Pagina 1 40e jaargang nr. 292 - - 1 juli 2014

ptember 2011

Pagina 2

ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: 024 - 64 199 29 www.njrs.nl info@njrs.nl Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar. Bankrekening: NL60 INGB 0003 2938 36 t.n.v. G. Keijzers Postbus 38 5340 AA Oss Voor België: Belfius - Neerpelt Bankrekening: BE68 0839 7325 2634 Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen.

Eindredactie Gerard Keijzers Lay-out - Theo Appeldoorn - Ruud van Asseldonk - Gerard Keijzers Internet realisatie Stephan Brands Foto voorpagina: Vol trots presenteerde SpaceX de nieuwe Amerikaanse capsule voor astronauten: de Dragon 2. Dat ruimtevaartuig moet de Amerikanen weer helemaal onafhankelijk van de Russen maken, wat betreft het reizen van en naar het ISS. Lees elders meer hierover in deze ASTRUIM.

INHOUD: SpaceX presenteerde de Dragon 2 voor vluchten naar en van het ISS ............................. 3 Amerika wil zo snel mogelijk een nieuwe raketmotor ......................................................... 5 ISS nieuws ......................................................................................................................... 6 Marsnieuws ........................................................................................................................ 11 Wordt Pluto weer een planeet? .......................................................................................... 16 De vele kraters rond de zuidpool op de maan ................................................................... 17 NGC 3081 .......................................................................................................................... 18 Wetenschappers ontdekken mega-aarde .......................................................................... 18 Wat er aan de sterrenhemel te zien is ............................................................................... 19 Activiteiten Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde ................. 22

Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament !!!!!!

Pagina 3

SPACE X PRESENTEERDE DE DRAGON 2 VOOR VLUCHTEN NAAR HET ISS Op 29 mei ontvouwde SpaceX de plannen voor een vernieuwde Dragon capsule. Eentje voor transport van ruimtevaarders. De presentatie mag indrukwekkend genoemd worden. De ruimtevaarders zullen zitten in zetels van leer en beschikken over touchscreen schermen in de cockpit. De nieuwe raketmotoren voor deze capsule werden in 3D weergegeven. Toekomstmuziek? Het ontwerp, de Dragon 2 versie, is al halverwege in de ontwikkeling. Niet in de fase of het er echt komt, maar in de fase van het verkeert in die van een definitieve. Momenteel heeft de dragon al vijf keer met succes gevlogen. Van die vluchten zijn er drie naar het ISS uitgevoerd. De Dragon versie 2 biedt plaats aan maximaal zeven personen. In enkele dagen tijd bereikt het het internationale ruimtestation. Als het eraan gekoppeld zit, is het in staat een half jaar bruikbaar te blijven. Wat de landing betreft kan het overal op het land landen.

De stoelen in de Dragon 2. Let ook eens op de veel grotere ruimte

Veel aandacht werd besteed aan de touchscreens, een techniek die volgens de hoofduitvoerder Muck, geleend is van Tesla een fabricagebedrijf van elektrische auto's. Er zijn heel wat verschillen tussen beide versies. Een belangrijke is zeker ook dat de

zonnepanelen vervangen gaan worden door vaste exemplaren. De bedoeling is dat ze zeker tien keer hergebruikt zullen worden. Ook is het de bedoeling dat het toestel door middel van een automatische piloot vastgekoppeld wordt aan het ruimtestation. Tot op heden zorgt een grijparm van het ruimtestation er voor dat het eerst de capsule vastpakt en het vervolgens vastzet aan een koppelingspoort van het ISS. Voormalig astronaut van NASA, Garrett Reisman, voegde er nog aan toe dat het daardoor veel tijd aan trainingen in Rusland bespaart. Wat hem betreft dient de Dragon 2 zo snel mogelijk in bedrijf genomen te worden. In plaats van twee kunnen dan zes bemanningsleden meevliegen. Er is ook veel meer ruimte in de capsule voor hen. Bovendien beschikt het toestel over de modernste elektronica en het heeft de nieuwste materialen in het hitteschild. Reisman omschrijft het nieuwe project als een enorme sprong voorwaarts vergeleken met de Russische Sojoez ruimtevaartuigen. Het was een schitterende perspresentatie. SpaceX hoopt dat de NASA voor dit project zal kiezen boven het andere de CST-100 van Boeing. Mocht het de concurrentieslag verliezen, dan zal SpaceX toch verder gaan met de Dragon 2. Het bedrijf is er van overtuigd dat NASA vroeg of laat van dit toestel gebruik zal maken.. Met het in gebruik nemen van de Dragon 2 zal Amerika in een slag niet meer afhankelijk zijn van de Russische Sojoez. Ontegenzeggelijk zullen er nieuwe problemen tussen Rusland en Amerika ontstaan. Rusland zal ruimtevaarders naar het ISS blijven sturen. De stoelen die voor de Amerikanen bestemd waren, kunnen dan door ruimtetoeristen bezet worden... Tegen het einde van 2015 kan de eerste onbemande ruimtevlucht gemaakt worden. Een jaar later dient de eerste Dragon 2 met astronauten om de aarde te draaien. Naar verwachting moet eind 2017 het toestel operationeel zijn.

Pagina 4

Een test van een SuperDraco motor

Acht Super Draco raketmotoren moeten ervoor zorgen dat de capsule een zachte landing op aarde uitvoert. Deze krachtige motoren kunnen zelf ook voor zoveel stuwkracht zorgen dat het zelfstandig wegvliegt wanneer een raket ontploft bij de lancering of er een zeer ernstig probleem voordoet zodat de astronauten in veiligheid moeten worden gebracht. Met het testen van deze raketmotoren is het bedrijf al volop bezig. Amerika krijgt haast en wil zo snel mogelijk onafhankelijk van Rusland worden.

Zo ziet de tekenaar over enkele jaren de Dragon 2 landen

LANCERING ANGARA UITGESTELD Enkele minuten voor de lancering van de nieuwe Angara raket werd een technisch probleem ontdekt met als gevolg dat het aftellen onmiddellijk werd afgebroken. Net op tijd. Alles was klaar op de lanceerbasis Plesetsk in Rusland op vrijdag 27 juni. Zelfs de Russische president Poetin volgde op een groot videoscherm de gehele procedure. Een nieuwe datum voor de volgende lancering van deze raket is nog niet vastgesteld. "Alles moet in alle rust onderzocht en opgelost worden" was de reactie van de Russische president. Eigenlijk ging het hier alleen maar om een testlancering. Niet om een lading in de ruimte te brengen. De Angara raket maakt gebruik van het lanceerplatform dat voor de Oekraiense raket Zenit bestemd was. Dat lanceerplatform hebben de Russen inmiddels omgebouwd. De bedoeling is dat het nieuwe werkpaard Angara de lanceerraketten Rockot en Proton gaat vervangen.

Pagina 5

AMERIKA WIL ZO SNEL MOGELIJK EEN NIEUWE RAKETMOTOR Een nieuwe Koude Oorlog tussen het westen en Rusland is in alle hevigheid op gang gekomen. Het kan niet anders of op ruimtevaartgebied gaat dat ook voelbaar worden. Wie gaat er over Oekraïne heersen? Wie gaat er zijn militaire basissen bouwen? Wordt het Rusland of de V.S. met de NAVO? Het westen wil zoveel mogelijk Rusland boycotten, maar kan dat nog maar beperkt op ruimtevaartgebied. Immers, ze zijn in bepaalde opzichten van de Russen afhankelijk. Het zijn de Russische Sojoez raketten en capsules die het ISS van bemanning voorzien. Het enige land! Noch elk ander land kan ruimtevaarders naar het ruimtestation brengen en weer behouden op aarde laten terugkeren. Met de nodige aanpassingen zouden de Chinezen dat ook kunnen. Maar dat is iets dat de V.S. onder geen beding willen, want ook met dat land wil het geen samenwerking. De V.S. profiteren volop van de Russische krachtige raketmotor de RD-180. De Atlas V maakt hiervan gebruik. De Amerikanen zouden graag van die raketmotoren af willen om ook op die manier de Russen economisch te treffen. Op dit moment kan dat niet, want de V.S. beschikken niet over zo'n zeer krachtige motor. En een vervanger is niet zomaar ontwikkeld en lanceerklaar gemaakt. Daarom riep half juni de ULA (United Launch Alliance) alle Amerikaanse bedrijven op om een nieuwe, mogelijk nog krachtigere, raketmotor te bouwen ter vervanging van de Russische. Welk bedrijf ziet hiertoe kans? Wat gaat dat kosten, inclusief alle bijbehorende faciliteiten? Het is duidelijk de V.S. willen af van buitenlands materiaal. Ze willen van niemand afhankelijk zijn. De bedoeling is dat de eerste lancering in 2019 van start kan gaan. Dat is een jaar eerder dan het Russische dreigement van kracht wordt geen Amerikanen meer met hun ruimtecapsules mee te laten vliegen naar het ISS. De V.S. reageerden daarop met een houding dat het hen niets kon schelen. Dat mag dan wel zo zijn, maar de Atlas V heeft wel die Russische motor nodig om hun zware satellieten in de ruimte te kunnen brengen en ruimtevaartuigen naar andere hemellichamen te kunnen schieten.

Een zeer betrouwbare motor. Sinds 2000 maar liefst 52 succesvolle lanceringen genoteerd, waarvan 56 met een Atlas V raket. De V.S. zien echter de bui al hangen. Geen RD-180 motor? Dan ontstaan er lanceerproblemen en dus wil de ULA dat probleem voortijdig opgelost hebben. Maar dan is er nog de SpaceX, de concurrent van ULA. Dat bedrijf beschikt over de Falcon 9 raket en moet in staat zijn de zware, dure spionagesatellieten van de Amerikaanse luchtmacht in een baan om de aarde te brengen. Dat bedrijf heeft al meerdere malen laten weten, die lanceringen veel goedkoper uit te kunnen voeren. Maar daar wil het Pentagon nog niet aan. De verantwoordelijken vinden dat de raket nog te weinig gebruikt is en dus nog niet echt als betrouwbaar betiteld kan worden. Dus in de neuskegel voorlopig geen van die dure speeltjes van de militaire machthebbers. Inmiddels is al volop discussie ontstaan over welke brandstof die nieuwe motor dient te gebruiken. Daarbij gaat het vooral om de vraag of het kerosine of vloeibare methaan wordt. Deskundigen verwachten dat tussen de vijf en acht jaar de nieuwe motor inzetbaar zal zijn. Zit het wat tegen dan is het op z'n vroegst in 2022 pas beschikbaar. Hoe het ook zij, de V.S. willen een nieuwe eigen raketmotor, die net zo krachtig is als de Russische RD-180. Maar nog liever een die nog meer stuwkracht produceert. Dat plan gaat door ook al zou morgen de kwestie Oekraïne opgelost zijn. En daar gaat het echt niet naar uitzien als het aan de V.S. ligt.

Atlas V

Pagina 6

RUSSEN MAAKTEN RUIMTEWANDELING De Kosmonauten Alexander Skvotsov en Oleg Artemyev voerden op donderdag 19 juni een langdurige ruimtewandeling uit, die maar liefst 7 uur en 23 Minuten duurde. In die tijd installeerden ze een telemetrie-antenne, verplaatsten ze een experiment, werd een montage armatuur verwijderd enz. Deze ruimtewandeling duurde langer dan de geplande zes-en-een-half uur. Kleine probleempjes vergden namelijk veel meer tijd zoals een grendel die niet mee wilde werken, een bout die te strak zat e.d. Die hadden te maken met de installatie van de antenne op de Zvezda module die voor een veel snellere verbinding gaat zorgen tussen het ruimtestation en het Russische controlecentrum nabij Moskou Ook controleerden zij de patrijspoorten van de Zvezda. Het belangrijkste van deze ruimtewandeling

was de klus een pallet met materialen uit een frame te halen die gedurende een lange tijd aan de luchtledige ruimte was blootgesteld. Deze pallet werd vervolgens aan een stang bevestigd, waarna het frame werd weggeslingerd (nog meer ruimte-afval). Toen zij hun werkzaamheden voltooid hadden, keerden ze weer terug in de luchtsluis/module Pirs. Dit was de 180e ruimtewandeling sinds de bouw en onderhoud die in 1998 begon. Een Russische kosmonaut aan het werk tijdens de ruimtewandeling

Pagina 7

ROOKONTWIKKELING IN ISS Dat was zelfs schrikken op dinsdag 10 juli. Uit de opening van de Russische Zvezda servicemodule kwam een kleine hoeveelheid rook. Geheel volgens de procedure werd onmiddellijk van dat deel het ventilatiesysteem afgesloten. De commandant, Steve Swanson, wist al. snel te melden dat de roek weer was verdwenen en dat de bemanning geen moment in gevaar had Verkeerd. Al snel werd duidelijk dat de rook afkomstig was van een segment dat voor het terugwinnen van water te maken had. Uit metingen bleek weldra dat de lucht weer helemaal vrij was van rook.

WK-VOETBAL EN ISS Ook het WK-voetbal zorgde voor volop spanning in de ruimte tussen de V.S. en Duitsland op 27 juni. Na afloop van de wedstrijd, waarbij Duitsland met 2-1 van Amerika won, had dat wel tot gevolg dat de Duitser Alexander Gerst de hoofden van de Amerikanen Reid Wiseman en Steve Swanson mocht kaalscheren. Dat gebeurde met een speciaal scheerapparaat uitgerust met een vacuüm stukje dat automatisch al het haar tot stukjes knipte en opzoog zodat dat het niet in het ruimtestation kon rondzweven. De beide kale astronauten behoeven zich nu voorlopig 's ochtends geen zorgen te maken of hun haar wel goed zit.

De verliezers met hun kale hoofden

ICESAT-2 WORDT FORS DUURDER NASA ambtenaren schatten dat het ICESat-2 project met zo'n 200 miljoen dollar (plm. 160 miljoen euro) fors duurder uit zal vallen dan begroot was. Dat heeft hoofdzakelijk te maken met de problemen met de satelliet laserhoogtemeter. Dat is het allerbelangrijkste instrument want die moet de veranderingen in het poolijs bijhouden. Zoals het er nu naar uitziet, gaan die problemen voor een uitstel van een lancering voor een tot twee jaar zorgen.

De werkwijze van de ICESat-2 volgens de tekenaar

Een forse tegenvaller voor de NASA. Toen het project werd ingediend zou het zo'n $ 559 miljoen gaan kosten. De lancering zou midden 2016 gaan plaatsvinden, maar dat wordt nu eind 2017 of in 2018. Dat levert voor NASA problemen op. Deze Amerikaanse lucht- en ruimtevaartorganisatie hoeft bij de Amerikaanse overheid niet voor extra geld aan te kloppen en dat betekent dus dat het ten koste zal gaan van andere projecten of latere lanceringen. De Advanced Topographic Laser Altimeter System (ATLAS) hoogtemeter is het enige instrument in de ICESat-2 met nog een

Pagina 8

paar kleintjes. Het verschilt duidelijk met die van zijn voorganger. Het is aanmerkelijk verbeterd. Vanaf een polaire baan om de aarde op een hoogte van ongeveer 500 kilometer zal de ATLAS groene laserpulsen uitzenden. Dat maar liefst 10.000 keer per seconde. Deze sensor zal de dikte en de massa van het poolijs blijven meten om op die manier vast te stellen hoe sterk deze ijslaag wegsmelt bij de alsmaar warmer wordende aarde.

NIEUWE TECHNIEK OM RUIMTE-AFVAL OP TE SPOREN Om de aarde draaien honderdduizenden grote en kleine objecten, die wij ruimteafval noemen. Rakettrappen, delen van raketten, niet meer bruikbare satellieten, stukken kunstmanen, verloren gereedschap enz. De Amerikaanse luchtmacht probeert al die stukken zoveel mogelijk te volgen. Dat is met de huidige technieken niet meer te doen. Daarom deed het een oproep aan het bedrijfsleven om met voorstellen te komen om een soort ruimtehek te ontwerpen. Er kwamen diverse voorstellen binnen. Op 2 juni kondigde het ministerie van defensie aan dat Lockheed Martin met het beste idee uit de bus was gekomen. Dat leverde een contract op van 915 miljoen dollar. De deal met Lockheed Martin Mission Systems omvat de bouw van een S-band ruimtehek radar in Kwajalein atol op de Marshall eilanden plus nog de mogelijkheid een radarsysteem te bouwen in West-Australië. De totale kosten van dit projectonderdeel wordt geschat op ongeveer 2 miljard dollar. De radarlocatie op Kwajolein atol dient in 2018 voltooid te zijn. Dit nieuwe systeem moet in staat zijn tot op ongeveer 2000 kilometer boven de aarde nog een object ter grootte van een softbal op te sporen en te volgen. De huidige technieken kunnen objecten 'zien' zo groot als een basketbal. Dat betekent ongeveer 23.000 objecten. Straks wordt dat ruim 200.000 objecten. Zodra het nieuwe systeem in bedrijf is, zal dat de veiligheid van het ISS met hun bewoners, communicatiesatellieten, spionage-kunstmanen enz. aanmerkelijk vergroten. Er kunnen sneller maatregelen genomen worden waardoor de kostbare objecten de baan van het aanstormende gevaar kunnen ontwijken.

EINDE VOOR NOAA-16 WEERSATELLIET NOAA liet op 5 juni weten dat de NOAA-16 weersatelliet geen gegevens meer uitzendt. Daarmee is een einde gekomen aan deze kunstmaan die veel langer werkte dan gepland stond bij de lancering in september 2000 met een Titan 2 raket

NOAA-16

Sinds dat moment heeft het 70.655 succesvolle banen om de aarde afgelegd.. In die tijd verzamelde de sensoren aan boord gegevens over de temperaturen in de atmosfeer, de vochtigheid, zeewater-temperaturen, wolken, stormen enz. De satelliet was ontworpen voor een levensduur van drie tot vijf jaar. Het werden er uiteindelijk bijna veertien. Van dit type werden er nog twee de ruimte ingeschoten in 2005 en 2009. Beide zijn nog steeds actief. Tezamen met de Suami NPP zijn ze van groot belang voor de Amerikaanse luchtmacht. In 2017 komt er een nieuwe serie, de Joint Polar Satellite System.

Pagina 9

GLONASS-SATELLIET GELANCEERD Drie en een half uur na liftoff van een Sojoez 2-1b raket draaide de navigatiesatelliet voor het Glonass-systeem al in zijn baan om de aarde op een hoogte van ruim 18.000 kilometer. De lancering gebeurde op zaterdag 14 juni vanaf lanceerbasis Plesetsk. Negen minuten later had de Sojoez zijn werk al gedaan en was het nu de beurt aan de Russische Fregat bovenste rakettrap om deze kunstmaan in zijn geplande baan om de aarde te brengen.. Om die baan te bereiken moest de motor drie keer tot ontbranding gebracht worden. Daardoor kreeg de navigatie kunstmaan zoveel snelheid mee waardoor het zijn geplande omloopbaan bereikte. Het lanceerteam was tevreden, de lancering van deze Glonass M nr. 55 was geslaagd. Dit was de tweede Glonass-lancering dit jaar. Voor de rest van het jaar staan nog drie lanceringen van een Glonass op het programma.

37 KUNSTMANEN TEGELIJK GELANCEERD Een cluster van maar liefst 37 kunstmanen werden op 29 juni met een Dnepr raket in een baan om de aarde gebracht. Een record! Dat gebeurde uit een ondergrondse silo waarin

deze militaire raket, SS- 18, zich bevond. Er liggen daar nog heel wat van deze raketten die nu omgebouwd worden om kunstmanen in plaats van atoombommen te vervoeren. De lading was afkomstig uit 17 landen op vier continenten. Deze silo ligt op de Dombarovsky militaire basis in de buurt van Yasny in Rusland. Het beheer van deze lancering valt onder de verantwoordelijkheid van Kosmotras, een in Moskou gevestigd gezamenlijk Russisch-Oekrains bedrijf.. De twee grootste kunstmanen waren de waarnemingssatellieten Deimos 2 van Spanje en de KazEOsat-12 van Kazachstan. De Deimos 2 meet 70 x 30 cm en weegt 300 kg. Eens in de twee dagen heeft het elke plek gefotografeerd tussen de 45 graden aan weerszijden van de evenaar. Met een resolutie van 6,5 meter kan de KazEOSat 2 het land Kazachstan foto's verschaffen van burgerlijke en militaire doelen. Het SSTL kunstmaantje met een gewicht van 180 kg kan foto's leveren met een veel grotere gevoeligheid. De SaudiSat 4 van Saoedi-Arabië moet een aantal technieken testen ter voorbereiding van toekomstige missies voor onderzoek naar gravitatiegolven. Planet Labs Inc. liet elf kleine CubeSats in de ruimte brengen die zodanig van elkaar verwijderd zijn, dat ze de hele wereld elke 24 uur onder zich hebben gezien. De in Italië gebouwde UNISAT 6 met vier 'dochters' bevatten experimenten aangedragen door in Italië studerende Irakese studenten. De V.S. droegen bij met 2 AprizeSat volgsatellieten elk ongeveer 10 kg wegend. De universiteit van Tokyo ontwikkelde de Hodoyoshi 3 en de Hodoyoshi 4 satellieten voor aardonderzoek speciaal voor het gebied rond Fukushima in Japan en Tsjernobyl kerncentrales. Verder in de capsule van de Dnepr raket bevonden zich satellietjes uit Rusland, Argentinië, Canada, Singapore, België, Taiwan, Denemarken, Israel en Brazilië

Pagina 10

Pagina 11

CURIOSITY’S EERSTE MARSVERJAARDAG NASA’s Marsrover Curiosity vierde op 23 juni zijn eerste 'verjaardag' volgens de kalender op de rode planeet: sinds de landing is er precies één Marsjaar (687 aardse dagen) verstreken. Curiosity bevindt zich sinds de landing in augustus 2012 in de krater Gale, en heeft inmiddels aangetoond dat het daar miljarden jaren geleden best geschikt voor leven geweest moet zijn. Dat wil niet zeggen dat er ook daadwerkelijk microben of planten op Mars waren; Curiosity heeft nog geen sporen van aan leven gerelateerde moleculen gevonden. Recentelijk onderzocht de rover bodemmonsters van de zandsteenformatie Windjana, dat veel magnetiet bleek te bevatten. Dat geeft aan dat het mogelijk onder invloed van water is ontstaan. Daarnaast bevat Windjana een grote verscheidenheid aan kleimineralen, evenals het mineraal

Orthoklaas, dat veel in de mantel van de aarde voorkomt. Curiosity’s metingen aan het stralingsniveau op weg naar Mars en op het oppervlak hebben laten zien dat die voor astronauten een flink, maar niet onoverkomelijk risico vormt. Curiosity heeft inmiddels zo’n acht kilometer afgelegd. Het moet nog eens 2,4 kilometer rijden voordat de rover aan de beklimming van Mount Sharp, de grote centrale berg in het hart van de krater Gale, kan beginnen. “Selfie” van Curiosity bij de zandsteenformatie Windjana. [NASA/JPL-Caltech]

door Michel van Pelt

Pagina 12

KRATER GALE OOIT BEDEKT MET GLETSJERS Die Gale krater, waar Curiosity zich bevindt, blijkt drieëneenhalf miljard jaar geleden met gletsjers bedekt te zijn geweest. Vooral de centrale berg was onder het ijs verdwenen. In de lagere delen stroomde ijskoud water door rivieren en waren er meren. Het landschap leek er wat dat betreft op die in het huidige IJsland of Alaska (zonder de bomen en elanden dan). Een internationaal team van wetenschappers kwam onlangs tot deze conclusie na analyse van opnamen van de Gale krater door NASA’s Mars Reconnaissance Orbiter en ESA’s Mars Express. Op die foto’s zien zij glaciale bekkens, gelobde structuren, restanten van morenes (gletsjerpuin) en waaiervormige afzettingen. Er was destijds dus veel water op Mars, maar tegelijkertijd was het er flink koud. Mogelijk was de planeet ook vóór het ontstaan van de Gale-krater, zo’n 3,6 miljard jaar geleden, voor een groot deel bedekt met ijs. Kleurenmozaïek van het Marslandschap, opgebouwd uit opnamen door de Marsrover Opportunity. Stofdeeltjes spelen een belangrijke rol bij de vorming van de ijle, hoge ijswolken die hier ook te zien zijn. [NASA/JPL/Cornell]

MARSATMOSFEER BEVAT TWEE SOORTEN ‘STOF’ Uit gegevens van ESA’s Mars Express satelliet hebben Fransen en Russische wetenschappers ontdekt dat er twee soorten stofdeeltjes in de atmosfeer van Mars rondzweven. Mars Express deed de metingen op momenten dat de zon aan het begin van de noordelijke zomer achter de planeet verdween. Het zonlicht wordt dan door de Marsatmosfeer gefilterd voordat het bij de satelliet aankomt. Uit het daardoor veranderde spectrum van het zonlicht is te achterhalen hoe groot de verschillende deeltjes zijn die daar in de lucht zweven. Volgens de wetenschappers bestaat het zwevende Marsstof uit een mengsel van grovere en fijnere deeltjes. De eerste categorie omvat ijsdeeltjes en stofdeeltjes van ruwweg een duizendste millimeter. De tweede soort deeltjes zijn tien tot twintig keer zo klein. De Marsatmosfeer bevat een of twee grove en een paar duizend fijne deeltjes per kubieke centimeter. Ze worden waarschijnlijk door stofhozen hoog in de atmosfeer gebracht, en spelen daar een belangrijke rol bij de vorming van ijswolken.

Pagina 13

CURIOSITY ZIET MERCURIUSOVERGANG Op 3 juni zag Curiosity iets heel speciaals: een Mercuriusovergang. De kleine planeet schoof daarbij voor de zon langs, maar alleen gezien vanaf Mars; de aarde stond niet in de goede positie om daar hetzelfde te kunnen zien. Het is voor het eerst dat een planeetovergang is waargenomen vanaf een andere planeet, en ook de eerste keer dat Mercurius vanaf Mars is gezien. Omdat Mercurius zo klein is en ver van Mars cirkelt, omvat het slechts één-zesde pixel op de opnamen van Curiosity’s camera. De planeet is daarom niet als een scherpe stip te zien, maar als een gebiedje met een relatief kleinere helderheid dan de rest van de zon. Op de opnamen zijn ook twee opvallende zonnevlekken zichtbaar.

Samenstand Phobos en Jupiter

SAMENSTAND PHOBOS EN JUPITER Pas onlangs werden bovenstaande foto's door ESA vrijgegeven. Opnames gemaakt door het Europese ruimtevaartuig Mars Express. Marsmaan Phobos, een kleine poreuze rotsblok om Mars, nadert de reuzenplaneet Jupiter. Tot een bedekking komt het net niet, maar nu kunnen we wel genieten van een prachtige, rakende bedekking. Velen vinden dat veel spectaculairder dan een bedekking. Deze drie frames maken deel uit van een reeks van 104 die over een periode van 68 seconden door de hoge resolutie camera op de Mars Express zijn geschoten. Deze gebeurtenis vond plaats op 1 juni 2011. Op dat moment bevond het ruimtevaartuig op bijna 11.400 kilometer van Phobos en 529 miljoen kilometer van Jupiter.

Pagina 14

MAAN PHOBOS Bovenstaande opname van Marsmaan Phobos werd gemaakt door het Europese ruimtevaartuig Mars Express. Op dat moment passeerde het dat hemellichaam op een afstand van zo'n 100 kilometer. Een haarscherpe foto in 3D waarop zeer fraai heel wat details zichtbaar zijn. Wel een groot verschil met de eerste erg vage beelden zoals Asaph Hall in 1877 die in zijn telescoop waarnam. Hall ontdekte Phobos op 12 augustus en de tweede maan Deimos op 18 augustus. Details waren toen nog niet te zien. Vergelijk dat nu maar eens met bovenstaande opname. Haarscherp zijn de kilometerslange groeven zichtbaar, de vele kleine inslagkters enz. Rechtsboven valt nog de rand van de grote krater Stickney op, genoemd naar de ontdekker. Die groeven zijn waarschijnlijk ontstaan toen deze maan door een gebied vloog met heel veel afvalstenen van Mars afkomstig. Stenen en steentjes die de ruimte in werden geslingerd nadat een asteroïde schuin op het oppervlak van de rode planeet insloeg. Door die klap werd een stuk van de planeet de ruimte ingeslagen. Dat is althans de huidige theorie over het ontstaan van die groeven. Phobos, vernoemd naar de gelijknamige Griekse god en Vrees betekent, draait op zo'n hoogte van 6000 kilometer om Mars. Dat is de kortste afstand van welke maan ook in ons zonnestelsel. Het draait sneller om de planeet dan het zelf om z'n eigen as draait. Het moet dan ook een mooi gezicht zijn als je op de rode planeet staat. die maan elke dag twee keer in het westen op te zien komen en weer twee keer in het oosten onder de horizon te zien verdwijnen. Een omloopbaan duurt7 uur en 39,2 minuten. Uit berekeningen is gebleken dat in de laatste 50 miljoen jaar de baan van Phobos een stuk dichter bij de planeet is komen te liggen. Als dat zo doorgaat, dan bereikt het een punt waarop de aantrekkingskracht van Mars die van Phobos opheft en het in vele duizenden stukken uiteenvalt. Een groot deel gaat vervolgens als een ring om de planeet draaien. Dan bezitten alle buitenplaneten een of meer ringen. Maar dat duurt nog miljoenen jaren. Half 2012 kwamen er astronomen met de theorie dat dit

hemellichaam met de afmetingen van 26,8 x 22,4 x 18,4 kilometer wel eens heel broos zou kunnen zijn. Een botsing met een kleine asteroïde zou al voldoende kunnen zijn om Phobos helemaal te vernietigen.

maan Phobos

In het verleden wilde Rusland een ruimtevaartuig op deze maan laten landen. Het kwam wel in een baan om de aarde terecht, maar de raketmotor die het toestel zoveel snelheid had moeten geven, zodat het op zijn bestemming zou arriveren, weigerde. Al heel snel kwam het in de aardse dampkring terecht en verbrandde t.g.v. de wrijvingshitte. Intussen hebben de Russen nieuwe plannen aangekondigd om een sonde naar Phobos te sturen.

Pagina 15

Marsmaan Phobos in 3D

Pagina 16

WORDT PLUTO WEER EEN PLANEET ? In juli 2015 zal het Amerikaanse NASA ruimtevaartuig New Horizons dwergplaneet Pluto bereiken. Voor het eerst zullen we dan kunnen zien hoe dit hemellichaam, dat we lang als negende planeet kenden, eruit ziet. Hoe zal het oppervlak eruit zien? Treffen we daar iets heel opmerkelijks aan? Levert de omgeving nieuwe verrassingen op? Draaien er nog meer manen om deze dwergplaneet? Bezit het misschien ook ringen zoals dat momenteel bij de huidige vier buitenste planeten het geval is? Voor wetenschappers en niet-wetenschappers begint het langzaam maar zeker spannend te worden. Over een jaar is het al zover. En maar vurig hopen dat alle instrumenten aan boord ook optimaal werken. Velen zijn er van overtuigd dat Pluto, ontdekt in 1930, dan weer de status van 'planeet' krijgt. Dat de beslissing op 24 augustus 2006 een verkeerde was van de Internationale Astronomische Unie (IAU) om dit hemellichaam te degraderen tot dwergplaneet. Grote groepen sterrenkundigen hebben dat nooit geaccepteerd.

Zij zijn het niet eens met de nieuwe definities over planeten enz.. Zij blijven in hun publicaties, boeken, overzichten enz. Pluto als vanouds een planeet noemen. Ze doen hun best steeds meer mensen hiervan te overtuigen. Ze zijn er zelfs van overtuigd dat na de passage van New Horizons langs Pluto er zoveel onthullingen zullen worden gedaan, dat dan ook de twijfelaars tot dat inzicht zijn gekomen.. Zullen we dan echt een ander beeld van het oppervlak en omgeving te zien krijgen, dan we ons nu voorstellen? Hoe zwaar kan het tegenvallen? Het is niet uitgesloten dat Pluto nauwelijks meer manen telt dan de huidige vijf die we nu kennen. De kans is groot dat ringen ontbreken en wie weet hoe saai het oppervlak eruit zal zien. Tja, in dat geval blijft deze symphatieke Pluto een dwergplaneet en zullen ook de fervente tegenstanders zich erbij neer moeten leggen. Het belooft een boeiende en interessante tijd te worden waarnaar iedereen uitkijkt. New Horizons

Pagina 17

DE VELE KRATERS ROND DE ZUIDPOOL VAN DE MAAN De AMIE-camera aan boord van de ESA-sonde SMART heeft in de periode van december 2005 tot in maart 2006 een groot aantal foto's gemaakt van de maan en in het bijzonder van de zuidpool. Dat leverde ongeveer 40 zeer goede opnames op. Het meest interessante was dat gedeelte waar kraters bevonden waarvan de bodems nooit zonlicht ontvangt. Net als de aarde is ook de maan gekanteld, zij het wel een beetje, namelijk 1,5 graad. Dat is de reden waarom de bodems van sommige kraters altijd in de schaduw blijven. Bovenstaande foto, die uit ongeveer 40 opnames bestaat, is ongeveer 500 x 150 kilometer groot. Amudsen (helemaal links) is de grootste met een doorsnede van 105 kilometer, gevolgd door Faustini met 39 kilometer, Shoemaker met 50 kilometer, Shackleton met 19 kilometer en Gerlache met 32 kilometer. De kleine cirkel links van het midden in de Shackleton krater geeft de zuidpool aan. Op het gladde, donkere oppervlak komen tal van inslagkraters voor. Verder is ontdekt dat deze krater ouder is dan de landingsplaats van de Apollo 15 (3,3 miljard jaar) en jonger dan de plek waar de Apollo 14 (3,85 miljard jaar) landde. De Shoemaker krater kreeg ook speciale

aandacht. Daar heeft NASA de Lunar Prospector in 1999 laten crashen in de hoop dat er een pluim van waterdamp zichtbaar zou worden. Dat bleek niet het geval te zijn en ook de SMART kon geen ijs ontdekken. Dat wil nog niet zeggen dat er helemaal geen waterijs aanwezig is dat afkomstig is van inslagen van kometen en waterrijke asteroïden. Er is dus absoluut meer onderzoek nodig.

Verdeling van kraters op de Maan

Pagina 18

STERRENSTELSEL NGC 3081 Een hele fraaie opname gemaakt door de Hubble ruimtetelescoop. Op de achtergrond zijn diverse andere sterrenstelsels te zien. De NGC 3081 bevindt zich in het sterrenbeeld Slang op een afstand van 86 miljoen lichtjaar van ons vandaan. Het behoort tot het type II Seyfert-stelsel dat opvalt door zijn schitterende kern. Het centrum van deze melkweg is omgeven door een heldere lijn die bekend staat als een resonantie ring. Deze ring telt heel veel heldere clusters en geboorten van nieuwe sterren. Het is vrijwel zeker dat daarin een superzwaar zwart gat aanwezig is. Dat ligt op de loer om materiaal binnen zijn bereik op te kunnen slokken. Deze ringen zijn ideale locaties, bekend als resonanties waar gassen zich ophopen. Daarvoor zijn zwaartekracht effecten de oorzaak van, een 'bar', zoals hier bij NGC 3081. Maar ook de werking van andere nabijgelegen objecten kunnen een rol spelen. Deze opname is een combinatie van waarnemingen in het zichtbare, ultraviolette en infrarood waarnemingen.

WETENSCHAPPERS ONTDEKKEN 'MEGA-AARDE' Amerikaanse wetenschappers hebben een nieuw type planeet in kaart gebracht, een

zogenoemde 'mega-aarde'. Het gaat om een planeet met de naam Kepler 10-c die zich op ongeveer 560 lichtjaar van de aarde bevindt. Kepler 10-c is ongeveer zeventien keer zwaarder dan de aarde en heeft een rotsachtig oppervlak net als onze planeet. Tot nu toe werd die combinatie van eigenschappen als onmogelijk beschouwd. Theoretici dachten lange tijd dat planeten met een gewicht van Kepler 10-c altijd een gasachtig oppervlak moesten hebben, omdat tijdens het ontstaansproces van dit soort reusachtige hemellichamen waterstof en helium zou worden aangetrokken. "Maar net wanneer je denkt dat je alles hebt uitgevogeld, zorgt de natuur voor een grote verrassing en in dit geval letterlijk 'groot" verklaart onderzoekster Nathalie Batalha op haar nieuwssite van NASA. Het is nog onduidelijk hoe Kepler 10-c is ontstaan. De planeet was al eerder waargenomen met de Kepler-telescoop van NASA. Wetenschappers hebben nu pas de samenstelling van het oppervlak kunnen vaststellen op basis van een groot aantal gegevens die zijn verzameld over dit hemellichaam. Kepler 10-c is niet alleen zwaarder dan de aarde, maar ook ruim twee keer zo groot.. De diameter van deze planeet is 29.000 kilometer. Aangenomen wordt dat er nog meer superaardes gevonden zullen worden.

Pagina 19

KOELSTE WITTE DWERG Amerikaanse wetenschappers hebben de koelste witte dwerg ontdekt die ooit is waargenomen. Het gaat om een elf miljard jaar oude witte dwerg, een overblijfsel van een ster zoals onze zon. De oppervlaktemperatuur op het hemellichaam bedraagt minder dan 2700 graden Celsius. Voor een uitgedoofde ster is deze geschatte oppervlaktetemperatuur zeer laag. Als gevolg van de koele omstandigheden is waarschijnlijk al het koolstof van de witte dwerg gekristalliseerd. Het hemellichaam is daardoor vergelijkbaar met een diamant ter grootte van de aarde. Wetenschappers wisten van het bestaan van zulke objecten, maar ze zijn moeilijk te vinden door hun zwakke licht. De witte dwerg werd gevonden door middel van observaties met verschillende grote telescopen. De uitgedoofde ster werd in kaart gebracht op basis van radiopulsen van een neutronenster die er omheen draait.

De neutronenster en de witte dwerg bevinden zich op ongeveer 900 lichtjaar van ons vandaan.

UITBARSTING OP DE ZON Een stroom van plasmadeeltjes verliet op 27 mei j.l. de zon. Deze uitbarsting was echter niet krachtig genoeg om los te komen van de aantrekkingskracht van de zon en dus vielen nagenoeg alle plasmadeeltjes weer terug op de zon. Dergelijke gebeurtenissen doen zich vrijwel alle dagen voor. Maar het is wel een fraaie opname door Solar Dynamics Observatory van NASA, die ongeveer twee uren te zien was. Uitbarsting op de Zon

Pagina 20

WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE PERIODE VAN 1 JULI T/M 24 AUGUSTUS 2014 MERCURIUS Is in juli aan de ochtendhemel te vinden,vooral rond 25 juli want dan staat deze planeet het verst van de zon. Kijk zo'n 25 graden boven de noordoostelijke horizon. Het gebruik van een verrekijker is wel aan te raden. Mercurius verplaatst zich door de sterrenbeelden Stier, vanaf 11 juli door Orion, vanaf 17 juli door de Tweelingen, vanaf 31 juli door de Kreeft en vanaf 10 augustus door de Leeuw. VENUS Boven de oostnoordoostelijke horizon prijkt Venus aan de ochtendhemel. Is kort voor zonsopkomst te zien, van 2 uur tot anderhalf uur. De planeet beweegt door de Stier, vanaf 17 juli door Orion, dan door de Tweelingen en vanaf 11 augustus door de Kreeft. MARS Deze planeet gaat elke avond steeds vroeger onder. Eind juli al voor middernacht en tegen eind augustus al rond 22.30 uur. Zoek laag boven de horizon richting zuidwesten. Mars verplaatst zich door de Sterrenbeelden Maagd en vanaf 10 augustus door de Weegschaal. JUPITER Verschijnt vanaf 10 augustus weer boven de horizon. Kijk 's ochtends Vlak voor zonsopkomst richting oostnoordoosten. Rond 23 augustus prijkt deze reuzenplaneet al vroeg aan de ochtendhemel. SATURNUS In Het zuidwesten kunnen we Saturnus aan het firmament bewonderen in het sterrenbeeld Weegschaal. Saturnus nadert de Zon en is dus steeds korter te zien. URANUS Al voor middernacht komt planeet Uranus op en is tot de ochtend te zien in Vissen. NEPTUNUS Om deze planeet te kunnen vinden dan moeten we gebruik maken van een sterrenkijker. Is de gehele avond en nacht te zien in het sterrenbeeld Waterman.

VAN DAG TOT DAG 1 juli: Rond 4.45 uur is Aldebaran, de helderste ster van het sterrenbeeld Stier, onder de Maan aan te treffen. 5 op 6 juli: Linksboven de Maan treffen we Mars aan. 7 juli: Met moeite zal te zien zijn dat de donkere rand van de Maan te 22.48 uur een sterretje van het sterrenbeeld Weegschaal bedekt. 7 op 8 juli: Links boven de Maan is planeet Saturnus te zien. 7 op 8 juli en 8 op 9 juli: Maan Titan bevindt zich op de grootste oostelijke afstand tot Saturnus. 9 op 10 juli: Onder de Maan zien we Antares, de helderste ster van het sterrenbeeld Schorpioen. 12 juli: Met moeite zal te zien zijn de samenstand van Mars (boven) en Spica, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd. 15 op 16 en 16 op 17 juli: Deze twee nachten is maan Titan het verst ten westen van Saturnus te zien. 22 juli: 's Ochtends is onder de maansikkel, Aldebaran te zien, de helderste ster van het sterrenbeeld Stier. 23 op 24 en 24 op 25 juli: Deze twee nachten is maan Titan het verst ten oosten van Saturnus te zien. 24 juli: Laag boven de oostnoordoostelijke horizon prijkt in de vroege ochtend links van de zeer smalle maansikkel Venus. 31 juli op 1 aug. en 1 op 2 aug.: Deze twee nachten bevindt maan Titan zich op de grootst westelijke afstand tot Saturnus. 2 aug.: In de avondschemering is schuin onder de Maan Spica te zien, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd. 4 aug. Deze avond is ten zuidoosten van de Maan planeet Saturnus aan te treffen. 5 aug.: Ten zuidwesten van de Maan bevindt zich Antares, de helderste ster van het sterrenbeeld Schorpioen. 8 aug.: Te 23.06 uur bedekt de Maan een sterretje van het sterrenbeeld Schutter. 8 op 9 en 9 op 10 aug.: Maan Titan bereikt de grootste oostelijke afstand tot Saturnus.

Pagina 21

11 aug.: De twee helderste sterren van het sterrenbeeld Tweelingen, Castor en Pollux, staan deze ochtend op een lijn met planeet Venus. En linksonder Venus is laag boven de horizon Jupiter te zien. 13 aug.: Te 5.50 uur bedekt de Maan een sterretje van het sterrenbeeld Vissen. 15 aug.: Rond 0.46 uur eindigt een bedekking door de Maan van een sterretje van het sterrenbeeld Vissen. Dat gebeurt aan de donkere zijde van de Maan. 16 op 17 en 17 op 18 aug.: Deze nachten staat maan Titan het verst ten oosten van Saturnus 18 aug.: Deze ochtend rond 6.00 uur staan de planeten Venus (boven) en Jupiter bijna tegen elkaar aan. Mis deze gebeurtenis niet. Beide planeten staan laag boven de oostnoordoostelijke horizon. Om het nog mooier te kunnen zien, gebruik een verrekijker. 19 aug.: Linksonder de Maan zien we Aldebaran staan, de helderste ster van het sterrenbeeld Stier. 23 aug.: Deze ochtend schittert links van de smalle maansikkel planeet Jupiter. Weer daaronder laat planeet Venus zich bewonderen. 24 aug.: Heel laag boven de horizon is nog net de smalle maansikkel zichtbaar. Linksboven ervan prijkt Venus en rechtsboven Venus treffen we Jupiter aan. 'VALLENDE STERREN' De maanden juli en augustustus zijn de maanden om van 'vallende sterren' te genieten. Grote kans op heerlijk weer om buiten te zitten, wat al uitnodigt om naar de sterrenhemel te kijken. Bovendien zijn het ook de maanden dat een aantal meteoorzwermen te zien zijn. Zo verschijnen begin juli de Alpha-Capricorniden met hun maximum in de nachten van 30 en 31 juli. je er gemiddeld vier per uur zien van deze heldere, maar wel trage, oranjeachtige exemplaren. Kijk in de richting van het sterrenbeeld Steenbok.

Vanaf 12 juli laten zich de Delta-Aquariden-Zuid zich zien. Ook deze zijn traag en soms wel heel erg traag zodat je twijfelt of het wel een vuurbol is. Hun maximum valt te verwachten in de nachten van 28 en 29 juli. Kijk richting sterrenbeeld Wagenman. In de tweede helft van juli zijn al de eerste exemplaren van de beroemde Perseiden aan het firmament te zien. Echt actief zijn ze in de periode van 17 juli tot 24 augustus met hun maximum in de nacht van 12 op 13 augustus. Kijk richting sterrenbeeld Perseus. Dit sterrenbeeld is pas echt een stukje boven de horizon na middernacht. De beste tijd om dan te kijken. Het zijn snelle exemplaren die vaak een lichtend spoor achterlaten. In de periode van 3 tot 25 augustus zijn de Cygniden te zien in het puntje van de linkervleugel van het sterrenbeeld Zwaan. Ze vallen op omdat ze traag zijn, maar wel vaak heel helder. MAANFASEN Eerste Kwartier 05 juli Volle Maan 12 juli Laatste Kwartier 19 juli Nieuwe Maan 27 juli Eerste Kwartier 04 augustus Volle Maan 10 augustus Laatste Kwartier 17 augustus DE ZON OPKOMST ONDERGANG 01 juli 5.24 uur 22.03 uur 05 juli 5.26 uur 22.01 uur 15 juli 5.37 uur 21.53 uur 25 juli 5.50 uur 21.41 uur 04 augustus 6.05 uur 21.25 uur 14 augustus 6.21 uur 21.06 uur 24 augustus 6.38 uur 20.45 uur

Pagina 22

ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN Bijeenkomst op vrijdagavond 11 juli 2014. - bespreking nieuwtjes - waterraketten - bespreking project - 40 jaar N.J.R.S. - wat verder ter tafel komt Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.00 uur Bijeenkomst augustus 2014 In verband met de zomervakantie is er geen bijeenkomst. Wel gaan diverse leden aan de slag met de voorbereidingen van de nieuwe opzet. UDEN Bijeenkomst op vrijdagavond 4 juli 2014 We sluiten het seizoen af met een barbecueavond in huize Appeldoorn in Uden. Aanvang: 18.00 uur Einde: wanneer alles op is Bijeenkomst augustus In verband met de zomervakantie vindt er deze maand geen bijeenkomst of activiteit plaats VELDHOVEN Bijeenkomst op vrijdagavond 4 juli 2014 Deze vindt plaats in Uden in samenwerking met kern Uden Bijeenkomst in augustus 2014 In verband met de zomervakantie vindt er deze maand geen bijeenkomst plaats

DE N.J.R.S LAAT EEN EIGEN SATELLIET IN EEN BAAN OM DE AARDE BRENGEN Op 4 oktober a.s. is het 40 jaar geleden dat onze vereniging werd opgericht. Terugblikkend hebben de leden onvergetelijke gebeurtenissen meegemaakt. Werd er gedroomd over activiteiten die niet haalbaar leken. Maar die dromen bleken nog werkelijkheid te worden ook. Te denken aan experimenten die in de ruimte uitgevoerd zouden kunnen worden bedacht door jeugdleden. Wubbo Ockels deed het voor ons. Wat een geweldige gebeurtenis !!!! Bezoeken aan ruimtevaartcentra en grote observatoria, aan de Europese lanceerbasis Kourou en Baikonoer in Kazachstan. We fantaseerden over excursies, zo groot... En jawel hoor: met 9 volle bussen naar de totale zonsverduistering in Noord-Frankrijk. En lagen de leden niet dubbel van het lachen als er gedacht werd een deel van het vliegtuig af te huren voor een door onze vereniging georganiseerde activiteit? Ook dat gebeurde, en wel naar de totale zonsverduistering in Turkije. Vol onbeschrijflijke enthousiasme togen we naar de totale zonsverduistering in Finland, die maar 9 seconden te zien was op het moment dat de zon boven de horizon kwam. Hadden we wel iets gezien? Liefst 4500 kilometer hadden we hiervoor afgelegd. Maar een lol... Een nieuwe uitdaging ligt nog te wachten. De kans zit er in dat we een eigen satellietje door een Amerikaanse raket in de ruimte geschoten kunnen krijgen. Dat zou toch helemaal een knaller zijn. Wie wil er meehelpen om dat te realiseren? Wie heeft enkele simpele ideeën om die in dat satellietje te stoppen aan experimenten om uit te voeren. Kom op enthousiastelingen, help mee. Het is toch geweldig straks te kunnen vertellen dat jij hieraan meegewerkt hebt... Gerard Keijzers zit vol zenuwen en trillend van verlangen op jouw reactie te wachten !!!!!!!

De volgende ASTRUIM

verschijnt op

24 augustus 2014

Pagina 23

Wij wensen iedereen een hartstikke, onvergetelijke zomervakantie, waar je ook naar toe gaat in het zonnestelsel.