Pagina 1 39e jaargang nr. 274 - - 20 januari 2013

Pagina 2

ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: 024 - 64 199 29 www.njrs.nl info@njrs.nl Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar. Postgiro: 32 93 836 t.n.v. G. Keijzers Postbus 38 5340 AA Oss Voor België: Bank Dexia - Neerpelt rekeningnummer 083-97 32 526-34 Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen.

Redactionele medewerkers - Gerard Alink - Herman Bosman - Gerard Keijzers - Corne Kremer - Alain Manders - Michel van Pelt - Roel Toonen Eindredactie Gerard Keijzers Lay-out - Theo Appeldoorn - Ruud van Asseldonk - Gerard Keijzers Internet realisatie Stephan Brands Foto voorpagina: Galaxy ESO 318-13 gefotografeerd door de Hubble ruimtetelescoop. De heldere sterren behoren tot onze Melkweg. Wat je niet zou verwachten is dat het sterrenstelsel op de foto dichterbij ligt dan onze Melkweg

INHOUD: Kunnen we weldra een wedergeboorte van Russische maanlanders verwachten? .......... 3 Japan gaat Hayabusa-2 naar een asteroïde sturen ........................................................... 5 2013 wordt een druk ruimtevaartjaar ................................................................................. 7 Het Internationaal Ruimtestation........................................................................................ 10 'Sneeuwman' op asteroïde Vesta ...................................................................................... 14 Saturnusnieuws ................................................................................................................. 15 Spiraalnevel IC 342 ........................................................................................................... 16 Wat er aan de sterrenhemel te zien is deze periode .......................................................... 17 Verenigingsnieuws ............................................................................................................. 18

Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament !!!!!!

Pagina 3

KUNNEN WE WELDRA EEN WEDERGEBOORTE VAN DE RUSSISCHE ROBOTLANDERS VERWACHTEN ? Het is stil op het gebied van de onbemande Russische ruimtevaartuigen. Te stil, zeker als we terugblikken naar het verleden. Zit de Russische ruimtevaart zo diep in de put? Of worden spectaculaire projecten uitgebroed? Misschien is van beide wel sprake. In de tijd van het Sovjet tijdperk lukte veel, heel veel zelfs. Er was geld en volop technische kennis. Maar daaraan konden niet alle successen toegeschreven worden. Het grote project om als eerste aardbewoner voet op de maan te zetten, liep op een fiasco uit. Dat geldt ook voor de onbemande robotten naar Mars.

De Russische Pbobos-Grunt die niet uit zijn baan om de aarde kwam

Was dat het begin van de teloorgang? In een poging om iets van hun roemruchte verleden terug te winnen met de lancering van de Mars Phobos Grunt naar de rode planeet bleek opnieuw dat er iets grondig mis is. Dit modernste Russische ruimtevaartuig kwam niet uit zijn baan om de aarde. Die klap moet voor hen ongenadig hard zijn aangekomen, en die dreunt nog steeds door. De Saljoets en de MIR zorgden voor de nodige glans. Zeker ook hun modules gekoppeld aan het ISS. Hierna werd het stil. Geen indrukwekkende prestaties meer. De jaren na de Sovjet Unie maakten langzaam maar zeker duidelijk dat er iets aan de hand was. Vooral de dramatische mislukkingen vielen in het oog. Kon de Russische ruimtevaart in het Sovjet tijdperk rekenen op geld, na het instorten van de Sovjet Unie was dat afgelopen. Er was geen geld meer voor de zeer noodzakelijke verbeteringen op het gebied van de elektronica en de broodnodige nieuwe testsystemen en vernieuwingen.

Ontwerp van de Luna-Glob, een onbemand Russisch maansonde

Pagina 4

Ontwerp van de Luna-Resource Maar ook het management werd niet aangepast. Wat nog onbegrijpelijker is, is dat goede faciliteiten, raketmotoren en systemen van de allerhoogste kwaliteit geheel of gedeeltelijk werden vernietigd. Zo kochten de V.S. raketverbrandingssysteem op waartoe zij niet in staat bleken die te ontwikkelen. Daarvan was de bedoeling dat al die raketmotoren vernietigd zouden worden. Goddank, kon de beheerder dat niet over zijn hart verkrijgen. De beste rakettechnici, ingenieurs, elektronicaspecialisten vertrokken naar het buitenland of gingen iets anders doen. Daar werd hen een veel betere baan aangeboden met grotere uitdagingen in het verschiet en met een aanzienlijk beter salaris. Die zijn weg en het kost veel tijd en geld om die grote gaten gedicht te krijgen. Komt er dan geen verbetering? Jawel, tenminste als er budgetten beschikbaar gesteld gaan worden. Want plannen liggen er

inmiddels al genoeg op tafel. Indrukwekkende zelfs voor het onderzoek van ons zonnestelsel. Het hoofddoel is de maan. Zeer gedetailleerde plannen zijn uitgewerkt voor de bouw van een maanbasis. Zelfs beschrijvingen van onderzoeken en de daarbij behorende apparatuur. Daaruit blijkt dat de Russen grote waarde hechten aan een maanbasis. Dit in tegenstelling tot de Amerikanen die dergelijke plannen al van de tafel hebben geveegd. Niet alleen in Rusland zijn de betrokkenen hiervan overtuigd, maar ook de neutraal denkende Westerlingen, dat de ruimtevaart in de nabije toekomst weer grootse projecten zal laten zien. Zoiets komt tot uitvoer zodra de Russische overheid geld beschikbaar stelt en die noodzaak gaan ze steeds meer inzien.

Pagina 5

JAPAN GAAT HAYABUSA 2 NAAR EEN ASTEROIDE STUREN De Japanse ruimtevaartorganisatie JAXA heeft aangekondigd dat het volgend jaar opnieuw van plan is een ruimtevaartuig naar een planetoïde te sturen. De Japanners zijn ervan overtuigd, dat de Hayabusa 2 een nog groter succes zal worden dan de Hayabusa 1. De Hayabusa 2 (het Japans voor Falcon 2) vertrekt dus in 2014 naar asteroïde 1999 JU3, een steenklomp met een lengte van 920 meter. Het toestel zal daar midden 2018 aankomen. Vervolgens zal het een projectiel naar het oppervlak afvuren en het opspattende gruis en steentjes verzamelen om daarna in 2019 weer naar de aarde terug te keren. Als alles volgens plan verloopt gaat het in 2020 veilig op aarde landen. Het gaat dus op dezelfde wijze te werk als zijn voorganger Hayabusa 1. Die vertrok in mei 2003 naar asteroïde Itokawa. In 2010 leverde het als eerste aardse ruimtevaartuig hele kleine deeltjes van die asteroïde op aarde af. Ook deze keer werken de V.S. en Australië aan dit project mee.

Een groot aantal grondstations van NASA zullen deze missie volgen en waar nodig ook in behulpzaam zijn. Net als de Hayabusa 1 zal ook nu weer in het woestijngebied Woomera in Australië landen. Voor wetenschappers is asteroïde 1999 JU3 een heel bijzonder hemellichaam. De 4,5 miljard jaar oude rotsblok bestaat waarschijnlijk uit oud materiaal dat mogelijk maar weinig verweerd is. Uit metingen vanaf de aarde lijkt het erop dat dit materiaal in contact is gekomen met water. Mocht dat inderdaad het geval zijn dan is deze asteroïde wel heel interessant voor nader onderzoek. Asteroïde 1999 JU3 is van het C-type en dat betekent dat daarop organische stoffen en andere mineralen kunnen voorkomen dan op Itokawa (540 meter lang) die van het S-type is. De beide Hayabusa's lijken heel sterk op elkaar. Uiteraard is de tweede met betere instrumenten uitgerust. Zo ziet de tekenaar Hayabusa-2 boven asteroïde 1999 JU3 hangen

Pagina 6

De Japanse Hayabusa-2 in de testhal Zo had de Hayabusa 1 een enkelvoudige parabolische antenne. Zijn opvolger is twee platte high-gain antennes rijk, die voor een snellere communicatie kunnen zorgen. Ook de voortstuwing van het toestel is krachtiger met zijn verbeterde ionenmotoren. Sterk verbeterd is de 2 kilo zware inslagbus. Deze dient een 'krater' te veroorzaken en vervolgens materiaal op te vangen dat niet of nauwelijks aan het heelal heeft blootgestaan. Met dit MINERVA (MIcro/Nano Experimental Robot Vehicle for Astroid) experiment hoopt men deze keer tot een veel groter succes te komen dan bij de Hayabusa 1. Die faalde om het oppervlak van Itokawa te bereiken. Het belangrijkste deel van de MINERVA 2 is de Mobile Asteroid Surface Scout lander, ook bekend als de Mascot. Deze is ontwikkeld door de Duitse DLR in samenwerking met Japan en Frankrijk. Zodra de Hayabusa 2 asteroïde 1999 JU3 in 2018 bereikt, zal de 10 kilo wegende Mascot lander door middel van een springveer van de Hayabusa 2 worden weggestoten en op de asteroïde neerkomen. Uitgerust met vier instrumenten zal het metingen en onderzoek van het oppervlak

uitvoeren op verschillende plekken. Daarbij zal het ook zeer gedetailleerde foto's maken. Dit werk staat geheel onder controle van de DLR. Het is wel de bedoeling dat de Mascot na een vrije val van ongeveer 100 meter over het oppervlak 'huppelt'. Gedurende in totaal 16 uren zal de Mascot (dat is ongeveer twee asomwentelingen van deze asteroïde) aan het werk zijn. Op de foto's die intussen genomen worden, zullen details te zien zijn ter grootte van slechts enkele centimeters. Hayabusa 1 was wat fotograferen betreft, hierin in gebreke gebleven. Japan heeft alle vertrouwen in het Hayabusa 2 project en is trots op dit technologisch gebied een leidende rol te spelen. Het heeft al laten weten er alles aan te doen dit door geen enkele natie te laten overnemen. Met de Hayabusa 2 denken de Japanners koolstof materiaal van een asteroïde te halen dat naar aller waarschijnlijkheid organisch materiaal zal bevatten dat een eerste vereiste is voor het ontstaan van leven. Krijgen we nu de vragen beantwoord waar we vandaan komen en hoe het leven is ontstaan?

Pagina 7

2013 WORDT EEN DRUK RUIMTEVAARTJAAR Herman Bosman Vond je 2012 al een jaar vol interessante en spannende ruimtevaartgebeurtenissen? Welnu: 2013 wordt wellicht nog een stuk drukker. Ook al vliegt de Space Shuttle van de NASA niet meer, er zullen astronauten de ruimte in gaan of terugkeren met een Sojoezcapsule en ook met een Chinese capsule die Shenzhou 10 heet. Ook zullen vele landen waaronder Zuid-Korea, India, Canada en de lidstaten ven de ESA onbemande wetenschappelijke kunstmanen (laten) lanceren in 2013. Om een idee te geven van hoe druk het wordt in de ruimte volgt hier een lijst van dertien belangrijke gebeurtenissen die voor 2013 op stapel staan. 1. Vluchten naar de grens van de ruimte: Als alles meezit, zullen er in 2013 veel belangrijke testvluchten plaatsvinden. Die worden uitgevoerd door commerciële ruimtevaart-bedrijven die bemande toestellen ontwikkelen waarmee mensen tegen betaling korte tijd in de ruimte kunnen reizen zonder een baan rond de aarde te bereiken. SpaceShipTwo van Virgin Galactic heeft al heel wat testvluchten gemaakt, zwevend naar de aarde en zonder een raketmotor te gebruiken. Maar ergens in 2013 moet hij voor het eerst een testvlucht maken waarbij wel een raketmotor wordt gebruikt. Een ander bedrijf dat XCOR Aerospace heet, wil in 2013 testvluchten gaan uitvoeren met zijn Lynx. Beide bedrijven hopen in 2014 voor het eerst betalende passagiers naar de grens tussen dampkring en ruimte en terug te brengen. 2. Lancering derde ruimteraket van Zuid-Korea: Na een mislukte lancering in augustus 2009 en in juni 2010 hoopt dit land in 2013 succes te hebben met een derde poging om een Korea Space Launch Vehicle-1 of KSLV-1 naar een baan rond de aarde te sturen. Met deze raket gaat een testsatelliet mee de ruimte in die Science and Technology Satellite 2C of kortweg STSAT 2C heet. De lancering staat gepland voor ergens in januari. 3. De SARAL/AltiKa van Frankrijk en India: Met deze kunstmaan wil men het niveau van

het zeeoppervlak op aarde meten vanuit de ruimte. De metingen door kunstmaan zijn van groot belang voor milieuwetenschappen en oceanografie. De kunstmaan moet op 28 januari worden gelanceerd met een door India gebouwde Polar Satellite Launch Vehicle PSLV. Met dezelfde raket gaan nog twee andere kunstmanen mee. De ene is de NEOSSat. Hiermee wordt gezocht naar planetoïden die dicht in de buurt van de aarde kunnen komen en dus gevaarlijk kunnen zijn voor onze planeet. De andere kunstmaan is gebouwd door Canada en heet Sapphire. De lancering van de PSLV met de drie kunstmanen zal plaatsvinden op het ruimtevaartcentrum Satish Dhawan in India. 4. Eerste vluchten van Cygnuscapsules: Net als SpaceX heeft het commerciële bedrijf Orbital Sciences Corp. een overeenkomst gesloten met de NASA om met onbemande capsules vracht naar het International Space Station te brengen. In februari wil Orbital Sciences een testvlucht uitvoeren met zijn Antaresraket met een model van de Cygnuscapsule. Die vlucht begint op een lanceerbasis van het bedrijf op Wallops Island in de Amerikaanse staat Virginia. Als deze testvlucht goed verloopt, zal de eerste echte Cygnuscapsule op 5 april voor een proefvlucht vertrekken richting International Space Station.

Cygnus-capsule

Pagina 8

5. Vluchten van de Dragoncapsules van SpaceX: Deze capsule is voor ruimtevaartliefhebbers al een oude bekende. De eerste testvlucht van de capsule naar het International Space Station vond in mei 2012 plaats. In oktober 2012 volgde de eerste echte operationele vlucht van een Dragoncapsule. Voor 2013 staan twee vluchten van dit type capsule naar het ruimtestation op de rol. De eerste moet op 1 maart 2013 van start gaan, de tweede op 30 september. Beide capsules worden gelanceerd vanaf het Cape Canaveral Air Force Station in Florida. Deze twee vluchten zijn nodig om ervoor te zorgen dat het ruimtestation voldoende voorraden heeft. Ook zijn het belangrijke stappen op weg naar uit uitvoeren van bemande vluchten door SpaceX in de komende jaren. 6. Bemande Sojoez-lanceringen naar het International Space station: Van drie van die vluchten in 2013 is de dag van vertrek vanaf Baikonoer bekend, 28 maart, 28 mei en 25 september. Er zullen telkens drie mensen meegaan uit landen die het ruimtestation gebruiken, de Verenigde Staten, Rusland, Canada, Japan en landen in Europa. Mensen die naar het International Space Station worden gestuurd, blijven daar gewoonlijk vijf of zes maanden en er zijn altijd drie tot zes mensen aan boord van het ruimtestation. 7. Cassiope uit Canada: Deze kunstmaan van de Canadese ruimtevaartorganisatie heet voluit Cascade Smallsat and Ionospheric Polar Explorer. Hij moet in april met een Falcon 9-raket van SpaceX worden gelanceerd vanaf luchtmachtbasis Vandenberg in Californië. In de kunstmaan zit een keur aan wetenschappelijke instrumenten. Met deze instrumenten wil men nagaan hoe magnetische zonnestormen reageren met elektrisch geladen deeltjes in de ionosfeer van de aarde. Ook wil men met deze kunstmaan nieuwe technieken uitproberen op gebied van communicatie. Voor SpaceX is deze missie van bijzonder belang omdat het de eerste van dit bedrijf is die van start moet gaan vanaf luchtmachtbasis Vandenberg. Bijzonder wordt de missie ook omdat SpaceX voor het eerst een door het bedrijf zelf gebouwde Merlin 1D-motor zal gebruiken in een Falcon 9-raket.

8. Vrachtvluchten naar het International Space Station:Die zullen in 2013 vanuit diverse landen van start gaan met verschillende typen ruimtevaartuigen. We noemden al de vluchten van Cygnus- en Dragoncapsules. Op 12 februari, 24 april en 24 juli stuurt Rusland een Progresscapsule naar het ruimtestation. Op 15 juli vertrekt een Japanse HTV naar het ruimtestation en op 18 april een door de ESA gebouwde ATV. Met al deze capsules zullen voedsel, wetenschappelijke experimenten en andere spullen naar het ruimtestation worden gebracht. 9. Space Swarm van ESA: Deze door het Europees ruimtevaartbureau gebouwde kunstmaan moet in april vanuit Rusland naar een omloopbaan rond de polen van de aarde worden gestuurd met behulp van een Rockotraket van Eurockot. Space Swarm heeft drie instrumenten aan boord om veranderingen in het magnetisch veld van de aarde te onderzoeken die in de loop van de tijd optreden. Zo hoopt men meer te weten te komen over het klimaat op aarde en het binnenste van de aarde. 10. Iris van de NASA: Voluit heet deze kunstmaan Interface Region Imaging Spectrograph. Iris moet helpen nagaan hoe energie wordt overgebracht via de atmosfeer en de heliosfeer van de zon. Op 28 of 29 april brengt een Pegasus XL-raket van Orbital Sciences Iris de ruimte in. De lancering zal geschieden vanaf een vliegtuig dat hiervoor is opgestegen vanaf luchtmachtbasis Vandenberg. 11. Shenzhou 10 uit China: Deze bemande capsule moet in juni worden gelanceerd met twee mannen en een vrouw aan boord. Het wordt de vijfde bemande ruimtevlucht van China. De capsule moet aankoppelen aan de Chinese module Tiangong 1 die al bina anderhalf jaar baantjes rond de aarde draait. De vlucht van Shenzhou 10 is een vervolg op de historische vlucht van de Shenzhou 9 in juni 2012 waarbij voor het eerst een koppeling door een bemande Chinese capsule werd uitgevoerd. Met de lancering van Shenzhou 10 komt China een stap dichterbij het bereiken van het doel om een eigen bemand ruimtestation te bouwen. Ook is het een

Pagina 9

opstap voor bemande missies naar de maan die China misschien gat uitvoeren waarbij Chinezen op onze naaste buur landen. Shenzhou 10 zal net als Shenzhou 9 vanaf de Chinese ruimtevaartbasis Jiuquan de ruimte in gaan bovenop een Lange Mars 2F-raket

Shenzhou 10 12. Ladee van de NASA: Deze maansonde heet voluit Lunar Atmosphere and Dust Experimenton. Vanuit een omloopbaan rond de maan moet hij de uiterst ijle dampkring van de maan onderzoeken en stofdeeltjes die gewoonlijk op het maanoppervlak liggen maar vaak opdwarrelen. Dat doen ze onder invloed van statische elektriciteit. Ladee moet op 12 augustus worden gelanceerd vanaf Wallops Island aan boord van een Minotaur 5-raket van de Amerikaanse luchtmacht.

Ladee 13. Mars Maven van Mars: Is Curiosity nog maar enkele maanden bezig om onderzoek te doen aan het Marsoppervlak, staat de

volgende Marsmissie van de NASA aleer op stapel: de Mars Atmospheric And Volatile EvolutioN Maven. Het is een kunstmaan die in een omloopbaan rond Mars moet komen. Hij moet op 18 november worden gelanceerd maar de lancering mag opschuiven tot niet later dan 7 oktober. In september 2014 moet hij bij Mars aankomen. Hij moet helpen nagaan hoe Mars gas uit zijn dampkring aan het kwijtraken is aan de ruimte. Voor de lancering zal een Atlas 5-raket van United Launch Alliance worden gebruikt. Plaats van vertrek is het Cape Canaveral Air Force Station.

Mars Maven

CHINESE GROENTEN VAN MARS EN MAAN ? Zullen we binnenkort in Chinese restaurants op de menukaart ook Chinese groenten afkomstig van Mars en Maan zien staan? Voorlopig nog heel lang niet. China heeft wel plannen om groenten op die twee hemellichamen te gaan telen zodat de Chinese ruimtevaarders tijdens hun verblijf daar over vers voedsel kunnen beschikken. Een experiment in de Chinese hoofdstad Beijing is geslaagd heeft China laten weten. Vier groenten werden geteeld in een ecologisch levensondersteunend systeem, een cabine van 300 kubieke meter. Het systeem berust op planten en algen. Om welke groenten het ging, is niet bekend gemaakt.

Pagina 10

SOJOEZ LANCEERDE NIEUWE BEMANNING NAAR ISS Levert de Proton raket de nodige problemen op, de Sojoez daarentegen boekt het ene succes na de andere. Zo verliet op woensdag 19 december in de vroege ochtend een Sojoez lanceerbasis Baikonoer onder zich om opnieuw drie ruimtevaarders naar het Internationale Ruimtestation te brengen. In de capsule op de top van de raket bevonden zich de Rus Roman Romanenko, de Amerikaan Tom Marsburn en de Canadees Chris Hadfield. Zij zullen de komende vijf maanden aan het werk gaan in het ISS. In maart zal Hadfield de eerste Canadees worden die commandant van het ruimtestation wordt en daarmee start dan officieel Expeditie 35. Deze drie ruimtevaarders bereikten in hun capsule Sojoez TMA-07M twee dagen later het ruimtestation. Na de koppeling aan de Rassvet module volgde een langdurige controle of de toestellen luchtdicht aan elkaar vastzaten. Vervolgens konden de luiken geopend worden en zweefde de bemanning hun nieuwe verblijf binnen. Om dit te kunnen bereiken hebben ze een training van twee en een half jaar gevolgd.

De nieuwe bemanning met v.l.n.r. de Canadees Chris Hadfield, de Rus Roman Romanenko en de Amerikaan Tom Marsburn Lancering van Sojoez TMA-07M op 19 december

Pagina 11

ASTRONAUTEN HEBBEN VERHOOGDE KANS OP ALZHEIMER Straling in de ruimte kan de ontwikkeling van Alzheimer in de hersenen van ruimtevaarders versnellen. Astronauten staan bloot aan diverse soorten stralingen, zodra ze de relatieve veiligheid van een baan om de aarde verlaten. Tot nu toe was het al wel bekend dat deze stralingen de kans op kanker kan vergroten. Onderzoekers hebben nu ook bewezen dat bepaalde type straling, de zware, hoogenergetische deeltjes die met enorme snelheden door de ruimte razen, de ontwikkeling van Alzheimer in muizen versnelt. De wetenschappers bootsten daartoe de straling na terwijl de muizen in de buurt waren. Vervolgens moesten de muizen allerlei puzzels oplossen en dingen onthouden. Die straling maakte die taken inderdaad lastiger voor de muizen en de diertjes bleken ook nog een 'plaque' van samengeklonterd eiwit in de hersenen te ontwikkelen; een typisch symptoom van Alzheimer. Deze bevinding ligt mogelijk Marsreizigers wel wat beperkingen op, want de straling is zo krachtig dat het eigenlijk niet tegen te houden is door een ruimteschip. Het zou kunnen helpen om ruimtevaarders te kiezen die geen aanleg hebben voor die ziekte.

ZESDE SUCCESVOLLE ARIANE 5 LANCERING Voor de zesde keer in 2012 verliet een Ariane 5 raket lanceerbasis Kourou. Zeven seconden na de ontsteking van de hoofdmotor, kwamen de motoren van de twee hulpraketten tot ontbranding. Een seconde later steeg de raket op en zette koers richting ruimte. De hulpraketten werden 2 min. en 22 sec. na de ontsteking van de hoofdmotor afgestoten. Dat gebeurde ook met de twee helften van de neuskegel na 3 min. en 28 sec. in de vlucht. Zij hadden hun taak de lading onbeschadigd door de dampkring te brengen erop zitten. De motor stopte na 8 min. en 51 sec. gebrand te hebben en werd vervolgens afgestoten. Vier sec. later ontbrandde de motor van de tweede trap. Die was na 24 min. en 58 sec.

leeggebrand. De snelheid van het resterende deel was toen opgelopen tot 33.667 kilometer per uur. De hoogte bedroeg op dat moment 654,6 kilometer. Deze Ariane 5 vlucht had tot taak twee kunstmanen in een geostationaire overgangsbaan om de aarde te brengen. De eerste, de Eutelsat 21-B, werd na 28 min. en 3 sec. van de bovenste rakettrap weg-geslingerd. Deze 9216 kg wegende kunstmaan zal uiteindelijk naar 21,5 gr. O.L. boven de evenaar gemanoeuvreerd worden om van daaruit communicatieve diensten te verzorgen tussen Europa, Noord- en West-Afrika, het Midden-Oosten en Centraal-Azië. De Star One C3 werd weggeslingerd na 33 min. en 17 sec. na de ontsteking van de eerste trap. Eveneens vanuit een geostationaire baan zal het op 75 gr. W.L. boven de evenaar de komende jaren directe tv-uitzendingen verzorgen alsmede telefoon-verbindingen en communicatie tussen Brazilië en Zuid-Amerika. Na 48 min. en 47 sec. kon men concluderen dat vlucht VA210 succesvol was beëindigd. Dit was de 66e Ariane 5 lancering (de 52e succesvolle) sinds de eerste start in december 2002. Voor het jaar 2012 waren dat zes succesvol verlopen lanceringen.

ZEVENDE ARIANE 5 LANCERING IN 2012 ESA en Arianespace kijken met grote tevredenheid terug op het lanceerjaar 2012. Op 19 december vertrok de zevende Ariane 5 ECA richting ruimte. In de neuskegel bevonden zich twee communicatiesatellieten die met succes in een geostationaire overgangsbaan om de aarde werden gebracht. Het betrof de Britse Skynet 5D en de Mexicaanse Mexsat Bicentenario. De 4800 kg wegende Skynet 5D zal vanaf 53 gr. O.L. in een geostationaire baan haar werkzaamheden verrichten. De Mexsat weegt 3000 kg en is de eerste van de drie die de Mexicaanse overheid wil gebruiken. In 2013 en 2014 gaan de volgende twee de ruimte in.

Pagina 12

EB EN VLOED OP DE MAAN NEERGESTORT De tweeling kunstmanen Eb en Vloed zijn geheel volgens schema op 17 december op de maan met een snelheid ban 6050 kilometer per uur neergestort. De brandstof was bijna op en NASA wilde voorkomen dat ze op of in de directe omgeving van historische landingsplekken van Amerikaanse en Russische landers zouden neerkomen. Beide ruimtevaartuigen sloegen te pletter tegen de wand van krater Goldschmidt met een tussenpose van 32 sec.. Het inslaggebied kreeg vervolgens de naam Sally Ride, vernoemd naar de eerste Amerikaanse vrouw in de ruimte.

Het inslaggebied van Eb en Vloed Dat ruim 400 miljoen euro kostende GRAIL-project (gravity Recovery and Interior Laboratory) startte in september 2011 met de lancering van een Delta 2 raket. Op Nieuwjaarsdag arriveerden ze bij de maan. Beide toestellen hadden tot taak de aantrekkingskrachten zeer nauwkeurig van het gehele maanoppervlak in kaart te brengen. Eb en Vloed bleven tot het einde werken. Foto's van inslagen zijn er niet omdat de inslagen op de achterkant van maan plaatsvonden. De ruimtevaartuigen kregen al vrij snel de de namen Eb en Vloed, nadat Sally Ride een prijsvraag voor de middelbare scholen had uitgeschreven. Deze namen werden uiteindelijk geselecteerd.

KAZACHSTAN WIL BAIKONOER TERUG Kazachstan heeft er bij Rusland op aangedrongen besprekingen te gaan beginnen over de teruggave haar lanceerbasis. Dat worden beslist geen gemakkelijke besprekingen, want Baikonoer is momenteel de enige lanceerbasis vanwaar ruimtevaarders richting ISS kunnen vertrekken. Die lanceerplek wil Rusland nu echt niet kwijt. Eerst maakte Kazachstan deel uit van de Sovjet Unie en vormde die plek geen probleem. Maar na het uiteenvallen van de Sovjet Unie in de negentiger jaren in de vorige eeuw, heeft Kazachstan alle zeggenschap. Daarbij komt ook nog bij dat Kazachstan een steeds grotere rol in Azië voor zich ziet. Het kan (geheel zelfstandig) besprekingen voeren en interessante contracten afsluiten met andere organisaties en landen. Maar zover is het nog lang niet. Tussen Rusland en Kazachstan is sinds 2004 een overeenkomst van toepassing die maar liefst tot 2050 duurt. Rusland huurt lanceerbasis Baikonoer voor 115 miljoen dollar jaarlijks plus 50 miljoen dollar voor extra kosten. Nu nog een vriendenprijsje. Het is bekend dat Rusland bezig is met de aanleg van een nieuwe lanceerbasis Vostochny Space Center in het verre oosten van Rusland. Voordat die voltooid is, zullen er nog aardig wat jaartjes verstreken zijn.

RUIM 52 MILJARD VOOR RUSSISCHE RUIMTEVAART Rusland gaat de komende zeven jaar 52 miljard euro besteden aan ruimtevaartprojecten. Dat maakte premier Dimitri Medvedev op donderdag 27 december bekend. Dat budget moet ervoor zorgen dat Rusland tot de kopgroep blijft behoren op het gebied van ruimtevaarttechnologie. Dat meldde persbureau RIA Novosti. Het geld komt ten goede aan het ISS en studies over vluchten naar de Maan, Mars en andere hemellichamen. Ook zal het geld gebruikt worden voor lanceerplatforms, technische vernieuwing en verbetering van het Glonass-systeem.

Pagina 13

TURKSE GOKTURK-2 GELANCEERD Turkije heeft opnieuw een kunstmaan voor aardonderzoek in een baan om de aarde laten brengen. Dat gebeurde met een Chinese Long March 2D raket op 19 december vanaf lanceerbasis Taiyuan. Dit was de 19e lancering van China in 2012. De Gokturk-2 is grotendeels door Turkse bedrijven zelf gebouwd, maar het belangrijkste onderdeel, het optische instrument, is afkomstig uit Zuid-Korea. De kunstmaan draait op een hoogte van ongeveer 700 kilometer om de aarde. De eerste aardobservatiesatelliet van Turkije, Rasat, werd in 2011 met een Russische raket Dnepr in de ruimte geschoten. De volgende staat gepland voor het jaar 2014.

GAAT DE JAPANSE AKATSUKI TOCH OM VENUS DRAAIEN ? Er zit een kans in dat de Japanse ruimtesonde Akatsuki toch in een baan om Venus kan worden gebracht. Iets wat kort na de lancering in december 2010 al had moeten gebeuren. Toen weigerde de raketmotor om het toestel in zijn juiste koers te brengen en vanaf dat moment begon het doelloos om de zon te draaien. Technici willen nu gaan proberen met behulp van de stuurraketjes aan boord, het toestel in november 2015 zodanig te manoeuvreren dat het alsnog om Venus gaat draaien. Japanse technici zijn reuze benieuwd of het zal lukken.

OPNIEUW SUCCES VOOR GRASSHOPPER Opnieuw heeft de experimentele herbruikbare raket Grasshopper een testvlucht gemaakt. Dit keer gebeurde dat op 17 december en bereikte het toestel al een hoogte van 40 meter. Na 29 seconden kwam de testraket weer keurig netjes op zijn vier pootjes terecht op het lanceerterrein in Texas. Dat was de derde test (de tweede in midden november met een hoogte van 5,4 meter en de eerste in september met 1,8 meter hoogte). Alle drie de testen zijn tot dusver succesvol verlopen.

ANDRE KUIPERS GROOTSTE NEDERLANDER VAN 2012 ESA-ruimtevaarder Andre Kuipers is door het Nederlandse volk verkozen tot de Grootste Nederlander van 2012. Dat blijkt uit een peiling die het onderzoeksbureau TNS NIPO uitvoerde in opdracht van het televisieprogramma Kruispunt TV. Het programma 'de stand van het land' maakte de resultaten bekend in zijn jaaroverzicht. Liefst 19% van de ondervraagde Nederlanders stemde op Andre. Daarmee liet hij koningin Beatrix (13%) en Epke Zonderland (ook 13%) achter zich. Ook zijn ruimtereis scoorde als eerste met 27%, gevolgd door de Olympische Spelen met 25%.

JESCO VON PUTTKAMER OVERLEDEN De man die meehielp om de eerste mens voet op de maan te laten zetten, Jesco von Puttkamer is op 27 december op 79-jarige leeftijd overleden. Het was Wernher von Braun die hem in 1962 toevoegde aan zijn specialistenteam in Marschal Space Flight Center. Daar hield hij zich altijd bezig met bemande ruimtevaartprogramma's. In 1974 stopte hij met zijn werkzaamheden en hield zich vanaf dat moment bezig met het documenteren van de levens van de bewoners aan boord van het ISS.

TDRS-K KLAAR VOOR LANCERING Zoals het er nu naar uitziet, kan op 29 januari a.s. de Tracking and Data Relay Satellite K in een baan om de aarde geschoten worden. De lancering zal geschieden met een Atlas 5 raket vanaf lanceerbasis Cape Canaveral. Op onderstaande foto is te zien dat de eerste trap al op het lanceerplatform is geplaatst.

Pagina 14

'SNEEUWMAN' OP ASTEROIDE VESTA Drie inslagkraters op asteroïde Vesta. Velen zien hierin een sneeuwman met het hoofd rechtsonder. Deze foto is een samenstelling van meerdere opnames gemaakt door het Amerikaanse ruimtevaartuig Dawn. Dat gebeurde in de periode tussen oktober en december 2011. Op dat moment vloog het toestel zo'n 680 kilometer boven het oppervlak. Het kleinste detail op deze foto is altijd nog 70 meter groot. De grootste van deze drie kraters is Marcia (boven) met een doorsnede van 60 kilometer. In het midden bevindt zich Calpurnia, die een doorsnede meet van ongeveer 50 kilometer. Rechtsonder is Minucia, de kleinste van deze drie, te zien. Die meet ongeveer 22 kilometer in doorsnede. Marcia en Culpurnia moeten gelijktijdig ontstaan zijn door een inslag van een dubbele meteoriet.

KLOPT DE HUIDIGE PULSARTHEORIE NIET? Volgens een groep wetenschappers van de Universiteit van Southampton is dat het geval. Pulsars zijn zogenoemde neutronensterren die kunnen ontstaan nadat een zware ster is opgebrand en haar kern instort tot een extreem compacte en hete ster. Aan haar polen schijnen twee sterke bundels van elektromagnetische straling het heelal in. Sommige van die draaiende neutronensterren nemen we op aarde waar als een pulserende radiobron, zoals een schip op zee een vuurtoren ziet. Af en toe zien astronomen echter dat het tempo van pulsars kortstondig versnelt. Een 40 jaar oude theorie verklaart dat met snel roterende supervloeibare materie binnenin de pulsar. Die materie zou in staat zijn haar draaiingsenergie over te brengen aan de buitenkant van de pulsar. Deze wetenschappers toonden echter met hun model aan dat de versnellingen te groot zijn om verklaard te worden door materie binnenin de ster. Er is volgens hen te weinig materie daarvoor.

Pagina 15

SATURNUS MET MAAN TETHYS Saturnus' maan Tethys behoort niet tot de kleine hemellichamen, zoals men zou verwachten. Het is een maan met een doorsnede van 1062 kilometer maar met een massa van die meerdere keren zwaarder is dan de massa van het hele ringenstelsel om Saturnus.

Onderstaande opname werd genomen door het NASA ruimtevaartuig Cassini op 19 augustus 2012. Op dat moment maakte het toestel een hoek van 19 graden ten opzichte van het ringenstelsel. Dat gebeurde op 2,4 miljoen kilometer afstand en daarbij werd gebruikt gemaakt van een groenfilter. Tethys bevindt zich linksboven in de hoek.

Pagina 16

SPIRAALNEVEL IC 342 MET TWEE ZWARTE GATEN

Instrumenten aan boord van de NASA ruimtevaartuigen NuSTAR en Chandra hebben voor bovenstaande fraaie opname gezorgd van spiraalnevel IC 342, ook wel bekend onder de naam Caldwell 5. NuSTAR is de eerste ruimtetelescoop die om de aarde draait, die foto's kan maken in het hoog energetisch röntgenlicht. Op de foto van Chandra vallen twee paarsachtige 'vlekken' meteen op. Die werden zichtbaar in de laag energiegolflengte van het röntgenstralinggebied.. Dat moeten twee

mysterieuze zwarte gaten zijn, die extreem sterk energetische straling uitzenden. Voor wetenschappers een groot raadsel en ze hopen dat de NuSTAR iets van die puzzel kan oplossen. IC 342 ligt in het sterrenbeeld Giraffe op een afstand van 7 miljoen lichtjaar van ons vandaan.

Pagina 17

WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE PERIODE VAN 20 JANUARI TOT 16 FEBRUARI 2013 MERCURIUS Is van 5 februari laag boven de zuid-zuidwestelijke horizon in Waterman te vinden. Niet opvallend m.a.w. het gebruik van een verrekijker is aan te raden. VENUS We zullen in deze periode deze planeet niet kunnen zien. Staat namelijk te dicht bij de zon of bevindt zich er achter. MARS In Waterman nog even te zien. Kijk laag boven de horizon in het begin van de avond. JUPITER Is als een heldere ster in Stier te zien. Prijkt aan de sterrenhemel tot ver na middernacht. SATURNUS Komt na middernacht boven de oostelijke horizon op en is tot in het ochtendgloren te bewonderen in Weegschaal. Valt in dat gebied op door zijn helderheid. URANUS Is alleen nog in het begin van de avond te zien in Vissen. Je hebt om Uranus te vinden toch zeker een goede verrekijker nodig. NEPTUNUS Ook deze planeet in Waterman is 's avonds nog te zien. Voor deze planeet is het nodig een sterrenkijker te gebruiken. VAN DAG TOT DAG 22 jan.: Vanaf 0.15 uur begint er aan de donkere zijde van de maan een bedekking van een sterretje van het sterrenbeeld Stier. Alleen te zien in een sterrenkijker. 24 jan.: Rond 23.44 uur bevindt maan Callisto boven planeet Jupiter. Dichtbij de planeet links is maan Io zichtbaar. 27-28 jan.: Maan Titan is deze avond het verst van planeet Saturnus aan te treffen. De gehele nacht zichtbaar in een telescoop ten oosten van de planeet. 29 jan.: Iets boven de Maan zien we Regulus staan, de helderste ster van Leeuw.

31 jan.: De vier grootste manen van Jupiter staan ten oosten van de planeet. 1 febr.: Te 20.16 uur begint de schaduwovergang van maan Europa aan de oostelijke rand van de planeet. Tegelijkertijd eindigt het voor langstrekken van deze maan. 2 febr.: Rechtsboven de Maan prijkt Spica, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd. 2-3 febr.: De vier grootste manen van Jupiter staan ten westen van de planeet. 3 febr.: Boven de Maan schittert Saturnus. 4-5 febr.: Maan Titan bereikt de grootste westelijke afstand tot planeet Saturnus. 5 febr.: Onder de maansikkel zien we Antares aan, de helderste ster van Schorpioen. 11 febr.: Linksonder de maansikkel kunnen we Mars zien staan. 11-12 febr.: Zeer laag boven de horizon is er een samenstand Mercurius - Mars (onder). 12 febr.: Vanaf 18.55 uur begint aan de donkere zijde van de Maan een bedekking van een sterretje van het sterrenbeeld Vissen. 14-15 febr.: Deze nacht staan de vier grootste manen van Jupiter ten oosten van de planeet. 17 febr.: Rechtsboven de maansikkel zien we de open sterhoop Pleiaden. 18 febr.: Rechts van de Maan prijkt Jupiter 18 febr.: Onder de Maan vinden we Aldebaran, de helderste ster van het sterrenbeeld Stier. 'VALLENDE STERREN' Met wat geluk kunnen we in deze periode een enkele Virgide aan het firmament zien. Het zijn trage, maar vaak wel heldere meteoren. Kijk richting sterrenbeeld Maagd. DE ZON Opkomst Ondergang 21 januari 8.35 uur 17.08 uur 31 januari 8.21 uur 17.25 uur 05 februari 8.13 uur 17.35 uur 15 februari 7.54 uur 17.53 uur MAANFASEN Volle Maan 27 januari Laatste Kwartier 05 februari Nieuwe Maan 11 februari Eerste Kwartier 19 februari

Pagina 18

TENTOONSTELLING Van 15 januari tot en met 28 februari organiseert onze vereniging een sterrenkundetentoonstelling over ONS ZONNESTELSEL op de basisschool Het Kwekkeveld in Schijndel. GASTLESSEN Op dinsdag 5 februari verzorgt Gerard Keijzers aan alle klassen op de basisschool De Mussenacker in Udenhout ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN Bijeenkomst op vrijdagavond 22 februari 2013 - bespreking nieuwtjes - waterraketten - bespreking project - bespreking excursie - bespreking organisatie sterrenkijkavond - wat verder ter tafel komt Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.00 uur UDEN Bijeenkomst op vrijdagavond 22 februari 2013 Gezamenlijke bijeenkomst met kern Veldhoven in Uden (adres Landschrijversveld 306 te Uden). - bespreking nieuwtjes - project tentoonstelling Ons Zonnestelsel - Computerproject - bespreking organisatie sterrenkijkavond - Wat verder ter tafel komt Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.30 uur

VELDHOVEN Bijeenkomst op vrijdagavond 22 februari 2013 Gezamenlijke bijeenkomst met kern Uden in Uden (adres Landschrijversveld 306 te Uden). - bespreking nieuwtjes - project tentoonstelling Ons Zonnestelsel - Computerproject - bespreking organisatie sterrenkijkavond - Wat verder ter tafel komt Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.30 uur

Op 1 februari is het 10 jaar geleden dat space shuttle Columbia (STS-107) tijdens de terugkeer uit de ruimte in de dampkring verbrandde. Onderstaande opname is een van de laatste waarop de gehele bemanning poseerde.

De volgende ASTRUIM

verschijnt op

18 februari 2013