Pagina 1 41e jaargang nr. 311 - - 20 februari 2016

ptember 2011

Pagina 2

ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: 024 - 64 199 29 www.njrs.nl info@njrs.nl Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar. Bankrekening: NL60 INGB 0003 2938 36 t.n.v. G. Keijzers Postbus 38 5340 AA Oss Voor België: Belfius - Neerpelt Bankrekening: BE68 0839 7325 2634 Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen.

Eindredactie Gerard Keijzers Lay-out - Theo Appeldoorn - Ruud van Asseldonk - Gerard Keijzers Internet realisatie Stephan Brands Foto voorpagina: wat een prachtig, fascinerend gezicht. Dat is te zien vanaf de bodem van het lanceerplatform en dan naar boven kijken. In het midden de Delta 4 raket met in de neuskegel de NROL-45 spionagesatelliet.

INHOUD: Einstein had gelijk: gravitatiegolven bestaan ..................................................................... 3 Zeer jonge aarde getroffen door een planeet ..................................................................... 4 Noord-Korea heeft wel zijn tweede satelliet gelanceerd .................................................... 5 ISS - Russen voerden ruimtewandeling uit ........................................................................ 6 Astronaut Mitchell overleden .............................................................................................. 7 Sally Ride ........................................................................................................................... 12 Marsnieuws ........................................................................................................................ 14 Pluto van dichtbij gezien .................................................................................................... 15 Sterrenkundig nieuws ........................................................................................................ 17 Wat er aan de sterrenhemel te zien is ............................................................................... 18 Weekexcursie naar Kourou en Frans-Guyana ................................................................... 19 Activiteiten Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde ................. 20

Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament !!!!!!

Pagina 3

EINSTEIN HAD GELIJK; GRAVITATIEGOLVEN BESTAAN Grote opwinding was er op 10 februari: toen werd bekend gemaakt dat gravitatiegolven bestaan. Zo'n honderd jaar geleden had Einstein dat al voorspeld. Maar het moest nog bewezen worden. En dat is nu gebeurd, iets wat velen al lang zeker dachten te weten.

Computersimulatie van zwaartekrachtgolven Twee zwarte gaten draaiden om elkaar heen. Langzaam maar zeker kwamen ze steeds dichter bij elkaar en de snelheid nam toe. Op het laatst maar liefst 17 keer per seconde om elkaar heen. Op een gegeven kwamen ze met elkaar in aanraking en smolten met een klap samen tot een zwart gat. Zoiets hadden wetenschappers ook nog nooit eerder geconstateerd. Dat samensmelten gebeurde in 0,2 van een seconde. Dat veroorzaakte schokgolven. Dat moet heel heftig geweest zijn, want we hadden hier te maken met objecten die net zoveel wogen als 30 zonnen, nauwkeuriger gezegd 29 en 36 keer zo zwaar als de zon. Dat nieuwe zwarte gat heeft de aanduiding GW150914 gekregen en bevindt zich op een afstand tot de aarde op zo'n 1,3 miljard lichtjaar. Wat zijn nu zwaartekrachtsgolven ? Simpel gezegd rimpels in de ruimtetijd. Het is het beste voor te stellen met wanneer je aan

een water bevindt en het oppervlak is spiegelglad. Op het moment dat je er een steentje in laat vallen, ontstaan er kringen rond die plek. Gaan we terug naar de zwaartekrachtsgolven. Door de kracht van het samensmelten van die

twee zwarte gaten ontstonden er golven in de

zwaartekracht. Aangezien de aarde op zo'n golf zit, was het ontzettend moeilijk die golven te ontdekken. Door metingen te verrichten op meerdere plekken en die met elkaar te

vergelijken, kwamen

wetenschappers tot die ontdekking. Met deze

ontdekking kunnen de onderzoekers de zwaartekrachtsgolven gebruiken om meer te leren over het heelal. Een zwart gat zendt geen lichtdeeltjes uit, waardoor we nooit weten wat er precies daarin gebeurt. Zwaartekrachtsgolven kunnen door geen enkele vorm van materie worden tegengehouden waardoor we naar deze rimpels kunnen luisteren om op die manier meer te weten te komen over o.a. zwarte gaten. We kunnen nu achterhalen wat er kort na het ontstaan van het heelal allemaal gebeurde. Eenvoudig zal dat niet zijn, want de oerknal vond een kleine 14 miljard jaar geleden plaats met andere woorden de zwaartekrachtsgolven zijn nu heel zwak. Zullen die nog wel aangetroffen worden? Voor de wetenschappers breekt er een geheel nieuwe studie aan.

Pagina 4

ZEER JONGE AARDE GETROFFEN DOOR EEN PLANEET We wisten al heel lang dat de aarde lang geleden met een andere planeet in botsing was gekomen. Uit de om de aarde ronddraaiende brokstukken zou de maan zijn ontstaan. We dachten te weten hoe dat gebeurd was, maar in januari werden er meer gegevens verstrekt, die ons een beter en juister inzicht gaven over die gebeurtenis. Door die botsing van de aarde met die andere planeet, Theia genaamd, spatte deze laatste helemaal uit elkaar en ook een groot deel van de aarde. Vele brokstukken vormden toch weer een bol en dat werd de aarde. Een ander deel van die brokstukken klonterden samen, vormden een bol en draaide om onze planeet en die kreeg de naam de maan. Eigenlijk een mix aarde en Theia. Goed beschouwd bestaat de aarde dus uit twee planeten, de aarde zelf en de planeet Theia. Een belangrijke conclusie die een groep wetenschappers trok. Wel bleef de vraag hoe dat precies in zijn werk was gegaan en wat is daarvan terug te vinden. Voor dat laatste moesten de onderzoekers stenen bestuderen die de maanastronauten hadden meegenomen. Zeven maanstenen vergeleken ze met zes vulkanische stenen uit het binnenste van de aarde. En wat bleek nu? Ze

waren helemaal gelijk aan elkaar m.a.w. ze moeten dezelfde afkomst hebben. Die botsing moet volgens de onderzoekers met een enorme knal zijn gebeurd en frontaal. Beide planeten spatten grotendeels uit elkaar. Uiteindelijk door samenklontering ontstonden de aarde en de maan. Dat werd dus een mix van beide planeten. Deze visie verschilt dus duidelijk met hetgeen tot dusver werd aangenomen. Theia zou langs de aarde zijn gescheerd en in stukken zijn gebroken en nam tegelijk een deel van de aarde mee. Een deel van de aarde zou om de aarde zijn gaan draaien, en daarvan viel weer een deel terug, en van de rest zou de maan zijn gevormd. Dat zou dan betekenen dat de maan uit heel andere gesteenten zou bestaan. En dat is dus niet het geval. Die botsing, zo'n 4,5 miljard jaar geleden toen de aarde nog maar 100 miljoen jaar oud was, zorgde ervoor dat wij nu een maan hebben. Maar die is wel op een andere wijze ontstaan dan we tot dusver dachten.

Pagina 5

NOORD-KOREA HEEFT WEL ZIJN TWEEDE SATELLIET GELANCEERD Noord-Korea zou naar eigen zeggen met een eigen raket een eigen kunstmaan in een baan om de aarde hebben gebracht. Aanvankelijk was er de vraag: wel of niet waar? Vrijwel alle aandacht ging naar het feit dat Noord-Korea dus over een lange afstandsraket beschikt en kennelijk hiertoe in staat is. En daarover werd gesproken, geschreven en geschreeuwd. Over een eventuele satelliet aan boord werd met geen woord gerept. Behalve dan een specifieke Amerikaanse site die uitvoerig aandacht aan de lancering besteedde en uitvoerige informatie over de Noordkoreaanse kunstmaan verschafte. Enkele dagen later moesten de V.S. schoorvoetend toegeven dat hun vijand wederom een kunstmaan in de ruimte had ingeschoten. Het deed me denken aan de lancering van Spoetnik 2 in 1957. Toen schreeuwden de V.S. en hun bondgenoten ook dat die in hun ogen de achterlijke Russen onmogelijk in staat konden zijn zo'n zware kunstmaan met een hondje aan boord, in een baan om de aarde te brengen. Wel dus.

De eerste Noord-Koreaanse kunstmaan Kwangmyongsong

Zo ook met Noord-Korea. Het land had al dagen tevoren aangekondigd, dat de wereld zo'n prestatie kon verwachten. En zo geschiedde het. Het toeval wilde dat kort na de lancering de satelliet over het stadion in

Santa Clara (Californie) vloog, waar net de strijd om de Super Bowl was beslist. Uiteraard wisten noch de spelers noch het publiek wat zich boven hun hoofden afspeelde m.a.w. het had geen enkele invloed op de einduitslag. Het Amerikaanse Norad, die alle satellieten in de gaten houdt die rond de aarde cirkelen, heeft deze nieuwe Noordkoreaanse kunstmaan nummer 41332 gegeven. De eerste die vier jaar eerder in de ruimte werd gebracht, kreeg destijds nummer 39026 toegewezen. Beide kunstmanen behoren tot de Kwangmyongsong-klasse, hetgeen 'Stralende Ster' betekent. Beide gaan volgens Noord-Korea voor een betere weersvoorspelling zorgen, natuurlijke rijkdommen opsporen, land- en tuinbouw bestuderen enz. Kortom ze dienen voor aardobservatie. De eerste kunstmaan van dat land kwam in 2012 in een baan om de aarde terecht. Het zond alleen maar liederen uit van generaal Kim Il Sung en van generaal Kim Jong Il. Maar het is niemand gelukt ook maar een noot op te vangen. Daarom werd er destijds sterk getwijfeld of die geslaagde lancering wel echt was. Overigens zijn beide satellieten te volgen op de website N2YO.com De Kwangmyongsong 4, zoals de Koreanen deze satelliet noemen, draait in een baan van 466 bij 501 kilometer hoogte om de aarde onder een hoek van 97,4 graden met de evenaar. Details over de Kwangmyongsong 4 zijn niet bekend gemaakt. Wat we wel weten is dat het over een aardobservatiecamera beschikt voor het verzamelen van foto's en video's, en radio-apparatuur voor het verzenden van die informatie. Zoals te verwachten viel, zendt het ook de nodige patriottische liederen uit. Voor de lancering gebruikte Noord-Korea een 30-meter hoge Unha 3 raket. Negen minuten en 46 seconden na liftoff bereikte de satelliet zijn omloopbaan. Naar verwachting zal de Kwangmyongsong 4 tenminste vier jaar in bedrijf blijven.

Pagina 6

RUSSEN VOERDEN RUIMTEWANDELING UIT Materialen werden buiten het ISS geplaatst om na te gaan wat er mee gebeurd als ze langdurig blootgesteld worden aan de luchtledige ruimte, rails werden aangebracht die nodig zijn voor toekomstige ruimtewandelingen en filmdunne coating ook als experiment buiten het ruimtestation om straks als bescherming te kunnen gebruiken over oude en beschadigde onderdelen tijdens de EVA-42. Dat gebeurde tijdens de ruimtewandeling van de twee Russische kosmonauten op woensdag 4 februari. Dat was niet het enige wat Yuri Malenchenko en Sergey Volkov deden. Ze verzamelden ook monsters van van het Pirs luik en een venster op de Zvezda module. Dat werd teruggebracht in het ruimtestation om het later op aarde te onderzoeken. Toen volgde het experiment EXPOSE-R, een pakket met biologische en biochemische materialen voor blootstelling aan de ruimte. Dat brachten zij aan het ISS aan. Ze beëindigden hun ruimtewandeling met het testen van een

applicator. Dat houdt in het testen van dunne films. Twee keer was deze al vastgelopen. Tevreden over hun werkzaamheden verzamelden ze vervolgens hun gereedschap en keerden terug naar de Pirs luchtsluis en sloten het luik. De 193e ruimtewandeling met betrekking tot de bouw en onderhoud van het ruimtestation zat er na 4 uur en 45 minuten op. Voor de statistieken nog het volgende. Het was de tweede ruimtewandeling dit jaar. De zesde in totaal voor Malenchenko en de tweede voor Volkov. De totale tijd aan ruimtewandelingen betreffende het ISS bedraagt nu 1204 uur en 48 minuten, hetgeen overeenkomt met 50,2 dagen. Op 1 maart keren Volkov en de twee ruimtevaarders die dan bijna een jaar in de ruimte verbleven t.w. Mikhail Kornienko en Scott Kelly, terug naar de aarde. De drie anderen Malencheno, Kopra en Peake zullen op 5 juni op de Siberische steppen landen. Yuri Malenchenko en Volkov vlak voordat ze aan hun ruimtewandeling begonnen

Pagina 7

ASTRONAUT MITCHELL OVERLEDEN Een dag voor de verjaardag van zijn maanlanding (45 jaar geleden) overleed Edgar Mitchell op 85-jarige leeftijd. Hij overleed vredig in zijn slaap in een hospice na een korte ziekte.

Astronaut Edgar Mitchell 1930 - 2016

Gedurende de Apollo 14 missie in 1971 was hij piloot van de maanlander. Tezamen met Alan Shepard maakte hij twee maanwandelingen die in totaal zo'n 9 uur duurden. De afdaling destijds verliep allesbehalve vlekkeloos zou hij in 1997 tijdens een interview vertellen. Het eerste probleem begon al voor de afdaling. Een vals signaal had hun vertrek naar het maanoppervlak bijna verhinderd. Een ander probleem diende zich aan kort voor het neerkomen met de radar. Gelukkig kon dat euvel in allerijl opgelost worden. Spannend was het wel. Tijdens hun maanwandeling naar de Cone krater maakten ze gebruik van de maan-riksja. Daarop konden ze wat materiaal meenemen. Die riksja is ook maar een keer gebruikt op de maan. Edgar Mitchell werd op 17 september 1930 in Hereford (Texas) geboren. Hij behaalde in 1952 zijn eerste graduering in de luchtvaart en daar kwam in 1961 ruimtevaart bij. In 1957 wist hij heel zeker met de lancering van Spoetnik 1, dat hij astronaut wilde worden. In 1966 werd hij als kandidaat-astronaut (de vijfde groep) door NASA geselecteerd.

Mitchell op de maan

Mitchell maakte maar een ruimtevlucht. Hij verbleef in totaal 9 dagen en een uur in de ruimte waarvan 33 uur en 31 minuten op de maan. Voorafgaand aan zijn eigen vlucht was hij ondersteunend astronaut van de Apollo 9. Voor de Apollo 10 stond hij als reservepiloot in de maanlander. Aanvankelijk was hij geselecteerd voor de Apollo 13, maar die bemanning werd verplaatst naar de Apollo 14. Later selecteerde NASA hem als reserve voor de Apollo 16

De speer van Mitchell. Het was een stok van een zonnewind experiment die Mitchell naar een golfbal van Shepard gooide. Daarmee was Mitchell de enige speerwerper op de maan.

In 1973 richtte hij het Institute of Noetic Sciences op. Mitchell geloofde heilig in UFO's, maar merkte daarbij wel op er nog nooit eentje te hebben gezien. Met de dood van Mitchell zijn nu alle bemanningsleden van de Apollo 14 overleden. Roosa stierf in 1994 en Shepard in 1998. Van de twaalf astronauten die op de maan hebben gelopen, zijn er nu nog zeven in leven.

Pagina 8

ARIANE 5 LANCEERDE DE INTELSAT 29E Een Ariane 5 bracht op woensdag 27 januari de krachtigste communicatiesatelliet, de Intelsat 29e, in een geostationaire overgangsbaan om de aarde. Deze heeft een capaciteit van maar liefst vijf maal groter dan zijn huidige soortgenoten.

Intelsat 29e

De nachtelijke lancering van de 55-meter hoge raket geschiedde vanaf lanceerbasis Kourou in Frans-Guyana. De 6600 kg wegende Intelsat 29e was de enige passagier in de neuskegel. Normaal zijn er altijd nog wel een of meer exemplaren aan boord, maar dat was deze keer niet het geval. De lancering verliep vlekkeloos. De grote zonnepanelen werden uitgeklapt en de satelliet werd gemanoeuvreerd naar een geostationaire baan boven de evenaar op 50 graden W.L. Daar vervangt het een oude Intelsat die in 2000 de ruimte werd ingeschoten. De Intelsat 29e verzorgt diensten de komende 15 jaar voor Zuid-Amerika. Dat houdt o.a. in het televisie- en radioverkeer, luchtvaartroutes, contacten met bedrijven enz. Voor begin maart staat de volgende Ariane 5 lancering gepland met de Eutelsat 65 in de neuskegel.

EUTELSAT 9B IN DE RUIMTE De commerciële communicatiesatelliet Eutelsat 9b draait sinds vrijdag 29 januari om de aarde. Hiervoor zorgde de Russische Proton raket die vertrok vanaf lanceerbasis Baikonoer. Ongeveer twee minuten na de start waren de zes hulpraketten, voorzien van RD-276 motoren leeg gebrand en vielen terug naar de aarde. Twee rakettrappen zorgden voor de verdere versnelling, gevolgd door de Breeze M bovenste rakettrap die vijf keer werd ontstoken om de 5200 kg wegende kunstmaan in een ellipsvormige baan op een hoogte van 4444 bij 35.696 kilometer te brengen. Daarbij maakte het een hoek met de evenaar van 12,18 graden. Ongeveer twee uren later ontvouwden zich de zonnepanelen. Een apogeemotor aan de satelliet zorgde er voor dat de Eutelsat 9b in een cirkelvormige geostationaire baan boven de evenaar om de aarde ging draaien. Vanaf 9 graden O.L. verricht het met zijn honderd televisiekanalen zijn werk voor heel Europa. Voorts zorgt het ook voor betere verbindingen met het ISS. De Eutelsat 9b gaat de Eutelsat 9a vervangen, die in 2006 in de ruimte werd gebracht. Afgeschreven wordt deze laatste nog niet, hij blijft een tijdje als reserve dienst doen

DRAGON BEMANNINGS-CAPSULE GETEST In de tweede helft van januari heeft SpaceX een film vrijgegeven van een test met een Dragon. Hangende aan een kraan werden de vijf keer twee voortstuwingsraketjes ontstoken die de capsule omhoog moet stuwen. Daarna gebruikten de technici die raketjes opnieuw om het zo zacht mogelijk te laten neerkomen. Deze test van het voortstuwings- en landingssysteem vond op 24 november plaats.. Dat systeem is erg belangrijk omdat de astronauten daarmee de capsule van de falende raket kunnen verwijderen. Zou tijdens de lancering deze brandstof niet nodig zijn dan zullen de astronauten die gebruiken om zo nauwkeurig mogelijk de koppelingspoort van het ISS te bereiken en later tijdens de landing zo nauwkeurig mogelijk om op de landingsplek neer te komen.

Pagina 9

Een bemande Dragon zal met een Falcon 9 raket de ruimte in worden geschoten. Na hooguit 210 dagen in de ruimte te hebben verbleven, zal het weer naar de aarde terugkeren. Binnenkort zal er een test met parachutes plaatsvinden. SpaceX hoopt eind dit jaar een onbemande Dragon capsule naar het ruimtestation te lanceren. Deze capsule zal begin 2017 opnieuw worden gebruikt voor de test waarbij de vlucht moet worden afgebroken. Een eerste testvlucht met twee astronauten aan boord staat gepland voor maart 2017.

CHINA LANCEERDE EEN BEIDOU Opnieuw bracht China een Beidou navigatiesatelliet in een baan om de aarde. Daarvoor zorgde een Long March 3C raket op maandag 1 februari. De bovenste rakettrap werd drie maal ontstoken voordat de kunstmaan in een bijna cirkelvormige baan om de aarde kwam te draaien op een hoogte van gemiddeld 21.750 kilometer. De hoek, die het met de evenaar maakt, bedraagt 55 graden. De Yuanzheng bovenste rakettrap, voorzien van een batterij met een levensduur van zes uren, zorgde er voor dat de Beidou meteen naar zijn definitieve baan werd geschoten. Hierdoor werd de tussenfase (eerst naar een ellipsvormige baan) overgeslagen. China past deze methode al sinds maart 2015 toe. Deze navigatiesatelliet is de tweede in een nieuwe serie. Het beschikt over een precisie van 10 meter. De komende drie jaar moet het Beidou-navigatiesysteem, bestaande uit 35 satellieten, zijn voltooid.

30 JAAR NA DE RAMP MET DE CHALLENGER Op donderdag 28 januari was het 30 jaar geleden dat de space shuttle Challenger verongelukte. Ter herdenking kwamen op deze dag familieleden, collega's, werknemers, hoogwaardigheidsbekleders enz. bij elkaar om die tragische gebeurtenis te herdenken. Op deze 'rampdag' werden ook herdacht de ruimtevaarders aan boord van space shuttle

Columbia en de drie ruimtevaarders die omkwamen tijdens een Apollo-test bij een brand. In totaal 17 manen en vrouwen. Zij luisterden onder de space shuttle Atlantis op Kennedy Space Center naar de toespraken van o.a. ex-shuttle commandant Robert Cabana, nu directeur van het Space Centre. Hij benadrukte dat van de toen gemaakte fouten veel is geleerd. Dat de erfenis van de omgekomen ruimtevaarders inspireert tot voortzetting van het ruimte-avontuur. Ook de baas van NASA Charles Bolden, sprak zijn bewondering uit over de moed van de omgekomenen. Enkele familieleden hielden eveneens een korte toespraak.

Gedenkplaquette van de ramp met space shuttle Challenger

Pagina 10

LUXEMBURG WIL MIJNBOUW IN DE RUIMTE Een van de kleinste landen van Europa, het groothertogdom Luxemburg, kondigde grootse plannen aan. Het wil geld uittrekken voor onderzoek die gericht is op het ontginnen van asteroïden in de ruimte..Hopelijk gaat de regering ook direct in bedrijven investeren die deze plannen ook kunnen gaan uitvoeren. Het idee van mijnbouw in de ruimte, waarbij bepaalde mineralen en zeldzame metalen uit asteroïden worden gehaald, bestaat al langer. Door dat te doen kan de aarde worden ontzien, aldus de Luxemburgse regering. Deze wordt geadviseerd door de voormalige directeur van ESA, Jean-Jacques Dordain. Hij is van mening dat mijnbouw in de ruimte niet langer science fiction is. De benodigde technieken om op een asteroïde te landen en materialen terug te brengen, bestaan en zijn beproefd. Dordain moedigt Europese ondernemers aan het voorbeeld van Amerikaanse bedrijven te volgen.”Ik ben blij dat het eerste initiatief uit Luxemburg komt. Europese investeerders zullen geen excuus meer hebben om naar Californië te gaan."

ATLAS LANCEERDE GPS 2F-12 Dikke wolken en zware windstoten dreigden de lancering van de Atlas 5 van United Launch Alliance op vrijdag 5 februari te verhinderen. Het nachtelijk aftellen ging gewoon door. Toen het moment van vertrek naderde nam de storm flink af en verdwenen de wolken grotendeels. Precies op tijd vertrok de Atlas 5 van het lanceerplatform van Cape Canaveral. Drie uur later hadden de eerste trap en de Centaur bovenste rakettrap, na twee keer te zijn ontstoken, hun werk er op zitten d.w.z. de satelliet in de neuskegel was in een baan om de aarde gebracht. Het was de zwarte en gouden GPS 2F-12, de laatste in deze serie. Op een hoogte van ongeveer 18.000 kilometer draait het om de aarde en maakt daarbij een hoek van 55 graden met de evenaar. Elke dag beschrijft het twee rondjes om onze planeet.

Met deze lancering is de GPS-2 serie voltooid. Tussen 1989 en nu werden er 60 de ruimte ingeschoten. Miljarden mensen over de gehele wereld ter land, op zee en in de lucht maken van deze Global Positioning System gebruik. Begin volgend voorjaar gaat de eerste uit de GPS-3 serie van start. Deze satellieten zijn van de allernieuwste snufjes voorzien.

GLONASS M GELANCEERD Op zondag 7 februari bracht een Sojoez 2 1b raket de 1415 kg wegende Glonass M in een baan om de aarde. De lancering vond plaats vanaf lanceerbasis Plesetsk, 800 kilometer ten noorden van Moskou gelegen. De bovenste rakettrap, de Fregat, moest drie keer ontstoken worden om deze navigatiesatelliet in een cirkelvormige omloopbaan op 19.100 kilometer te krijgen. Deze klus was na drie-en-een-half uur geklaard. Officieel staat deze navigatiekunstmaan geregistreerd als Glonass M nr. 51.

Glonass M

Hij maakt deel uit van een vloot van 27 kunstmanen die het gehele Russische navigatiesysteem verzorgen. De bedoeling is dat hij 7 jaar in bedrijf blijft alvorens deze aan vervanging toe is. De Russische Glonass is te vergelijken met het Amerikaanse GPS-netwerk en het Europese Galileo-netwerk wanneer deze voltooid is. Deze lancering was de vierde Russische in minder dan drie weken tijd.

Pagina 11

NIEUWE SPIONAGESATELLIET GELANCEERD Met succes bracht een Delta 4 raket de Amerikaanse spionagesatelliet NROL-45 in een baan om de aarde. Dat gebeurde op 10 februari vanaf de militaire lanceerbasis Vandenberg. Binnen twee minuten had de raket al de helft van de brandstof verbruikt van de 750.000 pond. De hoofdmotor van de Delta 4 tweetraps raket werkt op waterstof. De twee hulpraketten op vaste brandstof.

De Delta 4 raket met in de neuskegel de NROL-45 op weg naar de ruimte

De algemene naam van deze kunstmaan is NROL-45, maar nauwkeuriger is de aanduiding FIA Radar 4,aka Topaz 4. Dat is de codenaam van de FIA Radar serie Topaz. Aan de hand van geheime documenten is dat bekend geworden. Het was Edward Snowden die dat onthulde. De satelliet, die in een retrograde baan om de aarde draait, is uitgerust met elektro-optische telescopen die voor beelden van een uitmuntende kwaliteit zorgen.. De Topaz satellieten zijn voorzien van een SAR-systeem (Synthetic Aperture Radar), die kunnen observeren over de gehele wereld, dag en nacht, bewolkt of onbewolkt, en kunnen zelfs ondergrondse structuren (vooral militaire) onthullen. Ze vormen een welkome aanvulling op de Lacrosse spionage kunstmanen.

Topaz kunstmanen vliegen op zo'n 1100 kilometer hoogte en maken daarbij een hoek met de evenaar van 123 graden (retrograad).

HONDERDEN VERBORGEN STERRENSTELSELS ONTDEKT Australische wetenschappers hebben met behulp van een radiotelescoop honderden verborgen sterrenstelsels ontdekt. Ze bevinden zich op 250 miljoen lichtjaar van de aarde. Met gewone telescopen zijn ze niet te zien, omdat ze achter stofwolken in de Melkweg schuil gaan. De onderzoekers kwamen tot hun bevindingen met de Parkes-radiotelescoop in het oosten van Australië. Met behulp van deze telescoop werd een zwakke radiostraling opgevangen die wordt uitgezonden door waterstofgas in de verre sterrenstelsels. Daardoor slaagden de wetenschappers erin om in totaal 833 verre sterrenstelsels war te nemen, die schuil gaan achter het stof van de Melkweg. Een derde van die stelsels is nog nooit eerder waar-genomen. Ze zijn gegroepeerd in langgerekte slierten en lijken allemaal in dezelfde richting te bewegen, net als de Melkweg. Waarschijnlijk komt dat door de aanwezigheid van een groot object in het gebied. Het is onbekend hoe dit zwaartekrachteffect in elkaar zit en waar het vandaan komt.

KOMEETLANDER PHILAE ZWIJGT VOOR ALTIJD Er is inmiddels te veel tijd verstreken om nog iets te horen te krijgen van komeetlander Philae. Daarom is besloten geen commando's meer naar het toestel te sturen. Er komt toch geen signaal meer terug. Dat maakte de Duitse ruimtevaartorganisatie DLR op vrijdag 12 februari bekend. Vorige maand is een wanhoopspoging gedaan om nog iets van deze komeetlander te vernemen. De vluchtleiding stuurde een signaal naar het toestel om het wakker te schudden. Maar dat is niet gelukt. Philae ontvangt steeds minder zonlicht omdat het van de zon af vliegt en daardoor kunnen de zonnepanelen de batterijen niet meer opladen. Philae is aan zijn 'eeuwige winterslaap' begonnen. Welterusten.

Pagina 12

SMITHSONIAN MUSEUM SCHAFTE PERSOONLIJKE BEZITTINGEN EN DOCUMENTEN VAN SALLY RIDE AAN Tijdens haar leven organiseerde Sally Ride haar persoonlijke bezittingen, NASA-gebruiksvoorwerpen, onderscheidingen en papieren, welke nu, als onderdeel van de Smithsonian collectie, haar carrière en nalatenschap als Amerika’s eerste vrouw in de ruimte representeren.

Sally Ride

De astronaut en wetenschapslerares, die in 2012 overleed aan pancreaskanker, bewaarde alles wat voor haar persoonlijk het meest betekende, apart. "Sally Ride stelde zelf een weergave van haar eigen leven samen door haar astronautsspullen en dingen met een voor haar sentimentele waarde, in een speciale koffer te bewaren," zei Valerie Neal, curator en voorzitter van de ruimtegeschiedenis-divisie in het Smithsonian 's National Air and Space Museum in Washington, DC. “We hebben vanuit ons perspectief over haar, besloten wat belangrijk is in de collectie van het museum op te nemen.” Neal zal, samen met collega- curator Margaret Weitekamp en archivaris Patti Williams en met Tam O'Shaughnessy, Ride 's levenspartner en de auteur van het nieuwe boek”Sally Ride : Een fotobiografie van Amerika's pioniersvrouw in de ruimte”, op dinsdag (6 oktober) tijdens een publiek programma in het museum, de overname van Ride’s bezittingen door het Smithsonian vieren. “De tentoonstelling is een heel leuke weergave van haar gewone leven als kind,

haar typische leven als studente, haar professionele leven als astronaut en onderwijzeres en vervolgens haar leven als geëerde bekendheid”, vertelt Neal aan Space.com.”We hebben geprobeerd objecten die alle verschillende fasen in haar leven reflecteren, te kiezen.” De collectie, bestaande uit o.a. 182 objecten en 24 kubieke meter aan documenten, omhelst het volledige leven van Sally Ride – aldus Neal. Onder de gebruiksvoorwerpen die nu in het museum te bezichtigen zijn, bevinden zich een microscoop en een telescoop die Sally als kind van haar ouders kreeg, alsmede haar baseballpet die haar opa speciaal voor haar aanpaste – een aanwijzing van haar vroege interesse in sport. Er is ook een houten tennisracket die ze als puber gebruikte, onderweg naar een nationale tenniscarrière – een item waarvan de museumcommissie zich afvroeg of dat niet beter in een ander museum tentoongesteld zou kunnen worden. ”Nee”, verdedigden Neal en Weitekamp,”ook een tennisracket maakt deel uit van haar identiteit”. "Als atlete was ze competitief, gedisciplineerd en een goede teamspeler. Dus wie weet, misschien heeft tennis als jong kind haar karakter gevormd op een manier die haar later een betere astronaute maakte,”zei ze. Het National Air and Space Museum toont al het tweedelige ruimtepak en de kleding die Ride droeg op de vlucht in Juni 1983, die haar de eerste Amerikaanse vrouw in de ruimte maakten. De nieuw verworven collectie voegt nu de overall, laarzen, handschoenen en de helm toe die Ride droeg tijdens het vliegen aan boord van NASA's T - 38 supersonische training jets. "Ik hou van de helm,” geeft Neal toe.”Lichtblauw met in sierlijk bladgoud op de achterkant van de helm haar naam geschreven in een handschrift wat je normaal alleen op huwelijksuitnodigingen ziet. Het lijkt een concessie aan het feit dat ze een vrouw is, doordat het geen normale blokletters zijn.”

Pagina 13

"Dat is gewoon mijn interpretatie," verduidelijkt Neal.”Dat te midden van alle techniek en natuurkunde, er alleen deze ene kleine glimp van een soort van een meer vrouwelijke kant is.” Onder de documenten toegevoegd aan het archief van het museum, zijn brieven van vrouwelijke senatoren die Ride vanwege haar selectie feliciteren, notities van beroemdheden, waaronder tenniskampioen Billie Jean King en ook cartoons over de stereotypen in verband met de uitdagingen waar ze mee te maken zou krijgen als een vrouw in de ruimte verhalen. "We hebben al haar handboeken en aantekeningen vanaf het moment dat ze werd geselecteerd als astronaut tot en met haar volledige carrière bij NASA", beschrijft Williams.”In al haar handboeken vinden we aantekeningen en highlights, gemaakt met de Canadese robotarm die ze destijds gebruikte”. "Ride was de enige persoon die deelnam aan zowel de Challenger als de Columbia-onderzoekscommissies. We hebben haar notitieblokken van beide,” voegt Williams toe. Andere objecten in Smithsonians Sally K. Ride collectie zijn een verzameling van T- shirts die ze droeg en bewaarde vanaf het moment van rond haar STS – 7’s eerste

ruimtevlucht, waaronder één die vermeldt :” Ride, Sally Ride" en een ander bevestigt”Ja, ik ben de vader van Sally Ride vader.” "Het zijn geen puntgave shirts die nooit zijn gebruikt, het zijn gedragen T- shirts,” beschrijft Neal.” Een van hen zegt: ' Een Vrouw Haar Plek is Nu de Ruimte.” Het was duidelijk dat dit kleding was waarvan ze genoot die te dragen.” Het museum verwierf ook een aantal awards die werden uitgereikt aan Ride : sleutels van de steden New York, Los Angeles en Cocoa Beach en servicemedailles van NASA. Tijdens haar leven hield Ride deze opgeborgen. Ze koos ervoor alleen op een subtiele manier, tot haar grote eer - de Shapiro Award, een Baccarat kristallen schaal toegekend aan haar voor de haar publieke diensten in San Diego, thuis neer te zetten. "De enige onderscheiding zichtbaar in haar huis, was deze discrete glazen kom. Tot je goed keek, zou je niet eens weten dat het Baccarat kristal is,” zei Neal.” Tam zei dat die het meest betekende voor Sally, omdat het haar, voor wie ze fundamenteel dacht dat ze was, erkende. Een persoon die probeerde een impact in het onderwijs achter te laten en van waarde wilde zijn voor de gemeenschap om haar heen.” Als onderdeel van de gerenoveerde Milestones of Flight Hall (heropening Juli 2016), stelt het het National Air and Space Museum 32 van Ride’s artefacten tijdelijk tentoon. De voorwerpen zullen Ride’s leven vertegenwoordigen, van haar kindertijd tot haar carrière als astronaut. "Omdat ze behoorden aan de eerste Amerikaanse vrouw in de ruimte, horen ze natuurlijk in het Smithsonian,” zei Neal. ”Waar kunt u beter dan hier deze objecten van haar prestatie herdenken.”

Pagina 14

OPPORTUNITY KLIMT NASA’s Marsrover Opportunity is veel minder in het nieuws dan zijn grotere broer Curiosity, maar doet nog steeds zijn werk. En dat nu al twaalf jaar, sinds de landing op 25 januari 2004! In totaal heeft het wagentje nu 42.66 kilometer op het Marsoppervlak afgelegd. Opportunity is bezig met de verkenning van Marathon Valley, dat op de rand van de Endeavour krater ligt. Onlangs beklom het een serie steile hellingen van bijna 30 graden om een interessant nieuw gebied te onderzoeken dat de naam Knudsen Ridge heeft gekregen. De daaropvolgende Marsdagen gebruikte de rover zijn Navigation Camera (Navcam) en Panoramic Camera (Pancam) om rotsblokken te kiezen die van dichtbij onderzocht gaan worden.

SELFIE VAN CURIOSITY Terwijl Opportunity hard aan het werk is nam Curiosity de tijd een ‘selfie’ te maken met de Hand Lens Imager (MAHLI) camera aan het eind van z’n robotarm. Het totale beeld is opgebouwd uit 57 kleinere fotootjes. We zien de grote rover naast een donkere duin, Namib Dune, staan met daarin een geul waar het met zijn arm zand opgeschept en gezeefd heeft voor onderzoek in het interne laboratorium. Namib Dune bevindt zich in het Bagnold Dune Field gebied op de noordwest flank van Mount Sharp. Ter plaatse houdt Curiosity in de gaten hoe de duinen veranderen onder invloed van de wind, en hoe daarbij zanddeeltjes verplaatsen en gesorteerd worden. Selfie van NASA's Curiosity rover bij Namib Dune, genomen op 19 januari. [NASA/JPL-Caltech/MSSS]

door Michel van Pelt

Pagina 15

PLUTO VAN DICHTBIJ GEZIEN Herman Bosman. Sinds Pluto in 1930 ontdekt werd, heeft men vanaf de aarde geprobeerd met telescopen meer te weten te komen over deze dwergplaneet. Makkelijk was dat niet. Zelfs de beste beelden die men ervan kon maken, toonden niet meer dan een schijfje met vage vlekken. Zelfs de ruimtetelescoop Hubble kon er niets meer van maken dan dat. Toch was er begin 2015 al het een en ander bekend van Pluto. Men wist dat hij 248 jaar doet over een rondje rond de zon en daarbij een ellipsvormige baan volgt die hem af en toe voor enige jaren binnen de baan van die van Neptunus brengt. In 1977 werd ontdekt dat Pluto een maan heeft, Charon. Later werden er nog eens vier gevonden. Bekend was ook dat het op Pluto altijd donker is omdat de zon van dat hemellichaam vandaan gezien niet meer is dan een lichtpuntje, en erg koud bovendien, wel 230 graden Celsius onder nul. Als je het lenteachtige weer in de winter met altijd van die bovennormale temperaturen beu bent, is Pluto dé plek om te genieten van echt winterweer. En o ja, hij is klein, maar hoe groot zijn doorsnede is, daar kon hooguit een ruwe schatting van worden gemaakt. Om Pluto beter te leren kennen, besloot de NASA er een ruimtesonde naartoe te sturen, de New Horizons. Die zou Pluto op korte afstand passeren, afbeeldingen maken van de dwergplaneet en zijn manen en metingen doen aan deze hemellichamen.

Op 19 januari 2006 vertrok de New Horizons bovenop een Atlas-raket van het Kennedy Space Center in Florida. De reis van de sonde naar Pluto nam 91⁄2 jaar in beslag en eindigde op 14 juli 2015 met een flyby langs Pluto. Na deze flyby heeft hij koers gezet naar een ander object in de Kuipergordel, een zone voorbij Pluto en Neptunes waar talloze grote en kleine brokken ijs en gesteenten rond de zon draaien. Al enkele dagen voor de flyby begon New Horizons opnames te maken van Pluto en zijn manen die meer details lieten zien dan de beste opnames gemaakt door Hubble en telescopen op aarde. Tijdens de flyby zelf deed New Horizons niets anders dan het oppervlak van Pluto en zijn manen in kaart brengen en metingen doen aan deze hemellichamen. De vluchtleiding van de NASA op aarde wilde geen tijd inruimen voor het doorzenden van opnamen en meetgegevens naar de aarde. Elke seconde telde; men wilde zoveel mogelijk van Pluto te weten zien te komen in de korte tijd die de flyby zou duren. Maar toen New Horizons Pluto was gepasseerd, begon hij alle verzamelde opnames en meetgegevens naar de aarde te sturen. Daar heeft de vluchtleiding meer dan een jaar voor uitgetrokken. Op moment van schrijven is New Horizons dus nog steeds bezig met het sturen van opnames en meetgegevens. Wie op de hoogte wil blijven van wat dat allemaal aan kennis, en fraaie afbeeldingen! oplevert, kan het beste kijken op https://www.nasa.gov/feature/x-marks-a-curious-corner-on-pluto-s-icy-plains. Op deze webpagina kun je bovendien van alles lezen over wat we inmiddels te weten zijn gekomen over Pluto en zijn manen.

Pagina 16

Wat hebben we van de New Horizon missie geleerd? Een greep uit de bevindingen tot nu toe: - We weten nauwkeurig hoe groot Pluto is,

namelijk rond 2400 kilometer in doorsnede. Dat is ongeveer 1/5 van de doorsnede van de aarde.

- Het oppervlak van Pluto is kennelijk tot

voor kort regelmatig aan verandering onderhevig geweest en verandert misschien nog steeds. Dat was te zien aan het kleine aantal inslagkraters op het oppervlak. Hoe meer kraters namelijk een stuk terrein op een hemellichaam heeft, hoe langer er niets veranderd is aan dat stuk terrein. Wat dat betreft lijkt het oppervlak van Pluto op dat van de aarde waar immers ook weinig inslagkraters te zien zijn. Het aardoppervlak verandert voortdurend door erosie die bergen en inslagkraters doet verdwijnen en andere landschappen doet veranderen. en door het langs elkaar heen en tegen elkaar aanschuiven van tektonische platen. Door al dat schuiven van de platen verplaatsen de continenten zich, worden oceanen en zeeën groter of kleiner en ontstaan er vulkanen en bergketens. Kennelijk is er ook op Pluto iets dergelijks aan de hand (geweest). Hoe dat komt, kunnen wetenschappers nog niet verklaren. Die hadden verwacht dat er al miljarden laren lang weinig of niets was gebeurd met het oppervlak van Pluto, net als op dat van de

maan bijvoorbeeld, behalve dan dat er af en toe een meteoriet was ingeslagen.

- Op Pluto zijn bergketens gevonden van

waterijs met toppen tot rond 3000 meter boven de omgeving. Zo hoog dus als de hoogste toppen van de Pyreneeën op aarde bijvoorbeeld. Bedenk daarbij dat de diameter van Pluto zoals gezegd maar 1/5 is van die van de aarde, dan besef je dat het echt om hoge bergtoppen gaat.

- Naast waterijs bevat de bodem van Pluto

bevroren stikstof, methaan, ammoniak en andere stoffen die bij kamertemperatuur gasvormig zijn.

- Pluto heeft een dunne dampkring die zwak

oplicht door de zon als je vanaf de schaduwkant van Pluto richting de zon kijkt en de zon is afgeschermd door de dwergplaneet. In de dampkring is ook een dunne mist te zien.

Pagina 17

PLANEET OP GROTE AFSTAND TOT EEN STER Een groep wetenschappers heeft een planeet gevonden die op gigantische afstand van de ster staat. De afstand is maar liefst 7000 keer groter dan die van de aarde tot de zon. De planeet bevindt zich in een ander stelsel op ruim 100 lichtjaar van de aarde. Een dag zou er ongeveer 900.000 aardse jaren duren. De tijd dat het licht de planeet bereikt, duurt veertig aardse dagen. Dat is wel een groot verschil met ons. Het licht van de zon komt na acht minuten al op aarde aan. Echt nieuw is die planeet ook weer niet. Hij werd namelijk in 2014 al ontdekt. De wetenschappers dachten steeds met een 'weesplaneet' te maken te hebben, eentje zonder een zon en zonder andere planeten. Mogelijk was hij bij een ster weggeslingerd of had er nooit omheen gedraaid. Nu weten we dat hij om een ster draait. Hij heeft de wetenschappelijke naam 2MASS J2126 gekregen en draait om een ster met een eveneens weinig romantische aanduiding van TYC9486-927-1. Hoe het stelsel is ontstaan is onbekend, maar het moet tussen de 10 en 45 miljoen jaar oud zijn. In de sterrenkunde is dat nog heel jong.

SCHERPSTE RUIMTEFOTO OOIT Met behulp van radiotelescopen en een satelliet zijn Amerikaanse wetenschappers erin geslaagd de scherpste foto ooit te maken. Het was een opname van de straling uit een zwart gat met een ongekende hoge resolutie. Dat zwarte gat bevindt zich in de kern van het sterrenstelsel BL Lacertae op 900 miljoen lichtjaar van de aarde. De foto werd gemaakt door meerdere radiotelescopen in Europa en de V.S. door op precies hetzelfde moment waarnemingen te laten verrichten. Deze waarnemingen werden gecombineerd met beelden van de Russische kunstmaan Spektr-R. Door de combinaties van gegevens ontstond een beeld met een scherpte die voldoende zou zijn om een muntstuk op de maan te zien liggen.

Op de recordfoto is een zwart gat te zien waaruit een zogenoemde straalstroom van geladen deeltjes komt. Die straalstroom heeft een lengte van twee lichtjaar. Het is niet voor het eerst dat zo'n straalstroom in beeld is gebracht. Nederlandse wetenschappers hebben onlangs voor het eerst waargenomen hoe zo'n stroom van geladen deeltjes uit een zwart gat ontstaat.

BABYLONIERS KONDEN DE SNELHEID VAN JUPITER AL BEREKENEN Volgens de Nederlandse sterrenkundige en geschiedkundige Matthieu Ossendrijver konden de geleerden in het oude Babylonie al voor het begin van de jaartelling al berekenen hoe snel de planeet Jupiter langs de hemel bewoog. De Babyloniers brachten met behulp van abstracte wiskunde en geometrie in kaart hoe veel afstand de planeet in een bepaalde tijd aflegde. Lange tijd werd aangenomen dat deze geometrische rekenmethode pas in de veertiende eeuw was uitgevonden. Het is nu duidelijk dat deze al voor de jaartelling bekend was. Ossendrijver ontdekte de oude berekeningen jaren geleden al op vier gebroken kleitabletten die afkomstig zijn uit de periode tussen 350 en 50 voor Christus. Lange tijd begreep hij niet waarop de cijfers betrekking hadden, maar de kleitabletten bleven hem altijd bij. Pas toen een collega hem onlangs een foto toonde van het ontbrekend stukje kleitablet, werd het hem duidelijk dat de berekeningen betrekking hadden op de positie van Jupiter. Vanaf de aarde gezien trekt Jupiter met steeds wisselende snelheden langs de hemel. De Babyloniers gebruikten grafieken en geometrie om te berekenen hoe ver Jupiter zich verplaatste in een bepaalde periode, zo blijkt uit de kleitabletten. De ontdekking van Ossendrijver komt zeer onverwachts. Tot nu toe werd aangenomen dat wetenschappers pas in de veertiende eeuw na Christus begonnen met geometrische berekeningen waarmee de snelheid en positie van planeten kon worden afgezet tegen de tijd. Het is een zeer belangrijke bijdrage van de geschiedenis van de Babylonische astronomie.

Pagina 18

WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE MAAND MAART 2016 MERCURIUS Bevindt zich tot 4 maart in het sterrenbeeld Steenbok, tot 20 maart in de Waterman en daarna in de Vissen. Staat te dicht of achter de zon en is daarom deze maand niet te zien. VENUS Ook deze planeet moeten we deze maand missen om dezelfde reden als bij Mercurius. Tot 10 maart staat Venus in het sterrenbeeld Steenbok en daarna in de Waterman. MARS Komt elke nacht vroeger op en eind deze maand prijkt hij al voor middernacht aan het firmament. Aangezien Mars de aarde nadert, wordt hij steeds helderder van kleur. Tot 14 maart is de rode planeet in Weegschaal aan te treffen en daarna in de Schorpioen. JUPITER Deze reuzenplaneet is de gehele nacht in het sterrenbeeld Leeuw te zien. SATURNUS In het sterrenbeeld Slagendrager is Saturnus goed te zien. Verschijnt in de tweede helft van de nacht boven de horizon. URANUS Laag boven de westelijke horizon kan in de eerste helft van deze maand Uranus met een kijker opgespoord worden. NEPTUNUS In Waterman bevindt zich Neptunus, maar is deze maand niet waarneembaar. VAN DAG TOT DAG 1 mrt.: De weerkundige lente begint. 1 mrt.: Rechtsonder de Maan zien we Mars. 2 mrt.: Onder de Maan zien we Saturnus. 4 op 5 mrt.: De vier grootste manen van Jupiter staan ten westen van de planeet. 6 mrt.: Deze ochtend bereikt maan Titan de grootste oostelijke afstand tot Saturnus. 8 mrt.: Tussen 1.28 uur en 2.57 uur trekken de schaduwen van de manen Europa en Io over het oppervlak van Jupiter.

13 mrt.: Boven de Maan prijkt deze avond de open sterrenhoop de Pleiaden van Stier. 14 mrt.: Deze ochtend bereikt maan Titan de grootste westelijke afstand tot Saturnus. 14 mrt.: Rechts van de Maan treffen we Aldebaran aan, de helderste ster van Stier. 15 mrt.: Tussen 2.46 uur en 5.34 uur trekken de schaduwen van de manen Europa en Io over het wolkendek van Jupiter. Blijf dat even volgen dan is te zien hoe de schaduw van Io die van Europa bijna heeft ingehaald. 15 mrt.: Rond 21.17 uur is in een sterrenkijker te zien dat de Maan een sterretje van het sterrenbeeld Stier bedekt. 16 mrt.: Samenstand van de Maan en ster Alhena van het sterrenbeeld Tweelingen. 16 mrt.: Als een witte stip is maan Ganymedes tijdens de overgang over Jupiter te zien. Deze duurt tot 23.13 uur. Te 21.04 uur verdwijnt maan Io achter de planeet. Om 21.38 uur begint de overgang over de planeet van maan Io. Vanaf dat moment is alleen nog maar maan Callisto gedurende 1,5 uur te zien. 18 op 19 maart.: De vier grootste manen bevinden zich ten westen van Jupiter. 20 mrt.: Te 5.30 uur begint de astronomische lente. 20 mrt.: Boven de Maan is Regulus te zien, de helderste ster van het sterrenbeeld Leeuw. 22 mrt.: Vlakbij de Maan schittert Jupiter. 22 mrt.: Deze ochtend bereikt maan Titan zijn grootste oostelijke afstand tot Saturnus. 23 mrt.: Van 23.17 uur tot 23.22 uur verdwijnen achtereenvolgens de manen Europa, Ganymedes en Io achter Jupiter. 23 en 24 mrt.: Deze beide avonden is komeet Catalina vlak boven de open sterrenhoop NGC 1528 in het sterrenbeeld Perseus te vinden. Je hebt wel een sterrenkijker nodig, bij voorkeur een spiegeltelescoop. 24 op 25 mrt.: Iets onder de Maan kunnen we Spica zien, de helderste ster van Maagd. 26 mrt.: De vier grootste manen van Jupiter zijn ten westen van de planeet te zien. 26 mrt.: Te 2.23 uur wordt een sterretje van het sterrenbeeld Maagd door de Maan bedekt. 27 mrt.: Aanvang zomertijd. Om 2.00 uur zetten we de klok een uur vooruit

Pagina 19

28 mrt.: Rond 3.40 uur bedekt de Maan een sterretje van het sterrenbeeld Lier. 28 op 29 mrt.: De vier grootste manen van Jupiter zijn ten westen van de planeet te zien. 29 en 30 mrt.: Met een sterrenkijker is op beide avonden komeet Catalina vlakbij de open sterrenhoop NGC 1545 in het sterrenbeeld Perseus te vinden. 'VALLENDE STERREN' Net als in februari is het ook in deze maand droevig gesteld met het aantal 'vallende sterren' aan het firmament. Een enkele trage heldere Virgide kan zich nog laten zien. MAANFASEN Laatste Kwartier 02 maart

31 maart Nieuwe Maan 09 maart Eerste Kwartier 15 maart Volle Maan 23 maart DE ZON Opkomst: Ondergang: 01 maart 7.25 uur 18.20 uur 11 maart 7.02 uur 18.38 uur 21 maart 6.39 uur 18.55 uur 31 maart 7.16 uur 20.12 uur

ZONS- EN MAANS-VERDUISTERING Op 9 maart vindt er een totale zonsverduistering plaats. Helaas niet in Nederland of België, zelfs niet in Europa. Wil je dit fantastisch mooie natuurverschijnsel zien, dan zul je een verre reis moeten maken. Naar Indonesië. Om heel precies te zijn naar het eiland Java, Sumatra, Bali of Sulawesi. Dat kost je wel een paar eurootjes, maar het is wel fantastisch om het te beleven. En maar hopen dat het helder onbewolkt weer is. Ook van de maansverduistering op 23 maart kunnen we in Europa geen glimp opvangen. Spectaculair is deze verduistering zeker niet. want alleen de bijschaduw hapt een beetje van de maan af.

WEEKEXCURSIE NAAR KOUROU EN FRANS-GUYANA Elk jaar organiseert Juan de Dalmau van ESTEC een weekexcursie naar Frans-

Guyana. Het land met o.a. de lanceerbasis van de Europese ruimtevaart. Daar waar de Ariane, Vega en Sojoez raketten gelanceerd worden. Daaraan brengen de deelnemers uiteraard een bezoek. De toegangspoort tot de ruimte. Hoe ziet die week in het kort eruit? Dag 0: Verzamelen in Parijs. Dag 1: Vlucht naar Cayenne (plm. 8 uren). 's Avonds een mogelijkheid om te kayakken. Dag 2: Bezoek aan het CACAO Hmong dorp. 's Middags een trektocht door het regenwoud. Dag 3: Met de boot naar Regina village. Tocht door een regenwoud o.l.v. een gids. Dag 4: Activiteit in het regenwoud, mogelijkheid om te zwemmen en tot slot met de kano naar Roura village. Dag 5: Bezoek aan Cayenne en de dierentuin. Tijdens het diner 's avonds de mogelijkheid om met enkele leden van het personeel van de lanceerbasis te praten. Dag 6: Bezoek aan de lanceerbasis o.l.v. een gids. Te zien zijn de Ariane 5, de Vega en de Sojoez faciliteiten. Tot slot ook nog een museum op de lanceerbasis. 's Avonds nog een bezoek per boot aan het Sint Jozef eiland. Dag 7: Bezoek aan het Duivels eiland, bekend van het boek en de film Papillon. 's Avonds nog een bezoek aan het Sinnamary village waar de Russen van het ruimtevaartcentrum verblijven. Dag 8: Toer door Kourou met een bezoek aan de markt en de gelegenheid tot het kopen van souvenirs. Vervolgens naar het vliegveld, gevolgd door de terugvlucht naar Parijs Dag 9: Aankomst in Parijs. Deze weekexcursie wordt gehouden van 8 tot en met 16 oktober. De kans om een lancering bij te wonen is hooguit 30%. Kosten: 2000 euro voor een eenpersoonskamer en 1750 euro voor een tweepersoonskamer. Uitvoerige informatie + aanmelden voor 5 april a.s.: https://dl.dropboxuser.content.com/110528086/Guiana_trip_program-registration_17jan2016-2.pdf

Pagina 20

ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN Bijeenkomst op een vrijdagavond in maart - bespreking nieuwtjes - waterraketten - bespreking project - bespreking excursie - kijken naar de komeet - wat verder ter tafel komt Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.00 uur Sterrenkijkavond 12 maart 2016. Plaats en tijdstip worden nog bekend gemaakt UDEN - VELDHOVEN Sterrenkijkavond op 11 maart 2016 Basisschool De Camelot Germenzeel 600 Uden Aanvang: 19.30 uur Einde: 22.00 uur

WAT EEN PRACHTIG PLAATJE Wie op dinsdagochtend 2 februari in alle vroegte naar de oostelijke hemel keek, kon genieten van een stukje fraai uitzicht. Vijf planeten op een rij en daar tussen nog de maan. Van boven naar beneden poseerden Jupiter, Mars, Maan, Saturnus, Venus en nog net boven de horizon planeet Mercurius. Voor bewoners op het zuidelijk halfrond was dat nog veel fraaier te zien. De volgende dag was de verplaatsing van de maan duidelijk waarneembaar. De vijf planeten bleven toch alle aandacht trekken. De dagen daarna begonnen de planeten langzaam van de lijn af te wijken. Maar fantastisch mooi was het zeker geweest.

De volgende Astruim verschijnt

20 maart 2016