Pagina 1 41e jaargang nr. 298 - - 20 januari 2015

ptember 2011

Pagina 2

ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: 024 - 64 199 29 www.njrs.nl info@njrs.nl Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar. Bankrekening: NL60 INGB 0003 2938 36 t.n.v. G. Keijzers Postbus 38 5340 AA Oss Voor België: Belfius - Neerpelt Bankrekening: BE68 0839 7325 2634 Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen.

Eindredactie Gerard Keijzers Lay-out - Theo Appeldoorn - Ruud van Asseldonk - Gerard Keijzers Internet realisatie Stephan Brands Foto voorpagina: Schitterende opname gemaakt door de Oostenrijkse astrofotograag Gerald Rhemann van komeet Lovejoy, die rond 26 janauari met het blote oog te zien is

INHOUD: Het Internationaal Ruimtestation ........................................................................................ 3 Chinese lancering op 30 december ................................................................................... 4 Marsnieuws ........................................................................................................................ 6 Diverse berichten sterrenkunde ......................................................................................... 9 Acht mogelijk bewoonbare planeten ontdekt ..................................................................... 9 Stierven de dinosauriërs toch niet door een meteorietinslag uit? ....................................... 12 De namen van de volle manen in 2015 .............................................................................. 14 Ruimtevaart- en sterrenkundetentoonstelling in Bonn ....................................................... 15 Wat er aan de sterrenhemel te zien is ............................................................................... 17 Activiteiten Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde ................. 19

Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament !!!!!!

Pagina 3

VALS ALARM OM LEK IN ISS Op dinsdag 14 januari sloeg de Russische vluchtleiding alarm. Er zou een lek in het Amerikaanse deel zijn. Alle zes ruimtevaarders moesten snel naar het Russische segment. Het zou te maken hebben met een ammoniaklekkage (ammoniak zorgt o.a. voor de koeling), maar NASA was daarvan niet zeker. Veiligheidshalve werd de Amerikaanse module geïsoleerd. De hoeveelheid vervuilde stoffen in het Russische segment bleef binnen de perken. De veiligheidsprocedures werden gevolgd en intussen kregen de Amerikanen steeds meer het gevoel dat het hier een vals alarm betrof. Hij had niet te maken met een lekkage maar met een defecte sensor en die zou de schuld zijn van het fout doorgeven van informatie naar de computer. Zou er inderdaad een ammoniaklekkage zijn dan zou het kunnen gebeuren dat alle ruimtevaarders met de twee Sojoez-capsules, die aan het ISS zitten gekoppeld, naar de aarde moeten terugkeren.. Mocht de situatie minder ernstig zijn, dan is het probleem eventueel op te lossen van buiten het ruimtestation door het maken van een ruimtewandeling. Uiteindelijk bleek het allemaal mee te vallen en hadden we hier inderdaad met een computerstoring te maken.

VRACHTSCHIP DRAGON NAAR HET ISS GESCHOTEN Vanaf lanceerbasis Cape Canaveral vertrok op zaterdag 10 januari een Falcon 9 raket van SpaceX met op de top het onbemande ruimtevrachtschip Dragon. Twee dagen arriveerde het bij het internationale ruimtestation. Astronaut Barry Wilmore pakte het met een enorme robotarm de capsule vast en zorgde ervoor dat het aan de Harmony module kwam vast te zitten. De komende tijd kunnen de ruimtevaarders aan het werk met het overbrengen van 2360 kg aan voedsel, reserveonderdelen en wetenschappelijke experimenten.

De Falcon 9 met de Dragon start richting ISS

SpaceX kon terugkijken op een geslaagde lancering van deze Dragon, officieel aangeduid als de Commercial Resupply Services 5 (CRS-5). De bedoeling was dat de lancering op dinsdag 6 januari zou plaats-vinden. Op het laatste moment ging de start vanwege een mankement niet door. Dit was de vijfde Dragonvlucht van de in totaal twaalf geplande naar het IISS. Dat hele project mag niet meer dan 1,6 miljard dollar gaan kosten. Het is de bedoeling dat de Dragon in februari weer naar de aarde terugkeert.

BERGING RAKET MISLUKT De bedoeling was dat de eerste trap van de Falcon 9 behouden geborgen zou worden. De kans dat dit zou lukken, achtten de technici erg klein. Maar, je weet nooit dus werd er vol verwachting uitgekeken naar de lancering op10 januari. Die lancering verliep succesvol en de raket viel naar beneden. Een schip met een drijvend platform op de Atlantische Oceaan lag klaar. Voor de besturing werden de vinnen van de raket gebruikt.

Hierop moest de eerste trap van de Falcon 9 landen

Pagina 4

Maar van een fraaie landing was geen sprake. De rakettrap kwam grotendeels naast het platform terecht en ook nog met een veel te harde klap. Bovendien ook niet mooi loodrecht maar onder een hoek van ca. 45 graden. Erg optimistisch waren de technici na afloop niet. De vraag is of een zachte loodrechte landing wel zal lukken. Zoiets is uitermate moeilijk. Lukt het SpaceX wel, dan kan deze raket menigmaal opnieuw gebruikt worden wat voor een drastische besparing zal zorgen.

De crash van de eerste trap van de Falcon 9

CHINA LANCEERDE WEERSATELLIET Op woensdag 30 december was het zover: een Long March 3A raket liet lanceerbasis Xichang onder zich op weg naar de ruimte. Geheel volgens schema bracht het de weersatelliet Fengyun 2G in een baan om de aarde. Dat was al gebeurd 24 minuten na liftoff. Een raketmotor zorgde er vervolgens voor dat die aanvankelijke ellipsvormige baan in een cirkelvormige veranderd werd en deze kunstmaan boven de evenaar terechtkwam op ongeveer 36.000 kilometer hoogte m.a.w. de Fengyun 2G draait nu in een geostationaire baan om de aarde. Vanaf 105 graden O.L. zal het het weer bestuderen en voor naderende natuurrampen (o.a. cyclonen) waarschuwen.

Long March 3A raket brengt Fengyun 2G in de ruimte

De Fengyun 2G gaat de Fengyun 2E vervangen die in december 2008 de ruimte in werd geschoten. De nieuwe satelliet heeft een verwachte levensduur van vier jaar. Maar de Chinezen twijfelen er niet aan dat deze tot zeker 2020 zal blijven functioneren. Het is namelijk voorzien van diverse technische verbeteringen. De Fengyun 2G heeft de vorm van een ton en draait zo'n 100 keer per minuut om zijn as. Het is uitgerust met een scannende radiometer die de aarde observeert in het zichtbare en in het infrarood licht, dus dag en nacht. Elke 30 minuten zendt het een nieuwe foto naar de aarde. In sommige gevallen (indien noodzakelijk) nog sneller, bijvoorbeeld bij zware weersomstandigheden en overstromingen. De Chinese meteorologische dienst werkt nauw samen met de Europese EUMETSAT en de Amerikaanse NOAA

EEN RAKETTRAP VIEL TERUG NAAR DE AARDE Het jaar 2014 was bijna ten einde en traditioneel worden er dan heel veel vuurpijlen afgeschoten. Dat ze terugvallen wordt maar sporadisch gezien. Dat gebeurde echter wel in China. Daar keken een kleine groep Chinezen vol verbazing naar een terugvallende vuurpijl (we noemen dat tegenwoordig een raket). Nadat de Long March 3A de weersatelliet Fengyun 2G in de ruimte had geschoten vielen de trappen in delen terug naar de aarde. Rakettrappen van Europa, Japan, India en de V.S. duiken de oceanen in. Die van Rusland komen in zeer dun bevolkte gebieden neer in de omgeving van Baikonoer. En die van China? Ook op het land. Zo ook enkele minuten na de lancering op 30 december. Bewoners in dat gebied zagen een rakettrap naar beneden vallen. Ongelooflijk! Met grote verbazing staarden ze naar het neerstortende gevaarte. Sensatie alom. De omwonenden spoedden zich in allerijl naar de plek des onheil. En daar lag die dan. Zoiets leg je natuurlijk op foto's vast. Gelukkig vielen er geen slachtoffers.

Pagina 5

De Chinese rakettrap stort neer

De neergestorte rakettrap

De raketmotor

Dat je nog op een echte raketmotor kunt staan

TWEEDE SPACESHIPTWO VLIEGT NOG DIT JAAR Minder dan tien weken na de fatale crash van SpaceShipTwo, heeft een woordvoerder van Virgin Galactic laten weten dat een tweede SpaceShipTwo nog dit jaar een testvlucht gaat maken. Hij vertelde dat op 9 januari tijdens een toespraak in Orlando. Volgens hem gaan de commerciële vluchten in 2016 beginnen.

De tweede SpaceShipTwo in aanbouw

Na het ongeluk op 31 oktober rees her en der de vraag of het verantwoord is om met een raketvliegtuig toeristische ruimtevluchten uit te voeren. Virgin Galactic is ervan overtuigd om met dit project verder te gaan. Er hebben zich inmiddels al een kleine duizend gegadigden aangemeld voor een ruimtesprong naar iets boven de 100 kilometer. Elk heeft daarvoor 250.000 dollar moeten betalen. Een dodelijk ongeluk is het risico van een dergelijk groots nieuw project. Talrijke incidenten zijn in o.a. de lucht- en ruimtevaart bekend. Onvermijdelijk om uiteindelijk het doel te bereiken. De mens wil ruimtevluchten zodra dat mogelijk was. SpaceShipTwo biedt binnen een paar jaar de mens die kans. Het zal beslist niet bij dat ene ongelijk blijven. Luchtvaart bestaat al tientallen jaren en nog regelmatig storten er kleine en grote vliegtuigen neer.

Pagina 6

BEAGLE-2 GEVONDEN De Beagle-2 sonde is gevonden, elf jaar nadat deze Britse Marslander in de Marsatmosfeer afdaalde en zonder enig signaal spoorloos verdween. Dit resultaat concludeert een jarenlange zoektocht door de hoge-resolutie opnamen van het verwachte landingsgebied die zijn gemaakt door NASA’s Mars Reconnaissance Orbiter (MRO). Het was als zoeken naar een speld in een hooiberg, want de kleine sonde heeft een diameter van slechts zo’n twee meter. De Beagle-2 liftte mee met ESA’s Mars Express en moest op 25 december 2003 een zachte landing op Mars maken. Eenmaal op de grond moesten zonnepanelen en een aantal instrumenten uitklappen om onderzoek te doen aan het Marsoppervlak.

Tijdens de afdaling kon de sonde geen radiosignalen sturen, maar ook ruim nadat de Beagle-2 op het oppervlak moest zijn aangekomen werd er niets van vernomen. De manager van het project, de vorig jaar overleden Colin Pillinger, gaf de schuld aan de veranderlijke Marsatmosfeer, die tijdens de landing dunner was dan gepland. Daardoor zou de sonde onvoldoende zijn afgeremd door het hitteschild en de parachute. Een ESA onderzoek wees echter uit dat dit niet de oorzaak van het falen kon zijn. Feit was dat de ontwikkeling van de Beagle-2 moeizaam verliep; ESA en de Britse overheid moesten uiteindelijk veel extra geld en mankracht in het van oorsprong particuliere project stoppen om het op tijd af te krijgen voor de lancering met Mars Express. Het ontwerp zat desondanks nog vol risico’s, oorspronkelijk genomen om de kosten laag te houden, en was onvoldoende getest. Opname van de Mars Reconnaissance Orbiter waarop de Marslander Beagle-2 te zien is.

door Michel van Pelt

Pagina 7

In de buurt van de Beagle-2 zelf hebben onderzoekers waarschijnlijk ook de afgeworpen parachute en achter-deksel gevonden.

De foto’s van MRO laten zien dat de Beagle-2 min of meer intact moet zijn neergekomen; waargenomen reflecties wijzen er op dat enkele, maar niet alle, zonnepanelen zijn uitgeklapt.

Een technisch probleem, bijvoorbeeld een defecte zender, lijkt er dus de oorzaak van te zijn dat er geen signalen van de sonde zijn ontvangen. Zo had de Beagle-2, volledig uitgeklapt, op het Marsoppervlak moeten opereren. [Beagle-2 project]

Pagina 8

EXOMARS GAAT DOOR Het ExoMars project van ESA, uitgevoerd in samenwerking met het Russische Roscosmos, gaat door. Het project heeft op de onlangs gehouden ESA ministersconferentie voldoende (financiële) steun gekregen voor zowel de Marssatelliet die in 2016 gelanceerd moet worden als de ambitieuze rover die in 2018 moet vertrekken. De satelliet zal dienen als communicatierelais voor de rover, een test-module op Mars laten landen en daarnaast wetenschappelijke remote sensing instrumenten bevatten voor onderzoek aan de rode planeet. De rover zal specifiek op zoek gaan naar sporen van leven op Mars, nu of in het verleden.

OPPORTUNITY STUURT MOOI PANORAMA NASA’s MER rover Opportunity heeft een relatief hoog punt bereikt op de rand van de krater ‘Endeavour”, en daar een grote

ESA’s nieuwe Marssatelliet, die in 2016 gelanceerd zal worden. [ESA]

panoramafoto gemaakt. Het punt is “Cape Tribulation” gedoopt; net als andere locaties in de buurt vernoemd naar plaatsen die de beroemde kapitein James Cook bezocht tijdens zijn eerste expeditie met het schip de HMS Endeavour. De rover heeft momenteel problemen met een sectie van z’n Flash memory, een computergeheugen dat ook bij gebrek aan elektrische energie eerder opgeslagen gegevens kan onthouden. Gebruik van dit systeem wordt momenteel voorkomen, maar dat betekend dat er elke Marsnacht, als de zonnepanelen geen energie leveren, gegevens verloren gaan die nog niet naar de Aarde doorgestuurd zijn. Er wordt gewerkt aan een software-oplossing die de slechte sectie van het Flash-geheugen omzeild terwijl het de rest ervan bruikbaar maakt.

Pagina 9

Uitzicht op de top van “Cape Tribulation”; foto genomen door NASA’s Opportunity rover. [NASA/JPL-Caltech]

INVLOED VAN DE ZON OP DE MENS Volgens Noorse wetenschappers heeft de activiteit van de zon invloed op de levensduur van de mensen en de hoeveelheid kinderen die zij verwekken. Mensen die worden geboren in een periode met veel zonneactiviteit leven gemiddeld 5,2 jaar korter. Ook krijgen ze over het algemeen minder kinderen en kleinkinderen. Zij kwamen tot hun bevindingen door kerkarchieven te analyseren. Ze verzamelden gegevens over 9000 personen die leefden tussen 1750 en 1900. De geboortedata van deze mensen werden afgezet tegen de zonneactiviteit in hun geboortejaar. Deze kan worden berekend aan de hand van de zonnecyclus. Verder zochten ze uit hoe lang mensen hadden geleefd, hoeveel kinderen ze hadden gekregen en of die kinderen zich ook weer hadden voortgeplant. Uit het onderzoek blijkt een verband tussen hoge zonneactiviteit in de jeugd van mensen en verminderde vruchtbaarheid, zelfs bij hun kinderen. Om definitieve conclusies te kunnen trekken, moet echter worden onderzocht welke invloed een krachtige zon precies heeft op de vruchtbaarheid. "Waarschijnlijk zijn er meer factoren in het spel", verklaart hoofdonderzoekster Gine Rolle Skjaervo op haar website. "Maar er is duidelijk een

overeenkomst gemeten over meerdere generaties." Volgens haar heeft overvloedig zonnebaden ook invloed op de vruchtbaarheid; minder kinderen en kleinkinderen.

ACHT MOGELIJK BEWOONBARE PLANETEN ONTDEKT Amerikaanse astronomen hebben acht exoplaneten (planeten die om een andere ster draaien) ontdekt waarop mogelijk leven zou kunnen ontstaan. Twee ervan lijken het meest op onze aarde. Dat wisten astronomen van de Universiteit van Harvard begin dit jaar te melden. Om als 'bewoonbaar' te worden beschouwd moeten planeten op zo'n afstand van hun ster staan dat er vloeibaar water op het oppervlak van de planeet kan voorkomen.. In ons zonnestelsel vallen alleen de aarde en Mars in de 'bewoonbare zone". Volgens sterrenkundige Guillermo Torres is er een behoorlijke kans dat de meeste nieuwe exoplaneten net als de aarde rotsachtig zijn. De twee exoplaneten die het meest op de aarde lijken, zijn Kepler-438b en Kepler-442b. Zij bewegen rond dwergsterren die kleiner en koeler zijn dan de zon. De eerste is twaalf procent groter dan de aard en de astronomen schatten dat er 70 procent kans is dat hij in de 'bewoonbare zone' van zijn ster ronddraait. De tweede is een derde groter dan de aarde en de sterrenkundigen achten het vrijwel

Pagina 10

zeker dat ook deze zich in de 'bewoonbare zone' bevindt. Het is overigens zeer moeilijk beide exoplaneten grondig te bestuderen. Kepler-438b is 470 lichtjaren van de aarde verwijderd en Kepler-442b zelfs 1100 lichtjaren. Ook werd bekend dat het Kepler ruimtevaartuig de laatste jaren nog eens zo'n 500 exoplaneten heeft ontdekt. Het totaal bedraagt nu ruim duizend.

DRAAISNELHEID EN LEEFTIJD Onderzoekers van de Harvard-Smithsonian Center voor Astrofysica hebben ontdekt dat de leeftijd van sterren kan worden bepaald aan de hand van de draaisnelheid. Hoe ouder de ster is, des te minder snel het om zijn as draait. Uit de rotatieperiode van sterren kan daardoor vrij nauwkeurig worden bepaald hoe oud ze zijn, als tenminste ook de massa bepaald kan worden. Deze wetenschappers kwamen tot hun bevindingen door de draaisnelheid te meten van enkele sterren waarvan bekend is dat ze ongeveer 2,5 miljard jaar oud zijn. Voor de metingen maakten ze gebruik van de ruimtetelescoop Kepler. De rotatiesnelheid van de sterren (een aswenteling per 18 dagen) leidden ze af aan de variaties in de helderheid die worden veroorzaakt door

zonnevlekken die met de hemellichamen meedraaien. Het idee om sterren te dateren aan de hand van hun draaisnelheid stamt al uit de jaren zeventig. "Een koele ster die nog jong is, draait heel snel", verklaarde Soren Meibom. "Maar net als bij een tol die op een tafel draait, neemt de snelheid af naarmate de ster ouder wordt". Nog nooit eerder werd het verband tussen draaisnelheid en ouderdom echter zo overtuigend aangetoond als in het nieuwe onderzoek. Hierbij moet rekening gehouden worden met een afwijking van hooguit 10 procent.

2014 WAS HET WARMSTE JAAR Het afgelopen jaar was over de gehele wereld het warmste jaar sinds het begin van de metingen, die in 1880 zijn begonnen. Dat hebben de Amerikaanse instellingen het Amerikaanse bureau voor de lucht- en ruimtevaart NASA en de Nationale Oceanische en Atmosferische dienst NOAA onlangs bekend gemaakt. Negen van de tien warmste jaren zijn sinds 2000 gemeten. Het tiende warmste jaar viel in 1998. Volgens het NOAA kwam de gemiddelde temperatuur vorig jaar uit op 14,4 graden

Pagina 11

Celsius en dat is 1,24 graad boven het gemiddelde in de twintigste eeuw. NASA, dat een iets andere berekening toepast, kwam uit op 14,7 graden, 1,22 graden boven het NASA-gemiddelde voor de periode 1951-1980. De temperatuur op aarde is volgens de onderzoekers sinds 1980 met 0,8 graden gestegen. De wereldwijde temperatuurstijging hangt nauw samen met de toename van de broeikassen, die vrijkomen bij de verbranding van fossiele brandstoffen. Door de opwarming van het klimaat neemt de kans op warme jaren toe en de kans op koude jaren af. Eerder concludeerden de Japanse weerdienst en de Universiteit van Californië in Berkeley dat het

jaargemiddelde sinds het begin van de metingen niet zo hoog was als in 2014.

ASTEROIDE SCHEERT LANGS DE AARDE Een asteroïde ( 2004 BL86) met een doorsnede van zo'n vijfhonderd meter scheert eind januari langs de aarde. De kortste afstand zal zijn op 26 januari. We hoeven ons geen zorgen te maken want dat gebeurt altijd nog op een afstand van 1,2 miljoen kilometer en dat is altijd nog ruim drie keer de afstand aarde - maan. Het enorme stuk steen kan bij

Pagina 12

helder weer alleen maar in grotere kijkers te zien zijn. Het is voor het eerst dat een asteroïde met dergelijke afmetingen zo dicht langs de aarde vliegt. Vorig jaar scheerde 2012 DA14 op een afstand van 'slechts' 27.800 kilometer langs de aarde en die had maar een doorsnede van 45 meter. Heb je deze gemist dan moet je tot 2027 wachten alvorens hij weer langs komt.

STIERVEN DE DINOSAURIERS TOCH NIET DOOR EEN METEORIETINSLAG UIT? Volgens Britse onderzoekers stierven de dinosauriërs zo'n 65 miljoen jaar geleden niet uit ten gevolge van een meteorietinslag. De hitte die toen ontstond veroorzaakte waarschijnlijk geen grote bosbranden. Daarvoor was die klap niet intens genoeg voor. Met een computersimulatie bootsten onderzoekers van de Universiteit van Exeter die meteorietinslag na waarbij de dinosauriërs vermoedelijk omkwamen. Die meteoriet heeft een krater achtergelaten met een breedte van een 200 kilometer in het Mexicaanse schiereiland Yucatan. Met de sofware berekenden de wetenschappers hoeveel warmte er bij die inslag vrijkwam. Het resultaat was verrassend. In de omgeving van de krater ontstond waarschijnlijk een korte, intense hitte die net niet voldoende was om levende planten vlam te laten vatten, zo blijkt uit de simulatie. De dinosauriërs die in Noord-Amerika leefden zijn dus waarschijnlijk niet door wijd verspreide bosbranden uitgeroeid, maar mogelijk door andere gevolgen van die meteorietinslag.

Gek genoeg ontstonden er verder weg van de inslagplek mogelijk wel branden. Daar bleef die hitte kennelijk wel langer hangen. Uit de berekeningen van de wetenschappers blijkt dat de grond in Nieuw-Zeeland op sommige plaatsen zeven minuten lang werd verhit na die meteorietinslag. Het onderzoek laat zien dat de hitte van de inslag vooral invloed had op ecosystemen die zich op grote afstanden bevonden. Bossen in Nieuw-Zeeland waren daardoor meer vatbaar voor grote bosbranden dan de bossen in Noord-Amerika die vlakbij de krater lagen.

MYSTERIEUZE FLITSEN IN DE RUIMTE Een terugkerende uitbarsting van mysterieuze radioflitsen in de ruimte is voor het eerst rechtstreeks waargenomen met de Parkes radiotelescoop in het oosten van Australië. Het gaat om radioflitsen die slechts een paar milliseconden duren en worden veroorzaakt door een nog onbekende bron die waarschijnlijk 5,5 miljard lichtjaar van de aarde af staat. De uitbarstingen werden voor het eerst geregistreerd in 2007 en hebben zich sindsdien negen keer herhaald steeds op een andere plek aan de hemel. Tot nu toe werden die raadselachtige flitsen steeds pas achteraf gevonden in data van radiotelescopen. "Wij zijn de eerste onderzoekers die ze rechtstreeks hebben opgevangen", verklaarde sterrenkundige Emily Petroff van de Australische onderzoeksinstelling CSIRO. Inmiddels hebben de wetenschappers ook gegevens over de nieuwe uitbarsting bestudeerd van negen andere telescopen uit onder meer Chili, Duitsland en Hawaii. Uit de data blijkt dat de radioflitsen na een korte uitbarsting onmiddellijk weer wegstierven en geen naglans achterlieten aan de hemel. Dat suggereert volgens Petroff dat de flitsen in ieder geval niet worden veroorzaakt door een uitbarsting van een ster die aan het einde van zijn levensduur is (supernovas) of door gammastraling.

Pagina 13

Beeld uit een computersimulatie van het uiteenrukken van een ster door een zwart gat. Tot nu toe werden deze verschijnselen als mogelijke oorzaak gezien van die radioflitsen. De wetenschappers hebben de vibraties van de radiogolven scherper in kaart gebracht aan de hand van nieuwe gegevens. Volgens Petroff blijft het echter een raadsel waardoor die flitsen precies worden veroorzaakt. De sterrenkundige kan alleen nog speculeren over een verklaring voor die flitsen. "Het idee dat we een neutronenster zien imploderen in een zwart gat is een serieuze mogelijkheid."

KOMEET LOVEJOY TE ZIEN Rond 26 januari is komeet Lovejoy bij helder weer met het blote oog te zien in het sterrenbeeld Kreeft. De helderheid bedraagt magnitude 4,4. Nadert nu snel de zon m.a.w. verdwijnt snel aan het firmament

Het pad dat de komeet Lovejoy aflegt aan de nachtelijk hemel.

Pagina 14

DE NAMEN VAN DE VOLLE MANEN IN 2015 Hoewel alle volle manen van het jaar op elkaar lijken, hebben ze elk een eigen naam en een eigen betekenis. De namen zijn al heel oud en zijn gegeven door de indianen destijds woonachtig in de gebieden die nu liggen in het noordelijk en oostelijk deel van de V.S. Die stammen leefden een paar honderd jaar geleden en zijn grotendeels op barbaarse wijze door de Amerikanen uitgeroeid. De namen van de volle manen hebben allemaal te maken met de seizoenen van het jaar en golden voor de gehele periode van volle maan tot volle maan, een periode dus van ongeveer 29,5 dagen. Hoe zit dat voor het jaar 2015? Januari (2): De Volle Maan van de Wolf Te midden van de vrieskou en de dikke pak sneeuw huilden de hongerige wolven buiten rond de Indiaaanse dorpen Februari (3) De Volle Maan van de Sneeuw In deze periode ligt de meeste sneeuw. Jagen was dus moeilijk en daarom noemen een aantal stammen deze periode ook wel de Volle Honger Maan. Maart (5): De Volle Worm Maan In deze maand wordt de grond zacht, de vorst trekt eruit en dus komen de regenwormen naar boven. Het is ook wel de maand van de terugkeer van de roodborstjes. April (4): De Volle Pink Maan Heeft te maken met een overvloed van de wijdverbreide bloemensoort op aarde. Mei (3) De Volle Bloemen Maan In deze periode zijn er bloemen in overvloed. Juni (2) De Volle Maan van de Aardbeien De aardbeien zijn rijp en volop verkrijgbaar. In Europa wordt deze volle maan ook wel de Volle Roos Maan genoemd

Juli (1) De Volle Maan van het Gewei Bij de herten groeien de geweien uit. Het is ook de maand van heel veel onweer. Juli (31) De Volle Blauwe Maan Heeft deze naam gekregen omdat er in deze maand twee keer een volle maand voorkomt. Augustus (31) De Volle Maan van de Steur De grote steurvis is deze maand gemakkelijk te vangen in de grote meren en rivieren van Noord-Amerika. September (28) De Volle Oogst Maan Het is de periode van oogsten van de gewassen op het veld, het maaien en het dorsen van het koren enz. Oktober (27) De Volle Maan van de Jacht De herfst is aangebroken. De bladeren vallen van de bomen en ook de akkers en velden zien er kaal uit. Ideaal voor de jagers om op jacht te gaan. November (25) De Volle Maan van de Bever Deze maand probeert men zoveel mogelijk bevers te vangen. Hun pels garandeert warmte voor de komende koude wintermaanden. December (25) De Volle Maan van de Kou Het is volop winter met lange nachten. Dit jaar valt Kerstmis samen met de Volle Maan. Dat kan een erg koude kerst worden

Opname van astronaut Terry Virts. Hij fotografeerde de volle maan vanuit het ISS boven de aardse dampkring

Pagina 15

RUIMTEVAART- EN STERRENKUNDETENTOONSTELLING BONN (D) Vanaf 3 oktober valt er in de Bundeskunsthalle in Bonn een ruimtevaart- en sterrenkundetentoonstelling te bezichtigen onder de titel Outer Space. Hieraan nemen maar liefst 300 exposanten uit Duitsland, Europa en de V.S. deel. Niet alleen grote en kleine modellen staan er opgesteld, maar ook vele modelen op het gebied van science fiction en kunst.

Voor de ingang van het grote gebouw (gelegen aan een metrostation) valt onmiddellijk een zeer groot model van de ESA-raket de Ariane 5 op. Ideaal voor het maken van een groepsfoto of een selfie. In de hal hangt een schaalmodel van het Internationaal Ruimtestation en vlak voor de toegang tot de zaal kunnen we niet langs een wat grotere uitvoering van een space shuttle met trawler heen. Niet perfect uitgevoerd, maar waarschijnlijk vervaardigd door de ogen van een kunstenaar. Dit alles mag nog gefotografeerd worden, maar dan wordt het de camera inleveren. Jammer. Wat ruimtevaart betreft boeiden ons vooral het model waarin het aapje Enos een ruimtevlucht had gemaakt. NASA had het ECHTE model beschikbaar gesteld. Het zag er heel anders uit dan we ons hadden voorgesteld.

Fantastisch was het om te zien het echte Mercury-model, de Liberty 7. Hiermee maakte de Amerikaan Grissom een tweede ballistische ruimtevlucht. Eenmaal in zee terechtgekomen, ging er iets mis en zonk de capsule naar de zeebodem. Vele jaren later zag een bergingsploeg kans alsnog dat ruimtevaartuig te bergen. En nu staat hij op deze tentoonstelling. Zijn aanwezigheid maakte diepe indruk. Vooral het zien van de kleine ruimte waarin een astronaut moest verblijven.

Het derde indrukwekkende model was de komeetlander Philae van DLR. Opletten is het wel, want het staat in een vitrinekast zomaar op de grond. Een model schaal 1 op 2, maar exact nagebouwd. Een wand was open en dat gaf een schitterend aanblik binnenin. Er was nog veel meer. Daar hingen drie ruimtepakken: een maanpak waarin de maanastronauten op de maan rondwandelden, een ruimtepak van de

Pagina 16

Russen waarin ze ruimtewandelingen maken en een Russische ruimtepak wanneer ze in de capsule verblijven.

Heel veel foto's prijken aan de wanden, waarvan de meeste al heel wat jaartjes oud zijn. Dat geldt vooral voor opnames van het maanlandschap. Ook is er aandacht aan de beginperiode van de Amerikaanse ruimtevaart, waarbij Wernher von Braun centraal staat. Ook telescopen ontbreken er niet, evenals een aardig model van een planetarium instrument. Leuk model maar maakt niet echt duidelijk hoe zijn apparaat werkt. Science fiction komt ook aan bod. Diverse modellen staat opgesteld die met Star Wars en Star Track te maken hebben. Door gebruik te maken van spiegels ziet het geheel er veel indrukwekkender uit. Daarnaast tientallen kleine kunstwerkjes, die de tentoonstelling nog boeiender maken. Diegene, die nog meer futuristisch wil beleven, is er een film van ganzen die opgeleid worden voor een verblijf op de Maan.

TENTOONSTELLING IN BANGKOK Ruimtevaartliefhebbers, die de tentoonstelling in de Jaarbeurs in Utrecht ruim een jaar geleden gemist hebben, kunnen die alsnog bezoeken. Maar dan moet je wel naar de hoofdstad in Thailand.

THEATERCOLLEGE ANDRE KUIPERS IN ZAANDAM Andre Kuipers komt op 30 maart a.s. naar het Zaantheater met een theatercollege. Aan de hand van foto's en video's neemt hij het publiek mee op een magistrale reis door het heelal en het ISS. Aanmelden met een groep van tenminste tien personen. Toegangsprijs 3,25 euro inclusief drankje en garderobe. Tel.: 075 6555317

CERES STEEDS BETER IN BEELD De Amerikaanse ruimtesonde Dawn, die begin maart moet aankomen in een baan rond de dwergplaneet Ceres, levert steeds scherpere beelden op van de ca. 950 kilometer grote planetoïde. Inmiddels zijn de Dawn-opnamen van Ceres scherper dan de beste foto's die gemaakt zijn door de Hubble Space Telescope. NASA heeft een kort filmpje van het roterende hemellichaam gemaakt op basis van foto's die op 25 januari zijn gemaakt. Een van de vragen die NASA wil beantwoorden is “Wat is die witte vlek” die ze op alle foto’s van Ceres zien?

Ceres met de witte vlek

Pagina 17

WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE MAAND FEBRUARI 2015 MERCURIUS Bevindt zich in het sterrenbeeld Steenbok. Helaas is deze planeet deze maand niet waarneembaar. VENUS Schittert als een erg heldere ster aan de avondhemel en gaat pas ruim twee uur na de zon onder. Tot 16 februari zien we Venus in het sterrenbeeld Waterman en daarna op de grens met het sterrenbeeld Vissen. MARS Nadert de zon en is dus 's avonds steeds korter boven de westelijke horizon aan te treffen. Tot 11 februari houdt de rode planeet zich op in het sterrenbeeld Waterman en daarna in de Vissen. JUPITER Prijkt als een heldere ster de gehele nacht aan het firmament. Tot 4 februari in het sterrenbeeld Leeuw en daarna in de Kreeft. SATURNUS Is 's ochtends voor zonsopkomst boven de zuidzuidoostelijke horizon aan te treffen in het sterrenbeeld Schorpioen. URANUS Is alleen 's avonds laat met minimaal een goede verrekijker te vinden in het sterrenbeeld Vissen. NEPTUNUS Is alleen de eerste week van februari met moeite in een sterrenkijker nog op te sporen in het sterrenbeeld Waterman. Verdwijnt daarna in de zonnegloed en is dus voorlopig niet te zien. VAN DAG TOT DAG 31 jan. op 1 febr.: Iets onder de Maan zien we een helder sterretje van het sterrenbeeld Tweelingen. Beide staan bijna tegen elkaar aan. 1 febr.: Nauwe samenstand van de planeten Venus. Neptunus ten noordwesten van Venus. Bekijk dit met een sterrenkijker.

1 febr.: Maan Titan bereikt de grootste oostelijke afstand tot planeet Saturnus. 1 febr.: Te 19.28 uur bedekt de Maan een sterretje van het sterrenbeeld Tweelingen. 3 op 4 febr.: Fraaie samenstand van de Maan met Jupiter. 4 op 5 febr.: Samenstand van de Maan met Regulus, de helderste ster van het sterrenbeeld Leeuw. 5 febr.: Tussen 19.58 en 20.05 uur wordt maan Ganymedes achtereenvolgens verduisterd en bedekt door maan Io. 6 op 7 febr.: De vier grootste manen van Jupiter staan ten oosten van de planeet. 7 febr.: Van 22.54 uur tot 23.04 uur wordt maan Io bedekt en daarna verduisterd door maan Europa. Is alleen te zien in een grotere sterrenkijker. 9 febr.: Rechtsonder de Maan is Spica te zien, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd 9 febr.: Maan Titan bereikt de grootste westelijke afstand tot Saturnus. 10 febr.:Links van de Maan zien we ster Spica 13 febr.:Deze ochtend kunnen we rechts van de maansikkel planeet Saturnus zien staan. 17 febr.: In een grote sterrenkijker is tussen 0,54 uur en 0.58 uur een gedeeltelijke verduistering van maan Io door de schaduw van maan Ganymedes waarneembaar. 17 febr.: Deze ochtend bereikt maan Titan de grootste oostelijke afstand tot Saturnus. 20 op 21 febr.: De 4 grootste manen van Jupiter staan alle 4 ten oosten van de planeet. 20 febr.: Samenstand Venus (onder) met Mars (boven). Rechtsonder is een smalle maansikkel nog zichtbaar. 21 febr.: Geniet ook deze morgen van de samenstand van Venus en Mars. De smalle maansikkel is nu linksboven te zien. 22 febr.: Maan Io wordt door de schaduw van maan Europa verduisterd. Bekijk dit door een sterrenkijker tussen 3.42 uur en 3.48 uur. Duidelijk is te zien dat het licht van maan Io zwakker wordt. 24 febr.: Deze nacht wordt maan Io tussen 2.42 uur en 2.47 uur door maan Ganymedes bedekt. Een uur later gebeurt dat door de schaduw van deze maan. 25 febr.: Maan Titan bereikt de grootste westelijke afstand tot Saturnus.

Pagina 18

25 febr.: Vanaf 18.29 uur begint de bedekking van een sterretje van het sterrenbeeld Stier aan de donkere rand van de Maan. 26 febr.: Rond 1.30 uur is Aldebaran onder de maansikkel aan te treffen. Is met het blote oog te zien, maar nog fraaier in een verrekijker. 26 febr.: Tussen 20.36 uur en 20.59 uur vallen de schaduwen van Io en Callisto gelijktijdig op het wolkendek van Jupiter. 27 febr.: Kijk in de vroege ochtend met je sterrenkijker (of een hele goede verrekijker) naar de fraaie samenstand van de manen Io, Ganymedes en Callisto. 'VALLENDE STERREN' Een magere maand voor de liefhebbers van 'vallende sterren'. Eigenlijk verschijnen nog maar af en toe Virginiden. Kijk richting sterrenbeeld Maagd. Ze vallen wel op: ze zijn traag en helder. MAANFASEN Volle Maan 04 februari Laatste Kwartier 12 februari Nieuwe Maan 19 februari Eerste Kwartier 25 februari DE ZON OPKOMST ONDERGANG 01 februari 8.21 uur 17.27 uur 10 februari 8.05 uur 17.43 uur 20 februari 7.45 uur 18.02 uur 28 februari 7.27 uur 18.17 uur

METEORIET 'BLACK BEAUTY' AFKOMSTIG UIT MARSKORST Een merkwaardige, donkere Marsmeteoriet die gevonden is in Marokko is vermoedelijk afkomstig uit de korst van Mars. Dat schrijven onderzoekers in het vakblad Icarus. De vele tientallen Marsmeteorieten die tot nu toe zijn gevonden en geanalyseerd, zijn allemaal stollingsgesteenten - afgekoeld vulkanisch materiaal. De nieuwe meteoriet, Black Beauty genoemd, is een zogeheten breccie: een bazaltische matrix waarin allerlei gesteentetypen liggen ingebed. Breccies ontstaan onder andere als gevolg van kosmische inslagen. De spectroscopische eigenschappen van de meteoriet komen nauwkeurig overeen met metingen van de donkere vlaktes op Mars, verricht door

ruimtesondes in een baan rond de rode planeet. Die vlaktes - vermoedelijk delen van de Marskorst die niet door een dikke rode stoflaag zijn bedekt - bestaan vermoedelijk dus uit hetzelfde materiaal.

De Marsmeteoriet 'Black Beauty'. (Brown University)

‘TWEEDELING’ MARS IS GEVOLG VAN KOLOSSALE INSLAG De grote verschillen tussen het noordelijke en het zuidelijke halfrond van Mars zijn ontstaan doordat een hemellichaam ter grootte van onze maan is ingeslagen op de zuidpool van de planeet. Tot die conclusie komen wetenschappers van de Eidgenössische Technische Hochschule Zürich op basis van computersimulaties.

Pagina 19

ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN Bijeenkomst avond in februari 2014 - bespreking nieuwe plannen - Bespreking nieuwtjes - Kijken met een sterrenkijker - werken aan waterraketten - wat verder ter tafel komt Ieder krijgt persoonlijk bericht waar en wanneer deze bijeenkomst plaatsvindt. Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.00 uur UDEN - VELDHOVEN Gezamenlijke bijeenkomst op vrijdagavond 13 februari 2015 - Bespreking nieuwtjes - Socialmedia ontwikkelingen - Nieuwe activiteit - Wat verder ter tafel komt In MuzeRijk, Klarinetstraat 4, Uden Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.30 uur

EXCURSIE NAAR RUIMTEVAART- EN STERRENKUNDE-TENTOONSTELLING IN BONN In onze vorige Astruims hadden we aangekondigd dat er in Bonn (Duitsland) een ruimtevaart- en sterrenkundetentoonstelling te zien was. Een klein groepje leden meldden zich aan om die gezamenlijk te gaan bekijken en dus togen wij op zaterdag 16 januari in een opperbeste stemming naar Bonn. De tentoonstellingshal was gemakkelijk te vinden en voor de ingang prijkte een groot model van een Ariane 5 raket. We werden allerhartelijkst ontvangen. Wel kregen we de vraag waarom er zo weinig Nederlanders naar deze tentoonstelling kwamen. Ze waren gewend aardig wat Nederlandse bezoekers altijd te mogen

verwelkomen. Helaas moesten wij het antwoord schuldig blijven. Liefst drie uur hadden we nodig om alles te bekijken. In de ontvangsthal vielen de grote modellen van het ISS en de Space Shuttle op trawler op. In de tentoonstellingsruimte vergaapten we ons vooral aan de capsule waarin het Enos-aapje zijn ruimtevlucht had gemaakt, De echte Gemini-capsule waarmee Grissom zijn ruimtevlucht en die jaren op de bodem van de zee had gelegen trok bijzondere aandacht, en een schitterend model van de komeetlander Philae. Wat er verder allemaal te zien is, zie elders in Astruim. We beperkten ons niet alleen tot deze tentoonstelling, maar wilden ook de stad bezoeken. Niemand van ons was er ooit geweest. Met de metro (7 minuten) naar het centrum. Het lukte ons zowaar nog een gezamenlijk kaartje te bemachtigen en na afloop kwamen we tot de ontdekking dat we ongewild (!!!!) zwart haden gereisd. Ook weer niet echt, we hadden immers betaald. In de stad lieten we ons de forse broodjes goed smaken en hadden tot we weer thuis waren geen honger meer. De beroemde componist Beethoven prijsde zich gelukkig dat we ook zijn geboortehuis aandeden. Helaas, hij was niet aanwezig. Na nog enkele bezienswaardigheden bezocht te hebben , werd het tijd om huiswaarts te keren. Niet echt aardig van de Duitsers om ons uitgeleide te doen door een niet te beschrijven regenbui over ons heen te storten. Vlak voor de grens wachtte een vriendelijk avondzonnetje ons op. Zo kan het natuurlijk ook. Dubbel genieten na een interessant dagje uit en heel veel gezien te hebben. Allemaal dik tevreden.