Pagina 1 41e jaargang nr. 309 - - 20 december 2015

ptember 2011

Pagina 2

ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: 024 - 64 199 29 www.njrs.nl info@njrs.nl Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar. Bankrekening: NL60 INGB 0003 2938 36 t.n.v. G. Keijzers Postbus 38 5340 AA Oss Voor België: Belfius - Neerpelt Bankrekening: BE68 0839 7325 2634 Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen.

Eindredactie Gerard Keijzers Lay-out - Theo Appeldoorn - Ruud van Asseldonk - Gerard Keijzers Internet realisatie Stephan Brands Foto voorpagina: Onlangs fotografeerde een marswagentje schitterend poollicht op de rode planeet. Hierover kun je meer lezen op pagina 12.

INHOUD: Komeet Catalina met het blote oog te zien ........................................................................ 3 Blue Origin lanceert raket en laat hem weer rechtop landen ............................................. 4 Vega lanceerde experimentele satelliet LISA Pathfinder ................................................... 5 Japanse Akutsuki draait om Venus .................................................................................... 6 Het Internationaal Ruimtestation ........................................................................................ 7 Gaan Rusland en de V.S. gezamenlijk naar Venus? ......................................................... 12 De noordpool van de maan ................................................................................................ 14 De nieuwste foto van de aarde en de maan ...................................................................... 15 Marsnieuws ........................................................................................................................ 16 Saturnusnieuws ................................................................................................................. 20 Rosetta en Philae, een jaar na de landing op de komeet................................................... 21 Dood komt uit de ruimte ..................................................................................................... 23 Wat er aan de sterrenhemel te zien is ............................................................................... 25 Activiteiten Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde ................. 26

Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament !!!!!!

Pagina 3

KOMEET C/2013 US10 (CATALINA) MET HET BLOTE OOG TE ZIEN Ho, ho, ho, niet meteen naar buiten rennen om dat te willen zien. Met het blote oog en met het blote oog zijn er wel twee. Bij helder weer en geen storende volle maan, dan is de komeet C/2013 US10, ook bekend onder de naam Catalina, inderdaad met het blote oog te zien. Zijn helderheid kan magnitude 4,8 bereiken en dat is in het gunstige geval met het blote oog waarneembaar. Zoiets geldt tot magnitude 6. Erg spectaculair? Nee, want je krijgt geen ster met een lang staart te zien. Ja, toch wel, want een komeet aan het firmament is maar af en toe te zien. Dus KIJKEN !!!! Aan te raden is gebruik te maken van al een simpele verrekijker. Of een kleine tot grote sterrenkijker. Ganymedes in Amstelveen heeft ze in alle maten en prijsklassen. Op bovenstaande foto is weergegeven waar en wanneer je dient te kijken.

Komeet Catalina bereikte de kortste afstand tot de zon op 15 november op een afstand van ongeveer 131 miljoen kilometer. Op 17 januari passeert het de aarde op 108 miljoen kilometer. Tussen 19 november en 2 maart laat de komeet zich aan de ochtendhemel bewonderen en tussen 5 januari en 2 maart ook aan de avondhemel. Op 9 januari bereikt deze staartster zijn grootste helderheid met magnitude 4,8. Het gunstigste is de kijken in de dagen rond 11 januari. Heb je een sterrenkijker met daarop de coördinaten en wil je het allerlaatste nieuws volgen, ga dan naar: http://hemel.waarnemen.com/kometen/2015-11__C-2013_US10_Catalina.html Laat geen moment voorbijgaan om van dit natuurverschijnsel te genieten.

Pagina 4

Komeet Catalina

BLUE ORIGIN LANCEERT RAKET EN LAAT HEM WEER RECHTOP LANDEN De droom van alle raketbouwers: een raket lanceren en die na een vlucht weer rechtop te landen landen. En daarna die weer opnieuw te kunnen gebruiken. Dat succes behaalde het bedrijf Blue Origin op maandag 23 november.

De start van de eentraps Shepard raket op 23 november 2015

De Shepard raket, genoemd naar Alan Shepard de eerste Amerikaanse astronaut die aan boord van een Mercury capsule een

ballistische vlucht maakte, bereikte de rand van de ruimte en keerde zoals hij was opgestegen, weer behouden op aarde terug. De Shepard raket bezit een BE-3 motor en brandt op een mengsel van vloeibare waterstof en vloeibare zuurstof. Op maandag 23 november bereikte het een topsnelheid van Mach 3,72 en voerde op de top een prototype van een bemande capsule mee. Het geheel bereikte een hoogte van 100,4 kilometer en dat is iets boven de grens waar de ruimte begint. Elf minuten na de lancering begon de capsule hangende aan een parachute aan de afdaling. De motor van de raket zelf kon tijdens de afdaling meermalen ingeschakeld worden om de valsnelheid te verminderen tot 7 kilometer per uur. Dat veroorzaakte vlak boven de grond grote stof- en puinwolken. Blue Origin, opgericht in 2000, werkte in het geheim aan het project. De publieke presentatie was dan ook een daverend succes. Hiermee werd ook een belangrijke stap gezet in de ontwikkeling van een volledig herbruikbare raket. En de capsule? Die wijst in de richting van ruimtetoerisme.....

Pagina 5

VEGA LANCEERDE EXPERIMENTELE LISA PATHFINDER Een op vast brandstof werkende motor van de Vega raket verliet op donderdag 3 december de lanceerbasis Kourou gelegen in Frans-Guyana. In de neuskegel van de 30-meter hoge raket bevond zich de Europese kunstmaan LISA Pathfinder. Een experimenteel ruimtevaartuig waaraan maar liefst 10 jaar is gewerkt en dat zo'n 630 miljoen dollar heeft gekost. Ook de V.S. hebben hieraan meebetaald.

Vega lancering met in de neuskegel de LISA Pathfinder

De lancering van de door Italië ontwikkelde Vega raket verliep voorspoedig. In minder dan twee uur bereikte de 1900 kg wegende LISA Pathfinder zijn in eerste instantie bestemde omloopbaan om de aarde met als verste punt 1540 kilometer en op 207 kilometer het dichtste bij de aarde met een hoek van 5,96 graden met de evenaar. Op 6 december vond er een testontbranding plaats en daarna tot 12

december werd de raketmotor zes keer tot ontbranding gebracht om het toestel naar het L 1 punt te schieten. Dat ligt op plusminus 1,5 miljoen kilometer van de aarde richting zon. Hier 'hangt' de LISA Pathfinder 'stil' omdat zowel de zon als de aarde even hard aan het toestel trekken. De voornaamste taak van deze kunstmaan is het testen van technieken voor een toekomstig project bestaande uit twee of drie kunstmanen om de zwaartekrachtsgolven te meten die astronomen een nieuwe manier moeten geven om het universum te bestuderen. Deze technieken moeten verbeterd en verfijnd worden. Zo worden o.a. stuw- en standraketjes gebruikt, die voor stille en zeer langzame bewegingen dienen te zorgen. Voor dit onderzoek kunnen wetenschappers geen raketjes gebruiken die voor schokken en 'lawaai' zorgen. De bedoeling is dat ze nog geruislozer en langzamer gaan werken. Zowel de V.S. als Europa hebben elk een set van van deze raketjes aangebracht. Hoe stiller en stabieler, des te beter. LISA Pathfinder, puur een kunstmaan voor het testen van experimenten, sensoren enz., heeft een zeshoekige vorm en meet een doorsnede van ongeveer 2,1 meter. Het is te klein om zelf laagfrequente zwaartekrachtsgolven te kunnen waarnemen. Daarvoor komen de twee grotere, die op een afstand van ongeveer 5 miljoen kilometer van elkaar verwijderd zullen hangen. Volgens plan moeten deze twee in de dertiger jaren de ruimte ingeschoten worden.

Pagina 6

JAPANSE AKUTSUKI DRAAIT OM VENUS Japan heeft de ruimtesonde Akutsuki met succes in een baan om de planeet Venus gebracht. Dat gebeurde na een koerswijziging op 7 december. Op een hoogte van ongeveer 73.000 bij 400 kilometer draait het nu om deze planeet. Voor een omloopbaan heeft het ongeveer 13 aardse dagen en 14 uur nodig.

Op een hoogte van 73.000 kilometer maakte de Akutsuki de eerste opname van de planeet op 7 december

Op een afstand van 440.000 kilometer tot Venus zorgden remraketten ervoor dat de snelheid werd afgeremd en het toestel in een stek ellipsvormige omloopbaan terechtkwam. Daarna braken twee spannende dagen aan of zeker ervan te zijn of die manoeuvre ook was gelukt. Tot grote blijdschap was het een succes geworden. Het maakt een hoek met de evenaar van 3 graden. De komende twee jaar zal het studies en onderzoek uitvoeren van de atmosfeer en het oppervlak van de altijd met een dik wolkendek gehulde planeet. Drie camera's werden tijdens de nadering in werking gesteld en stuurden al snel de eerste opnames naar de aarde. In de loop van deze maand zullen ook de twee andere in werking gesteld worden.

Veel is er op de eerste opnames nog niet te zien, maar weldra zullen gedetailleerde close-up opnames van de atmosfeer en het oppervlak ons meer te weten laten komen van de atmosfeer en het oppervlak. Vooral de vraag of er nog actieve vulkanen voorkomen, wacht op een antwoord. Of hoe lang het geleden is dat er nog actief vulkanisme voorkwam. Hoe zit het met het feit dat er krachtige stormen voorkomen? Hoe zit dat broeikaseffect echt in elkaar? Akutsuki werd in mei 2010 met een H-2A raket gelanceerd. Het toestel had zes maanden later bij Venus al moeten aankomen, maar door de weigering van de hoofdmotor heeft het een lange omweg moeten maken, alvorens het de planeet alsnog bereikte.

De vijf camera's die de atmosfeer en het oppervlak gaan bestuderen

Pagina 7

EINDELIJK WEER EEN CYGNUS AAN HET ISS Met behulp van een Atlas 5 raket zorgde Orbital ATK er voor dat er eindelijk weer een onbemand Amerikaans ruimtevrachtschip naar het ruimtestation geschoten kon worden. Dat gebeurde op woensdag 9 december vanaf lanceerbasis Cape Canaveral. Er was slechts een lanceervenster van 30 minuten waarbinnen de raket kon vertrekken. Het geheel verliep vlekkeloos en de Centaur bovenste rakettrap zorgde er voor dat de Cygnus probleemloos richting het ruimtestation vloog

Deel van het ISS

Vanuit het ISS zorgde Kjell Lindgren met behulp van de Canadese robotarm voor de koppeling aan het ruimtestation. De komende tijd kunnen de ruimtevaarders weer flink wat tijd besteden aan het leeghalen van de Cygnus en alles op de bestemde plek te brengen. Liefst ruim 3600 kg aan materialen waaronder kleding, instrumenten, materialen voor het onderhoud van het ISS, kabels e.d. en onderdelen voor de ruimtepakken

Cygnus nader het ISS

SOJOEZ TMA-17M TERUG UIT DE RUIMTE De drie ruimtevaarders Kjell Lindgren (V.S.), Oleg Kononenko (Rusland) en Kimiya Yui (Japan) keerden in hun ruimtecapsule, de Sojoez-17M, veilig terug op aarde. Zij landden op vrijdag 11 december op de steppen van Kazachstan, nadat ze enkele uren daarvoor ontkoppelde van het ISS. Eenmaal op een veilige afstand van het station, stelden ze de remraketten in werking en was de terugkeer definitief.

Kimiya Yui, Oleg Kononenko en Kjell Lindgren zwaaien voor de laatste keer naar de achterblijvers voordat ze het luik sluiten

Pagina 8

Hun terugkeer werd heel warm begroet ondanks dat het stevig vroor en er een flink pak sneeuw lag. Hun ruimtevlucht ving aan op 23 juli. Kononenko verbleef in totaal 533 dagen in de ruimte tijdens twee vluchten. Lindgren en Yui maakten hun eerste ruimtevlucht en zij hebben elk 141 ruimtedagen op hun naam staan.

NIEUWE BEMANNING NAAR ISS De automatische koppeling van de Sojoez TMA-19M verliep niet geheel vlekkeloos. Veteraan Yuri Malenchenko moest dan ook ingrijpen en ging over tot handmatig vastklampen aan de koppelingspoort Rassvet. Het lukte Malenchenko, die al vijf ruimtevluchten op zijn naam heeft staan, zonder veel moeite. De lancering van de Sojoez TMA-19M vond uiteraard plaats vanaf lanceerbasis Baikonoer in Kazachstan. Dat gebeurde op dinsdag 15 december een uur voor zonsondergang onder een strakblauwe hemel. In de capsule bevonden zich de Rus Yuri Malenchenko, de Amerikaan Timothy Kopra en voor ESA Timothy Peake uit Groot-Brittannië. Een

probleemloos vertrek. Ongeveer zes uur later bereikte het toestel het ruimtestation. De bedoeling is dat ze zo'n vijf maanden in de ruimte blijven. Tijdens hun verblijf staan o.a. een tweetal ruimtewandelingen op het programma

CHINA LANCEERT YAOGAN 29 Met succes schoot China een Long March 4C raket de Yoagan 29 in een polaire baan om de aarde. Deze nieuwe radar verkenningssatelliet werd gelanceerd op dinsdag 1 december. De drietrapsraket, werkend op vloeibare brandstof bracht het in een cirkelvormige baan op een hoogte van ongeveer 615 kilometer om de aarde, onder een hoek van 97,8 graden met de evenaar. Zoals gebruikelijk met militaire satellieten, werden er verder geen details bekend gemaakt, behalve dat het beelden in een hoge resolutie verzorgt onder allerlei weersomstandigheden. De lancering van de Yaogan 29 was de 16e Chinese dit jaar en de 69e over de gehele wereld.

De bemanning van de Sojoez TMA-19M v.l.n.r. Yuri Malenchenko, Tim Kopra en Tim Peake met hun Sokol ruimtepakken

Pagina 9

RUSLAND LANCEERDE EEN NIEUWE WAARSCHUWINGS-SATELLIET Met een Sojoez 2-1b raket lanceerde Rusland de eerste van een nieuwe serie militaire satellieten die al heel vroeg lanceringen van raketten moeten opsporen die richting Rusland vliegen. Een succesvolle lancering die plaatsvond op 17 november vanaf lanceerbasis Plesetsk gelegen in het noorden van Rusland. Volgens Amerikaanse inlichtingendiensten is deze kunstmaan in een sterk ellipsvormige baan om de aarde gekomen met 1626 kilometer het dichtst bij de aarde en 38.550 kilometer als verste punt. Het maakt daarbij een hoek met de evenaar van 63,8 graden. Zo'n baan staat bekend als het toendra-systeem en vliegt over hoge breedtegraden. De Sojoez 2-1b is sterk verbeterd met name de derde trap. Het is ook uitgerust met een digitaal besturingssysteem. De Fregat bovenste rakettrap is geprogrammeerd om meerdere keren ontstoken te worden. Officieel heet deze kunstmaan EKS Kosmos 2510. De eerste van een nieuwe serie die het oude Oko

waarschuwingssysteem gaat vervangen. In 2012 ging het laatste exemplaar de ruimte in. In 2018 moet het nieuwe systeem voltooid zijn, die uit 10 EKS kunstmanen bestaat.

HALF GESLAAGDE RUSSISCHE LANCERING Een aangepaste verbeterde Sojoez raket, de Sojoez 2-1v, verliet op 5 december de Rusissche lanceerbasis Plesetsk in Noord-Rusland. Aan boord bevonden zich twee militaire kunstmanen, waarvan er een is uitgezet met sensoren die duikboten van de vijand moet kunnen opsporen en de ander de militaire raketbases in kaart moet brengen. Een van de twee weigerde zich los te maken van de bovenste rakettrap. Eerstgenoemde kunstmaan werd omschreven als Kanopus ST Earth waarnemingssatelliet en de tweede als KYuA1. Eenmaal in de ruime kregen ze officieel de namen Kosmos 2511 en Kosmos 2512. Welke van de twee is vast blijven zitten aan de Volga bovenste rakettrap konden de Russen nog niet vaststellen.

De Sojoez 2-1v raket

Pagina 10

Beide objecten draaien in een bijna cirkelvormige baan om de aarde op ongeveer 685 kilometer hoogte. De hoek met de evenaar die ze maken bedraagt 98,2 graden. Er is nog een derde object gevonden. Mogelijk is dat de tweede rakettrap. Die draait in een eivormige baan om de aarde met als laagste punt ongeveer 200 kilometer. De Sojoez 2-1v is bedoeld voor het lanceren van kleine kunstmanen. Opvallend bij deze raket is dat de eerste trap niet omgeven is met vier hulpraketten. De NK-33 motor vervangt de vier RD-108 motoren. Helemaal onbekend is deze motor niet. Deze werd ruim 40 jaar geleden in de N1 maanraket gebruikt van de destijds Sovjet-Unie.

PROTON LANCEERDE EEN MILITAIRE KOSMOS Een geheime militaire kunstmaan kwam op zondag 13 december in een geostationaire baan om de aarde terecht. Hiervoor zorgde een Proton raket vanaf lanceerbasis Baikonoer. Het duurde verscheidene uren nadat deze raket, uitgerust met een Breeze M bovenste rakettrap, deze Garpun communicatiesatelliet zijn geplande baan op ongeveer 36.000 kilometer plaatste. Zoals gebruikelijk bij militaire kunstmanen werden er ook nu geen nadere details bekend gemaakt. Officieel kreeg deze tweede Garpun de aanduiding Kosmos 2513. De eerste Garpun kwam in september 2011 in een baan om de aarde. Deze lancering was de zevende met een Proton dit jaar. Op 23 december gaat de achtste van start.

ZENIT LANCEERDE DE ELEKTRO-L 2 Met de in de Oekraïne gebouwde Zenit raket werd vanaf lanceerbasis Baikonoer de weersatelliet Elektro-L 2 in een baan om de aarde geschoten. Gedurende de komende 10 jaar zal het weerfoto's en studies van het weer maken van het gebied tussen Europa en de Stille Oceaan. Dit gebeurt in samenwerking met de V.S., Europa, India, China en Japan.

Elektro-L 2

De lancering verliep vlekkeloos. De Fregat motor kwam drie keer tot ontbranding alvorens de 1800 kg bij de start wegende satelliet zijn geostationaire baan op ongeveer 36.000 kilometer hoogte bereikte. Op 77,8 gr. O.L. zal het vooral de stormen volgen. Elke 30 minuten wordt er een nieuwe opname gemaakt. Er ligt nog een Zenit raket in de opslagruimte. Deze zal in 2017 de Spektr RG ruimtetelescoop in de ruimte brengen. Het zou best kunnen zijn dat die raket de laatste is aangezien Oekraïne en Rusland momenteel niet erg bevriend met elkaar zijn. De lancering op 7 december was de 83e sinds 1985

WT1190F NEERGESTORT Een stuk ruimtepuin, bekend onder de naam WT1190F, is op vrijdag 13 november in de aardse dampkring terechtgekomen. Het is door de wrijvingshitte helemaal verbrand. Dit mysterieuze object van ongeveer anderhalve meter groot, is waarschijnlijk een weggegooid voorwerp uit het Apollo-tijdperk. Het zou best wel eens een deel van een raket kunnen zijn. Begin oktober werd het herontdekt en bleek dat het in een zeer ellipsvormige baan om de aarde draaide. Na de herontdekking werd besloten het fragment te blijven volgen. Zo kon o.a. de baan en zijn snelheid gevolgd worden.. De verkregen gegevens kunnen goed van pas komen bij het volgen van een asteroïde en waarschuwen

Pagina 11

voor een inslag. Het bijzondere was dat het object van grote hoogte kwam en daardoor met een hoge snelheid van 11 kilometer per uur de dampkring in dook. WT1190F is ten zuiden van Sri Lanka verbrand.

Een opname van de WT1190F, gefotografeerd op 3 november 2015

LAATSTE NIEUWS KANOPUS ST VERBRAND In minder dan drie dagen na de lancering, keerde de Russische kunstmaan voor aardonderzoek terug in de dampkring en verbrandde ten gevolge van de wrijvingshitte. De oorzaak van het falen is dat een van de vier klemmen weigerde los te laten. Daardoor bleef de satelliet aan de Volga rakettrap vastzitten en was het tot mislukken gedoemd.

Kanopus ST met de bovenste rakettrap.

ZEER KRACHTIGE STORMEN OP HD 189733B Op planeet HD 189733b zijn stormen waargenomen van bijna 8700 kilometer per

uur. Dat is meer dan 2 kilometer per seconde en zeven keer de snelheid van het geluid op aarde. Dat blijkt uit metingen van Britse wetenschappers. Ter vergelijking: de hoogste windsnelheid die ooit op aarde is geregistreerd, is 484 km/uur. De planeet HD 189733b is iets groter dan Jupiter. De temperatuur aan het oppervlak bedraagt ongeveer 1800 graden. Omdat hij heel dicht bij zijn ster staat, is hij goed te zien met aardse telescopen. Een andere groep wetenschappers had enkele jaren geleden voor het eerst de kleur van HD 189733b gezien, azuurblauw, net als de aarde. Dat kwam niet door de oceanen en de lucht, maar door silicaten in zijn dampkring. Wetenschappers hadden intussen ook ontdekt dat het er horizontaal glas regende. Zij stelden vast dat er stormen waren met een snelheid van 7000 km/uur, maar de Britse onderzoekers hebben nu dus ontdekt dat het nog harder waait.

OEROUDE STERRENSTELSELS Wetenschappers van onder meer de Rijksuniversiteit van Groningen hebben een groot aantal reusachtige sterrenstelsels ontdekt, die vlak na de oerknal ontstonden. Het gaat om 574 sterrenstelsels die werden gevormd toen het heelal nog maar 0,75 tot 2,1 miljard jaar oud was. Waarschijnlijk ontstonden er in korte tijd veel grote sterrenstelsels. Oeroude sterrenstelsels zijn lastig op te sporen, omdat ze door hun ligging op grote afstand van de aarde slecht waarneembaar zijn. Het licht van de sterren heeft ongeveer elf miljard jaar gereisd om onze planeet te bereiken. Deze 574 onbekende grote sterrenstelsels vonden de onderzoekers met behulp van de Europese Vista-telescoop in Chili. Het grootste aantal dat ooit is geteld. De bevindingen tonen aan dat de eerste reusachtige sterrenstelsels al veel eerder werden gevormd dan tot nu toe werd aangenomen. Toen nu toe gingen wetenschappers ervan uit dat de eerste 'monsterstelsels' pas na enkele miljarden jaren waren ontstaan. Nu houden ze een termijn aan van een krappe miljard jaar.

Pagina 12

GAAN RUSLAND EN DE V.S. GEZAMENLIJK NAAR VENUS ? NASA en Rusland bespreken momenteel de mogelijkheid om gezamenlijk een robotmissie naar Venus uit te voeren. Wat het ruimtevaartuig betreft is Rusland al heel ver. Het is al ruim tien jaar bezig met de opvolger van de Venera uit het tijdperk van de Sovjet-Unie, waarmee het destijds een landing op de hete planeet uitvoerde. Vlot verlopen doen die besprekingen allerminst en na de Oekraïne-crises waren die tot stilstand gekomen. In oktober zijn die weer voorzichtig hervat. Amerika heeft voor dat project een speciale groep die zich hiermee bezig houdt de 'Venus Exploration Analyses Group' (VEXAG). De Russen hebben een Venera-D voorgesteld, bestaande uit een orbiter en een lander. Gezamenlijk is ook besproken een ballon in de atmosfeer neer te laten neerdalen. Die moet dan gedurende enkele dagen de wind, de wolkenpatronen e.d. meten. De Amerikanen willen inspraak hebben over de instrumenten aan boord. Erg medewerkend zijn de V.S. nog niet en dat heeft alles te maken met de algehele boycot na de Krim en de Oekraïne affaires. In

Rusland houdt IKI/Roscosmos zich met dit project bezig en het is ook hun initiatief. Gaan de V.S. deelnemen aan de Venera-D missie dan is dat vooral in financieel opzicht heel gunstig voor de Russen. Formeel moet IKI/Roscosmos bij de Russische overheid nog om goedkeuring en geld vragen. Zeggen de V.S. steun toe dan is de kans heel groot dat de Russische overheid alle medewerking aan deze missie toezegt. De bedoeling is dat de orbiter in een 24-uurs baan om Venus wordt gebracht. De lander vormt een groter probleem. Het liefst hadden de Russen een lander neergezet die tenminste enkele dagen zou blijven werken. Dat bleek veel te kostbaar voor hen te zijn. Door gebruik te gaan maken van een Vega-type lander zou het mogelijk zijn dat het 24 uren zou kunnen blijven werken. In 1980 gebruikte de destijds Sovjet-Unie de Vega missies naar Venus. De Venera-D lander zal zich waarschijnlijk richten op waarnemingen van de atmosfeer, hoe het oppervlak eruit ziet, de samenstelling onderzoeken en zoeken naar vulkanische activiteit. De orbiter gaat onderzoek doen van

Pagina 13

de bovenste lagen van de atmosfeer, de patronen van de winden en hun snelheden. Ook het broeikaseffect, dat voor een temperatuur aan het oppervlak zorgt van zo'n 500 graden Celsius, krijgt ruime aandacht. Maar wie weet wat er allemaal nog kan veranderen, want het project heeft nog een lange weg te gaan. De lancering van de Venera-D zal niet voor 2025 plaatsvinden.

GEEN LEVEN MOGELIJK OP KEPLER-438B Op een van de planeten die in grote lijnen lijkt op de aarde, Kepler-438b kan onmogelijk leven voorkomen. Immers, er kan ook geen dampkring aanwezig zijn, want die wordt door de ster waar het omheen draait, weggeblazen. Daardoor wordt de planeet onophoudelijk blootgesteld aan schadelijke uv-straling, röntgenstralen en geladen deeltjes. Dat hebben Britse wetenschappers uitgerekend. Kepler-438b, die begin dit jaar werd ontdekt, is even groot en even warm als de aarde. Het verschil is echter dat zijn ster veel actiever is dan onze zon. Die ster produceert elk jaar enkele gigantische zonnevlammen, waaraan de planeet wordt blootgesteld. Elke vlam is minstens tien keer zo sterk als de krachtigste vlam die onze zon ooit heeft voortgebracht. De zonnevlammen bij Kepler-438b hebben 6,7 miljard maal een miljoen keer zo veel energie als de atoombom op Hiroshima. De vraag is of de dampkring rondom de planeet wel kan blijven bestaan. Volgens Britse wetenschappers is dat uitgesloten.

MAGNETISCHE VELDEN BIJ ZWART GAT IN MELKWEG ONTDEKT Amerikaanse wetenschappers hebben voor het eerst magnetische velden ontdekt bij een zwart gat in de Melkweg. Het gaat om een ingewikkeld patroon van magnetische velden rondom het superzware zwarte gat Sagittarius A in ons sterrenstelsel. Magnetische velden rondom een zwart gat zijn nooit eerder rechtstreeks vastgesteld met een telescoop. Wetenschappers vermoedden al langer dat er in de buurt van zwarte gaten ook magnetische

velden aanwezig zijn. Ze spelen waarschijnlijk een rol bij de vorming van straling rondom zwarte gaten. Een zwart gat is anders dan de naam doet vermoeden, een zeer heldere plek in de ruimte. In de gebieden heerst zo veel aantrekkingskracht dat er niets uit kan ontsnappen, ook geen licht. Maar door de materie die wordt opgeslokt, ontstaan er rondom zwarte gaten heldere stralingsbundels die duizenden lichtjaren ver kunnen reiken. Magnetische velden zijn waarschijnlijk een van de motoren in dit proces. Onderzoekers van het Masachusetts Institute of Tehnology zijn er nu voor het eerst in geslaagd om magnetisme rechtstreeks waar te nemen rondom Sagittarius A, het zwaarste zwarte gat in de Melkweg. Ze gebruikten daarbij een wereldwijd netwerk van telescopen. Aangenomen wordt dat magnetisme en rol speelt bij alle energie die wordt opgewekt vanuit zwarte gaten.

ZWART GAT SPUUGT MATERIE UIT Nederlandse wetenschappers hebben voor het eerst waargenomen hoe een zwart gat een bundel materie 'uitspuugt' na het verslinden van een ster. Onderzoekers van onder meer van de Radboud Universiteit van Nijmegen hadden al eerder gezien hoe een zwart gat een ster ter grootte van onze zon had opgeslokt in het sterrenstelsel PGC 043234. Het zwarte gat bevindt zich op 290 miljoen lichtjaar van de aarde. Het stootte de geladen deeltjes uit met ongeveer de snelheid van het licht. Wetenschappers hielden het zwarte gat sinds de vernietiging van de ster in de gaten met en radiotelescoop in Westerbork. Sterrenkundigen hadden al voorspeld dat een zwart gat na het opslokken van een ster wat restjes van die 'maaltijd' zou uitspuwen in de vorm van geladen deeltjes. Het is volgens hoofdonderzoeker Sjoerd van Velzen zeer bijzonder dat dit proces nu daadwerkelijk is waargenomen. Het s de eerste keer dat dit allemaal te zien is geweest van de stellaire vernietiging van een ster tot de lancering van een stroom van geladen deeltjes. Dit was in de loop van enkele maanden te volgen.

Pagina 14

DE NOORDPOOL VAN DE MAAN En zo ziet de noordpool van onze maan eruit. Een landschap vol gaten veroorzaakt door de vele inslagen van rotsblokken uit de ruimte. Het was de Europese ruimtesonde SMART-1 die deze opname maakte en het naar de aarde zond. In het midden bevindt zich de Noordpool omgeven door vele kleine kraters. Een pokdalig landschap zoals we de maan kennen. Iets boven de noordpool herkennen we de grote krater Rozhdestvenskiy, die ingeklemd ligt tussen Hermite in het noordoosten en Plaskett in het zuidwesten. Smart-1 draaide van 2004 tot 2006 om onze naaste buur. In die tijd maakte het ongeveer 32.000 foto's van kleine gebieden.. Honderden foto's waren nodig om die aan elkaar te knutselen voordat bovenstaande opname te zien was. Beslist geen gemakkelijke taak om zo'n mozaïek te krijgen. De grootste uitdaging is het vinden van foto's die op dezelfde manier verlicht zijn d.w.z. vanuit dezelfde hoek en met dezelfde

lichtsterkte. De schaduwen moeten nu eenmaal even groot zijn. Elke dag later komen de kraters immers alweer iets meer in het zonlicht, waardoor de lengtes van de schaduwen weer korter worden en het licht is weer iets feller. Een heel gepuzzel dus. Uiteindelijk is het gelukt en kunnen we nu genieten van een foto waarop de Noordpool en een flink deel er omheen te zien is. Net als de achterkant van de maan krijgen we ook o.a. de Noordpool nooit vanaf onze planeet in beeld.

WAAROM DE BAAN VAN DE MAAN SCHUIN STAAT Franse onderzoekers menen ontdekt te hebben waarom de baan van de maan om de aarde schuin is. Dat zou te maken hebben met de vele miniplaneetjes die vlak na het ontstaan van de aarde door het zonnestelsel scheerden. Deze kleine objecten oefenden zo veel aantrekkingskracht uit op de maan dat de baan van onze naaste buur nu vijf graden

Pagina 15

afwijkt van die van de zon. Inslagen van de miniplaneten op aarde zorgden daarnaast voor de afzet van zware metalen in de aardkorst. De maan is waarschijnlijk ontstaan doordat een planeet ter grootte van Mars 150 miljoen jaar na de vorming van het zonnestelsel tegen de aarde botste. Een deel van de brokstukken belandde op aarde, maar het overige puin klonterde uiteindelijk samen tot de maan. In de periode daarna werd het hemellichaam gebombardeerd met kleine objecten - zogenoemde miniplaneten - die door de ruimte zwierven. De Franse wetenschappers van de Universite Cote d'Azur maakten een computersimulatie van dit bombardement. Uit hun onderzoek blijkt dat de baan van de maan rond de aarde schuin kwam te staan door de aantrekkingskracht van de stroom miniplaneetjes die vlak langs het hemellichaam scheerden. Het baanvlak stond vlak na het ontstaan van de maan zelfs nog schuiner dan nu, maar de aantrekkingskracht van de aarde heeft dit weer enigszins rechtgetrokken. Sommige van de mini-planeten moeten ook tegen de aarde zijn gebotst, volgens de onderzoekers. Bij deze botsingen kwamen waarschijnlijk zware

metalen zoals goud en platina in de aardkorst terecht.

DE NIEUWSTE FOTO VAN DE AARDE EN DE MAAN De Japanse Hayabusa 2 ruimtesonde heeft een foto gemaakt van de aarde en de maan tezamen. Wel een hele speciale. Het laat op een afstand van zo'n 2,3 miljoen kilometer zien hoe mooi maar ook zeer kwetsbaar deze hemellichamen zijn. De foto werd gemaakt op 26 november 2015. Het toestel was toen op weg naar de aarde om van de aantrekkingskracht gebruik te maken om daardoor meer snelheid te krijgen en tegelijkertijd ook een koerswijziging te ondergaan. Op 3 december bereikte het de kortste afstand tot onze planeet. Hayabusa 2 werd in december 2014 gelanceerd. Pas in 2018 zal het planetoïde 1999 JU2 bereiken. Wetenschappers denken dan op dit type planetoïde meer organische materie en water aan te treffen. De aarde en de maan gefotografeerd door de Japanse Hayabusa 2

Pagina 16

DE DUINEN IN NASA’s Marsrover Curiosity is op weg naar de donkere Bagnold-duinen op de zuidwestflank van Mount Sharp. Beelden die periodiek gemaakt zijn vanuit een baan rond Mars laten zijn dat deze zandduinen zich, onder invloed van wind, met een snelheid van ongeveer één meter per jaar verplaatsen. Een van de duinen die door Curiosity bereikt kan worden is twee verdiepingen hoog en zo breed als een voetbalveld. De rover zal onder andere onderzoek doen aan de samenstelling van de duinen. Zo willen wetenschappers weten of de zwaardere en lichtere deeltjes door de wind “gesorteerd” worden zoals op onze eigen planeet. Dat zou een verklaring kunnen vormen voor de gevonden verschillen in samenstelling van zandsteenformaties op Mars, die ooit uit

soortgelijk duinzand moeten zijn ontstaan. Curiosity heeft verder inmiddels laten zien dat sommige stenen op Mars waarschijnlijk ooit tientallen kilometers zijn meegesleept door een rivier. De door de rover gefotografeerde stenen zijn namelijk vrij rond geslepen, iets wat op Aarde gebeurt als ze door water worden meegesleurd en daarbij langs elkaar schuren en rollen. Aan de hand van op de foto’s gebaseerde schattingen van de hoeveelheid verdwenen steenvolume, geschatte slijtsnelheid en rekening houdend met de lagere zwaartekracht op Mars, komen wetenschappers tot de schatting dat de stenen ongeveer vijftig kilometer van hun bron zijn terechtgekomen. Mogelijk zijn ze oorspronkelijk afkomstig van de noordrand van de Gale krater. Foto gemaakt door Curiosity van afgesleten steentjes op Mars die waarschijnlijk zijn meegevoerd door een rivier [NASA/JPL-Caltech/MSSS]

door Michel van Pelt

Pagina 17

Donkere zandduinen aan de voet van Mount Sharp, als gezien door Curiosity. [NASA/JPL-Caltech/MSSS]

MARSATMOSFEER WAAIDE WEG DOOR ZONNEWIND NASA’s nieuwste Marssatelliet MAVEN heeft ontdekt waarom de planeet Mars sinds ongeveer vier miljard jaar geleden bijna zijn hele atmosfeer kwijtraakte. De oorzaak zijn de grote uitbarstingen van de zon, die sterke zonnewind veroorzaken die continue de bovenste laag van de Marsatmosfeer afpelt. Het gaat om slechts ongeveer honderd gram gas per seconde, maar in de loop van miljoenen jaren betekent dat dat heel veel van de atmosfeer weglekt. Er zijn ook aanwijzingen dat onze zon vier miljard jaar geleden actiever was dan nu, waardoor het gasverlies destijds waarschijnlijk aanzienlijker hoger was. De zonnewind bestaat uit een stroom geladen deeltjes, voornamelijk protonen en elektronen, die zich met een snelheid van ongeveer anderhalf miljoen kilometer per uur van de zon verwijderen. Het magnetische veld dat deze deeltjes meevoeren kan, via een soort dynamo-principe, een elektrisch veld

genereren. Dit elektrische veld geeft ionen (gasatomen die onder de invloed van zonlicht elektrisch geladen zijn geraakt) in de hoge atmosfeer van Mars een hogere snelheid en zorgt zo dat ze de ruimte in schieten.

RING OM MARS Over 30 tot 50 miljoen jaar bezwijkt het maantje Phobos onder de getijdenkrachten van Mars en zal dan een Saturnus-achtige ring rond de planeet vormen. Dat verwachten planeetwetenschappers van de universiteit van Californië op basis van computer-modelberekeningen. Phobos heeft een doorsnede van ongeveer 25 kilometer en draait momenteel op een hoogte van 6000 kilometer rond Mars. Elke eeuw neemt de gemiddelde baanhoogte echter met een tot twee meter af, waardoor de getijdenkrachten door de aantrekkingskracht van Mars voortdurend toenemen. Phobos is een heel poreus en brokkelig maantje dat nu al sporen van fragmentatie vertoont: de lange, ondiepe groeven op het oppervlak. Toen de

Pagina 18

Viking-ruimtesondes in de jaren zeventig van de vorige eeuw de eerst beelden van Phobos en die groeven naar de aarde zonden, werd er ook al aan gedacht dat het misschien voorboden van het uiteindelijke uit elkaar vallen waren. Maar omdat destijds nog werd verondersteld dat Phobos min of meer massief was werd deze verklaring verworpen. Door nieuw onderzoek weten we inmiddels dat Phobos een vrij losse verzameling van door de eigen zwaartekracht bij elkaar gehouden puin is, bedekt door een honderd meter dikke laag regoliet (gruis en stof). Op een gegeven moment zal het maantje uit elkaar worden getrokken en zullen de brokstukken zich rond Mars verspreiden. Volgens de simulaties van de wetenschappers zal de resulterende puinring een levensduur van zeker één tot wel honderd miljoen jaar hebben. Zo zou Mars er over 30 miljoen jaar uit kunnen zien, met een ring van Phobos-brokstukken. [Tushar Mittal, Celestia Development Team]

ESA MARSLANDER WAARSCHIJNLIJK NAAR OXIA PLANUM De Europees/Russische Marsmissie ExoMars 2018 zal waarschijnlijk landen in een gebied

met de naam Oxia Planum, iets ten noorden van de evenaar. In dit gebied zijn grote afzettingen van kleigesteenten te vinden, die 3,9 miljard jaar geleden onder de invloed van water moeten zijn gevormd. Een zeer interessant doel voor de ExoMars rover, die gaat zoeken naar sporen van (vroeger) leven op de rode planeet. Voor zover wij weten is leven zonder water onmogelijk. De rover wordt daartoe uitgerust met een boor waarmee bodemmonsters van diepten tot twee meter naar boven kunnen worden gehaald, die vervolgens in een intern laboratorium onderzocht kunnen worden. Het platform waarop de rover op Mars zal landen wordt uitgerust met meteorologische instrumenten. Volgend jaar maart lanceert ESA al ExoMars 2016, bestaande uit een Marssatelliet (de Trace Gas and Data Relay Orbiter) voor onderzoek van Mars en het contact tussen de Aarde en de ExoMars 2018 rover, tezamen

met een experimentele lander (de Entry, Descent and Landing Demonstrator Module, EDM). ExoMars 2018 moet in mei 2018 volgen, als is het niet ondenkbaar dat door vertragingen in de ontwikkeling en bouw van het ruimtevaartuig het vertrek tot 2020 moet worden uitgesteld, de eerstvolgende periode

Pagina 19

waarin de Aarde en Mars ten opzicht van elkaar weer zo staan dat een vlucht van de ene planeet naar de ander praktisch mogelijk is.

JAPAN LANCEERDE CANADESE SATELLIET Na een korte vertraging vertrok op dinsdag 24 september een 53 meter hoge Japanse raket H-2A vanaf lanceerbasis Tanegashima om voor Telesat van Canada de Telstar 12 de ruimte in te schieten. Het korte uitstel van 27 minuten was nodig omdat er zich een boot bevond in het gebied waar overheen de raket vloog. Een belangrijke lancering voor Japan omdat het de eerste commerciële lancering was voor deze raket.

Een Japanse H-2A raket met aan boord de Telstar 12 op weg naar de ruimte.

Zo moet ESA’s ExoMars 2016 Orbiter de Entry, Descent and Landing Demonstrator Module (EDM) op Mars afsturen. [ESA]

Volgetankt met cryogene vloeibare waterstof en vloeibare zuurstof en voorzien van vier hulpraketten begon het aan de klim. Royaal binnen het lanceervenster van 104 minuten. Voor het eerst was de raket voorzien van een verbeterde bovenste rakettrap. In minder dan een minuut waren de vier hulpraketten leeggebrand en werden in twee paren afgestoten. Na 4,5 minuten bereikte de Telstar 12 zijn geostationaire overgangsbaan met als hoogste punt 35.586 kilometer en als laagste punt 2700 kilometer. De hoek met de evenaar bedroeg 20,1 graad. De 28e succesvolle (van de 29 starts) missie was voltooid. De bedoeling is dat de 4800 kg bij de start wegende communicatiesatelliet de komende 15 jaar in bedrijf blijft. Vanuit een geostationaire baan boven de evenaar op 15 gr. W.L. zal het de communicatie verzorgen voor Amerika, de Atlantische Oceaan, Europa, Afrika en het Midden-Oosten.

Pagina 20

Weer zo'n schitterend plaatje. Je zou maar op Saturnus kunnen wonen. Wat zou het een genieten zijn van de dans van de 63 manen en de ringen. Wat te denken bij het zien van onderstaand plaatje... Het NASA ruimtevaartuig Cassini maakte op 24 september deze schitterend opname. Het lijkt wel of de manen Enceladus en Tethys even voor de camera's van Cassini willen poseren. Ze lijken heel dicht bij elkaar te staan, maar in werkelijkheid is de afstand tussen deze twee zo'n 500.000 kilometer. Vanaf hier lijkt het wel op een ringvormige verduistering. Overigens is de afstand tot ijsmaan Tethys altijd nog zo'n 5000 kilometer. Maan Enceladus meet een doorsnede van 505 kilometer en maan Tethys, de grootste van de twee, bezit een doorsnede van ongeveer 1062 kilometer

CHINASAT 1C IN DE RUIMTE Op 9 december lanceerde China met een Long March 3B raket de Chinasat 1C, een militaire communicatiesatelliet,. Deze kwam in een geostationaire overgangsbaan terecht met als hoogste punt 35.800 kilometer en als laagste punt 177 kilometer. Daarbij maakt het een hoek van 27,1 graad met de evenaar. Het was de 17e Chinese lancering dit jaar.

Pagina 21

ROSETTA EN PHILAE, EEN JAAR NA DE LANDING OP DE KOMEET Op 12 november was het een jaar geleden den dat de Duitse lander van ESA vreemd landde op komeet 67P/Churyumov-Gerasimenko. Een historische landing nadat het op 6 augustus 2014 er arriveerde. Nadat camera's aan boord van de Rosetta sonde het oppervlak in kaart hadden gebracht, werd besloten in de regio Agilkia de Philae een landing te laten maken. Na het aanraken van het oppervlak, klampte het niet vast en stuiterde vervolgens naar Abydos. Wat ging er mis? En waarom stuiterde het toestel? Er waren drie manieren om het te beveiligen na de landing: ijsschroeven, harpoenen en een kleine boegschroef. De ijsschroeven bestonden uit een relatief zacht materiaal, maar het Agilkia gebied bleek van harder materiaal te zijn en het oppervlak was dus moeilijk doordringbaar. De harpoenen waren geschikt voor zowel zachter als harder materiaal. Zij moesten na het contact met de bodem de Philae vergrendelen, terwijl de boegschroef op de top van de lander was bedoeld om het naar beneden te duwen. Op die manier zou de terugslag van de harpoen tegengehouden worden. Het leek zo mooi. Maar toch ging het mis. Tijdens de landing zijn de harpoenen niet afgegaan. De explosieven werkten niet. Was er iets mis met de elektriciteit? Of mankeerde het aan de explosieven? Er is geen contact met de lander. Mocht dat weer hersteld worden dan kunnen ze opnieuw worden afgevuurd. Onder de harpoenen zitten namelijk sensoren die de temperatuur onder het oppervlak kunnen meten. Ondanks het stuiteren voerden de instrumenten 80% van de geplande opdrachten uit voordat het in de vroege uren van 15 november in zijn winterslaap belandde. De batterijen waren toen uitgeput. Het ontving onvoldoende zonlicht om de batterijen weer op te laden. Alle hoop was toen gevestigd op het moment dat het in de richting van de dichtste nadering bij de zon kwam. Dat gebeurde in augustus. Op 13 juni werd al contact gemaakt met de lander. In de dagen

tot 9 juli waren er slechts enkele zeer korte contacten. Toen diende zich het volgende probleem aan. Het toenemende zonlicht leidde ook tot een verhoogde activiteit van de komeet. Meer gassen en stoffen kwamen vrij. Daardoor moest Rosetta enkele honderden kilometers voor zijn eigen veiligheid terugtrekken. Dat had wel tot gevolg dat het ook buiten bereik van de Philae kwam. Eind oktober waren de activiteiten van de komeet zo verzwakt, zodat de hoogte weer verminderd kon worden. In de week van 5 november bedroeg de hoogte nog 200 kilometer en op 12 november nog maar 170 kilometer.

Komeet 67P/Churyumov-Gerasimenko gefotografeerd op 31 oktober 2015

Intussen is gebleken dat een van de twee zenders helemaal niet meer werkt en de tweede verre van optimaal. Nu maar hopen dat het snel in orde komt, want na eind januari is het te koud in de lander (-51 graden Celsius) om de instrumenten nog te laten werken. Momenteel worden er heel wat gegevens door Rosetta verzameld over het oppervlak, de omgeving, het plasma enz. en ongelooflijk gedetailleerd.

Pagina 22

Intussen is het plan ontstaan om Rosetta op het oppervlak van de komeet gecontroleerd te beëindigen. Over hoe dat moet gebeuren zijn de betrokkenen het nog niet eens.

Zo zag de tekenaar de lander Philae op het oppervlak neerkomen

EERSTE SATELLIET LAOS Gebouwd, gefinancierd en gelanceerd door China, kan het Zuidoost-Aziatische land Laos nu ook beschikken over een eigen communicatiesatelliet, de LaoSat 1. De lancering gebeurde op vrijdag 22 november met een Chinese Long March 3B raket vanaf lanceerbasis Xichang. De Long March 3B raket, voorzien van vier hulpraketten, bracht de LaoSat 1 in een geostationaire overgangsbaan op een hoogte van 190 bij 41.787 kilometer om de aarde onder een hoek van 18,4 graden met de evenaar. Gedurende enkele weken hierna, zorgde een raketmotor aan boord dat deze baan veranderd werd in een cirkelvormige, de geostationaire. De

komende 15 jaar zal het op 128,5 graden O.L. de telecommunicatie verzorgen voor Laos en omgeving. In een land waar de meeste bewoners in een bergachtig gebied wonen, is een communicatiesatelliet in deze moderne tijd absoluut noodzakelijk. De LaoSat 1 zal dan ook gebruikt worden voor vele doeleinden zoals onderwijs, geneeskunde, internet, hulp bij rampen enz. Van de 22 transponders op de LaoSat 1 zal Laos zelf er twee gebruiken. De rest wordt verhuurd aan buitenlandse klanten. Dat laatste is absoluut vereist wil het de lening van 258 miljoen dollar afgelost kunnen krijgen.

Pagina 23

DOOD KOMT UIT DE RUIMTE Het meest bekend is het uitsterven van de dinosaurussen zo'n 67 miljoen jaar geleden. Een grote meteoor uit de ruimte kwam met een enorme klap bij het schiereiland Yucatan in Mexico neer. De treffer veroorzaakte een vreselijke hitte en een vuurzee die zich verspreidde tot in de verre omgeving. Giftige gassen kwamen daarbij vrij en heel veel stof. Die stofwolken waren zo groot dat ze zich over de gehele aarde in de atmosfeer verspreidden. Duisternis heerste over de aarde. De zon was voor lange tijd of nauwelijks te zien. Door gebrek aan licht stierven planten, dieren, bomen enz. en er ontstond hongersnood onder de vleeseters en daardoor ook na enige tijd onder de planteneters. Dat was het lot voor wat leefde die de vuurzee en de giftige gassen in eerste instantie hadden overleefd. Deze gebeurtenis kennen de meeste mensen. Velen denken dat het een eenmalige kosmische ramp was. Echt niet. Uit onderzoeken is gebleken dat gemiddeld iedere 26 miljoen jaar de aarde getroffen wordt door een meteoriet. Dat zijn er in de laatste 260 miljoen jaar zo'n tien voltreffers.

Telkens met grote, zeer grote en minder grote gevolgen. En telkens ging dat gepaard met het uitsterven van dieren en planten. Daardoor konden er wel nieuwe dierenrassen en plantensoorten ontwikkelen. Had die inslag in Mexico niet plaatsgevonden, dan had uit een bepaald 'apenras' geen mens kunnen evolueren. Eigenlijk wisten we al heel lang dat de aarde met een regelmaat geraakt werd door een rotsblok uit de ruimte. Twee wetenschappers, Rampino en Caldeira, hebben dat nader bestudeerd en er een boek over geschreven met als vrij vertaalde titel "De dood van boven". De vraag dringt zich op of we in de (nabije) toekomst nog vaker door meteoren en kometen geraakt kunnen worden. Daarover bestaat geen twijfel. Ja dus! En wie weet hoe snel al. In de verre Wolk van Oort bevinden zich vele miljoenen kometen, waarvan een groot aantal zich niet keurig aan 'cirkelvormige banen' om de zon houdt. Om onbekende redenen worden ze uit die Wolk van Oort 'geduwd'.. Volgens sommigen door donkere materie, waarvan we helemaal niets weten.

Pagina 24

Maar het kunnen ook andere oorzaken zijn. Ze vliegen dan richting zon en kunnen dan in botsing komen met o.a. de aarde. Gelukkig hebben we reuzenplaneet Jupiter en die slokt vele van deze onheilsbrokken op. Er komen ook hemellichamen uit de Kuipergordel. En laten we niet vergeten de asteroïden tussen Mars en Jupiter. Regelmatig krijgen we te horen dat een meteoor de aarde op korte en soms op zeer korte afstand is gepasseerd. Soms worden ze (lang) van tevoren opgemerkt, maar dat is niet iedere keer het geval. Het gebeurt nogal eens dat ze ontdekt worden, terwijl ze ons passeren. Rampino en Caldeira hebben tien maal een massaal uitsterven in de afgelopen 260 miljoen jaar vastgesteld. Niet iedereen is het daarmee eens. Volgens sommige wetenschappers is er sprake van vijf in de laatste 450 miljoen jaar. Maar dat hangt af van het feit hoe groot 'massaal' genoemd wordt. Wat bekend is van de rampen, is dat zeker 90% van het leven door de kosmische inslagen verloren is gegaan. Stel dat er nu weer een inslag zou plaatsvinden van het kaliber zoals in Mexico gebeurde en dan in een bewoond werelddeel... wat zou dat betekenen? Blijven er dan nog mensen over?

MAANFASEN 02 Januari Laatste Kwartier 10 Januari Nieuwe Maan 17 januari Eerste Kwartier 24 Januari Volle Maan DE ZON Opkomst: Ondergang: 01 jan.: 8.48 uur 16.38 uur 11 jan. 8.44 uur 16.50 uur 21 jan. 8.36 uur 17.06 uur 31 jan. 8.22 uur 17.24 uur

KOMEET C/2013 US10 (CATALINA) In de nacht van 31 december op 1 januari is komeet C/2013 US10 minder dan 1 graad van Arcturus te vinden helderste ster van het sterrenbeeld Bootes. In de ochtend van 6 januari treffen we de komeet ten oosten van M 3 en 1 graad van NGC 5466 aan, twee bolvormige sterrenhopen in het sterrenbeeld Jachthonden. Deze nacht passeert de komeet ster eta van het sterrenbeeld Grote Beer op minder dan een halve graad Komeet Catalina gefotografeerd op 6 december 2015 door Brian D. Ottum in Rancho Hidalgo, New Mexico.

Pagina 25

WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE MAAND JANUARI 2016 MERCURIUS De eerste dagen van de maand boven de zuidwestelijke horizon te vinden. Vervolgens moeten we weer wachten tot eind januari. Dan verschijnt deze planeet kort voor zonsopkomst boven de zuidoostelijke horizon. Mercurius beweegt zich op 1 januari in het sterrenbeeld Boogschutter, dan tot 9 januari in het sterrenbeeld Steenbok om daarna weer terug te keren in het sterrenbeeld Boogschutter. VENUS Venus nadert de zon en dat betekent dat ze steeds korter te zien zal zijn. Tegen eind januari nog maar twee uur aan de oostelijke horizon voor zonsopkomst. Op 1 januari bevindt deze heldere planeet nog in het sterrenbeeld Weegschaal, van 2 tot 6 januari in Schorpioen, tot 21 januari in Slangendrager en daarna in de Boogschutter. MARS Verschijnt ruim na middernacht aan het firmament en blijft de rest van de nacht tot 17 januari te zien in het sterrenbeeld Maagd en daarna in de Weegschaal. Zodra de ochtendschemering aanbreekt staat de rode planeet hoog in het zuiden. JUPITER Deze reuzenplaneet komt al voor middernacht op en is de rest van de nacht goed te zien in het sterrenbeeld Leeuw. SATURNUS Na middernacht verschijnt de planeet-met-de-ringen aan het firmament. De planeet wordt steeds helderder. Kijk in Slangendrager. URANUS In het sterrenbeeld Vissen treffen we Uranus aan. Met een verrekijker te vinden 's avonds tot na middernacht. NEPTUNUS In het begin van de avond kunnen we deze planeet met een sterrenkijker opsporen. Neptunus bevindt zich in het sterrenbeeld Waterman.

VAN DAG TOT DAG 01 jan.:Deze ochtend staan de vier grootste manen van Jupiter ten westen van de planeet. 02 jan.: Deze ochtend bereikt maan Titan de grootste oostelijke afstand tot Saturnus. 03 jan.: Iets onder de Maan zien we ster Spica staan, de helderste ster van Maagd. 04 jan.: Deze ochtend is Mars links van de Maan te vinden. 07 jan.: Rechts van de maansikkel prijkt Venus, onder de maansikkel Saturnus, en onder deze twee planeten laat Antares zich zien, de helderste ster van Schorpioen. 09 jan.: Samenstand deze ochtend Venus en Saturnus. Bovenste is Venus. 10 jan.: Deze ochtend bereikt maan Titan de grootste westelijke afstand tot Saturnus. 12 jan.: Rond 17.39 uur bedekt de Maan een sterretje van het sterrenbeeld Steenbok. Dat gebeurt vanaf de donkere rand. 15 jan.: In de ochtend staan de vier grootste manen van Jupiter ten oosten van de planeet. 16 jan.: Rond 19.50 uur bedekt de Maan een sterretje van het sterrenbeeld Vissen. Dat gebeurt vanaf de donkere rand. 24 op 25 jan.: De vier grootste manen van Jupiter staan ten oosten van de planeet. 26 jan.: Maan Titan bereikt de grootste westelijke afstand tot Saturnus. 26 jan.: In het westen zien we rechtsboven de Maan ster Regulus, de helderste ster van het sterrenbeeld Leeuw. 28 jan.: Mooie samenstand van de Maan met daarboven Jupiter. 30 jan.: Rond 5.07 uur eindigt een sterbedekking door de Maan van een sterretje van het sterrenbeeld Maagd. Het sterretje komt aan de donkere zijde tevoorschijn. 'VALLENDE STERREN' Maand januari is bekend om de meteorenzwerm Bootiden. Ze kunnen van 1 tot 5 januari erg talrijk zijn. Kijk in de richting van het sterrenbeeld Bootes. Last van de Maan hebben we niet m.a.w. ze kunnen na het oudejaars vuurwerk voor extra vuurwerk zorgen. Laten we dat hopen met daarbij natuurlijk wel helder onbewolkt weer.

Pagina 26

ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN Bijeenkomst op een vrijdagavond in januari - bespreking nieuwtjes - waterraketten - bespreking project - bespreking excursie - wat verder ter tafel komt Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.00 uur UDEN - VELDHOVEN Bijeenkomst vrijdagavond 8 januari 2016 Gezamenlijke bijeenkomst beide kernen Lokatie n.t.b. - bespreking nieuwtjes - Leden kijkavond januari 2016 - Computerproject - Wat verder ter tafel komt Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.30 uur

LIDMAATSCHAP/CONTRIBUTIE BETALEN Beste leden en lezers, Het is weer zover. Een jaar met heel veel nieuws op het gebied van ruimtevaart en sterrenkunde hebben wij jullie mogen aanbieden. We krijgen heel veel tevreden reacties. Vooral leuk om te horen is dat heel veel lezers telkens ASTRUIM uitprinten om het lekker in bed te lezen. Geweldig toch! Je gaat er mee naar bed en staat er mee op. Houden zo!!! Einde van het jaar betekent ook dat we opnieuw het lidmaatschapgeld van jullie willen ontvangen. Daarom graag zo spoedig mogelijk overmaken van 20 euro op de

bekende rekeningen (zie pag. 2). Nog steeds een belachelijk laag bedrag. Je mag ook best wat meer overmaken en daarvoor zijn we jullie erg dankbaar

Het bestuur en de redactie wenst jullie allemaal Hele fijne Kerstdagen en een spannend ruimtevaartjaar !

De volgende Astruim verschijnt

20 januari 2016