielse wastafeltjes onder dewaslaag geen krassen of inkervingen aangebracht. Deze verruwingwerd soms aangebracht om de waslaag beter te laten hechten op dehouten ondergrond.De Brielse wastafeltjes zijn zogenaamde 'notitieboekjes', die uit meer-dere wastafeltjes bestonden, die onderling verbonden konden zijn dooreen draadje of leertje, dan wel bijeengehouden werden door perkament.Bij de Brielse exemplaren zijn in de onderste rand van de plankjes ineen aantal gevallen enige inkervingen te zien, die erop duiden dat ookdeze plankjes oorspronkelijk bijeen werden gebonden. Hoe die bin-dingswijze tot stand kwam, is echter niet reconstrueerbaar. Waarschijn-lijk bestond het Brielse exemplaar oorspronkelijk ook uit zes plankjes,waarvan vier dubbelzijdig en twee enkelzijdig (de buitenkanten) vanwas waren voorzien. Eén van de buitenste wastafeltjes, dat enkelzijdigvoorzien was van was, ontbreekt dus.

De tekst 25

Op vier van de vijf wastafeltjes uit Brielle staat tekst. De tekst,hoewel in de was aangebracht met een regelmatig, ervaren hand-schrift, is niet eenvoudig te lezen. Dit wordt veroorzaakt door desoms geringe diepte van de lijnvoering in de was, alsmede door destructuur en het reliëf van de waslaag.

42

De wastafeltjes worden hieronder aangeduid met de letters A, B, C, D en E.De tekst is in de lengterichting van de plankjes aangebracht. In onderstaandetranscriptie zijn de regels genummerd. De regelnummering wordt in detoelichting (bladzijde 50) ook aangehouden. Wastafeltje A betreft het plankjedat slechts aan één zijde van was is voorzien.

WASTAFELTJE A(voor- of achterblad; enkelzijdig)

_(1) dit is den heige gest

(2) cloten 1 toen herinc

(3) jacop arent z 1

(4) peter rosert 1

(5) jan lote 1

(6) mes huge

(7) villem villems z

WASTAFELTJE Bja p

(1) (...) (..)co(.) (...)er z 1

(2) jan jacopz

(3) (.)n (...)

43

WASTAFELTJE C (zie Afb. 10)

(1) xiiii tonen herinc iiii soteno

(2) (.)en gheven iiii p(.)stelaen?

(3) (.) xvi gheven om xxxii pont_

(4) (.)viii ton xviii poent en iiii_ _

(5) .n noch i toe arnt monch_

(6) iiii pe(.)

Afbeelding 10: De tekst op Wastafeltje C.

44

WASTAFELTJE Dpon

(1) (...) ote toe en (...)t

(2) (.........)

WASTAFELTJE E(onbeschreven)

Aangezien de tekst op de wastafeltjes te maken heeft met de haring-tonnen en -handel wordt voorafgaande aan een toelichting op eninterpretatie van de tekst eerst aandacht geschonken aan de haring-handel in de 15e eeuw te Brielle.

Haringvangst en haringhandel in Brielle 26

Haring was in de Middeleeuwen, voor zowel arm als rijk, eenbelangrijk voedselproduct. Op de vele vastendagen in de rooms-katholieke kerk was het verboden om vlees, zuivelproducten eneieren te eten. Mede daardoor vormde vis een belangrijk bestanddeelvan het voedsel. Door de haring met zout te besprenkelen, was dezerelatief lang houdbaar en een gemakkelijk te verhandelen product.De commerciële haringvisserij, die aanvankelijk nog vooral kustvis-serij was, lijkt zich in de 12e eeuw te verbreiden vanuit Vlaanderenen Zeeland naar het Hollandse deltagebied en vandaar nog verdernaar het noorden. In de loop van de 13e eeuw gaat men er toe overom de haring op zijn trektocht door de Noordzee tegemoet te varenen verder van de kust af te vissen. Aanvankelijk wordt de haring naiedere vangst nog aan land gebracht. Voor de Hollanders kon dat dethuishaven zijn, maar ook de havens aan de oostkust van Engelanden Schotland. De schepen en de netten werden geleidelijk aan groter.

45

De bemanningsleden vormden soms een vennootschap met de eige-naar van het schip (ze werden volgers of gezellen genoemd) dooreen deel van de netten in te brengen. Hierdoor kregen ze als beloningeen aandeel in de vangst.In de 13e en 14e eeuw worden verschillende soorten haring onderscheiden:korfharing, bokking en gekaakte haring. Bij korfharing gaat het om verseharing die na de vangst in korven werd gelegd en met zout werd bestrooid.Als zout werd aanvankelijk zelzout gebruikt, geproduceerd door het ver-branden van zouthoudend veen. Bokking verkreeg men door de haring teroken. Bij gekaakte haring zijn met een mesje de kieuwen en de snel aanbederf onderhevige ingewanden verwijderd. Deze haring werd laagsgewijsin een ton verpakt, waarbij tussen de lagen zout was aangebracht. Hetbloed van de haring vermengde zich met het zout, waardoor een pekelontstond, die ervoor zorgde dat de haring niet bedierf.In de 13e en 14e eeuw bestond er een internationale handel ingekaakte haring, die afkomstig was uit Schonen (zuid-Zweden). Dehandel in haring van Schonen werd streng gereguleerd door deDeense koning en in toenemende mate door de Duitse Hanze.Vissers visten in opdracht van de Hanzekooplieden en mochten deharing niet zelf verder bewerken en verkopen. De bewerking vondplaats aan land, in speciaal opgezette factorijen (vitten genaamd).Nadat Albrecht van Zweden in 1368 Schonen veroverd heeft, en hijde Briellenaren het recht verleent om een eigen vitte op het eilandSchonen te stichten, probeert de Hanze de concurrentie vanHollandse haringvissers tegen te gaan. Verschillende conflicten zijnhet gevolg.Rond 1400 doen zich grote veranderingen voor in de haringhandel.Door de monopoliserende maatregelen van de Duitse Hanze gingenHollanders hun eigen haringvangst in de Noordzee uitbreiden. Ookde scholen haring aan de zuidkust van Zweden nemen in deze

46

periode af, terwijl ze in de Noordzee toenemen. Haring die voorkaken geschikt was, kwam overigens bij de Hollandse kust niet voor,maar wel meer noordelijker in de Noordzee en bij de Engelse enSchotse kust. Men gaat er daarom toe over om in plaats van aanland, nu aan boord de haring te kaken. Daarvoor waren grotereschepen nodig, ook om de benodigde tonnen voor vis- en zoutopslagte vervoeren. In deze tijd ontwikkelt zich een nieuw scheepstype: deharingbuis. Doordat de reders van vissersschepen zoveel mogelijkrendement probeerden te halen, liet men het visseizoen eerderbeginnen en moest men de haringen op hun trektocht steeds verdertegemoet varen. Ook hierdoor waren grotere schepen noodzakelijk.Voorts stapte men steeds meer over van de toepassing van inheemsezelzout op het zeezout dat uit Frankrijk en het Iberische schiereilandwerd geïmporteerd. De vissersvloten werden, ter bescherming tegen piraterij of anderevijandiggezinden, vaak bijgestaan door bewapende schepen. Voordeze zogenaamde buiskonvooiering moest door de eigenaren van deschepen en haringhandelaren betaald worden: het lastgeld.27 Ditbedrag werd per last haring vastgesteld. Onder een last haringworden 14 tonnen haring verstaan. Voor elke last haring had menongeveer 5 tonnen zout nodig. Nadat de aan boord gekaakte haring aan land was gebracht en wasverkocht, werd deze overgepakt in nieuwe tonnen en van schoonzout voorzien. De haringpakkers (of leggers) stonden onder leidingvan een kuiper. Tijdens het pakken werd de haring aangedrukt. Uitéén last zeestucx van 14 tonnen werd één last van 12 landtonnengepakt. Als de ton vol was, en van brandmerken was voorzien, washet een internationaal verhandelbaar product geworden.Brielle was in de 15e eeuw de grootste aanvoerhaven voor haring inde Nederlanden en speelde een centrale rol in de haringhandel. Het

47

bezat ook de grootste buizenvloot van de Nederlanden. In 1423 werdde Brielse harington zelfs door de Hollandse graaf als standaardmaatuitgeroepen. Talrijke Engelsen, Duitsers (vooral Keulse kooplieden)en Vlaamse handelaren verbleven op de Brielse haringmarkt. Deharinghandel, alsmede de secundaire industrieën (zouthandel en -bereiding, kuiperijen, scheepsbouw, touwslagerijen, etcetera), heb-ben een belangrijke rol gespeeld bij de totstandkoming van de wel-vaart van Brielle in de 15e eeuw. De bedrijvigheid in Brielle schijnt in deze tijd enorm geweest te zijn.De getuigenissen, opgenomen in de Informacie van 1527, sprekenvan "dat de stad te nauwe was voor den harinckman ende coopmanvan buyten". De waard uit herberg Den Engel weet te vertellen dat"over zeeckere jaeren zoeveel gasternije in zijn huijs…van overlan-ders (Duitsers, AC) ende van andere coopluyden, dat hij soms opeenen dach mijnde (veilde, AC) hondert last harinx voor zijn gastenende hadde van elcke last een pont Hollants".28 Uit het laatste blijktdat de waarden in Brielle soms ook de zakelijke belangen van hungasten vertegenwoordigden, zoals het afslaan van vis voor de koop-lieden, die geen poorter van Brielle waren.Het spreekt voor zich dat de stedelijke overheid een groot belang had bijeen bloeiende handel in kaakharing. Vandaar dat in de stedelijke keurendiverse regels werden vastgelegd. Zodoende probeerde men de kwaliteitvan de haring te garanderen en de goede betrekkingen met vreemde koop-lieden niet te verliezen. Naast de bescherming van de kooplieden en hetleveren van faciliteiten aan de vissers bij de afzet van hun product, haddende stedelijke keuren ook als oogmerk om inkomsten voor de stad zelf tegenereren. Zo is er in de stedelijke keur van 1446-1455 sprake van eenkercken goidspennynck, een afdracht bestemd voor de Brielse kerken bijde verkoop van haring. Ten behoeve van de interpretatie van de tekst op dewastafeltjes moeten we hier iets langer bij stilstaan.

48

GodspenningIn de Brielse keurboeken wordt de haringhandel uitgebreid geregeld.Er zijn bepalingen opgenomen over de plaats en inrichting van de vis-markt voor verschillende vissoorten, over de kwaliteit en het brand-merken van haringtonnen, over de kwaliteit van het zout, etcetera.In de stedelijke keur van 1446-1455 staat ook het nodige vermeldover de godspenning.14. Van dat elc, die vorschen haring off tonharing voir den stoelcoept, der kercken goidspennynck mit reden gelde betalen sall.Item dat alle dieghene, die harinck vercopen voir den stoel, off dieharinck gehouden wort, hetzy vorscharinc off tonnharingk, die salrechtevoirt der kercken trede gelt geven, op een boete van III pondHollans, rechtevoirt off te panden.29

Zowel kopers als verkopers van (verse en gekaakte) haring moesten dusop de plaats waar de visafslag plaatsvond ('voir den stoel') een soort vankerkelijke omzetbelasting afdragen aan een persoon die met de inningvan de godspenning was belast. Meer over de godspenning vinden we in een akte van Frank van Borsse-len uit 1437 waarin hij het stadsbestuur toestemming verleent om belas-ting op de vis te heffen ten gunste van de plaatselijke kerken. In het stukworden de bedragen voor verschillende vissen vastgesteld."(…)om nutscip ende profijten onser kerken onser stede vandenBriell voirs. der selver kerken goidspennigen van corfharing, vancabbeliau, van heylbot, van lever, van smout, van vorsschen harinckende van tonharinck te verhueren tot haren scoensten (..)".30

Met betrekking tot de gekaakte haring valt te lezen:"Ende alsomen van elker last tonharinck pleget te geven VI gr., so istoverdragen datmen, om oirbair der kercken voirs. voirtan geven salacht gr. van elker last tonharinck, hij sij gescoten of ongescoten ofvol. Ende wes beneden een last tonharinck is, sal geven vier g."

49

Uit het voorgaande blijkt dat er voor 1437 zes groten betaald moestworden als godspenning over elke last haring (=14 tonnen) en dathet bedrag nu verhoogd wordt tot 8 groten. Ook in Schiedam kendemen een zelfde regeling en is het bedrag rond deze tijd eveneensverhoogd. In de stedelijke keur van Schiedam uit 1434 staat: "Eerst soe sal die kerck ende stede ('ende stede' is later bijgevoegd,AC) van Schiedamme hebben van elck las tonharijnx vols harijnx 8('8' is voor iets anders in de plaats gezet, AC) groot, dat elke stier-man vercoopt, ende van elc last yels harinx desgelijcks oic ('desgelij-cks oic’, voor iets anders in de plaats gezet, AC) 8 (er heeft eerst 4gestaan, AC) gr., van den coper rechtevoirt te betalen(..)".31

Wanneer we de akte van Frank van Borsselen verder vervolgen,lezen we: “Ende dese verhoginge van den tonharinck sal dueren thien jaerachter een na datum 'sbriefs ende dairen t'enden sullen onse gerechtdien goidspenninge vanden voirs. tonharinck mogen verminderen ofzij willen twee gr. van elker last ende niet meer, mit voirwarden datdie kercmeesters voirs. deze voirn. goidspenningen bij onsen gerech-te alle jaere verpachten sullen ons leven lanc gedurende ende diegelden alle jaere up te bueren ende t'ontfangen om die te beleggenter kerken behoef an tymmeringe ende anders als des van noode oir-bairlijc zijn sal."De verhoging van de godspenning is geldig voor tien jaar. Daarnamag het verminderd worden, maar niet met meer dan twee groten.De kerkmeesters die het geld ontvangen en ook verantwoordingschuldig zijn aan de stedelijke overheid, zullen voorts hun recht opde inning van de godspenning verpachten.

50

Tekst: toelichting en interpretatie

ToelichtingWastafeltje A, regel 1 (A,1: dit is den heige gest) kan gelezenworden als "dit is de heilige geest". Met de Heilige Geest, werd eenHeilig Geesthuis of gasthuis bedoeld, waarvan er rond het middenvan de 15e eeuw in Brielle drie waren: het Zuideindse gasthuis; hetNoordeindse gasthuis en het hiervoor reeds genoemde gasthuis aanhet Maarland-Noordzijde. De regel kan gelezen worden als "ditmaakt deel uit van, behoort toe aan, of is afgedragen aan de HeiligeGeest".Regel A,2 (cloten 1 toen herinc) vermeldt -gelet op de daaropvolgenderegels- een (achter)naam 'Cloten'. Even verder op dezelfde regel staat'toen herinc', dat wil zeggen 'ton haring'. Achter vijf namen (A,2-5 enB,1) staat een '1' geschreven. De namen hebben zeer waarschijnlijk allebetrekking op (Brielse) (haring)kooplieden, die blijkbaar een ton haringhebben afgedragen. Twee namen zijn uit archieven bekend: Peter Rosert(A,4) en Mes (Bartholomeus) Huge (A,6).Beide personen worden op 26 maart 1443 ontboden in Den Haag,tezamen met anderen uit Brielle. Daar horen zij het vonnis uit-spreken in een geschil dat zij hebben met de schipper Ailbrecht vanBuedinchuysen. In betreffende bron is sprake van ene "MathiisJacob Cupersz. (en zijn gezellen) Jacob Boyezoen, Pieter Roesart,Meeus Huge Wittersz., Walraven van den Briele ende Willem Bonevan der Goede Reede".32

Waarschijnlijk hebben de personen, waarachter een 1 geschrevenstaat, een ton haring aan het gasthuis geleverd of afgedragen. Ook wastafeltje B lijkt drie namen weer te geven. Alleen B,2 is telezen: Jan Jacopz. Uit het hiervoor genoemde stuk uit 1443 blijkt datook op 26 maart van dat jaar ene Jan Jacobsz tezamen met anderen

51

naar Den Haag wordt ontboden om te getuigen in een zaak waar ookweer de schipper Aibrecht van Buedinchuysen bij betrokken is. JanJacobs is echter uit Schiedam afkomstig. Of het om dezelfdepersoon gaat als die genoemd wordt op het wastafeltje is twijfelach-tig, mede vanwege het feit dat het een veel voorkomende naam is.De naam op regel B,1 is slechts gedeeltelijk bewaard gebleven.33

De meeste tekst staat geschreven op wastafeltje C (Afb. 10). In regelC,1 (xiiii tonen herinc iiii soten) is sprake van 14 tonnen haring. Hetgaat hier dus precies om één last haring. Hoe we "iiii soten" moeteninterpreteren, is niet duidelijk. Mogelijk gaat het om 14 tonnenharing waarvan er vier gezouten zijn. Een andere verklaring is dathet om een kwaliteitsaanduiding gaat. Per last haring moesten vijftonnen zout gebruikt worden; mogelijk duidde men er mee aan dat erslechts vier tonnen gebruikt zijn bij deze last haring.Regel C,2 ((.)en gheven iiii p(.)stelae) en C,3 ((.) xvi gheven omxxxii pont) noemen verschillende munt- en rekeneenheden. De bete-kenis is niet duidelijk. In regel C,2 is sprake van 4 'p(o?) stelae'. Zeerwaarschijnlijk wordt met dit begrip postulaatguldens bedoeld. Eenpostulaatgulden is een goudgulden van laag gehalte geslagen doorRudolf van Diepholt, postulaat (1423-1432), daarna bisschop (1432-1455) van Utrecht. Daarna duidt men er munten mee aan ter waardevan ongeveer een halve Rijnse gulden.34

Aan het hof van Frank van Borsselen (1436-1470), Heer van Voorneen het grootste deel van het jaar residerend in Brielle, wordt rond hetmidden van de 15e eeuw ook betaald met postulaatguldens. Zo ont-vangen bijvoorbeeld de stadspijpers van Rotterdam, die aan Brielsehof hebben opgetreden, als beloning voor hun spel twee postulaat-guldens.35

Regel C,5 kan gelezen worden als "en nog i toe (of ton) Arnt Monch-zoon". Met laatstgenoemd persoon lijkt vrijwel zeker Arent

52

Montschoenzoon of Montsszoon (verschillende naamsvariantenkomen voor) bedoeld te zijn. Arent Montschoenszoon was schepenvan Brielle en komt als zodanig voor in het zogenaamde correctie-bouck van Brielle (1404-1474).36 Hij wordt hierin in deze functieeenmaal genoemd in 1426, eenmaal in 1447 en verscheidene malenin 1450 en eenmaal in 1452. Arent Montschoenzoon wordt ookgenoemd in een archiefstuk uit 1447, waarin klachten en eisen vankooplieden uit Holland, Zeeland en Friesland zijn opgenomenwegens de schade die burgers uit Pruisen en Lijfland hen hebbenaangedaan.37 Kooplieden uit Brielle verbleven en waren actief metde handel in haring in deze streken rond de Oostzee. In het stuk staatdat "Aernt Montschoensoen van de Brielle" 650 mark tegoed heeftvan ene Peter Joorden uit Gdansk. Waarom Arent Montschoenzoon iets toebedeeld krijgt, gelet op detekst van de wasplankjes, weten we niet. Mogelijk was hij alspachter van de inning van de godspenning betrokken en kwam eendeel van de geïnde pacht aan hem toe.Regel C,6 is mogelijk te lezen als "4 penningen". De tekst van wastafeltje D is slecht leesbaar en niet te duiden. Was-tafeltje E is onbeschreven.

InterpretatieHoe we de tekst op de wastafeltjes precies moeten duiden, zalmogelijk wel nooit duidelijk worden. Het gaat immers ompersoonlijke notities, geheugensteuntjes om eventueel later oppapier of perkament te schrijven. Bovendien is een deel van de tekstweg of niet meer leesbaar. In ieder geval heeft de tekst betrekking opharinghandel. Er worden immers Brielse (haring)handelarenvermeld, waarvan er twee uit een archiefstuk in 1443 wordenvermeld als gezel van Mathijs Jacob Cupers. Ook de schepen Arend

53

Montschoensoen heeft blijkbaar zakelijke belangen in het Oostzee-gebied, zoals blijkt uit het stuk van 1447. Voorts is sprake van deheilige geest, waarmee een connectie lijkt te bestaan met een van degasthuizen van Brielle. Vooralsnog lijkt de combinatie 'haringhandel'en 'heilige geest' erop te duiden dat de tekst -op een niet nader tespecificeren wijze- in verband gebracht kan worden met de inningof de administratie van de godspenning.De vervaardiger van de tekst moet in ieder geval wel een geoefendschrijver zijn geweest, getuige de regelmaat van zijn handschrift.Misschien hebben we te maken met de klerk of de pachter die deinning van de godspenning moest administreren? Of gaat het om dehand van (een van de) kerkmeesters van Brielle? Of betreft het wel-licht een notitie van een gasthuismeester? Of……

Terug naar de opgravingBij de historische inleiding over de onderzoekslocatie in het begin van ditartikel kwam de Kathelijn meyster Jan Emonts ter sprake. Hij wordt ver-meld in 1397 en 1426 als eigenaar van een aan de westzijde van de Kerk-straat gelegen erf, dat grensde aan de noordzijde van een daar eveneensgelegen erf. Met deze beschrijving van de ligging van het perceel van JanEmonts kan het erf van de beerput aan het Maarland Zuidzijde wordenbedoeld, maar ook andere locaties voldoen aan deze aanduiding. Als we'kathelijn meyster' lezen als 'katherijn meyster’, dan zouden we de functiekunnen beschouwen als kerkmeester van de Catharijnekerk. Het is denk-baar dat hij zich in deze functie -op een of andere wijze- bezig heeftgehouden met de administratie van de godspenningen en dat de was-tafeltjes in dat geval aan hem hebben toebehoord. De inhoud van debeerput dateert echter uit het midden van de 15e eeuw, evenals de ver-meldingen van de in archiefstukken te traceren personen. Toeschrijvingaan hem is dus -gelet op de datering- minder waarschijnlijk.

54

Een tweede constatering hangt samen met het feit dat uit het archeo-logisch onderzoek blijkt dat er aan het Maarland Zuidzijde sprakewas van een relatief vroege steenbouw (ten minste op de hoek vanKerkstraat en Maarland Zuidzijde), terwijl aan de Kerkstraat noghouten huizen stonden. In ieder geval ligt er een opvallende grote,stenen beerput (de nabijgelegen houten woningen hebben allehouten, kleine tonputten). Grote stenen beerputten in de 15e eeuwzijn doorgaans te relateren of aan grote huizen met rijke huishoudensof aan specifieke instellingen (kloosters, gasthuizen, en dergelijke).De locatie binnen de stad en de inhoud van de beerput wijzen even-wel niet op een rijk huishouden. Het ligt daarom voor de hand om ervan uit te gaan dat we te doen hebben met een beerput die gebruiktwerd door een of andere instelling. Het is heel goed denkbaar dat de beerput toebehoord heeft aan eendependance van het nabijgelegen en tegenover de dam in het Maar-land gesitueerde gasthuis. De locatie aan het Maarland Zuidzijde,waartoe de beerput behoorde, zou in dat geval bijvoorbeeld gebruiktkunnen zijn als slaap- en/of eetzaal door het gasthuis. Zeker wetenwe dit niet. Wel kunnen we opmaken uit de oudste overgeleverdejaarrekeningen van de Heilige Geest te Maarland van 1523/24 datdeze instelling toen bezittingen had in de Kerkstraat. In de jaarreke-ning wordt namelijk een kostenpost vermeld, die wordt omschrevenmet 'maken van een kamertje en overal te zien in de Kerkstraat'.38 Deprecieze situering van dit pand dat aan het gasthuis toebehoorde, isechter niet nader te duiden.

ConclusieBij het archeologisch onderzoek tussen Langestraat en Kerkstraat inBrielle zijn verscheidene houten afvaltonnen aangetroffen met 15e-eeuws vondstmateriaal, die toebehoord hebben aan houten huizen

55

langs de Kerkstraat. Op het achtererf van een pand op de hoek vanhet Maarland Zuidzijde en de Kerkstraat werd een grote bakstenenbeerput gevonden (diameter van 260 cm), waarvan het grootste deelvan de inhoud dateert uit het midden van de 15e eeuw. De beerputlijkt toebehoord te hebben aan de behuizing van een of andere instel-ling. In de beerput werd een fragment van een leren etui met schrijf-stift, alsmede vijf (deels) beschreven wastafeltjes gevonden.De tekst op de wastafeltjes - betrekking hebbend op de transactievan haringtonnen en Brielse (haring)kooplieden - is in verband tebrengen met de zogenaamde godspenning: een belasting die gehevenwerd op de verkoop van vis en die ten goede kwam aan de kerken engasthuizen in Brielle.Er wordt gesuggereerd dat de beerput toebehoord heeft aan eendependance van het tegenover het Maarland gelegen Heilige Geest-huis. Maar zeker is dit niet.

Over de auteurA. Carmiggelt is medewerker bij het Bureau Oudheidkundig Onder-zoek Rotterdam (BOOR), Ceintuurbaan 213b, 3051 KC Rotterdam

LiteratuurAlkemade, K. van, en P. van der Schelling 1729: Beschrijving van de stad Brielle en den Lande vanVoorne. Rotterdam.Boelmans Kranenburg, H.A.H. 1954: Het afslagwezen voor de visserij in het Beneden-Maasgebied1400-1600, Zuid-Hollandse Studiën 4, 72-92.Boelmans Kranenburg, H.A.H. 1976: Visserij van de Noordnederlanders, Maritieme geschiedenisder Nederlanden 1, Bussum, 285-294.Auwerda-Berghout, S.M. 2003: Regesten op het Correctiebouck der stede van Den Brielle 1404-1474 (R.A. Brielle inv. Nr. 9). Brielle.Boeles, P.C.J.A. 1917: Eene Romeinsche koopacte uit de terp te Tolsum, Bulletin van de Nederland-sche Oudheidkundige Bond 10, 275-278.Brown, P. 1994: The role of the wax tablet in medieval literacy. A reconsideration in light of a recentfind from York, Journal of the British Library 20, vol. 1.

56

Büll, R. 1977: Das grosse Buch vom Wachs: Geschichte, Kultur, Technik. München.Carmiggelt, A. 2004. Notities uit middeleeuws Brielle. Een 15de-eeuws leren etui met beschrevenwastafeltjes uit een beerput bij de Maarlandse haven (BOORrapporten 206). Rotterdam.Carmiggelt, A, en C.Y. Burnier 2004: Archeologisch onderzoek in Brielle tussen Langestraat, Maar-land-Zuidzijde, Kerkstraat en Coppelstockstraat (BOORrapporten 183). Rotterdam.Casparie, W.A., en J. Schoneveld 1991: Een pseudo-leienboekje van het Martinikerkhof in Gronin-gen (Gr.), Paleo-Aktueel 2, 140-142.Clevis, H. en J. Kottman 1989. Weggegooid en teruggevonden. Aardewerk en glas uit Deventervondstcomplexen 1375-1750. Kampen.Degryse, R. 1974, De Zeeuws-Hollandse buisnering en konvooiering omstreeks 1439-1440, Holland6, 57-86.Gallas, J.P. 1986: De stedebouwkundige ontwikkeling van Brielle in de Middeleeuwen (Amsterdam,ongepubliceerde scriptie).Gelder, Enno van, 1965: De Nederlandse munten. Antwerpen.Glasbergen, W. 1967: De Romeinse castella te Valkenburg Z.H.. De opgravingen in de dorpsheuvelin 1962. Groningen.Goubitz, O. 1996: hout, leder en textiel, in: E. Vrenegoor en J. Kuipers (red.), Vondsten in Veere.Middeleeuwse voorwerpen uit een beerput van huis 'In den Struys'.Abcoude, 79-90Gouw, J.L. van der 1986: De regulieren van Rugge. Alphen aan den Rijn.Grol, H.G. 1940: Het Stedelijk Museum te Vlissingen. Vlissingen, 61-69.Guiran, A.J. 1998: Archeologisch onderzoek van de stadsmuur bij de Langestraat te Brielle (BOOR-rapporten 36). Rotterdam.Grassmann, A. 1986: Das Wachstafel-Notizbuch des mittelalterlichen Menschen, Zeitschrift fürArchaologie des Mittelalters, Beiheft 4, 223-235.Haak, S.P. 1907: Brielle als vrije en bloeiende handelsstad in de 15de eeuw, Bijdragen van de Vade-landsche Geschiedenis en Oudheidkunde, 4de reeks, no. 6, p. 7-66.Heeringa, K. (uitg.) 1904: Rechtsbronnen der stad Schiedam (Werken de Vereeniging tot Uitgave derBronnen van het Oud-Vaderlandsche Recht, 2de reeks, no. 6). Den Haag.Helfrich, K., J.F. Benders en W.A. Casparie 1995: Handzaam hout uit Groninger grond. Houtgebruikin de historische stad. Groningen.Hoog, M. de 1986: De haringtrafiek van Dordrecht (Kwartaal en teken Extra 3). Dordrecht.Jacobs, E.J., G.F.H.M. Kempenaar en M.C. van Trierum 2002: Brielle Maarland NZ. 87: een doorsne-de van een dijk en Brielle-Kruithuisstraat: een bakstenen fundering (BOORrapporten 91). Rotterdam.Jager, H. de (uitg.) 1901: De middeleeuwsche keuren der stad Brielle (Werken de Vereeniging tot Uit-gave der Bronnen van het Oud-Vaderlandsche Recht, 2de reeks, no. 2). Den Haag.Klok, J. 1967: Vrouwe Geertruid en de parochie Maarland in Brielle, Spiegel der Historie 2, afl. 2, 288-291.Klomp, M. s.a.: Van mestplaats tot woonwijk. De geschiedenis van het Eiland in Zwolle vanaf de 15deeeuw tot het midden van de 20ste eeuw (ongepubliceerde doctoraalscriptie).Klomp, M. 2004: Van opgaand hout en eenige perken. Archeologisch onderzoek op het Broerenkerk-plein in Zwolle (Archeologische Rapporten Zwolle 15). Zwolle.Kranenburg, H.A.H. 1954: Het afslagwezen voor de visserij in het Beneden-Maasgebied, 1400-1600,Zuid-Hollandse Studiën, 72-92.

57

Krüger, K. 2002: Archaologische Zeugnisse zum mittelalterlichen Buch- und Schriftwesen nordwartsder Mittelgebirge. Bonn.Lalou, E. 1992: Inventaire des tablettes médiévales et présentation générale, in :E. Lalou (red.), Lestablettes a écrire de l'antiquité a l'époque moderne. Turnhout, 234-288.Lingbeek-Schalekamp, C. 1992: Muziek aan het hof van Frank van Borselen, Brielse Mare 2, no. 1,28-42.O'Connor, S, en D. Tweddle 1992. A set of waxed tablets from Swinegate, York, in: E. Lalou (red.),Les tablettes a écrire de l'antiquité a l'époque moderne. Turnhout, 307-322.Olivier, R. 1994: Bodemvondsten uit Goeree-Overflakkee. Ouddorp.Poelman, H.A. (ed.) 1917: Bronnen tot de geschiedenis van den Oostzeehandel, Rijks Geschiedkun-dige Publicatiën 35 (deel 1). Den Haag.Rooijen, J.P. van 1992: De ontwikkelingsgeschiedenis van "Het Verloren Kost", het einde van de Lan-gestraat en aangelegen gronden te Brielle, (typescript Brielle).Sarfatij, H. 1984: Dorecht: Voorstraat, in: D.P. Hallewas (red.), Archeologische kroniek van Hollandover 1983, 2, Zuid-Holland, Holland 16, 319-322.Thijssen, J.R. 1996: De Hessenberg ondergronds, in: Geschiedenis van de stedelijke weeshuizen teNijmegen. Nijmegen, 74-82.Vliet, A.P. 1994: Vissers en kapers. De zeevisserij vanuit het Maasmondgebied en de Duinkerksekapers (ca. 1580-1648). Den Haag.Vos, W.K., en J.K. Haalebos 2000: Woeden-Molestraat, Archeologische kroniek provincie Utrecht1998-1999, 196-200.Vrie, D.M. van de, en H.L. Janssen 1997: Het archeologisch onderzoek van de middeleeuwse bebou-wing op het Sint Janskerkhof, in: H.W. Boekweit en H.L. Janssen (red.), Bouwen en wonen in deschaduw van de Sint Jan. 's-Hertogen-bosch, 48-139.Vries, S.G. de 1895: Het gebruik van 'wastafeltjes' in de Nederlanden, Oud-Holland 12, 1-6.Walle, van der, T.Y. 2002: Een middeleeuwse woonterp onder de Winston bioscoop, Hoorn onderons, no. 1 (Maart 2002).

Noten

1. De leiding van het onderzoek had A.J. Guiran (BOOR). Het veldonderzoek werd uitgevoerd door medewerkers van het BOOR onder leiding van C.Y. Burnier (Jacobs en Burnier, Archeologisch Projectbureau). Een uitgebreid verslag van de opgravingsresultaten is te vinden in: Carmiggelt en Burnier 2004. Dit artikel over de wastafeltjes is een verkorte versie van het eerder ver-schenen BOORrapport 206 (Carmiggelt 2004). De illustraties in dit artikel zijn vervaardigd door M.F. Valkhoff (BOOR).

2. Alkemade en Van der Schelling 1729, p. 249. Over de geschiedenis van water-molen en sluis is meer te vinden bij: Guiran 1998.

58

3. Over de (vooral latere) ontwikkelingsgeschiedenis van het Verloren-Kost: VanRooijen 1992.

4. Zie Jacobs, Kempenaar en Van Trierum 2002.

5. Klok 1967 en Gallas 1986, p. 73-74.

6. Over de exacte stichtingsdatum bestaat verschil van inzicht. Klok (1967) noemt 1467 en Gallus (1986) 1473. Het Vrouwenhuis zou echter pas na de dood van Geertruid gestalte krijgen.

7. Gallas 1986, p. 77.

8. De middeleeuwse keuren der stad Brielle (uitgave H. de Jager) 1901, p. 97.

9. Van der Gouw 1986, p. 195, no. 66.

10. Van der Gouw 1986, p. 237, no. 143.

11. Klomp 2004, p. 22.

12. Determinatie en toelichting werd gegeven door de heer C. Smeenk (Naturalis,Leiden).

13. Determinatie vond plaats door E. Esser (Archeoplan Eco). Enkele vis-werveltjes werden gedetermineerd door F. Laarman (ROB).

14. Het botanisch onderzoek werd uitgevoerd door O. Brinkkemper.

15. Schrijfplankjes uit de Romeinse tijd zijn ondermeer bekend van Valkenburg (Zuid-Holland), Tolsum en Woerden, zie respectievelijk: Glasbergen 1967, Boeles 1917, Vos en Haalebos 2000.

16. Lalou 1992 en Krüger 2002.

17. Büll 1977.

18. De Vrie en Janssen 1997, p. 104 (afb. 34.7) en p. 127.

19. Krüger, p. 63.

59

20. Klomp s.a.

21. Goubitz 1996.

22. Van de Walle 2002, p. 6.

23. Zie bijvoorbeeld Büll 1977, p. 849 en O'Connor en Tweddle 1992. Laatstge-noemde auteurs beschrijven de vondst uit York van een 14e-eeuws leren foe-draal voor acht opvallend kleine, vermoedelijk ongebonden, wastafeltjes. Zesdaarvan waren tweezijdig van was voorzien. Zie voor een inventarisatie ook Krüger 2002, 83 ev.

24. Determinatie van en toelichting met betrekking tot het hout werd gegeven door O. Brinkkemper.

25. De wastafeltjes werden door de auteur (in samenwerking met hieronder genoemde personen) getranscribeerd door het origineel te bekijken en gebruikte maken van -met strijklicht genomen- macrofoto's van de tekst. Behalve door de auteur werd de tekst bekeken door A. van der Schoor (Gemeente-archief Rotterdam), A.A. van der Houwen (Streekarchief Voorne-Putten) en inhet bijzonder door de heer M. Moree (Vlaardingen). De auteur is hen hiervoordankbaar. De gepresenteerde transcriptie vormt de neerslag van de -in detail niet altijd eenduidige- resultaten van de verschillende 'kijksessies'.

26. Over de geschiedenis van de haringvangst en -handel bestaan verschillende studies. Voor een goede samenvatting, zie: De Hoog 1986 (met uitgebreide literatuuropgave) en verder onder andere Boelmans Kranenburg 1954 en 1976.

27. Over de konvooiering, zie Degryse 1974.

28. Geciteerd door en overgenomen bij Haak 1907, p. 48-49.

29. De Jager (uitg.) 1901, p. 154.

30. Transcriptie A.A. van der Houwen, oorkonde C98 (1437, 13 juni).

31. Heeringa (uitg.) 1904, p. 232.

32. Poelman (ed.) 1917, no. 1646.

60

33. Er zou zelfs -in theorie- de hier voor genoemde Mathijs Jacop Cupersz. kun-nen staan.

34. Gelder, van 1965, p. 267.

35. Lingbeek-Schalekamp 1992, p. 32.

36. Streekarchief Voorne-Putten; ORA Brielle, inv. No. 9. Regesten op het correctiebouck zijn verzorgd door S.M. Auwerda-Berghout.

37. Poelman (ed.) 1917 no. 1853.

38. Streekarchief Voorne-Putten, inv. No. 135. Jaarrekeningen van de Heilige Geest te Maarland 1523/24, fol. 7. Met dank aan de heer M. Moree (Vlaar-dingen), die de rekeningen vluchtig doornam.

61

Kreeg de molenaar een klap van de molen?Brandstichting in de molen van Aalbregtse.

Door Arie Jan Stasse

In de literatuur wordt meestal 9 juni 1934 genoemd als datumwaarop de korenmolen van Zwartewaal afbrandde. Door het vindenvan een tweetal krantenberichten bleek dat de molen een jaar eerderis afgebrand en wel op 9 juni 1933. Deze molen staat bekend als deMolen van Aalbregtse, genoemd naar de laatste molenaarsfamilie.

De toen 29-jarige molenaar A.C. (Bram) Aalbregtse stichttebrand in de oude molen van zijn vader door in de kap een brandendelap te leggen op een met olie doordrenkte balk. De molen vatte toenvlam en brandde totaal af.

De korenmolen van Zwartewaal, voor de brand op 9 juni 1933

62

Zijn motief voor de daad was dat de kap van de molen in zo'n slechtetoestand verkeerde, dat er gevaar bestond dat ze naar beneden zoukomen, waardoor zijn vader zou kunnen worden getroffen. Er wasgeen geld om de nodige reparaties te laten uitvoeren, zodat de molenmaar in brand moest om dan van de verzekeringssom een anderemolen te kopen.De rechtbank te Rotterdam eiste twee jaar gevangenisstraf tegen demolenaar. Op 27 juli werd hij veroordeeld tot anderhalf jaargevangenisstraf.Dit was echter niet de eerste keer dat Aalbregtse junior in aanrakingkwam met justitie. In maart van hetzelfde jaar stond hij terecht van-wege verregaande verwaarlozing van varkens die hij in 1932 samenmet J. van der H. kocht. De rijksveldwachter trof in de schuur eenverschrikkelijke toestand aan: de varkens liepen schreeuwend en sterkvermagerd rond, een behoorlijke slaapgelegenheid was er niet, stroontbrak, alleen enkele stenen lagen er. Eén varken was gestorven bijgebrek aan voedsel. De rechtbank eiste tegen A.C.A. een boete van200 gulden en 40 dagen gevangenisstraf.

De Molen van Aalbregtse was eenin 1691 gebouwde korenmolen. Indeze grondzeiler waren twee kop-pels maalstenen aanwezig. Demolen stond ten zuiden van hetdorp aan de Henri Fordstraat(vroeger Zuideinde).Hubrecht Aalbregtse nam op 15mei 1929 de molenaarszaak overvan Maarten van der Wilt.

De molen op een fragment van eenkaart uit 1867. Op een kaart uit 1697 isdeze molen ook al ingetekend.

63

Nadat de molen in 1933 afbrandde, verrees op dezelfde plaats eenmeelfabriekje. Thans is hier Glashandel Agos gevestigd.In de achttiende en negentiende eeuw waren op deze molen o.a. devolgende personen werkzaam als molenaar: Leendert Arkenbout(hij was tevens gemeenteontvanger), Arie de Regt, Arie Tiggelman,Jacob Brinkman, Maarten van der Wilt, Hubrecht Simon Aalbregtseen Abraham Cornelis Aalbregtse.

Over de auteurArie Jan Stasse is medewerker in de UniversiteitsbibliotheekUtrecht.

BronnenAlkmaarsche Courant, 23-3, 22-7 en 28-7-1933 en Het Vaderland van 28-7-1933.De Brielsche Courant, 17-6-1933

Aankondiging van deoverdracht van degraanmaalderij van M.v.d. Wilt aan H.S.Aalbregtse in 1929

64

De voormalige Brielse kalkfabriek aan het Slagveld (Foto van eind jaren ‘60)

65

Brielse Kalkfabriek

Anton Janse

"Rijk zijn wij er nooit van geworden"

InleidingUit de nalatenschap van Arie Dogterom (1923 -2002) kwam een grote hoeveelheid aantekeningentevoorschijn die hij verzameld had uit het archiefvan de Brielse kalkfabriek. Dogterom was scheeps-werktuigkundige, die op de grote vaart had gediend.Zijn grote belangstelling ging uit naar schelpen, ditin verband met zijn affiniteit met de kalkfabriek.Ook het nautisch-technische aspect van dit bedrijfboeide hem. De oorsprong van de onderzeese schel-penvoorraden, in verband met een voortgezette stu-die hiernaar, is de reden dat ondergetekende ditonderzoek heeft uitgediept.

GeschiedenisNa de verzanding van de Maasmond en de opening van de NieuweWaterweg in 1872 was Brielle een plaats van weinig economische bete-kenis geworden. Armoede en seizoensgebonden werkeloosheid warenaan de orde van de dag. Arbeidspotentieel, goede verbindingen overwater (voor kleine schepen ook naar zee) en een gasfabriek voor debenodigde cokes vormden een goede basis om hier een bedrijf te starten.

Arie Dogterom(Foto uit 1997)

66

In 1894 stichtte ir. P. F. van der Wallen samen met de Rotterdamsezakenman Blom de "NV Stoomschelpenzuigerij en Schelpkalk-branderij" te Brielle. Nadat de nodige bouwvergunningen waren verkregen en daaraangerelateerde bezwaartrajecten waren gepasseerd, is in 1897 deschelpkalkbranderij van start gegaan. Dit bedrijf stond, zoals denaam al zegt, op twee poten: schelpenzuigerij, in hoofdzaak bestemdvoor de kalkbranderij; verder werd geleverd aan de oestercultuur, alssubstraat. Voorts als padverharding en als grondstof voor anderekalkbranderijen.De kalkbranderij was ambitieus opgezet met acht schachtovens, diejarenlang een karakteristiek beeld voor de stad hebben opgeleverd.Schelpkalk vormde een belangrijke grondstof in de bouwwereld.

De kalkfabriek aan het Slagveld met de schachtovens en de laad- enlosinstallaties voor de schepen. (Foto van omstreeks 1920)

67

Door kartelvorming in de bouwstoffenwereld werd Brielle gestraftmet boeteclausules voor overproductie. Directeur Van der Wallen wasvia een symposium in Berlijn op het idee gekomen dit productie-overschot te gaan gebruiken voor de fabricage van kalkzandsteen.Deze bedrijfstak heeft voor het bedrijf tot 1940 goede resultatenopgeleverd. In en om Brielle zijn heden ten dage nog steeds gevelsen gebouwen te zien waarin dit product is verwerkt.

NautischIn 1897 is gelijktijdig met de fabriek de schelpenzuiger ‘Marie’ inbedrijf genomen, een stoomschip. De Marie begon in de Maasmondnaar schelpen te zoeken en na de nodige aanloopproblemen kondende fabriek en aanverwante handel ruimschoots worden voorzien.

De schelpenzuiger ‘Marie’ (Foto uit de jaren ‘20, genomen bij Colijnsplaat)

68

De aan- en afvoer van schelpen en producten werd hoofdzakelijkdoor zeilschepen verzorgd. In de loop der jaren is het wingebieduitgebreid naar Haringvliet, Grevelingen en Oosterschelde. Eengebied dat voor zeevaarders een van de gevaarlijkste plaatsen was.Zandbanken, zich steeds verleggende geulen, mist en storm maaktendit gebied alleen voor kenners bevaarbaar. Uit de logboeken blijktdit voortdurend. Averij, wachten op goed weer en op schepen voorde afvoer, is schering en inslag. Door inzet en lange werkdagen lukthet de bemanning van de Marie de fabriek voldoende grondstof televeren.

VooruitgangIn de negentiende eeuw bleef Nederland ten opzichte van deomringende landen achter op technisch en wetenschappelijk gebied.We bezaten rijke overzeese gebiedsdelen en de landbouw alhierwerd als voldoende aanvulling hierop beschouwd.Na de Eerste Wereldoorlog komt hierin verandering, een aantalwetenschappers met internationale faam stond op en er ontstondbelangstelling voor het opzetten van industrie. De Brielse kalk-fabriek volgde deze trend, diverse patenten op innovatief gebiedwerden door de inzet van Van der Wallen binnengehaald.Omstreeks 1930 komt kippenhouderij op grote schaal in zwang. Omhieruit een goede productie te halen was kalkgrit nodig. Een nieuweproductielijn voor de kalkfabriek. Op aanraden van dr. Vermeij,leraar aardrijkskunde aan de Brielse HBS, werd naar goede schelpenvoor dit doel gezocht in de Westerschelde. Hier bleek goede grondstofvoor de gritproductie te winnen, bestaande uit hoofdzakelijk fossieleschelpen. Dr. Vermeij berichtte dit aan bekende paleontologen en ver-zocht de directie om toegang voor deze lieden om in Brielle temogen verzamelen. Dit heeft geleid tot een uitgebreide studie naar

69

de opbouw van de ondergrond van zuidwest Nederland met eenaantal uitvoerige publicaties over hoofdzakelijk fossiele schelpen alsgevolg.

StabilisatieConcurrentie op de kalk- en kalkzandsteenmarkt, de internationalecrisis op economisch gebied en een niet altijd gelukkig bestuurs- eninvesteringsbeleid laten de kalkfabriek moeilijke jaren beleven.Vervolgens breekt de Tweede Wereldoorlog uit, die voor de fabriekveel problemen oplevert. Zuiger en transportschepen werden enkelemalen beschoten, een voortdurende dreiging van losgeslagenzeemijnen en een nijpend tekort aan goede brandstof.De grote klap voor het bedrijf en de Brielse gemeenschap was echter

Schelpen zoals gebruikt voor onderzoek naar het geologische verleden vanZuidwest Nederland

70

het fusilleren van de directeur P. F. van der Wallen in februari 1945,op beschuldiging van het leiding geven aan het verzet tegen deDuitse bezetter.Na de oorlog is het bedrijf uit het dal geklommen. De wederopbouwschiep grote behoefte aan bouwstoffen, hoewel de nieuwe belasting-opzet een aanslag vormde op het broodnodige investeringspatroonvan het bedrijf. Dit resulteerde in het niet voortzetten van het tech-nisch verouderde kalkzandsteenbedrijf.In 1962 wordt de oude en totaal versleten zuiger afgedankt. Denieuw in gebruik genomen zuiger is echter een compromis vanbezuinigingen van allerhande aard en heeft gedurende zijn vaar-periode door tegenslag en technische mankementen nooit het pro-ductiepeil van de oude ‘Marie’ kunnen halen, laat staan verbeteren.

In 1962 wordt de zuiger Ir. P.F. van der Wallen in bedrijf genomen. Helaas blijkt hetschip geen succes (Foto uit 1965 genomen te Middelburg)

71

NeergangNa de watersnoodramp van 1953 worden successievelijk de meesteschelpenwinlocaties ontoegankelijk, vanwege de aanleg van deDeltawerken. Nederland schakelt over op aardgas, hetgeen inhoudtdat de voor het branden benodigde cokes van de ouderwetse gas-fabrieken niet meer verkrijgbaar is. Opkomst van betonbouw, krapteop de arbeidsmarkt door ontwikkeling van industrie in Botlek enEuropoort, maken het bestaan van het bedrijf moeilijk. De productiewordt verhoogd, er wordt in twee ploegen doorgewerkt. Dit leidt weertot klachten van omwonenden over herrie, stof en stankoverlast.

Kortom, de fabriek diedriekwart eeuw gele-den voor een zekerewelvaart zorgde, werdnu beschouwd als eenbron van hinder en ver-vuiling. In 1971 is hetbedrijf gesloten en ont-manteld, waarmee eeninteressante periode voorBrielle ten einde kwam.Wellicht navrant is deconstatering, jaren later,dat het gebruik vanschelpkalk, voor restau-ratiewerk en milieuvrien-delijk bouwen weer in delift is gekomen. Bijgebrek aan Nederlandseschelpkalk, moet die

In 1971 wordt het bedrijf ontmanteld en gaan dekalkovens tegen de vlakte

72

tegenwoordig uit Bremen worden ingevoerd.Is in Brielle het kind met het badwater weggegooid? Het antwoordis: nee. De oude locatie was niet meer geschikt, en de nieuweschelpenwingronden Westerschelde en Waddenzee waren te verweg.Voor een eventuele verhuizing zijn nooit kapitaalreserveringengedaan. Jaarlijkse loonrondes en grote concurrentie op de gritmarkten milieubewustwording luidden het einde in voor de Brielse kalk-branderij.

SlotHet bedrijf heeft jarenlang een belangrijke bijdrage geleverd aan dewelvaart in Brielle; niet alleen voor personeel en schippers, maarook facilitaire en toeleverende bedrijven alsmede aannemers hebbener een goede boterham aan verdiend. Inventiviteit en doorzettings-vermogen typeerden de leiding van het bedrijf, maar "rijk zijn wij ernooit van geworden".

Over de auteurAnton Janse was landmeter te Brielle van 1965 tot 2002. Sinds zijnpensionering is hij gastmedewerker van het natuurmuseum Naturalisin Leiden, gespecialiseerd in schelpen, met name die van zuidwestNederland.

Verloren gewaand schilderij terecht!

Even ter herinnering: in het jaar 2002 kon door het museum eenportret van Cornelis Briel (1619 - 1657) worden aangekocht. Hetwas toen het eerste schilderij van een vooraanstaande Briellenaar uitde 17de eeuw. Zijn vader (1582 - 1625) - eveneens met de voornaamCornelis - trad in 1608 als schepen toe tot het stadsbestuur en wasvan 1617 tot 1618 burgemeester van Brielle 1. In de bestanden vanhet Iconografisch Bureau, Den Haag 2 worden twee portretten vanCornelis Briel (1582 - 1625, dus de vader van Cornelis waarvanthans het schilderij in het museum in Brielle te vinden is) genoemd.Helaas was de verblijfplaats van beide schilderijen op dat momentniet bekend. Wat blijkt: een van de verloren gewaande schilderijen hangt inkasteel Keukenhof in Lisse,3 tezamen met een schilderij van zijnvrouw, dus de moeder van ‘onze’ Cornelis. In dezelfde zaal hangentevens portretten van de grootouders van moeders kant. Het contact kon worden gelegd dankzij het feit, dat sinds een jaar ofnegen de ‘Brielse Mare’ ook op Internet beschikbaar is. Een kunst-historicus verbonden aan het museum Keukenhof deed onderzoeknaar het schilderij van Cornelis Briel (de vader dus) en bij zijnspeurwerk naar ‘Cornelis Briel’ kwam hij bij de ‘Brielse Mare’terecht en nam hij contact op met Els Laroy, onze secretaris. Hoe het schilderij daar is beland? Els heeft ondertussen het museumKeukenhof bezocht. Volgens de rondleider werden de portretten ooitdoor de eigenaar van het kasteel gekocht als teken van welstand, zonderdat er een duidelijke link met het kasteel Keukenhof was. Het is niet teverwachten dat deze schilderijen ooit in Brielle komen te hangen, maareen excursie naar Lisse hoort misschien wel tot de mogelijkheden.

F.K.

73

,

Noten1 Zie ‘Brielse Mare’ jg. 12, nr. 2, oktober 2002, p. 18.2 Het Iconografisch Bureau is onderdeel van het RKD, het

Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie.3 Zie: www.kasteelkeukenhof.nl

74

Michel Mierevelt, portret van Cornelis Briel (1588 - 1629), collectiekasteel Keukenhof, Lisse (Foto Els Laroy)

75

Uit de Streek

TentoonstellingenVooraankondiging: drinkbekers en bokalen van Voorne; HistorischMuseum Den Briel; najaar 2007.

PublicatiesMarijke Holtrop, Middelhoek, een artistieke familie (uitgaveHistorisch Museum Den Briel, 2007). € 5,95

J. Klok, Esterenburg, boerderij van licht en schaduw (overdruk uitde ‘Brielse Mare’, Jg. 17, nr. 1, april 2007; verkrijgbaar aan de balievan het Historisch Museum Den Briel). € 1,-

J. Klok Jzn., ANGELUS MERULA 1488 - 1557, Een bewogenleven in een warrige tijd (Klokkestoel, Oostvoorne, 2007). € 24,95

J. Klok, Caartboeck van Voorne 1695 (herdruk, Klokkestoel, Oost-voorne, 2007). € 125,-

G. de Sutter, De tijdelijke dood (Bisschoppelijke Brielse Commissievan het bisdom Rotterdam, Rotterdam 2007). Stripverhaal over deMartelaren van Gorcum. € 10,-

76

Aanmelding

Ondergetekende .......................................................................

Adres .......................................................................

Postcode ............... Plaats .......................................................

meldt zich aanvoor het O persoonlijk lidmaatschap

(contributie (2007): € 9,60)O familielidmaatschap

(contributie (2007): € 14,40)van de vereniging ‘Vrienden van het Historisch Museum Den Briel’

Datum: ................... Handtekening ............................................

Verzendadres: Vrienden v/h Historisch Museum Den BrielSecretariaatMevr. E.C. Laroy-MeeuseVan Almondeweg 70, 3231 CS BrielleTel. 0181-413635e-mail: elslaroy@hetnet.nl

N.B. Na 1 juli is alleen nog de halve contributie verschuldigd; na 1 november wordt voor de

resterende maanden geen contributie meer geheven. Voor de betaling van de contributie

ontvangen de leden een acceptgirokaart.

Auteursinstructies:Historische artikelen over Brielle en de streek zijn welkom. Geadviseerdwordt vooroverleg met de redactie. Contactadres: Mevrouw Els Laroy-MeeuseVan Almondeweg 70, 3231 CS BRIELLETel.: 0181-413635. E-mail: elslaroy@hetnet.nlAanlevering van de artikelen in computerleesbare vorm, of ten minstemet schrijfmachine geschreven, wordt op prijs gesteld.De redactie behoudt zich het recht voor, in overleg met de auteur, artikelenin te korten of te wijzigen.

Advertentietarief:Een pagina per jaar (2 edities): € 90,– excl. BTW

Copyright:Overname van artikelen uitsluitend met bronvermelding en na verkregentoestemming van de redactie.

Belangrijke telefoonnummers:Meldpunt Monumentenzorg: tijdens kantooruren:(0181) 471111 (gemeente Brielle; mevrouw Angelique van Oers)Meldpunt ‘Cultureel Erfgoed’: tijdens kantooruren van dinsdag t/m vrijdag: (0181) 475473 (Hist. Museum Den Briel).

Internet-adressen:Historisch Museum Den Briel: www.historischmuseumdenbriel.nlMusea in Nederland: www.museumserver.nlStreekinformatie: www.voorne-putten.nlStreekarchief: www.streekarchiefvpr.nlVer. Vrienden van het Historisch Museum Den Briel:www.inter.NL.net/users/F.Keller/Tromp.html