Pagina 1 39e jaargang nr. 284 - - 15 november 2013

Pagina 2

ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: 024 - 64 199 29 www.njrs.nl info@njrs.nl Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar. Postgiro: 32 93 836 t.n.v. G. Keijzers Postbus 38 5340 AA Oss Voor België: Bank Dexia - Neerpelt rekeningnummer 083-97 32 526-34 Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen.

Eindredactie Gerard Keijzers Lay-out - Theo Appeldoorn - Ruud van Asseldonk - Gerard Keijzers Internet realisatie Stephan Brands Foto voorpagina: Met succes bracht India de Marssonde Mangalyaan in een baan om de aarde. Binnenkort zet het toestel koers naar planeet Mars. Lees elders in ASTRUIM

INHOUD: Indiase ruimtesonde op weg naar Mars ............................................................................. 3 ISS nieuws ......................................................................................................................... 5 Zorgen om raketmotor Delta 4 raket .................................................................................. 11 Zonsopkomst op Mercurius ................................................................................................ 12 Marsnieuws ........................................................................................................................ 13 Saturnusnieuws ................................................................................................................. 16 Vier kometen aan het firmament te zien ............................................................................ 18 NGC 3576 .......................................................................................................................... 20 3C353 ................................................................................................................................ 21 Heksenhoofdnevel ............................................................................................................. 22 NGC 3242 - Jupiternevel ................................................................................................... 23 Wat er aan de sterrenhemel te zien is deze periode .......................................................... 24 Verenigingsnieuws ............................................................................................................. 26

Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament !!!!!!

Pagina 3

INDIASE RUIMTESONDE OP WEG NAAR MARS Vanaf lanceerbasis Satish Dhawan Space Center vertrok op dinsdag 5 november voor het eerst een Indiase raket die een ruimtesonde naar Mars schoot. Tot dusver verloopt de missie naar wens en schaart India hiermee zich tot de groep van Rusland, V.S. en Europa die aan Marsonderzoek (gaan) doen. Terecht was de Indiase ruimtevaartorganisatie apetrots.

De Indiase Marssonde wordt gereed gemaakt voor zijn lancering Een aangepaste PSLV raket zorgde voor de lancering. Aan de onderste rakettrap waren zes hulpraketten bevestigd om de 1350 kg wegende Mangalyaan (is Hindoe voor Mars Orbiter) de ruimte ingeschoten te krijgen. Een live-uitzending zorgde er voor dat de hele wereld dat succes kon gadeslaan. Na 44 minuten was de lancering voltooid. Een extra bijkomstigheid was, dat het de 25e keer op

een rij was dat met succes een PSLV raket van start ging. De Marssonde kwam in een ellipsvormige baan om de aarde terecht op 245 bij 23.430 kilometer hoogte. Zes maal zal de motor aan dit ruimtevaartuig worden ontstoken, alvorens het aan de aantrekkingskracht van de aarde kan ontsnappen. De laatste ontsteking staat gepland op 1 december. Dan zal het toestel definitief koers zetten naar de rode planeet. Op 24 september 2014 zal het bij die planeet aankomen en dan moeten de technici in staat zijn de snelheid zodanig af te remmen dat het in een baan om deze planeet komt. Uiteindelijk moeten vijf wetenschappelijke instrumenten met hun onderzoek beginnen. Dat zal gebeuren vanuit een punt vlak boven de Marsiaanse atmosfeer tot 80.000 kilometer hoogte. Wat onderzoek betreft, zie hierover in ASTRUIM nr. 283 (18 okt. 2013). Wetenschappers hopen nu te weten te komen of er methaan in de atmosfeer voorkomt en zo ja hoeveel. Dat zou dan duiden op geologische en of biologische activiteiten. Maar de wetenschap is niet de belangrijkste doelstelling van deze missie. Voor India draait het vooral om de technologie. Zijn de Indiase technici in staat de gehele vlucht naar Mars met de nodige koerscorrecties ook perfect uit te voeren? Kunnen zij inderdaad het toestel in de geplande omloopbaan om Mars brengen? En gaan daarna de instrumenten aan boord volgens plan hun taken uitvoeren? Kortom, het allerbelangrijkste werk moet nog komen. De eerste stap, de Marssonde in de gewenste baan om te aarde brengen, is gelukt. Nu nog de 780 miljoen kilometers lange weg erheen de komende 300 dagen.

CHINA LANCEERDE DE SHIJIAN 16 Vanaf de Jiuquan lanceerbasis bracht een Long March 4B raket de Shijian 16 in een baan om de aarde. Volgens de Chinese staatsmedia gaat het hier om een experimentele kunstmaan voor het testen van de allernieuwste technologieën. Ongeveer 13 minuten na liftoff bereikte de Shijian 16 zijn 500 kilometer hoge omloopbaan waarbij het een hoek van 75 graden met de evenaar maakte. Het was China's negende lancering dit jaar en allemaal succesvol.

Pagina 4

Pagina 5

EINDE CYGNUS RUIMTEVRACHTSCHIP Leden van Expeditie 37 ontkoppelden op 22 oktober het ruimtevrachtschip Cygnus van de Harmony module van het ISS. Een dag later verbrandde het tijdens de terugkeer in de dampkring grotendeels door de wrijvingshitte. Het toestel had 23 dagen aan het ruimtestation vastgezeten. Het had 589 kg aan vracht afgeleverd waaronder voedsel, kleding en experimenten van studenten.

Met een robotarm ontkoppelden astronauten de Cygnus van het ISS

EINDE VAN ATV-4 Ook aan een tweede ruimtevrachtschip dat aan het ISS gekoppeld zat, de Europese ATV-4 Albert Einstein, is inmiddels een einde gekomen. Op maandag 28 oktober werd het van de koppelingspoort losgemaakt. In de regel keert een dergelijk toestel binnen een dag in de dampkring terug om er bijna

helemaal door de wrijvingshitte te verbranden. Maar dat ging bij de ATV-4 er anders aan toe. Na de ontkoppeling nam het controlecentrum in Toulouse het vluchtverloop over. Gedurende vijf dagen werden er allerlei manoeuvres uitgevoerd onder het ruimtestation. Die leverden de nodige gegevens op die gebruikt kunnen worden voor toekomstige terugkeer van ruimtevaartuigen in de dampkring. Op 2 november, de ATV-4 bevond zich toen 120 kilometer onder het ruimtestation, werd de terugkeer ingezet. De ruimtevaarders in het ISS konden het vertrek volgen. Het gevaarte dook vervolgens de dampkring in en daarmee kwam een einde aan het zwaarste ruimtevrachtschip tot dusver gelanceerd.

Het einde van ATV 4 (1)

Het einde van ATV 4 (2)

LANCERING SOJOEZ TMA-11M Onder een oorverdovend lawaai verliet op 6 november een Sojoez raket lanceerbasis Baikonoer. Op de top bevond zich de Sojoez TMA-11M capsule met daarin de drie

Pagina 6

ruimtevaarders Michail Tyurin (Rusland), Rick Mastracchio (V.S.) en Koichi Wakata (Japan)

Leden van Expeditie 38 poseren op de trap voor de raket kort voor hun vertrek naar het ISS. Onder Michail Tyurin (met Olympische fakkel) commandant, in het midden de Japanner Koichi Wakata en boven de Amerikaan Rick Mastracchio Zowel de lancering als het vluchtverloop verliepen vlekkeloos. Acht minuten en 45 seconden na liftoff vond de ontkoppeling met de raket plaats. Even later ontvouwden zich de twee grote zonnepanelen. Vier omloopbanen om de aarde volgden alvorens de capsule het ISS bereikte. Geheel automatisch koppelde het toestel aan de Rassvet module. De ruimtevaarders hadden vervolgens tot taak te controleren of de aansluiting 100% luchtdicht was. Toen daarover geen twijfel bestond, konden de beide toegangsluiken geopend worden en zweefden ze het ruimtestation binnen. En zoals bij elke aankomst van een nieuwe bemanning was de begroeting allerhartelijkst. Opnieuw vertoefden er weer negen ruimtevaarders in het grote internationale ruimtestation. En dat niet alleen: er zaten ook drie Sojoez ruimtevaartuigen aan het ISS vast. Dat waren de Sojoez TMA-9M, Sojoez TMS-10M en de Sojoez TMS-11M.

OLYMPISCHE FAKKEL IN DE RUIMTE Symbolisch werd op zaterdag 9 november de Olympische fakkel voor de Winterspelen 2014 overhandigd. Dat gebeurde tijdens een ruimtewandeling.

De Olympische fakkel in de ruimte. Op de foto is Kotov (met fakkel) te zien naast Ryazanskiy Kosmonaut Sergey Ryazanskiy zweefde vanuit de Pirs luchtsluis de ruimte in. Daarbij werden video's en foto's gemaakt door Oleg Kotov. Daarna overhandigde Sergey de fakkel aan Oleg. Ook nu tijd voor het maken van video's en foto's. Dat gebeurde door camera's die op hun helmen zijn gemonteerd en op de buitenkant van het ruimtestation. Al deze opnames zijn belangrijk voor de public relations rond de Winterspelen. Als alles volgens plan verloopt keert de fakkel na een vierdaags bezoek weer op aarde terug tijdens de landing van de Sojoez TMA-09M op zondag 10 november. Na een verblijf van 166 dagen in de ruimte keren de Rus Fyodor Yurchikhin, de Amerikaan Karen Nyberg en de Italiaan Luca Parmitano terug op aarde.

Karen Nyberg maakte op 9 november bovenstaande foto van typhoon Halyan, die op de Filippijnen voor meer dan 10.000 dodelijke slachtoffers zorgde.

Pagina 7

HALLOWEEN IN HET ISS Erg uitbundig werd het Halloweenfeest (31 oktober) in de ruimte niet gevierd. ESA-ruimtevaarder Luca Parmitano wilde wel laten zien dat hij hieraan gedacht had. Hij droeg die dag een t-shirt met daarop een afbeelding van Superman. De Canadese ruimtevaarder David Saint-Jacques fotografeerde hem toen hij daarmee op het scherm in het controlecentrum verscheen en zette die vervolgens meteen op twitter.

KIROBO KLAAR VOOR HET WERK De testen en eerste experimenten met de Japanse robotastronaut in het ISS zitten er op. Hij moest nog wachten op zijn baas Koichi Wakata. Maar die is inmiddels in het ruimtestation gearriveerd. Iedereen is benieuwd of het experiment slaagt: kunnen mensen en robots met elkaar samenwerken? Mocht dat de komende jaren tot successen leiden, dan gaat er langzaam maar zeker een beangstigende situatie ontstaan. Robots kunnen dan in de (nabije) toekomst beslissingen gaan nemen. Zelfs beslissingen tegen de wil van de mens in. Kortom, robots gaan macht uitoefenen. En tot welke rampzalige gevolgen kan dat leiden? Zoiets lijkt nog futuristisch, maar pas op de toekomst is er eerder dan men verwacht. In wetenschappelijke en machtskringen wordt wel keihard aan dit scenario gewerkt..

SOJOEZ TMA-09M TERUGGEKEERD OP AARDE De ruimtevaarders Fyodor Yurchikhin, Karen Nyberg en Luca Parmitano landden op maandagochtend in alle vroegte op de steppe van Kazachstan. Na vijf en een halve maand in het ISS met een aangename temperatuur, kregen ze nu te maken met vrieskou. Een hele overgang. Op zondag 10 november nam dit drietal, Expeditie 37, afscheid van de overige bewoners van het ruimtestation. Dat gebeurde nadat Yurchikhin het commando had overgedragen aan Oleg Kotov, die nu de nieuwe commandant is van Expeditie 38. Met

de drie ruimtevaarders keerde ook weer de Olympische fakkel mee terug naar de aarde. Tijdens een persconferentie na de landing, vertelden ze alle drie vol lof te zijn over de samenwerking en hun verblijf in het ISS. Luca Parmitano liet nog weten, wanneer hij nog eens de gelegenheid zou krijgen weer een ruimtewandeling te maken, dat weer zou doen ondanks de lekkage tijdens zijn tweede ruimtewandeling.

Yurchikhin met de Olympische fakkel

NIEUW RECORD VOOR GRASSHOPPER De herbruikbare raket waarvan het ook de bedoeling is dat deze uiteindelijk ook weer vertikaal kan landen na het uitvoeren van een opdracht, heeft een nieuw hoogterecord gevestigd. Het vertrok op 7 oktober vanaf een lanceerplatform gelegen in de uitgestrekte testlocatie in McGregor in Texas om na een hoogte van 744 meter bereikt te hebben weer keurig verticaal neer te komen op de plek waarvan het was vetrokken. Een nieuw hoogterecord waarmee de ontwerper en bouwer SpaceX zeer tevreden is.

Pagina 8

De gehele test duurde ongeveer anderhalve minuut. Vergeleken met de eerste testvlucht op 21 september 2012 (3 sec.), waarbij de raket niet hoger kwam dan ongeveer twee meter, is deze laatste vlucht een grote vooruitgang. Tijdens elke testvlucht worden er ook weer nieuwe technieken beproefd. Zo maakte de Grasshopper in augustus tijdens die testvlucht een zijwaartse vlucht van 100 meter en keerde daarna weer terug. De volgende testvlucht zal in december uitgevoerd worden met zijn opvolger de Falcon 9R. Het is uiteindelijk de bedoeling dat de eerste trap van de Falcon 9 raket op deze manier zal moeten starten om korte tijd later weer op het lanceerplatform terug te keren. Een herbruikbare raket zou enorm kostenbesparend zijn. Aan brandstof behoeft 'maar' zo'n 150.000 euro neergeteld te worden, terwijl de raket zelf enkele tientallen miljoenen euro's kost. Zoals het er nu naar uitziet, zal over enige jaren de raket van Kuifje echt werkelijkheid gaan worden.

CHINA LANCEERDE DE YAOGAN 18 Geheel onverwacht lanceerde China op 29 oktober een Long March 2C raket. Hiermee bracht het een militaire waarnemingssatelliet in een baan om de aarde. Zeer waarschijnlijk is het uitgerust met een synthetic aperture radar waardoor het door wolken en duisternis waarnemingen kan uitvoeren. Het draait op ongeveer 500 kilometer hoogte om de aarde waarbij het een hoek van 97 graden met de evenaar maakt. De lancering van deze op vloeibare brandstof werkende tweetrapsraket was van tevoren niet aangekondigd en dat duidt in de regel op een spionagesatelliet. Een bekend verschijnsel dat vrijwel alle landen uitvoeren. Deze lancering was de tiende van China dit jaar en de 59e wereldwijd dit jaar.

De Chinese Long March 2C raket op weg naar de ruimte met aan boord de Yaogan 18

PLANCK RUIMTETELESCOOP UITGESCHAKELD Bijna 4,5 jaar hebben wetenschappers kunnen genieten van de foto's en gegevens die deze ESA-telescoop naar de aarde stuurde. Een stroom aan informatie vanaf ongeveer 380.000 jaar na de Big Bang tot heden over de evolutie van sterren en sterrenstelsels. Eind augustus liep de missie al op zijn einde. Het werd uit het L2 punt (anderhalf miljoen kilometer van de aarde) gestoten en op 23 oktober werden vanaf het ESOC ruimtevaartcentrum signalen naar de Planck gestuurd en werden daarmee de instrumenten en het radiocontact uitgeschakeld. ESA kijkt terug op een zeer succesvolle missie van deze ruimtetelescoop die in 2009 werd gelanceerd.

RUSLAND LANCEERDE RADUGA 1M Gladjes verliet een Russische Proton raket lanceerbasis Baikonoer. In de neuskegel nam het de militaire communicatiesatelliet Raduga 1M mee en bracht die in een ruim 35.500 kilometer hoge baan om de aarde. Dankzij de

Pagina 9

bovenste rakettrap, Breeze M, werd die ellipsvormige baan na 9 uren manoeuvreren in een geostationaire veranderd. Deze derde Raduga is bedoeld voor communicatie voor het leger. Over zijn exacte werkzaamheden e.d. deden de Russen geen mededelingen. Duidelijk is dat het ook voor spionage-doeleinden gebruikt zal worden. De gemoderniseerde Raduga's (of Globus) zijn communicatiesatellieten bedoeld om Russische troepen en hoge militaire bevelhebbers met elkaar in contact te brengen. Deze ruimtevaartuigen kunnen relais berichten via mobiele installaties worden ingezet op het slagveld. Deze lancering op 11 november was de achtste Proton lancering dit jaar en de 391ste na de eerste start in 1965. De volgende start van een Proton zal zijn begin december. Dan zal het de Inmarsat 5 F1 communicatiesatelliet in de ruimte brengen.

GOCE TERUGGEVALLEN OP AARDE Aan de Europese onderzoeksatelliet GOCE is een einde gekomen. Op maandagochtend kort na middernacht (Ned. tijd) keerde het terug in de dampkring en verbrandde grotendeels ten gevolge van de wrijvingshitte. De brokstukken die de tocht door de dampkring overleefden, kwamen in de Zuid-Atlantische Oceaan in de buurt van de Falklandeilanden terecht. Tijdens zijn werkzaam leven heeft het de zwaartekrachtsvelden van onze planeet in kaart gebracht. Over zijn functioneren waren wetenschappers en technici zeer tevreden. De ongeveer 1000 kg wegende GOCE werd in maart 2009 vanaf lanceerbasis Baikonoer in de ruimte geschoten. Dankzij zijn ionenmotor kon het gedurende drie jaar vanaf een hoogte van 255 kilometer zijn taken uitvoeren.

SIRIUS XM6 RADIO GELANCEERD Een Proton raket met als bovenste rakettrap een Breeze M, bracht op vrijdag 26 oktober een 6600 kg (inclusief een volle tank) wegende Sirius XM6 kunstmaan in een overgangsbaan om de aarde. Voordat deze communicatiesatelliet zijn definitieve geostationaire baan bereikte, moest

gedurende ruim negen uren de hoofdmotor vijf keer tot ontbranding gebracht worden. Die manoeuvres bleken geen enkel probleem op te leveren. Vanuit een vast punt boven de evenaar, 116 gr. W.L., verzorgt het muziek, nieuws en entertainment aan 25 miljoen abonnees in Noord-Amerika de komende 15 jaar. Het is de tiende van dat type sinds de eerste lancering in 2008.

Sirius XM6

DREAM CHASER BESCHADIGD De eerste testvlucht op 29 oktober van de Dream Chaser verliep tot vlak voor de landing geheel naar wens., liet de bouwer Sierra Nevada weten. En toen deed zich een probleem voor: het landingsgestel functioneerde niet goed en al slippend kwam het toestel naast de baan te staan. Het probleem wordt nu onderzocht en de vraag is of men doorgaat met nog enkele onbemande testvluchten van deze aard, of zich helemaal storten op de eerste bemande testvluchten volgend jaar.

De Dream Chaser net voor de touchdown

Pagina 10

De beschadiging was niet groot en een woordvoerder van het bedrijf liet weten dat de gehele missie voor 99% geslaagd was. Alle testen konden tot tevredenheid uitgevoerd worden. Jammer van het laatste deel van de landing. Opgemerkt dient te worden dat het gebruikte landingsgestel afkomstig was van een F-5 opleidingsjet en deze zal niet tijdens operationele vluchten gebruikt worden. De Dream Chaser zal net als de SpaceX ruimtevaarders naar en van het ISS vervoeren. SpaceX hoopt dat al met de eerste testvlucht in 2015 te kunnen doen. Maar dat is helemaal afhankelijk van de financiële situatie. Datzelfde geldt ook voor de Dream Chaser. Ook dat bedrijf kampt met financiële tekorten. Naar verwachting zal pas eind 2017 met commerciële vluchten begonnen kunnen worden.

LANCERING GAIA UITGESTELD De lancering van de Europese astronomische satelliet Gaia is uitgesteld. Deze had op 20 november moeten vertrekken, maar technici hebben technische problemen ontdekt en vinden dat er meer controles nodig zijn alvorens de Gaia de ruimte in te sturen. Enkele weken later werd de planning veranderd. De Gaia zal nu pas op 20 december met een Sojoez omhoog gaan. Hiervoor zal nog een andere Sojoez raket de lanceerbasis verlaten en wel op 6 december. Dan zullen de ASTRA 5B en de Amazones 4A communicatiesatellieten in een baan om de aarde geschoten worden.

EERSTE PROBLEEM MET DE MANGALYAAN Amper in de ruimte of het eerste probleem met de Indiase Mars Orbiter diende zich al aan. Een motor weigerde om de baan op 11 november te verhogen. De eerste drie ontbrandingen leverden geen problemen op, maar met de vierde ging het niet helemaal goed. En die had de baanhoogte naar 100.000 kilometer moeten brengen. Maar deze brandduur werd voortijdig afgebroken. Op 15 november moet een extra lange ontbranding volgen om de verloren afstand in te halen.

OUDSTE STERRENSTELSEL ONTDEKT ? Amerikaanse wetenschappers denken dat zij het oudste sterrenstelsel hebben ontdekt. Het licht zou zo'n 13 miljard jaar geleden vertrokken zijn en nu pas de aarde hebben bereikt. Dat betekent 700 miljoen na het ontstaan van het heelal. Dit sterrenstelsel heeft de naam z8_GND_5296 gekregen. Een jong stelsel dus en nog heel actief. Elk jaar ontstaan er ongeveer 300 nieuwe sterren hierin. Vergelijk dat met onze Melkweg met een of twee per jaar, dan geeft het zijn activiteit duidelijk weer. Echt helemaal zeker zijn de wetenschappers ook weer niet. Er zijn meerdere sterrenstelsels die in aanmerking komen als de oudste. Van deze is de afstand en leeftijd wel bekend.

ZO ZAG JUNO DE AARDE In onze vorige ASTRUIM vermeldden we dat het NASA-ruimtevaartuig Juno de aarde passeerde op 558 kilometer. Dat gebeurde op 9 oktober 2013 op weg naar Jupiter. Tijdens die passage werden de instrumenten aan boord getest waaronder de JunoCam. Die maakte o.a. bovenstaande foto van onze planeet. De bedoeling is dat het ruimtevaartuig op 4 juli 2016 bij Jupiter aankomt.

Pagina 11

ZORGEN OM RAKETMOTOR LEIDEN TOT UITSTEL LANCERING VAN DE VOLGENDE DELTA-4 RAKET Herman Bosman Op 23 oktober zou een Delta-4-raket van United Launch Alliance vanaf Cape Canaveral vertrekken met aan boord de navigatiesatelliet GPS-2F-5 van de Amerikaanse luchtmacht. Dat is niet doorgegaan en wanneer de raket dan wel van start gaat, is nog niet duidelijk. Dit uitstel heeft te maken met een probleem dat in oktober 2012 optrad tijdens de lancering van een andere Delta-4-raket. Een van de motoren van die raket, de RL10B-2 vertoonde een brandstoflek toen die motor voor het eerst werd aangezet (in totaal gebeurt dat drie keer) waardoor de motor minder stuwkracht ging geven. Om dat verlies aan stuwkracht te compenseren, werd de motor langer aan het werk gehouden. Daardoor slaagde de lancering alsnog en kwam zijn lading, de GPS-2F-3 in de beoogde omloopbaan rond de aarde ongeveer 19.000 kilometer boven het aardoppervlak. Toch gingen ingenieurs van United Launch Alliance aan het werk om de oorzaak van het brandstoflek op te sporen. In het voorjaar kwamen ze tot de conclusie dat de RL10-B2 betrouwbaar genoeg was om te gebruiken. Vervolgens werden tussen mei en augustus 2012 nog drie Delta-4-raketten gelanceerd. Dat ging inderdaad zonder problemen met de RL10B-2-motor van die raketten. Zo konden twee verbindings-kunstmanen van de Amerikaanse luchtmacht van het type Wideband Global SATCOM de ruimte in worden geschoten en een uiterst geheime spionagekunstmaan van de National Reconnaissance Office. Ook gingen er enkele Atlas-5-raketten van start zonder problemen met zijn RL10-motor. Wel dient hierbij gezegd dat de RL10 van een Atlas-5 niet helemaal van hetzelfde ontwerp is als de RL10B-2-motor van een Delta-4-raket. Om die reden is de lancering van de Marsverkenner MAVEN met een Atlas-5-raket, gepland voor 18 november niet voor onbepaalde tijd uitgesteld. Dat is maar goed ook want het lanceervenster voor MAVEN sluit halverwege december. Laten we de RL10B-2-motor eens van dichtbij bekijken.

De motor wordt gebouwd door Aerojet Rocketdyne. Hij levert bijna 12.000 kilo stuwkracht, heeft een lengte van vier meter waarvan 2,10 meter wordt ingenomen door zijn uitschuifbare straalpijp en hij heeft een specifieke impuls van 465.5 seconden.

De Delta-4 Dat de betrouwbaarheid van de RL-10B-2 toch weer in twijfel wordt getrokken is het gevolg van een vervolgonderzoek naar het brandstoflek in een motor van dit type in oktober 2012. Dat onderzoek is gaande want men wil er helemaal zeker van zijn dat er zich geen brandstoflekken zullen voordoen in een RL10B-2-motor tijdens een lancering van een Delta-4-raket. Dit vervolgonderzoek heeft volgens medewerkers van United Launch Alliance nieuwe inzichten opgeleverd in het lek dat in oktober 2012 optrad. Daarom wil men eerst nagaan hoe de motor verder verbeterd kan worden na de verbeteringen die al eerder zijn aangebracht voordat de GPS 2F-5 wordt gelanceerd. Inmiddels is de raket klaargemaakt voor de lancering op lanceerplatform 37B op Cape Canaveral. Ook is de GPS 2F-5 die gebouwd is door lucht- en ruimtevaartbedrijf Boeing,bijna klaar voor zijn reis in de ruimte. Hij is al naar Cape Canaveral gebracht en wacht op het moment dat hij in de neuskegel van de Delta-4-raket kan worden geplaatst. Dat moment komt als duidelijk is geworden wat er aan de RL-10B-2-motor van de raket moet worden verbeterd of dat de motor veilig kan worden gebruikt zoals die nu in elkaar zit. Wanneer dat moment komt, kan niemand nog zeggen. Volgens United Launch Alliance is

Pagina 12

het in ieder geval een kwestie van enkele weken.

ZONSOPKOMST OP MERCURIUS De WAC-camera (Wide Angle Camera) aan boord van het NASA ruimtevaartuig Messinger, maakte op 2 oktober 2013 deze schitterende opname van een deel van Mercurius. De zon begint het landschap heel langzaam te verlichten na een zeer lange nacht. Het met kraters bezaaide oppervlak komt weer in het zonlicht te liggen. Scherpe schaduwen, vooral van kraterwanden tekenen zich fraai af. Het is een klein stukje van het noordwestelijke halfrond. Aan boord van de Messinger bevinen zich zeven wetenschappelijke instrumenten waaronder een laser hoogtemeter. Dit

apparaat is bezig het gehele oppervlak van Mercurius in kaart te brengen. Gedurende de eerste twee jaar dat het nu om de planeet draait, heeft het al ruim 150.000 opnames naar de aarde verzonden. Dat zal zo blijven doorgaan tot begin 2015. De overige instrumenten zenden een schat aan gegevens over, waaruit wetenschappers zoveel mogelijk te weten te komen over de geschiedenis en de ontwikkeling van deze binnenplaneet. Mercurius draait op een gemiddelde afstand van 58 miljoen kilometer tot de zon om deze ster. Daarover doet het 88 aardse dagen (1 jaar dus). Een dag duurt er ongeveer 59 aardse dagen. Het bezit geen atmosfeer m.a.w. overdag kan de temperatuur wel oplopen tot zo'n 350 graden Celsius. Aan de nachtzijde dalen tot enkele honderden graden onder nul.

Pagina 13

MARSMETEORIETEN ECHT VAN MARS Op aarde zijn vele meteorieten gevonden waarvan we bijna zeker zijn dat ze ooit onderdeel uitmaakten van de planeet Mars. Door grote inslagen zijn lang geleden kleine brokken steen weggeschoten en uiteindelijk op onze planeet beland. Dat ze van Mars komen zien wetenschappers aan de samenstelling van het gesteente: dat komt goed overeen met wat we via onze ruimtesondes geleerd hebben over de samenstelling van het oppervlak en de atmosfeer van de rode planeet. Metingen van het gas Argon door de Curiosity Marsrover heeft er nu voor gezorgd dat we nog zekerder kunnen zijn over de oorsprong van de Marsmeteorieten. De robotwagen deed nauwkeurige metingen van de hoeveelheden argon-36 en argon-38 op Mars. Beide zijn zogenaamde isotopen van Argon: vrijwel dezelfde atomen, maar met kleine verschillen in massa. Argon-36 is iets lichter dan Argon-38 en lekt daardoor wat gemakkelijker weg de ruimte in. Daardoor is de balans tussen deze twee isotopen in de Marsatmosfeer anders dan op Jupiter en de zon, waar het gas door de sterke zwaartekracht niet zo gemakkelijk weglekt. Op Mars blijkt de hoeveelheid argon-36 4,2 keer zo groot te zijn als de hoeveelheid argon-38. Op de zon en de planeet Jupiter is die verhouding hoger: ongeveer 5,5. Gasbellen die zijn opgesloten in het gesteente van de Marsmeteorieten blijken een balans tussen de twee isotopen van Argon te laten zien die overeenkomt met wat Curiosity heeft gemeten. Deze meteorieten zijn dus echt van Mars.

Marsmeteoriet ‘Black Beauty’. Metingen van de rover Curiosity geven aan dat meteorieten als deze inderdaad van Mars komen. (NASA/ESA/A. van der Wel)

INDIA LANCEERT HAAR EERSTE MARSMISSIE Op 5 november lanceerde de Indiase ruimtevaartorganisatie ISRO met succes de Marssatelliet Mangalyaan. De sonde bevindt zich nu in een sterk elliptische baan rond de aarde, die langzaam aan met de raketmotoren steeds langgerekter gemaakt wordt totdat Mangalyaan aan de aarde ontsnapt en einde november richting Mars vliegt (de motoren zijn te zwak om dat in een keer te doen). Op 24 september volgend jaar moet de sonde dan aankomen in een baan rond Mars. Daar zal het onder andere foto's van het oppervlak

door Michel van Pelt

Pagina 14

maken en metingen verrichten aan de samenstelling van de ijle dampkring.

India - Mangalyaan in de testhal Op 5 november vertrok Indiaas eerste Marsmissie van Satish Dhawan Space Centre. [ISRO]

Er zal speciaal gezocht worden naar methaan, dat mogelijk afkomstig is van micro-organismen. Eerdere sondes hebben vanuit de ruimte vrij hoge concentraties van dat gas in de Marsatmosfeer gemeten, hoewel de Marsrover Curiosity kortgeleden juist erg weinig methaan bleek te hebben gevonden. Verder is het project vooral een technologisch experiment en een demonstratie van de vergevorderde ontwikkeling van India. Bijzonder is alvast dat ISRO de missie in slechts 15 maanden wist te realiseren, en voor een in Marsmissie-begrippen zeer laag budget van ongeveer 55 miljoen Euro.

MAVEN OP SCHEMA NASA’s volgende Marsmissie, de MAVEN (Mars Atmosphere and Volatile Evolution) ligt goed op schema. Begin november werd de sonde in de neuskegel van de Atlas V lanceerraket geplaatst. Op 18 november moet MAVEN naar Mars vertrekken. Daar aangekomen zal het onderzoek doen naar de atmosfeer, en vooral uitzoeken hoe deze langzaam de ruimte in lekt.

Pagina 15

PHOBOS-GRUNT-2 IN 2022 NAAR PHOBOS Rusland heeft aangekondigd in 2022 nogmaals een poging te ondernemen om een sonde naar de Marsmaan Phobos te sturen. Daar zal het monsters van het oppervlak nemen en terug naar de aarde brengen. Dat is niet alleen interessant omdat we daarmee veel over de samenstelling en herkomst van deze maan kunnen leren, maar ook omdat verwacht wordt dat het materiaal van Mars zelf zal bevatten: bij grote meteoriet-inslagen op de rode planeet zal weggeslagen materiaal op Phobos terecht zijn gekomen, waar het nu nog te vinden moet zijn. In 2011 lanceerde Rusland de eerste Phobos-Grunt, ook met het doel bodemmonsters te verzamelen, maar die kwam niet verder dan een baan rond de aarde. De Phobos-1 en -2 die in 1988 werden gelanceerd kwamen een stuk verder, maar gingen beiden verloren voordat Phobos was bereikt. De Mars-96 missie viel in 1996 letterlijk in het water vanwege een probleem met de lanceerraket. Intussen werken het Russische Roscosmos en ESA gezamenlijk aan ExoMars, dat uit twee missies bestaat. De eerste is een voornamelijk Europese Marssatelliet met een kleine, experimentele lander die in 2016 moet vertrekken. In 2018 volgt een ambitieuze Europese Marsrover die door een Russische lander op Mars neergezet moet gaan worden.

GROOTSTE PLANETENSTELSEL ONTDEKT Wetenschappers van het Duitse Centrum voor Lucht- en Ruimtevaart (DLR) hebben tot dusver het grootste planetenstelsel buiten ons planetenstelsel ontdekt. Het zou hier gaan om ster KOI-351 waaromheen zeven planeten draaien. Er is wel een groot verschil: die planeten staan veel dichter bij die ster. Momenteel kennen we 771 sterren met planeten, de zogeheten exoplaneten. De meeste zijn maar een planeet rijk. Van slechts 170 sterren is bekend dat zij meerdere planeten tellen. Een klein aantal bezit meer dan vijf planeten. Kort geleden werd de duizendste exoplaneet ontdekt.

EEN MILJARD AARDES Enkele tientallen jaren geleden dacht iedereen dat de aarde een unieke planeet in het heelal was. Nergens zouden er nog om een ster planeten draaien, laat staan dat die op onze aarde zouden lijken. Maar de ruimtetelescoop Kepler heeft er inmiddels al diverse gevonden. Zeker enkele honderden zijn inmiddels al ontdekt. Uit berekeningen en waarnemingen kwamen Amerikaanse wetenschappers tot de conclusie dat er in het heelal minstens een miljard planeten moeten voorkomen, waarop leven mogelijk kan zijn. Er wordt al beweerd dat een op de vijf sterren een planeet bezit die te vergelijken is met de aarde. Daar heerst een milieu dat het mogelijk maakt. Dan komt onmiddellijk de vraag op: wat voor leven? Veruit de meeste mensen denken dat er wezens voorkomen die op de aardbewoners lijken. Die kans is uitgesloten. Mogelijk een primitieve vorm van leven die tegen extreme kou kan of tegen grote hitte. Er valt van alles te benken. Alle denkbare vormen van leven. Of we er ooit contact mee krijgen? Op dit moment ziet het er echt niet naar uit. Hoe meer we weten over het heelal, des te minder geloven we nog in groene wezentjes met vliegende schotels die onze aarde bezoeken. Best wel jammer, want de romantiek van die fantasieverhalen verdwijnen meer en meer. Er komen ook geen ontvoeringen door buitenaardse wezens meer voor.

DE METEORIET IN RUSLAND De ontploffing van de meteoor in februari boven Rusland had een kracht die vergelijkbaar is met een explosie van ongeveer 500 kiloton springstof.. Dat hebben de Russische wetenschappers berekend. Dat is tot nu toe het meest geschetste complete beeld. De meteoor dook met een snelheid van bijna 20 kilometer per seconde door de damkring. Op ruim 45 kilometer hoogte begon de meteoor uiteen te vallen waarna de explosie bij de stad Tjeljabinsk volgde. Minstens 1200 mensen raakten gewond, vooral door puin van instortende gebouwen en rondvliegend glas.

Pagina 16

SATURNUS VAN BOVENAF GEZIEN Het NASA-ruimtevaartuig Cassini maakte op 10 oktober 36 opnames. Daarmee ging de Kroatische amateur foto precessor Gordan Ugarkovic aan het werk. Met die opnames zag hij kans een schitterende opname van Saturnus en diens ringen samen te stellen. Fraai is de schaduw van de gasbol op de ringen te zien.

TITAN, DE MAAN VAN ZEEËN EN MEREN Momenteel valt het zonlicht volop op de Noordpool van Saturnus' maan Titan. En met wat geluk dat het weer goed blijft, zullen de camera's aan boord van het NASA-ruimtevaartuig Cassini, naar de aardbewoners fraaie opnames van het oppervlak overseinen. Daarmee is dit ruimtevaartuig inmiddels al begonnen. Vloeibare zeeën en meren van methaan en ethaan in de omgeving van de Noordpool.

Bij de Zuidpool ligt een groot meer en nog enkele kleinere. Vreemd genoeg liggen de overige, bijna allemaal, in de omgeving van de Noordpool. Tot dusver waren wetenschappers alleen maar in staat het oppervlak van deze maan te bestuderen met een speciale radar die door het wolkendek en de mist heen kon 'kijken'. Maar het was wel steeds in de duisternis. Nu het oppervlak van de Noordpool door de zon beschenen gaat worden en de mist ook minder dicht wordt, zal dat ongetwijfeld nieuwe opnames opleveren die een stuk beter van kwaliteit te zien zullen zijn. Die verbetering heeft ook te maken met optische instrumenten die nu hun werk kunnen doen. Onderstaande foto is een samenstelling van diverse opnames genomen in het infrarood. Dat gebeurde op 10 juli, 28 juli en 12 sept. 2013 toen de Cassini langs deze maan vloog. De kleuren (vals) zijn hoofdzakelijk door het gebruik van infrarood ontstaan. Die onthullen het bestaan van zout en organische materialen. De zeeën en meren bestaan vrijwel helemaal uit vloeibaar methaan en ethaan en vallen hier op door hun

Pagina 17

oranjeachtige kleur tegen een groenachtige achtergrond. Dat laatste duidt op waterijs. Opnames in het nabije infrarood laten een wat licht gebied zien in het noorden met meren die nog niet eerder opgemerkt zijn. Dat gebied is uniek en valt daardoor ook op. Misschien is dat een aanwijzing waarom bijna alle meren in het noordpoolgebied liggen. De meren vertonen allerlei (grimmige) vormen met vele scherp aftekenende randen. Mogelijk hebben hier heftige vulkanische uitbarstingen plaatsgevonden. Die hebben voor karst terreinen gezorgd. Zoiets kennen we ook in New Mexico, de Carlsbad Caverns.

Maan Titan blijft ons telkens opnieuw verbazen, nadat we weer in het bezit komen van nieuwe opnames. Dat heeft ook mede te maken met de veranderingen van het landschap. Door de beschijning van het zonlicht ontstaat een ander beeld. Landschappen, zeeën en meren lijken er dan heel anders uit te zien.

Pagina 18

VIER KOMETEN TE ZIEN Bijna iedereen is gespitst op komeet ISON. Belooft die echt het spektakel van de eeuw te worden? Zou zelfs overdag te zien zijn werd voorspeld kort na diens ontdekking. Dat kunnen we wel vergeten. Oogverblindend zal deze staartster echt niet worden. Het ging er zelfs lange tijd naar uit zien, dat zijn verschijning een geweldige tegenvaller zou gaan worden. Maar hoe is de situatie nu?

Komeet ISON bevindt zich bij ster Spica

In een vrij korte tijd is zijn helderheid sterk toegenomen. De komeet is momenteel al in een verrekijker te zien. En dat wil al heel wat zeggen na de sombere berichten van de laatste maanden. Komeet ISON had vorige week een helderheid van magnitude 8. Het gaat er nu op lijken dat ISON kort na half november al vaag met het blote oog te zien zal zijn. In een kijker valt de groenachtige sfeer rond de kern duidelijk op.

Komeet ISON gefotografeerd in Oostenrijk op 10 november

Pagina 19

Kijken we goed naar het kaartje dan vallen meteen nog drie andere kometen op. Dat zijn komeet Lovejoy, komeet Encke en komeet LINEAR X1.

Voor bezitters van een sterrenkijker, zouden we willen toeschreeuwen: grijp nu deze unieke kans om maar liefst vier kometen te zien, die aan het firmament prijken. Met behulp van het bijgevoegde kaartje moeten ze goed te vinden zijn. Maak er foto's van en stuur ze op naar ASTRUIM. Mooie opnames zullen we zeker plaatsen. Komeet Lovejoy gaat een magnitude van 4,5 bereiken en is dus ook met het blote oog zichtbaar. Op 19 november passeert het de aarde en op 22 december staat Lovejoy het dichtst bij de zon

Heel veel kijk-/waarnemingsplezier gewenst.

Komeet Lovejoy

Pagina 20

NGC 3576 In het sterrenbeeld Schutter bevindt zich NGC 3576. Het ligt op ongeveer 9000 lichtjaar van de aarde. Het is een gebied van gloeiend gas,

waarschijnlijk een restant van supernova explosies. De opname is een mix van Chandra infrarood opnames en ESO optische foto's. De blauwe zweem is waarschijnlijk te wijten aan de wind van jonge, zware sterren die door de nevel waait.

Pagina 21

3C 353 Gigantische stromen van energiedeeltjes verplaatsen zich over grote afstanden. Ze zijn opgewekt door superzware zwarte gaten. In het midden op de foto is de bron van de

straling te zien (het paarse deel) gefotografeerd door de Chandra ruimtetelescoop. De foto is bewerkt met radio gegevens die verkregen zijn met behulp van de Very Large Array (oranje gekleurd).

Pagina 22

HEKSENHOOFDNEVEL Een infrarood opname van NASA's Wise ruimtetelescoop. Deze nevel heeft de vorm van een schreeuwende heks. Volgens astronomen worden in de golvende wolken nieuwe sterren geboren.

Massieve sterren zorgen ervoor dat die wolken verlicht/verhit worden. Ze gaan daardoor gloeien zodat ze in het infrarood te zien zijn. De Heksenhoofd-nevel is waarschijnlijk enkele honderden lichtjaren groot en bevindt zich vlakbij de knie van het sterrenbeeld Orion.

Pagina 23

NGC 3242 - JUPITERNEVEL Een spookachtig plaatje gemaakt door NASA's Spitzer ruimtetelescoop. Het laat de overblijfselen zien van een stervende ster, die we kennen als een planetaire nevel. Deze nevels zijn het laatste stadium van een ster wanneer de buitenste lagen zijn weggeblazen. Wat we op deze opname zien is de NGC 3242, gelegen in het sterrenbeeld Waterslang op ruwweg 1400 lichtjaar van ons vandaan.

Pagina 24

WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE PERIODE VAN 20 SEPTEMBER TOT 18 OKTOBER 2013 MERCURIUS Laag boven de zuidoostelijke horizon is vlak voor zonsopkomst deze planeet te vinden. Hij bevindt zich vanaf 19 november in het sterrenbeeld Weegschaal. Voor die tijd in het sterrenbeeld Maagd. VENUS Schittert als een heel heldere ster boven de westelijke horizon aan het firmament in het sterrenbeeld Schutter. Gaat rond 1 december zo'n drie uren na de zon onder. De komende weken zal geleidelijk die zichtbaarheidsduur steeds korter worden. MARS Komt kort na middernacht op en is de rest van de nacht zichtbaar. Deze roodachtige ster bevindt zich tot 25 november in het sterrenbeeld Leeuw en daarna in het sterrenbeeld Maagd. JUPITER Verschijnt kort na 20.00 uur boven de noordoostelijke horizon en is vervolgens de gehele nacht zichtbaar in het sterrenbeeld Tweelingen. SATURNUS Verschijnt vanaf 10 november weer aan de sterrenhemel. Komt een paar uren voor zonsopkomst op in het sterrenbeeld Weegschaal. URANUS Is de gehele avond tot ver na middernacht in het sterrenbeeld Vissen te vinden. Maar je hebt wel op z'n minst een verrekijker hiervoor nodig. NEPTUNUS Is eveneens de gehele avond zichtbaar. Aanvankelijk gaat deze verste planeet kort na middernacht onder, maar dat is half december al voor 23.00 uur. Zoek met een sterrenkijker in het sterrenbeeld Waterman.

VAN DAG TOT DAG 16 op 17 nov.: De vier grootste manen van Jupiter staan ten westen van de planeet. Van Jupiter naar buiten zijn dat achtereenvolgens Europa, Io, Ganymedes en Callisto. 18 nov. Mercurius bereikt zijn grootste afstand tot de zon 18 nov.: Rechtsonder de Maan zien we Aldebaran staan, de helderste ster van het sterrenbeeld Stier. 22 nov.: Rechtsboven de Maan prijkt Jupiter. 22 nov.: Te 2.25 uur is in een sterrenkijker het einde van de bedekking van een ster van het sterrenbeeld Tweelingen te zien. Deze ster komt aan de donkere zijde tevoorschijn. 24 nov.: In een sterrenkijker is te 3.02 uur het einde van de bedekking door de Maan van een ster van het sterrenbeeld Kreeft te zien. 25 en 26 nov.: Iets boven de Maan zien we Regulus, de helderste ster van het sterrenbeeld Leeuw. 27 nov.: De vier grootste manen van Jupiter staan ten oosten van de planeet. Vanaf 6.40 uur begint maan Io voor langs de planeet te trekken. 27 nov.: Omstreeks 3.00 uur bereikt maan Titan de grootste oostelijke afstand tot Saturnus. 27 nov.: Mars zien we linksboven de maansikkel staan. 28 nov.: Boven de maansikkel is Spica te zien, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd. 1 dec.: De weerkundige winter begint. 1 dec.: Links van de maansikkel treffen we Saturnus aan. 1 dec.: Linksonder de Maan, laag boven de horizon, is het mogelijk met een verrekijker planeet Mercurius te vinden. 5 dec.: Omstreeks 2.00 uur bereikt maan Titan de grootste westelijke afstand tot Saturnus. 6 dec.: Links van de maansikkel prijkt Venus. 9 dec.: Venus zit in dezelfde baan als de zon. Dat betekent wanneer je deze voormiddag je kijker op een veilige manier wel te verstaan, op de zon richt, je 2 uur en 48 minuten later planeet Venus in je kijker hebt. Een boeiend verschijnsel en daarvan dien je te genieten. 10 op 11 dec.:: De vier grootste manen van Jupiter staan ten oosten van de planeet.

Pagina 25

11 dec. In een sterrenkijker is rond 23.21 uur de bedekking van een ster van het sterrenbeeld Vissen aan de donkere rand van de Maan te zien. 13 dec.: Rond 3.00 uur bereikt maan Titan de grootste oostelijke afstand tot Saturnus. 'VALLENDE STERREN' In de tweede helft van november kunnen we nog een enkele Tauride te zien krijgen, al zal dat na 25 november vrijwel over zijn. Houd de omgeving van het sterrenbeeld Stier in het vizier. November is de maand van de Leoniden die tussen 14 en 21 november actief zijn. Het maximum valt in de nanacht van 16 op 17 november. Met wat geluk kun je er 5 tot 10 exemplaren per uur tellen. Kijk richting sterrenbeeld Leeuw dat ver na middernacht pas boven de horizon verschijnt. De Geminiden verschijnen tussen 7 en 17 december met een maximum in de nacht van 13 op 14 december. Kijk richting sterrenbeeld Tweelingen. MAANFASEN Volle Maan 17 november Laatste Kwartier 25 november Nieuwe Maan 03 december Eerste Kwartier 09 december DE ZON OPKOMST ONDERGANG 17 november 8.03 uur 16.45 uur 27 november 8.20 uur 16.34 uur 02 december 8.27 uur 16.31 uur 12 december 8.39 uur 16.27 uur

LAATSTE NIEUWS: EUROPEES MARSNIEUWS De landingsmodule die over drie jaar wordt meegestuurd met de Europees/Russische ExoMars-missie is ‘Schiaparelli’ gedoopt. Dat is een eerbetoon aan de 19de-eeuwse Italiaanse astronoom Giovanni Schiaparelli, die gedetailleerde kaarten van de planeet Mars tekende. De ExoMars-missie zal uit twee delen bestaan. Het eerste deel, bestaande uit de Trace Gas Orbiter en Schiaparelli, gaat begin 2016 van start. Twee jaar later volgt de lancering van een Marsvoertuig. Doel van de tweedelige missie is het zoeken naar sporen van (vroeger) leven op Mars. Schiaparelli zal gecontroleerd afdalen naar het oppervlak van de rode planeet. Hij betreedt de atmosfeer met een snelheid van 21.000 km/uur en remt met behulp van parachutes en remraketten af tot een snelheid van minder dan 15 km/uur. Tijdens die afdaling worden gegevens over de Marsatmosfeer verzameld. Ook na zijn landing, op een vlakte die Meridiani Planum wordt genoemd, zal Schiaparelli metingen doen. De ExoMars 2016-missie komt aan bij Mars in een seizoen waarin vaak grootschalige stofstormen optreden. De metingen die Schiaparelli tijdens zijn afdaling zal doen, moeten meer inzicht geven in de atmosferische omstandigheden die het ontstaan van deze stormen mogelijk maken.

Artist’s impression van de ExoMars Trace Gas Orbiter (TGO) en de zojuist losgekoppelde landingsmodule Schiaparelli. (ESA/AOES Medialab)

Pagina 26

ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN Bijeenkomst op vrijdagavond 13 december. - bespreking nieuwtjes - waterraketten - bespreking project - bespreking excursie - wat verder ter tafel komt Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.00 uur UDEN Bijeenkomst op vrijdagavond 13 december. Gezamenlijke bijeenkomst met kern Veldhoven. - bespreking nieuwtjes - project tentoonstelling Ons Zonnestelsel - Computerproject - Wat verder ter tafel komt Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.30 uur VELDHOVEN Bijeenkomst op vrijdagavond 13 december. Gezamenlijke bijeenkomst met kern Uden. - bespreking nieuwtjes - project tentoonstelling Ons Zonnestelsel - computerproject - bespreking organisatie sterrenkijkavond - wat verder ter tafel komt Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.30 uur

MISSION-X: TRAIN ALS EEN ECHTE ASTRONAUT In 2012 verbleef ESA-astronaut Andre Kuipers een half jaar in de ruimte. Om gezond te blijven moest hij vooraf, tijdens en na zijn vlucht elke dag veel sporten en gezond eten. Wil jij net zo fit zijn als Andre Kuipers en zijn collega ruimtevaarders? Wil jij meedoen aan een internationale competitie en in contact

komen met internationale schoolkinderen? Wil je een groot evenement bijwonen met Andre Kuipers en prachtige prijzen winnen? Doe dan mee aan Mission-X 2014: Train als een echte astronaut. Mission-X is een idee van NASA, ESA en verschillende andere ruimtevaartorganisaties in de hele wereld. Meer dan vijfentwintig landen doen mee, waaronder de V.S., Australië, Japan, Rusland, Indonesië, Zuid-Afrika, Groot-Brittannië, Duitsland en Frankrijk. In Nederland wordt Mission-X voor de vierde keer georganiseerd door het Nederlands Space Office. Alle basisschoolkinderen van groepen 4 tot en met 8 kunnen meedoen. Mission-X begint in februari 2014. Inschrijven kan tot 9 december 2013. De scholen die meedoen, volgen 6 weken lang trainingsopdrachten waarmee punten te verdienen zijn. Zo komen ze veel te weten over coördinatie, ruimtelijk inzicht, uithoudingsvermogen en kracht. Ook wordt het belang van gezonde voeding, wetenschap en technologie besproken in de klas. Wat is nieuw in 2014 ? • Naast een trainingsdag voor leerkrachten

is er de mogelijkheid tot direct skype of telefooncontact met NASA over het lesmateriaal.

• Nieuwe ruimtevaartactiviteiten specifiek voor de Nederlandse deelnemers.

• Nieuwe e-badges voor contact via Skype met andere deelnemende landen en penvrienden.

• Een geweldig openingsevenement samen met een van de andere deelnemende ruimtevaartorganisaties en Europese ruimtevaarders.

• Tien lichamelijke activiteiten zijn aangepast voor kinderen met speciale behoeften.

De scholen die mee willen doen, dienen zich voor 9 december a.s. aan te melden. Zie verder www.trainlikeanastronaut.org

De volgende ASTRUIM

verschijnt op

13 december 2013