Pagina 1 43e jaargang nr. 330 - - 20 november 2017

ptember 2011

Pagina 2

ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: 024 - 64 199 29 www.njrs.nl info@njrs.nl Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar. Bankrekening: NL60 INGB 0003 2938 36 t.n.v. G. Keijzers Postbus 38 5340 AA Oss Voor België: Belfius - Neerpelt Bankrekening: BE68 0839 7325 2634 Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen.

Eindredactie Gerard Keijzers Lay-out - Theo Appeldoorn - Gerard Keijzers Internet realisatie Stephan Brands Foto voorpagina: Een deel van een Ariane 5 raket op weg naar het lanceerplatform om vier Galileo navigatiesatellieten in een baan om de aarde te brengen.

INHOUD: Ruimtetoerisme nog (heel) ver weg ................................................................................... 3 Spanning stijgt voor SpaceX .............................................................................................. 4 Trump en zijn maanplannen .............................................................................................. 5 Het Internationaal Ruimtestation ........................................................................................ 6 Diverse Chinese lanceringen ............................................................................................. 9 Gaat Zweden kleine satellieten lanceren? ......................................................................... 10 Portugal wil een eigen satelliet bouwen ............................................................................. 10 Ariane 5 brengt vier Galileo kunstmanen in een baan om de aarde .................................. 10 Russische lanceringen ....................................................................................................... 10 Succesvolle glijvlucht van Dream Chaser .......................................................................... 12 Marsnieuws ....................................................................................................................... 15 Weer een 'leefbare' planeet ontdekt .................................................................................. 17 Geen leven mogelijk op TRAPPIST planeten .................................................................... 17 Waarom het op Pluto zo koud is ........................................................................................ 18 Zwart gat van 13 miljard jaar oud ontdekt .......................................................................... 18 Wat er aan de sterrenhemel te zien is ............................................................................... 19 Activiteiten Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde ................. 20

Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament !!!!!!

Pagina 3

RUIMTETOERISME NOG (HEEL) VER WEG Pakweg zo'n tien jaar geleden vlogen de persberichten om de oren waarin weer een bedrijf aankondigde binnen enkele jaren passagiers een reisje naar de ruimte te kunnen laten maken. Tegen betaling uiteraard van een fors bedrag, dat te vergelijken was met de prijs van een kleine woning. Belangstelling bleek er genoeg voor te bestaan. Honderden reislustigen deden alvast een aanbetaling om er zeker van te zijn bij de eerste avonturiers te kunnen behoren. Maar zoals het er nu naar uitziet, zal hun geest eerder ten hemel zijn gestegen (tenminste als ze braaf zijn geweest) dan hun lichaam. Het werd namelijk alsmaar stiller rond ruimtetoerisme. De grote plannen van bluffende bedrijven, liepen vertragingen op door allerlei technische problemen en het gebrek aan het benodigde kapitaal. En toen een toestel van Virgin Galactic verongelukte, verstomde het nieuws. Tegen 2020 zouden er al regelmatig raketten, mini-shuttles en dergelijke toestellen met passagiers een reisje net boven de 100 kilometer mogen beleven. Even een paar minuten in de ruimte zijn. Even gewichtloos zijn. Even genieten van de intens mooie ruimte. Van die zwarte achtergrond bezaaid met ontelbaar mooie lichtpuntjes, waarvan heel veel kleur. Dat een paar minuten te mogen beleven, zou een niet te beschrijven onvergetelijke ervaring zijn. Wie droomde er niet van? Voor velen zal het een doom blijven. Heeft ook voordelen, want vaak zijn dromen mooier dan de werkelijkheid. En

ergens van domen dat het (misschien) werkelijkheid zal worden, is toch ook fantastisch. Begin november verscheen het bericht dat Lynx, een tweepersoons raketvliegtuigje van het bedrijf XCOR failliet was verklaard. Hier hadden o.a. dj Armin van Buuren, Martin Schroder, Erica Terpstra en Doutzen Kroes geboekt. Zij mochten gratis mee als promotiestunt. Erg he, terwijl ze al bulken van het geld. De ongeveer driehonderd tickets van andere boekers die een plaatsje hadden gereserveerd, zijn van de ene op de andere dag waardeloos geworden. De helft van hen had al de helft of een forse aanbetaling gedaan. Zij kunnen nu naar hun geld fluiten. Dat geldt ook voor de KLM en Unilever, die ook fors in dat project hadden geinvesteerd. Heel triest is het voor de destijds 18-jarige Helmonder Rowin Hellings. Zijn oma betaalde alvast 73.333,- euro bij de Mediamarkt. Groot nieuws destijds in Zuid-Nederland. Rowin zou met dat bedrag heel wat boeienders hebben kunnen doen. Nu niet denken dat ruimtetoerisme er niet komt. Absoluut wel, maar nog niet vandaag of morgen. Geld voor de ontwikkeling speelt een grote rol. Virgin Galactic kan er over meepraten. Eigenaar Richard Branson probeert momenteel in Saoedi-Arabie fondsen te werven. Hij hoopt volgend jaar zijn eerste vlucht uit te kunnen voeren. Maar horen we

dat al niet vele jaren. Overigens, er zijn nog steeds tickets te koop. Op het prijskaartje staat een prijs vermeld van 250.000 dollar. Bij boeking meteen betalen. De crash van de Virgin Galactic

Pagina 4

SPANNING STIJGT VOOR SPACEX De eerste lancering van de SpaceX Falcon Heavy raket is van december naar januari volgend jaar verschoven. Lang hoopte de baas van SpaceX, Elon Musk, dat de eerste vlucht nog eind dit jaar van start kon gaan. Maar om twee redenen lukt dat niet. Allereerst staat er nog een vertrek van een Falcon 9 met een bevoorradingsvrachtschip naar het ISS op het programma. En de tweede, is de belangrijkste nog wel, er moet nog een brandtest van de 27 Merlin hoofdmotoren tegelijk uitgevoerd worden. Het is druk met de werkzaamheden op de lanceerbasis. Er ligt namelijk ook nog de lancering van de supergeheime Zuma van de Amerikaanse overheid te wachten. De Falcon Heavy raketten bestaan uit drie gebundelde Falcon 9 raketten. Afzonderlijk functioneren ze prima, maar hoe gaat dat wanneer er drie aan elkaar gebundeld zitten? Maar liefst 27 motoren moeten gelijktijdig gaan branden. Daar zitten de risico's. Musk heeft het publiek dringend afgeraden om naar de Cape te komen om dat spektakel te aanschouwen. Dat verloopt absoluut niet zonder gevaar, doch wel zeer spectaculair.

Dan komt nog de eerste testlancering. Hoe zit het met de luchtweerstand? De aerodynamica? Wat voor drukverschillen ontstaan er als de twee Falcon 9 zijraketten afgeworpen worden? Tijdens die eerste testvlucht gaat er ook geen kunstmaan of andere lading in de neuskegel mee. In 2011 kondigde SpaceX aan dat de eerste lancering van de Falcon Heavy raket in 2013 zou plaatsvinden. Wel erg optimistisch gedacht. Tegenvallers en verrassingen vertraagden de eerste lanceerdatum. Men kreeg te maken met onverwachte luchttrillingen en het enorme lawaai die hun invloeden hadden op de ontwerpen. Al die afzonderlijke testen vergden veel meer tijd dan men had kunnen vermoeden. Na jaren is het zover. De 70 meter hoge raket met een gewicht van 1,4 miljoen kg staat aan de vooravond van een grote toekomst. Voor de stuwkracht zorgen kerosine en vloeibare zuurstof als brandstoffen. Maar liefst twee-en-een-half keer aan gewicht aan lading kan deze raket in een lage baan om de aarde brengen dan een enkele Falcon 9. De Falcon Heavy en de Falcon 9 moeten de V.S. hun superioriteit weer in de ruimte geven.

Pagina 5

TRUMP EN Z’N MAANPLANNEN In het bijzijn van o.a. astronaut Harrison Schmitt, de laatste mens op de maan (Apollo 17) en Buzz Aldrin (Apollo 11), tekende president Trump de documenten, die de terugkeer van de Amerikanen naar de maan mogelijk moeten maken. Maar ook reizen naar Mars. Met het project Gateway zullen de Amerikanen opnieuw voet op de maan zetten en om onze naaste buur draaien. Vanuit dat mini-ruimtestation kunnen er bemande vluchten naar Mars uitgevoerd worden en weer in terugkeren. Over hoeveel geld dat project wel gaat kosten, repte noch de president, noch een van de andere aanwezigen een woord. Op zich een interessant plan, waarover we in de vorige twee ASTRUIMS al schreven, maar wat zal ervan terecht komen? President Bush lanceerde ook al een fraai plan van een

bemande reis naar Mars. Maar hoe dat betaald moest worden en hoeveel het bij benadering zou gaan kosten, daarover werd met geen woord gesproken. Al snel hoorden we helemaal niets meer over een eventuele uitvoering. En toen kwam president Obama in het Witte Huis en die schrapte onmiddellijk de plannen van Bush: te duur en volslagen onbetaalbaar, vond hij. Hoe kon het anders of president Trump zou ook met een ambitieus plan op de proppen komen. Aan het nut van zijn plan wordt sterk getwijfeld. Slechts enkele maanden per jaar zou het gebruikt gaan worden. Hoe dan ook hij heeft ook wat bedacht. Over 7 jaar zetelt er een nieuwe president in het Witte Huis en die komt ontegenzeggelijk weer met een opzienbarend nieuw project. Mogelijk dat dan de tijd rijp is om aan echte bemande reizen naar Mars te gaan denken.

Pagina 6

LEVENDE BACTERIEN BUITEN HET ISS GEVONDEN In monsters buiten het ISS heeft kosmonaut Anton Shkaplerov levende bacteriën aangetroffen. Dat deelde het Russische staatsbedrijf TASS onlangs mee. Tijdens zijn ruimtewandeling veegde hij met een katoenen doekje langs delen van de buitenkant van de Russische module dat aan het ruimtestation gekoppeld zit. Zorgvuldig stopte hij die doekjes in speciale containers die naar de aarde werden teruggebracht en bestudeerd. Toen werd die ontdekking gedaan. Velen zitten met de vraag hoe bacterievrij die doekjes waren. Als die bacteriën echt uit de ruimte komen, waar komen ze dan vandaan en hoe gevaarlijk zijn ze. Maar erg uitvoerig met informatie over hun conclusie waren en zijn de Russen niet. Andere wetenschappers wezen op het feit dat de microdiertjes tardigrades al hebben laten zien dat ze buitengewone kou en hitte kunnen overleven, ook in luchtledige situaties. Zijn deze bacteriën misschien al tijdens vorige vluchten en ruimtewandelingen meegenomen?

Tardigrade In 2014 claimde Vladimir Solovyov zeeplankton en andere micro organismen in de ruimte gevonden te hebben. Die had Solovyov in monsters aangetroffen die hij nam

van de Russische ruimtemodule tijdens zijn ruimtewandelingen. Erg serieus werd dat verhaal toen niet genomen Waarom nemen de Amerikanen geen monsters van de buitenkant van hun modules voor een dergelijk onderzoek? Of hebben ze dat misschien al gedaan en wat zijn hun bevindingen? Het zijn toch geen tijdrovende en kostbare onderzoeken. Misschien dat nu de Russen voor de tweede keer met zo'n boeiende ontdekking komen, het hun nieuwsgierigheid gaat prikkelen?

VAARWEL VRACHTSCHIP CYGNUS Op woensdag 13 december was het zover: het Cygnus bevoorradingsvrachtschip van Orbital ATK werd ontkoppeld van het ruimtestation en naar een hoger omloopbaan om de aarde gebracht. Dat gebeurde onder leiding van Mark Vande Hei, vluchtingenieur van Expeditie 53, op het moment dat het boven de Atlantische Oceaan ten oosten van Brazilië vloog. Een commando werd naar de stuurraketten gestuurd en een paar minuten later vergrootte het toestel zijn snelheid. In die hogere baan werden 14 CubeSats uitgezet voor Spire Global, NASA, Naval Postgrade School. Naval Research Laboratory en Asgardia, een organisatie die claimt de eerste nationale staat in de ruimte te worden. Alle CubeSats zitten bevestigd aan de buitenkant van de Cygnus.

Met de robotarm wordt de Cygnus van het ISS verwijderd Acht CubeSats zijn voor Spire Global commercieel netwerk van weersatellieten. Die moeten in kaart brengen de vochtigheid en

Pagina 7

temperatuur van GPS navigatiesignalen als ze door de aardse atmosfeer gaat. Twee CubeSats zijn voor NASA's Optical Communications and Sensor Demonstration (OCSD). Het heeft te maken met testen van hoge snelheid van laser communicatie. De ISARA CubeSat is ontwikkeld door Jet Propulsion Laboratory en gaat de samenwerking van een zonnepaneel en een radioantenne bestuderen. Dat kan van nut zijn voor toekomstige weersatellieten. De Naval Postgraduate School's PropCube 2 CubeSat gaat metingen verrichten naar wervelingen in de atmosfeer en de bovenste laag van de atmosfeer van de aarde. Toen alle CubeSats eenmaal in een baan om de aarde draaiden, had de Cygnus zijn werkzaamheden erop zitten. Volgepropt met 2800 kg aan afval en niet meer bruikbaar materiaal keerde het op 18 december terug in de aardse atmosfeer en verbrandde het vervolgens ten gevolge van de wrijvingshitte.. Tijdens de lancering had het 3229 kg aan experimenten e.d. aan boord. Aanvankelijk werd het toestel aan de Unity module gekoppeld en later verplaatst naar de Harmony module.

Deze Cygnus missie was de achtste commerciële vracht naar het ISS uitgevoerd door Orbital ATK.

SOJOEZ MS-05 TERUG OP AARDE De Russische Sojoez capsule MS-05 met aan boord de Rus Sergey Ryazanskiy, de Amerikaan Randy Bresnik en de Italiaan Paolo Nespoli, zijn op donderdag 14 december teruggekeerd op aarde. Ze hebben 139 dagen in de ruimte doorgebracht. De landing vond plaats dichtbij de stad Dzezkazgan en de besneeuwde steppen van Kazachstan. Er stond een koude wind en het vroor enkele graden. Nadat ze uit de capsule waren gehesen werd er om ieder een deken gewikkeld. Van links naar rechts Paolo Nespoli, Sergey Ryazanskiy en Randy Bresnik (Expeditie 53) in de capsule klaar voor hun terugkeer naar de aarde

Pagina 8

Na de gebruikelijke eerste controles bracht een helicopter ze naar Karaganda, waar ze de gebruikelijke ceremonies hadden te ondergaan zoals welkomstoespraken enz. vertrok Ryazanskiy naar Sterrenstad bij Moskou en Bresnik en Nespoli naar Johnson Space Center in Houston voor de gebruikelijke medische controles, persconferenties en herstel. De drie ruimtevaarders verbleven in totaal 138 dagen, 16 uur en 55 minuten in de ruimte. In die tijd draaiden ze 2224 keer om de aarde. Ryazanskiy heeft in totaal 306 dagen (tijdens 2 ruimtevluchten) in de ruimte doorgebracht, Bresnik 150 dagen (ook gedurende twee ruimtevluchten) en Nespoli 313 dagen (drie ruimtevluchten)

FALCON 9 LANCEERDE DRAGON Met een al eerder gebruikte eerste trap van een Falcon 9 raket, vertrok deze vanaf lanceerbasis op vrijdag 16 december. Boven op de raket bevond zich een bevoorradingsvrachtschip Dragon. Ook deze had al eerder een ruimtevlucht uitgevoerd. Nadat de eerste rakettrap zijn taak erop had zitten, keerde het behouden terug naar de aarde en landde op 9 kilometer van de plek vanwaar het was vertrokken op het land.

Tien minuten na liftoff ontplooiden zich de zonnepanelen en begon de Dragon aan zijn tweedaagse reis naar het ISS. Deze lancering was de 50e van een Falcon raket van SpaceX en de 45e van een Falcon 9. Op 22 december zal er weer een Falcon 9 raket van start gaan, maar dan vanaf de luchtmachtbasis op Vandenberg, Ca. De Dragon bereikte op zondag 18 december het ISS met 2205 kg aan goederen, experimenten enz. Met de Canadese robotarm pakte astronaut Mark Vande Hei het gevaarte vast en koppelde het aan de Harmony module van het ruimtestation. In de Dragon bevinden zich o.a. 40 muizen voor allerlei medische experimenten waaronder onderzoek van het bloed dat gunstige resultaten kan opleveren voor diabetici. Uiteraard zijn de ruimtevaarders erg benieuwd wat voor kerstcadeautjes de Dragon heeft meegebracht. Midden-januari zal het toestel weer naar de aarde terugkeren en veilig neerkomen in de Stille Oceaan. De Dragon is zojuist van de bovenste rakettrap ontkoppeld en begint aan zijn reis naar het ruimtestation

Pagina 9

CHINESE WEERSATELLIET IN POLAIRE BAAN Een drietraps Long March 4C raket bracht op dinsdg 14 november de weersatelliet Fengyun 3D in een polaire baan om de aarde. De 2500 kg wegende satelliet draait op een hoogte van 800 kilometer om de aarde en maakt daarbij een hoek met de evenaar van 98,7 graden met de evenaar.

De Fengyun 3D satelliet Aan boord bevinden zich tien instrumenten om gegevens te verzamelen over atmosferische omstandigheden, wolken- en stormbewegingen, de situatie van de ozonlaag en de broeikaseffecten. De Fengyun 3D heeft een geschatte levensduur van acht jaar en vervangt de verouderde Fengyun 3B die in november 2010 om de aarde werd geschoten. De missie is vergelijkbaar met de kort ervoor gelanceerde Amerikaanse jPPS-1 weersatelliet. Een van de Fengyun 3D instrumenten maakt foto's met middelmatige resolutie. Het verschaft gedetailleerde gegevens van zowel overdag als 's nachts. Andere sensoren meten het bodemvochtgehalte, de temperatuur en de vochtigheid in meerdere lagen van de atmosfeer en gegevens over de klimaatverandering. De Fengyun 3D is de eerste Chinese satelliet voor aardonderzoek, die gegevens ontvangt en verzendt via grondstations op Antartica. Dat gebeurt op deze wijze veel sneller. Negentig procent van de Fengyun 3D waarnemingen bereikt China binnen 80 minuten.

CHINA LANCEERDE TWEE YAOGAN 30-02 Een Chinese tweetrapsraket Long March 2C bracht op zaterdag 25 november drie experimentele, militaire satellieten in een omloopbaan op 600 kilometer hoogte om de aarde. Daarbij maken ze een hoek met de evenaar van 35 graden. Dit was de tweede serie van drie, Yaogan 30-02) in minder dan twee maanden. De eerste serie Yaogan 30-01, werd in september om de aare geschoten. Volgens de staat zijn de kunstmanen bedoeld om elektromagnetische waarnemingen en andere experimenten uit te voeren. Het Westen daarentegen denkt dat ze voor spionagedoeleinden bestemd zijn. De derde serie van drie staan begin 2018 op het programma om gelanceerd te worden.

LONG MARCH 6 LANCEERDE DRIE KUNSTMANEN Vanaf pad 16 van de Chinese lanceerbasis Taiyuan in het noordwesten van China, vertrok een drietrapsraket Long March 6 richting ruimte. In de neuskegel voerde het met zich mee drie kunstmanen voor aardobservaties voor het maken van HD-video's en foto's. Ze draaien in een polaire baan om de aarde op 540 kilometer hoogte. De satellieten genaamd Jilin 1-04, Jilin 1-05 en Jilin 1-06 maken deel uit van een netwerk van 60 exemplaren dat in 2020 voltooid moet zijn. China kan dan iedere tien minuten elk punt op de aarde waarnemen.

CHINA LANCEERDE EEN FOTOSATELLIET Een 41 meter hoge tweetrapsraket Long March 2D van China bracht op 3 december een militaire fotoverkenningssatelliet in een baan om de aarde. De lancering van de LKW-1 kunstmaan gebeurde vanaf de lanceerbasis Jiuquan gelegen in de Gobi woestijn. Op een hoogte van 490 kilometer en onder een hoek van 97,5 graden met de evenaar maakt het opnames met een hoge resolutie. Deze lancering was de vijftiende van China dit jaar.

Pagina 10

GAAT ZWEDEN KLEINE SATELLIETEN LANCEREN? De Zweedse regering heeft de opdracht gegeven om te onderzoeken of het mogelijk is vanaf Esrange Space Center kleine satellieten in een baan om de aarde te schieten. Met de bouw van deze lanceerbasis werd in 1964 gestart. In april dit jaar ging Europa's grootste sondeerraket van start. In totaal zijn er al meer dan 550 van zulke onderzoeksraketten afgeschoten. Maar er moet volgens de Zweedse regering meer mogelijk zijn met deze lanceerbasis in het hoge noorden van dat land. Daarom gaan de Swedish Space Corporation (SSC) en de Swedish National Space Agency gezamenlijk bekijken of er ook kleine kunstmanen vanaf die plek de ruimte ingeschoten kunnen worden. De lanceerbasis zou daarmee intensiever en nog zinvoller gebruikt kunnen worden.

PORTUGAL WIL EEN EIGEN SATELLIET BOUWEN Tekever, een in Portugal gevestigd bedrijf met zakelijke belangen, varierend van schone energie tot defensie en logistiek, is bezig een team van binnenlandse bedrijven en organisaties op te zetten, om gezamenlijk een Portugese satelliet te bouwen.

Ontwerp van de Portugese Infante satelliet die in 2020 gelanceerd moet worden De kleine satelliet, Infante genaamd, is een voorloper van een hele set van twaalf exemplaren om die in een lage baan om de aarde te brengen. Ze hebben een afmeting van een kleine kubus en wegen elk 25 kg. De Infante gaat zo'n 9 miljoen euro kosten en de lancering gaat in 2020 gebeuren.

VIER GALILEO'S GELANCEERD Met behulp van een 47,4 meter hoge Ariane 5 raket werden op dinsdag 12 ddecember vier Galileo navigatiesatellieten in een baan om de aarde geschoten. De lancering geschiedde vanaf het ELA-3 platform op lanceerbasis Kourou in Frans Guyana

De neuskegel zakt over de vier Galileo navigatiesatellieten op 30 november De vier, nrs 19, 20, 21 en 22, wegen elk ongeveer 715 kg en zijn toegevoegd aan de vloot van 18 kunstmanen. Ze draaien op een hoogte van ongeveer 22.900 kilometer om de aarde.

BELANGRIJKE RUSSISCHE LANCERING MISLUKT Een nieuwe, sterk verbeterde weersatelliet met nog achttien kunstmanen, gingen verloren op dinsdag 27 november. Als oorzaak deelden de Russische autoriteiten mede, het niet goed functioneren van de Fregat rakettrap. Dat daarmee iets mis was, bleek al

Pagina 11

vrij snel na liftoff van de Sojoez 2.1b vanaf de gloednieuwe Russische lanceerbasis Vostochny, gelegen in de regio Amur in het verre oostelijke deel van Rusland.

De start van de Sojoez 2.1b vanaf lanceerbasis Vostochny De planning was dat de motoren van de Fregat zeven keer tot ontbranding hadden moeten komen. De eerste keer om alle 19 kunstmanen in een eerste baan om de aarde te brengen om ze daarna naar verschillende omloopbanen te manoeuvreren. En tenslotte de raket af te remmen zodat deze zou terugvallen naar de aarde. Dat was het plan. Maar nadat de weersatelliet Meteor M2-1 zijn omloopbaan had moeten bereiken, had ook het signaal moeten komen, dat dat inderdaad was gelukt. Dat bevrijdende signaal kwam maar niet en het werd de Russische ruimtevaartorganisatie Roscosmos duidelijk dat de kunstmanen hun banen niet hadden bereikt. De Fregat had gefaald en de gehele combinatie keerde terug naar de aarde om vervolgens in de Atlantische Oceaan neer te storten. Roscosmos heeft al laten weten dat de mislukking te wijten is aan menselijk falen. Het was de tweede keer dat een lancering vanaf Vostochny plaatsvond. De eerste was in april 2016 en was succesvol verlopen. Live videobeelden lieten een perfecte start zien van de Sojoez 2.1b onder een heldere hemel en met een sneeuw bedekte omgeving van de lanceerbasis. De vier hulpraketten, de kernraket en ook de derde rakettrap werkten geheel volgens schema. De Fregat die de klus moest afmaken, liet het afweten.

De Meteor M2-1 in de montagehal De 2750 kg wegende Meteor M2-1 was uitgerust met vier meteorologische instrumenten. Twee scanners en camera's voor het verkrijgen van infrarood beelden en normale foto's van wolken en ijsbedekkingen, een microgolfmeter voor het meten van temperaturen en de vochtigheidsgraad in de atmosfeer, en een infrarood spectrometer voor het monitoren van de ozonlaag. De bedoeling was dat het vanuit een polaire baan op een hoogte van 826 kilometer zou uitvoeren. De lancering van de Meteor M2-2 staat gepland voor begin volgend jaar. Verder worden er nog twee exemplaren gebouwd die in 2020 en 2021 in een baan om de aarde moeten komen. Aan boord van deze mislukte lancering bevond zich ook een experimentele radiosatelliet van Telesat. Dit bedrijf wil 117 satellieten de komende jaren lanceren die een onderdeel gaan vormen van een netwerk in geostationaire banen. In het verleden zijn er regelmatig mislukte lanceringen geweest met de Fregat raket. Denk daarbij o.a. aan de Galileo's in 2014 en de Phobos-Grunt Mars missie in 2011. Nu gingen er vele CubeSats verloren van diverse universiteiten. Het waren wel kleine kunstmanen, maar aan de bouw en het goed te laten functioneren, hebben de studenten wel vele jaren gewerkt. Die studenten moesten nu lijdzaam toezien hoe hun project in slechts enkele minuten letterlijk in rook opging. Deze mislukking was het gevolg van menselijk falen, liet Roscosmos weten. Daarmee aangevende dat het geen structureel mankement van de raket is. Dat kan wel zo zijn, maar het vergroot het vertrouwen in die

Pagina 12

raket ook niet. De vraag is dan ook welke impact deze mislukking heeft. Op korte termijn staan nog twee lanceringen op het programma waarbij een Fregat raket wordt gebruikt. Op 22 december dient een Sojoez-Fregat vanaf lanceerbasis Vostochny te vertrekken om de Kanopus-V3 voor de Russische regering en vier kunstmanen voor aardobservatie in een baan om de aarde te brengen. Eind december staat de lancering gepland van een Zenit raket met als bovenste rakettrap een Fregat. Die moet een communicatiesatelliet van Angola om de aarde schieten. Een spannende maand voor de Russen.

RUSLAND LANCEERDE SPIONAGESATELLIET Met succes lanceerde Rusland de spionagesatelliet lotus 51. Dat gebeurde op zaterdag 2 december met een Sojoez 2.1b raket vanaf lanceerbasis Plesetsk. Eenmaal in een sterk ellipsvormie baan om de aarde op een hoogte van 243 x 898 kilometer onder een hoek van 67,1 graden met de evenaar, kreeg het de officiele naam Kosmos 2524. Dat is veelal de aanduiding voor de Russische militaire kunstmanen

Een Lotus kunstmaan Een motor aan boord bracht de Kosmos 2524 naar een cirkelvormige baan op 900 kilometer hoogte.

SUCCESVOLLE GLIJVLUCHT VAN DREAM CHASER Het onbemande ruimtevliegtuig Dream Chaser maakte op 12 november een succesvolle glijvlucht. Een helicopter bracht het naar 300 meter hoogte waarna het werd gedropt. Vervolgens landde het toestel op Edwards Air Force base in Californie.

Deze test was vooral bedoeld na te gaan of alle werk-, geleidings- en landindingssystemen goed werkten. Dit was de eerste test nadat het in 2013 was neergestort. Het toestel van Nevada Corps moet toekomstige voorraden brengen naar een ruimtestation en andere ruimtevaartuigen. Het kan 5500 kg aan apparatuur, goederen enz. afleveren en daarna met herbruikbaar materiaal naar de aarde terugkeren. Tegelijk met het vertrek van het ruimtestation vliegt ook een vrachtmodule mee met afval die door de wrijvingshitte in de atmosfeer verbrandt. De Dream Chaser heeft een vierde grootte van de space shuttle en wordt als een vervanger gezien. De bedoeling is dat het voor het eerst in 2020 de ruimte ingaat. De lancering zal met een Atlas 5 gebeuren.

ELEKTRON KLAAR VOOR LANCERING De tweede elektronenraket van Rocket Lab is op 16 november aangekomen op de lanceerbasis in Nieuw-Zeeland. De lancering zal in december plaatsvinden, na een aantal weken van testen en repetities. Rocket Lab noemt deze lancering 'Still Testing;. In de neuskegel zullen verschillende CubeSats zitten, die in een lage baan om de aarde geschoten zullen worden, waaronder

Pagina 13

exemplaren van het bedrijf Planet en minstens twee Lemur-2 van Spire Global. Ze moeten in een ellipsvormige baan op een hoogte van 300 - 500 kilometer terechtkomen en daarbij een hoek met de evenaar maken van 83 graden. De eerste testvlucht vond plaats op 25 mei. Toen werd de raket naar een hoogte van 225 kilometer geschoten.

De 17 meter hoge tweetraps raket Elektron, waarvan de motoren werken op een mengsel van kerosine en cryogene vloeibare zuurstofstuwstoffen De lanceerbasis van het bedrijf Rocket Lab ligt op het schiereiland Mahia, aan de oostkust van het noordelijke eiland van Nieuw-Zeeland, ongeveer 380 kilometer ten zuidoosten van Auckland. De raket is geschikt om maximaal 150 kg aan lading in een cirkelvormige zonsynchrone baan op een hoogte van 500 kilometer om de aarde te brengen.

ALGERIJNSE SATELLIET GELANCEERD Een Chinese Long March 3B raket bracht op zondag 10 december de Alcomsat 1 van Algerije in een geostationaire overgangsbaan om de aarde. De lancering van deze 56 meter hoge raket, voorzien van vier op vloeibare brandstof werkende hulpraketten, geschiedde vanaf lanceerbasis Xichang. De vier hulpraketten werden na na 2 minuten en 20 seconden afgeworpen. De 5225 kg wegende Alcomsat 1 van Algerije werd door Chinese bedrijven gebouwd. Het kwam allereerst in een sterk ellipsvormige baan om de aarde met als verste punt ongeveer 42.000 kilometer.

De Alcomsat 1 De hoek met de evenaar bedroeg 26,4 graden. In de twee weken hierna werd de baan in een geostationaire veranderd boven de evenaar. Vanaf 24,8 gr. W.L. verzorgt het televisie-, radio- en internetverbindingen op het gebied van onderwijs, opvoedkunde naar afgelegen gebieden, hulpdiensten en communicatie voor de overheid. Alcomsat 1 heeft een geschatte levensduur van 15 jaar.

STUWRAKETTEN VOYAGER 1 MET SUCCES GETEST Begin december heeft Voyager 1 - een ruimtesonde die al 40 jaar rondvliegt en zich inmiddels in de interstellaire ruimte bevindt - een paar stuwraketten geactiveerd die al 37 jaar niet meer gebruikt waren. En met succes. Met deze stuwraketten die nog steeds prima werken, zijn we in staat om het leven van de Voyager 1 met twee tot drie jaar te verlengen.

Voyager 1 Voyager 1 gebruikt stuwraketten om zijn antenne gedurende zijn lange reis op de aarde gericht te houden. Deze stuwraketten, ook wel attitude control thrusters genoemd,

Pagina 14

worden zo af en toe opgestart. Ze zijn dan herhaaldelijk heel even (een paar milliseconden) actief en zorgen er zo voor dat de ruimtesonde iets gedraaid wordt. Zo blijft de antenne waarmee de ruimtesonde informatie naar de aarde stuurt, op de planeet gericht. Maar sinds 2014 merken onderzoekers dat deze stuwraketten aan boord van de Voyager 1 minder goed werken: ze geven minder energie af waardoor ze vaker geactiveerd moeten worden. En dus besloot NASA eens iets te proberen. De ruimtevaartorganisatie zwengelde een andere set stuwraketten - die al 37 jaar niet meer gebruikt is - aan om te zien of de ruimtesonde daarmee opnieuw geactiveerd kon worden. Dat gebeurde op dinsdag 5 december. De stuwraketten - die oorspronkelijk werden gebruikt tijdens scheervluchten langs de planeten Jupiter en Saturnus en hun manen - werden geactiveerd en waren herhaaldelijk gedurende 10 milliseconden actief. Vervolgens was het wachten op een signaal van Voyager 1 om te kunnen achterhalen of de orientatie van de sonde was veranderd. Dat signaal doet er 19 uur en 35 minuten over om de aarde te bereiken. Het geduld van de onderzoekers werd dus behoorlijk op de proef gesteld. Maar het wachten werd beloond: de stuurraketten bleken te doen wat de onderzoekers hoopten. In januari zal NASA voor het orienteren de Voyager 1 definitief overschakelen op de stuwraketten die zich tijdens dit experiment bewezen hebben. En waarschijnlijk zal het ook gebeuren bij zijn tweelingbroertje de Voyager 2.

DELTA 4 LANCERING UITGESTELD De lancering van een National Reconnaissance Office spionagesatelliet, de NROL-47, is uitgesteld. Deze had met een Delta 4 raket op 13 december moeten plaatsvinden, maar die is nu verschoven naar begin januari. Het commando- en controlesysteem is verbeterd maar nader onderzoek op betrouwbaarheid blijkt noodzakelijk te zijn.

HELDERE VUURBOL BOVEN WEST-EUROPA WAARGENOMEN Een ruimtesteen ter grootte van een voetbal drong boven Duitsland de atmosfeer binnen. Het resulteerde in een zichtbare, heldere vuurbol die niet alleen in Duitsland, maar ook in onder meer Frankrijk, Oostenrijk, Luxemburg, Zwitserland en Italië zichtbaar was. De ruimtesteen drong op 50 kilometer afstand ten noordoosten van Darmstadt de damkring binnen. Naar schatting had deze een snelheid van zo'n 70.000 kilometer per uur. De vuurbol werd zichtbaar doordat het met zijn hoge snelheid er voor zorgde dat het de moleculen in de lucht tegenkwam, enorm verhitte. Op een hoogte van 50 kilometer boven Luxemburg zouden de laatste restjes van de ruimtesteen in de atmosfeer zijn verbrand. Mogelijk is deze meteoor afkomstig van de meteorenzwerm Tauriden-Zuid, restanten van de komeet Encke.

OPNIEUW KLEINE ZWAARTEKRACHTGOLF WAARGENOMEN Wetenschappers hebben in de ruimte voor de zesde keer een zogeheten zwaartekrachtgolf ontdekt. De meting is op 21 november bekend gemaakt. Het ging deze keer om een vrij kleine trilling, die ontstond doordat twee zwarte gaten samensmolten. Een daarvan was twaalf keer zo zwaar als de zon en de andere zeven keer zo zwaar. Samen vormen ze een nieuw zwart gat dat achttien keer zo zwaar is als de zon. De rest werd het heelal in geslingerd. De zwaartekrachtgolf werd op de vroege ochtend van 8 juni gemeten. Het nieuwe zwarte gat staat op ongeveer een miljard lichtjaar van de aarde. Het is de lichtste trilling van zwarte gaten tot nu toe.

Pagina 15

NASA INSTRUMENT OP JAPANSE MMX NASA heeft een meetinstrument geselecteerd voor de Japanse ruimtemissie Mars Moons eXploration (MMX), die de Marsmanen Phobos en Deimos gaat onderzoeken. De lancering is gepland voor 2024. Heel spannend is dat MMX meerdere landingen gaat maken op de grootste van de twee manen, Phobos. Het plan is daarbij minstens tien gram aan bodemmateriaal te verzamelen, dat vervolgens in 2029 op aarde moet worden afgeleverd. Het NASA instrument, MEGANE, is een geavanceerde neutronen- en gammaspectrometer waarmee de samenstelling van Phobos in detail onderzocht gaat worden. MEGANE meet de

energieën van de neutronen en gammafotonen die het oppervlak van de maan uitzendt onder invloed van de zonnewind en energierijke kosmische straling. Hopelijk kan daarmee de vraag worden beantwoord of Phobos (en daarmee waarschijnlijk ook Deimos) is ontstaan bij een grote inslag op Mars of dat het om een ingevangen planetoïde gaat. MMX is primair een project van het Japanse ruimteagentschap JAXA, met bijdragen van NASA, ESA en het Franse ruimteagentschap CNES. Artistieke impressie de toekomstige Japanse Marsmaandonderzoeker MMX. [JAXA/NASA]

door Michel van Pelt

Pagina 16

MAVEN HELPT BIJ EXOPLANEETONDERZOEK NASA’s MAVEN satelliet heeft de afgelopen drie jaar gemeten hoe de Marsatmosfeer langzaam onder invloed van de zonnewind en –straling wordt afgebroken en afgevoerd. De opgedane kennis blijkt nu ook bruikbaar bij het modeleren van de evolutie van exoplaneten - planeten bij andere sterren. Specifiek is het MAVEN-onderzoek door NASA wetenschappers gebruikt om te analyseren hoe lang een hypothetische Mars-achtige planeet zijn atmosfeer zou kunnen vasthouden als hij aan de rand van de “leefbare zone” - het gebied rond de ster waar gematigde temperaturen heersen - om een koele rode dwergster draait. Rode dwergen zijn de meest talrijke sterren in onze Melkweg. Omdat een rode dwerg veel minder licht produceert dan onze zon, bevindt de leefbare zone zich veel dichter bij de ster. Duinen met “stroom”geulen in de Marskrater Russell. [NASA/JPL/University of Arizona]

De hypothetische Mars-achtige exoplaneet zou daarom 5 tot 10 keer zoveel ultraviolette straling ontvangen als de echte planeet Mars. Berekeningen laten zien dat de atmosfeer dan maar liefst 5 tot 20 keer sneller wordt afgebroken dan in het geval van de echte Mars. Mocht het om een zeer actieve rode dwergster met frequent grote uitbarstingen gaan, dan kan de atmosfeer zelfs wel duizend keer zo snel worden afgebroken en “wegwaaien”. De tijd dat er eventueel leven op zo’n planeet kan ontstaan en gedijen is dus relatief kort.

GEEN WATERSTROOMPJES OP MARS Helaas, de periodiek zichtbare “stroompjes” op de wanden van Marskraters blijken niet veroorzaakt te worden door smeltwater. Het gaat het zo goed als zeker om kurkdroog naar beneden glijdend zand. Onderzoekers bekeken 151 stereoscopische foto’s van de “stroompjes” die zijn gemaakt door NASA’s Mars Reconnaissance Orbiter (MRO). Ze zien eruit als zand dat donkerder is

Pagina 17

gekleurd doordat er water langs de helling naar beneden is gesijpeld. Ze blijken echter alleen voor te komen op hellingen die steiler zijn dan 27 graden; zodra ze minder steil terrein bereiken eindigen ze abrupt. Als het om water zou gaan zouden ze echter ook op vlakker terrein door blijven stromen. De onderzoekers nemen nu aan dat het verschijnsel wordt veroorzaakt door stromend zand, waarbij de verstoring een sorteereffect in zandkorrelgrootte veroorzaakt dat een donkerdere kleur veroorzaakt. Hoe ze ontstaan, wat precies de kleur veroorzaakt en waarom ze in sommige gebieden veel vaker voorkomen dan in andere is echter nog niet helemaal duidelijk. Mogelijk spelen kleine hoeveelheden water daarbij wel rol.

WEER EEN LEEFBARE PLANEET ONTDEKT Wetenschappers hebben in de ruimte voor de zesde keer een zogeheten zwaartekrachtgolf ontdekt. Nederland is nauw betrokken bij dit onderzoek. Het ging deze keer om een vrij kleine trilling, die ontstond doordat twee zwarte gaten samensmolten. Een daarvan was twaalf keer zo zwaar als onze zon, de andere zeven keer zo zwaar. Samen vormen ze een nieuw zwart gat, dat achttien keer zo zwaar is als de zon. De rest werd het heelal in geslingerd. De zwaartekrachtgolf werd op de vroege ochtend van 8 juni gemeten. Het nieuwe zwarte gat staat op ongeveer een miljard lichtjaar van de aarde. Het is de lichtste trilling van zwarte gaten tot nu toe.. Als twee zwarte gaten fuseren, draaien ze eerst om elkaar heen, steeds sneller en sneller. Daarbij brengen ze de ruimte om zich heen ook in beweging. Die trillingen gaan het heelal door. Als een zwaartekrachtgolf langs de aarde trekt, verschuift de straal een miljoenste van een miljoenste van een miljoenste van een meter. De bedenkers van dat onderzoek kregen dit jaar de Nobelprijs voor de Natuurkunde. Na Proxima b is er opnieuw een planeet ontdekt waarop leven mogelijk is en die dicht

bij de aarde staat. Die planeet cirkelt rond de ster Ross 128 en heeft de naam Ross 128 b gekregen. Eens in de 9,9 aardse dagen maakt hij een rondje om de moederster. Qua grootte komt hij ook overeen met onze planeet. Astronomen vermoeden dat de temperaturen aardig te vergelijken zijn met de aarde. Met het oog op de zoektocht naar buitenaards leven is de ontdekking van Ross 128 b misschien nog wel opwindender dan de recente ontdekking van Proxima b (de planeet die rond de dichtstbijzijnde ster, op slechts 4 lichtjaar afstand, cirkelt). Want hoewel Ross 128 b net als Proxima b rond een rode dwergster draait, is Ross 128 een stuk kalmer dan Proxima Centauri. Produceert die regelmatig opvlammingen en de directe omgeving bestookt met dodelijke ultraviolette straling en röntgenstraling, is Ross 128 veel rustiger en daarmee lijkt Ross 128 b ook een veel geschiktere plek voor leven. Of er ook echt leven mogelijk is op Ross 128 b, is op dit moment echter nog onduidelijk. Zo weten onderzoekers nog niet of de planeet zich in de leefbare zone bevindt. We weten op dit moment alleen dat de planeet op een afstand die twintig keer kleiner is dan de afstand tussen de aarde en de zon om zijn moederster draait. Ondanks dat de afstand tussen Ross 128 en Ross 128 b zo klein is, ontvangt de planeet maar 38% meer straling dan de aarde van de zon ontvangt, omdat de moederster een zwakke rode dwergster is (met een oppervlaktetemperatuur die slechts iets meer dan de helft van die van onze zon bedraagt). Afgaand op deze informatie denken astronomen dat de temperaturen liggen tussen de -60 en 20 graden Celsius. Astronomen hopen in de nabije toekomst meer te weten te komen over 128 b en zelfs te kunnen achterhalen of er leven is op deze planeet. Zo kan met de in aanbouw zijnde Extremely Large Telescope gezocht worden naar biomakers - chemische verbindingen die karakteristiek zijn voor de biologische processen - in de atmosfeer van Ross 128 b. Ross 128 is op dit moment 11 lichtjaar van ons verwijderd. Maar de ster beweegt zich langzaam naar ons toe en zal over zo'n 79.000 jaar de dichtstbijzijnde buurster van onze zon zijn. Dan is Ross 128 b dus ook de dichtstbijzijnde exoplaneet.

Pagina 18

GEEN LEVEN MOGELIJK OP TRAPPIST PLANETEN Uit twee nieuwe studies is gebleken dat er om de planeten rond de ster TRAPPIST-1 geen atmosfeer aanwezig is. Waarschijnlijk is die er wel ooit geweest, maar sterke straling en een stroom van deeltjes afkomstig van die ster, hebben de atmosferen rond die planeten verwoest. Dat geldt ook voor de drie planeten, die zich in de zogeheten leefbare zone bevinden. In de leefbare zone wil zeggen dat ze op een afstand van een ster staan, waar de temperaturen zodanig zijn, dat er leven op mogelijk zou kunnen zijn. Mogelijk betekent nog niet, dat het ook inderdaad het geval is. Uit de nieuwe studies is duidelijk geworden dat er geen atmosfeer aanwezig is en dus ook geen vloeibaar water. Beide factoren zijn erg belangrijk om leven te laten ontstaan.

Het TRAPPIST-1 systeem De ultraviolette straling is zo sterk dat het elke vorm van leven, hoe primitief ook, vernietigt. De stroom van zonnedeeltjes, die wij op aarde kennen als de zonnewind, is daar 1000 tot 100.000 keer krachtiger dan bij ons het geval is. Voor degenen, die ook maar een sprankje hoop koesterden om daar leven aan te treffen, was de teleurstelling groot.

ZWART GAT VAN 13 MILJARD JAAR OUD ONTDEKT Wetenschappers hebben een zwart gat uit de beginjaren van het heelal ontdekt. De signalen hebben er meer dan13 miljard jaar over gedaan om ons te bereiken. Het is het oudste zwarte gat dat ooit is ontdekt. Toen de signalen aan hun reis begonnen, was het heelal pas 690 miljoen jaar oud.

Het gaat om een zogeheten superzwaar zwart gat, dat 800 miljoen keer zo zwaar is als de zon. De meeste zwarte gaten in onze uithoek van het heelal zijn hoogstens enkele tientallen keren zo zwaar als de zon. De onderzoekers zijn verbluft dat het zwarte gat zo zwaar kon worden, terwijl het heelal nog maar zo jong was. Ze hebben er geen verklaring voor. Het zwarte gat heeft de wetenschappelijke naam J1342+0928 gekregen.

WAAROM HET OP PLUTO ZO KOUD IS Hoe meer we over Pluto te weten komen, des te interessanter het wordt. Uit de gegevens die de instrumenten aan boord van het Amerikaanse ruimtevaartuig New Horizons over de dwergplaneet verzamelde des te meer werd het duidelijk dat het er verschrikkelijk koud is. Astronomen vroegen zich dan ook af, hoe dat komt. Een nieuwe studie suggereert dat koolwaterstofdeeltjes in de 'atmosfeer' van Pluto hiervoor verantwoordelijk zijn. Pluto is daarom het enige planetaire hemellichaam waarvan de temperaturen meer worden bepaald door waasdeeltjes dan door gasmoleculen. Wetenschappers hadden verwacht dat de temperatuur op het oppervlak zo'n 173 graden Celsius onder nul zou bedragen. Maar ze schrokken toen New Horizons de dwergplaneet passeerde. Metingen toonden aan dat het nog dertig graden kouder was. New Horizons zag ook meerdere lagen nevel die zich hoog boven de dwergplaneet uitstrekten. Zoiets kenden de astronomen niet. Vermoedelijk vormen stikstof en methaan onder invloed van de ultraviolette straling van de zon, kleine koolwaterstofdeeltjes. Waarschijnlijk is dat proces ook te verklaren betreffende de waas op Saturnus' maan Titan. Het team ontdekte dat Pluto's nevel zonne-energie efficient absorbeert, maar ook veel van die energie terugstoot de ruimte in, in de vorm van infrarode straling (warmtestraling). Bij velen rijst toch de vraag of dit proces wel echt klopt. Zij plaatsen daar hun vraagtekens bij. Een antwoord kan geven de James Webb ruimtetelescoop die in 2019 gelanceerd zal worden.

Pagina 19

WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE MAAND JANUARI 2018 MERCURIUS Is in de eerste weken nog te vinden aan de ochtendhemel boven de zuidoostelijke horizon. Het gunstigste tijdstip is 8 januari, want dan komt de planeet zo'n anderhalf voor de zon op. VENUS Staat de dicht bij de zon om te kunnen zien. MARS Aan de ochtendhemel in het zuidoosten is de rode planeet te zien. Staat heel dicht bij de heldere reuzenplaneet Jupiter JUPITER In het zuidoosten als een heldere ster prijkt Jupiter. Op 7 januari heel dicht bij Mars te zien. Mooie samenstand die je zeker moet bewonderen. SATURNUS Tegen half januari verschijnt deze planeet met de ringen weer aan het firmament. Kijk 's ochtends laag boven de horizon in het zuidoosten. URANUS Voor het vinden van deze planeet heb je een verrekijker nodig. Zoek 's avonds in het sterrenbeeld Vissen hoog in het zuiden. Rond middernacht in het westen. NEPTUNUS Met een sterrenkijker op te sporen in het sterrenbeeld Waterman. In het begin van de maand in het zuidwesten. Verdwijnt steeds vroeger onder de horizon. Eind januari al rond 20.00 uur. VAN DAG TOT DAG 1 op 2 jan.: De Maan bereikt de kleinste afstand tot de aarde. Is dus iets groter te zien al zal dat je zeker niet opvallen. 03 jan.: De aarde bereikt de kleinste afstand tot de zon en dat is 147.097.000 kilometer 04 jan.: Rond 21.49 uur eindigt de bedekking van een ster van het sterrenbeeld Leeuw door

de Maan. Deze komt vanachter de donkere rand van de Maan tevoorschijn. 05 jan.: Te 5.36 uur begint maan Europa voor langs Jupiter te trekken en dat doet maan Ganymedes vanaf 7.02 uur ook. Alleen met grotere sterrenkijkers te zien. Maan Io bevindt zich dan achter de planeet en dus is alleen maan Callisto nog goed zichtbaar. 07 jan.: Fraaie samenstand van de planeten Jupiter en Mars. De rode planeet (onder) is bijna tegen de heldere Jupiter te zien. 09 jan.: Tegen de ochtend zien we onder de Maan ster Spica, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd, staan. 11 jan.: Tegen de ochtend is mooi onder de smalle Maansikkel Jupiter aan te treffen. Iets linksonder staat Mars. 12 jan.: In een grotere sterrenkijker is te zien dat de schaduw van maan Europa over Jupiter begint te trekken, gevolgd door de schaduw van maan Ganymedes vanaf 6.46 uur. Tot 8.21 uur zijn er twee schaduwen op de planeet te zien. 14 jan.: Heel misschien kun je met een kijker rond 8.00 uur onder de smalle maansikkel de planeten Mercurius en Saturnus (boven) zien. 17 jan.: Net boven de planeet Jupiter is maan Callisto te vinden. Al met een goede verrekijker zichtbaar. 21 jan.: Te 5.37 uur komt er een einde aan de verduistering van maan Io door Jupiter. De maan komt aan de oostelijke rand tevoorschijn. Vrijwel tegelijkertijd verschijnt aan de westelijke rand maan Europa. 27 jan.: Rakende bedekking van Aldebaran, de helderste ster van het sterrenbeeld Stier, met de Maan. 31 jan.: Totale maansverduistering. Niet te zien in Europa, maar mocht je in Australië of Nieuw-Zeeland of in Alaska zijn, dan kun je er wel van genieten. 'VALLENDE STERREN' De maand januari is altijd de maand van de Bootiden. Die kunnen zo na Nieuwjaar voor extra vuurwerk zorgen. Na middernacht kun je ervan genieten. Rond 5 januari bereiken ze hun maximum. Kijk naar Bootes.

Pagina 20

ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN Bijeenkomst op een vrijdagavond in januari - bespreking nieuwtjes - waterraketten - bespreking project - bespreking excursie - kijken naar de maan - wat verder ter tafel komt Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.00 uur UDEN - VELDHOVEN Bijeenkomst op vrijdagavond 19 januari - bespreking nieuwtjes - bespreking excursie - bespreking resultaten sterrenfotografie - bij goed weer kijken we naar de sterrenhemel - en wat verder ter tafel komt Locatie: Iedereen krijgt hierover nog een bericht Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.30 uur

MAANFASEN Volle Maan 02 januari 31 januari Laatste Kwartier 08 januari Nieuwe Maan 17 januari Eerste Kwartier 24 januari DE ZON Opkomst: Ondergang: 01 januari 8.48 uur 16.38 uur 11 januari 8.44 uur 16.51 uur 21 januari 8.35 uur 17.07 uur 31 januari 8.21 uur 17.25 uur

HEEL VEEL LEESPLEZIER GEWENST!

CONTIBUTIE BETALEN Iedereen staat er versteld van dat we elke maand ASTRUIM met zoveel informatie kunnen vullen. Geen probleem, nieuws genoeg. Het kost ons heel veel onbetaalde vrije tijd, maar we doen het graag. Ook voor het jaar 2018. Maak daarom vandaag nog minimaal 20 euro over Nederland: NL60 INGB 0003 293 836 t.n.v. G. Keijzers (penningmeester) België: BE68 0839 7325 2634 Belfus - Neerpelt

Het bestuur en de redactie wenst jullie

Prettige Kerstdagen

en een Fantastisch jaar 2018

De volgende Astruim verschijnt

20 januari 2018