-- --- -- ------~---~--

Maandelijks Nieuwsblad voor Gar'mer'wolde

Thesinge en omstr'eken

I~XIVII2I~SS

c

,,,,

, ,, ,

appïl1995

-- EI-- EI

1945

Garmerwolde

----

ThesingeVerhalen, verhalen en nog eens verhalen. Over onderduiken, beschietingen, het onder water zetten van een heel gebied,tbc-tentjes, aardappels opeten die voor de varkens bedoeld zijn, over sokken stoppen met de verkeerde kleur garen, over trouwen, angstigemomenten, over dingen dle wonderbaarlijk goed afliepen en over dingen die niet goed afliepen - over vijf jaren die ook in onze dorpenworden herinnerd.Je komt bij iemand binnen en je hoeft maar een halve vraag te stellen: daar komen de verhalen al.Van mensen die in de oorlogstijd al volwassen waren, soms een gezin hadden.Van <Je jonge jongens die moesten onderduiken, om niet naar Duitsland te hoeven.Zelfs mensen die in de oorlogstijd lang niet droog waren achter de oren, weten nog enorm veel te vertellen. We hebben met veel mensengesproken om deze speciale Garmer & Thesinger Express te maken. Maar nog veel meer mensen moesten we overslaan.Beschouwt u de verhalen in deze krant maar als een begin.Soms zijn ze heel gedetailleerd; soms wat globaler. Het blijft natuurlijk moeilijk om je na zo lange tijd alle precieze details weer voor degeest te balen. _De volledige geschiedenis vindt u bij u in de straat, bij uw buurman misschien, of daar even verderop.Veel van die verhalen komen nu pas naar boven, vijftig jaar later. Vlak na de oorlog moest er immers gewerkt worden. Er was geen tijdvoor bespiegelingen en voor geschiedenis. De mensen hadden het al druk genoeg met de toekomst.Nu - begin mei 1995 - blijkt voor heel veel mensen die geschiedenis nog springlevend te zijn.En wij hopen dat onze G&T ertoe zal bijdragen dat iederéén zijn of haar verhaal aan iemand kwijt kan.

Maandag J6 april J945 om halfelfwerd Garmerwolde door Canadezen bevrijd. De volgende dag was ei de inkwartiering vanvijfendertig Canadezen. Op de foto van links naar rechts: Ernest, Mina Dekker, Eliar, Elia Bolhuis en Beben. De foto werdgenomen voor de boerderij aan de Lageweg nummer 3. Vrijdag 20 april, 's nachts om twee uur, vertrokken de Canadezen weer.

De redactie

1940, ,, ,

.,, ,

_21 e jaapganq

~~ ~~=~[§~S;äil~~:~~lt:§~S~

2 GARMER& THESINGER EXPRESS

Dit was het plaatsnaambord zoals dat door de Duitsers aan hetbegin van de oorlog bij Thesinge werd geplaatst. De kleuren zijngeel met zwarte letters. Foto: Teunis Ton.

Toen Hermie en haar broers enzusters weer thuis kwamen, zatdaar opeens de vreemde man inde keuken. Eindelijk werd hetverhaal verteld door hun oudersen viel alles op zijn plaats. Deverbazing overheerste, maar erwas ook begrip.Een paar dagen later keerdePhilip Knorringa terug naar stad,waar hij voor de oorlog eenhoedenzaak had op de hoek vande Herestraat/Grote Markt. Hetpand stond er nog en dhr.Knorringa kon er terugkeren. Deverzetsvriend van vader Haak,die Knortinga bij de familie hadhelpen onderduiken, had eenkruidenierszaak gedreven in destad; maar hij had minder geluk.Ook hij was tijdens de oorlogondergedoken en zijn zaak werdin beslag genomen doorNSB'ers. Na de oorlog kon hijzijn zaak niet terugkrijgen enuiteindelijk emigreerde hij naar.Nieuw-Zeeland.Dhr. Knorringahad met zijnvrouwen dochter al in kampWesterbork gezeten. Het verzetzag kans af en toe groepjesjoden uit het kamp te smokkelentijdens de brandstofvoorzieningmet een vrachtwagen.De dochter had een verloofde inhet kampen ze besloot hem nîetin de steek te laten en mee tegaan naar Polen naar het "werk­kamp." Er werd nooit meer ietsvan haar vernomen. MevrouwKnorringawist samen met haarman uit Westerbork te ontkomenen dook elders op het Hogelandonder. Zij kon de spanning vanhet ondergedoken zijn echterniet aan en verdronk zichzelf.

hij in de zomer van 1944 uitgevangenschapterugkeerde naarThesinge, had hij gedurende delaatste maanden opnieuwonderduikers in huis uit de stad.Zijn dochter, Aaltje Slager­Haak, vertelt later dat haar vadereen geweldige hekel aan deDuitsers had en niet erg bangwas aangelegd. Zo luisterden zeook altijd naar Radio Oranje,hetgeen natuurlijk streng verbo­den was. Die radio verhuisde inde laatste weken van de oorlogop een goed moment wel naareen hooischuur In Klunder,omdat het toch wel wat gevaar­-lijk werd. Daar was helaasgeenstroom aanwezig, zodat ze hetdie laatste weken zonder nieuwsuit Engeland moesten doen.Natuurlijk had je nog wel denieuwspamflettendie vanuit delucht gedropt werden,

De kinderen Haak in augustus 1942. Staande van links naar rechts:Dirkje, Klaas, Hennie, Annie en Martha. Op de voorgrond: Marten.

zich na spertijd nog op straat hadbegeven, maar dat wisten wijtoen nog niet. Wij kinderenlagen al op bed en ik weet noggoed hoe mijn moeder letterlijkklappertandend van angst kwamvertellendat we omsingeldwaren. Het verraad lag overal opde loer en er was al eens sprakevan geweestdat onze onderdui­ker weg zou omdat het verradenwas. Later bleek het verraad nietnauwkeurigte zijn geweest enwerd bijeen ander gezin huiszoekinggedaan,waar toen gelukkiggeenonderduikerswaren.

Hel einde YO-" Je oof'log

Op 17april 1945 werdenThesingeen Garmerwoldebevrijd, Er speelden zich nogveel gevechtenen trieste dingenaf in die laatste weken van deoorlog.Zo was er al eerder in de oorlogop Achter-Thesinge een kleinkind tijdens een bombardementomgekomen,terwijl de rest vande familie gespaard bleef.Ofschoonde situatie dus noggevaarlijkwas, trok er toch-eengroep wat grotere kinderen naarGarmerwolde, waar de Canade­zen gesignaleerd waren!In Klunder werd nog geschotenen hier en daar zagje Duitsesoldaten die gevangen genomenwaren en opgebracht werden.Op de terugweg langs deSchutterlaanstond daar ineenshun neef Klaas Haak die door deDuitsersopgepakt was en inAmersfoortgevangengezet was.Laterwerd hij een zogenaamde"grensganger," hetgeen bete­kende dat hij in de buurt vanEmmen te werk gesteld werd,vermoedelijk in het veen. Indeweekendsmocht hij naar huis entijdens een van dieweekendverlovenwas hijondergedoken en niet meer terugnaar Emmen gegaan. En zostond hij langs de kant van deweg toen Thesinge bevrijd werd.Zijn vader was enige maandentevoren al broodmagerterugge­keerd, na gevangen te hebbengezeten eerst in Vughten daarnain Utrecht. Berucht was in datverband het Scholtenshuisaande Grote Markt in Groningen,waar gevangenenin eersteinstantievoor verhoor heengingen en waar zij ook mishan­deld en gemarteldwerden.De vader van Klaas had ookonderduikers gehad en was doorcollaborateursverraden. Toen

moestje de keuken passeren.De kinderen werd op het hartgedrukt dat ze dit nooit zomaarmochtendoen, maar eerstmoestenkloppen!"Toch hadden we veel pleziersamenen het was erg gezellig,"herinnert Hermie zich. "Omdathet rustig moest zijn en hetvroeg donker was, mochtenweniet meer spelen, maar welzingen van onze ouders.We hebben heel wat afgezongentoen."Elke dag werden de kinderenvoor het warm eten naar buitengestuurd. "Pas als alles op tafelstond, mochtenwe binnenkomen. Natuurlijkvonden we ditin het begin welvreemd, maarals kind accepteerje dat en alsnel weetje niet beter.Op zondag was er pudding nahet eten en het viel wel op datdie enigszins uit elkaar gevallenwas en duidelijk aangegeten.Mijn zus Annie, die maaranderhalfjaar jonger is, wasaltijd erg verontwaardigd datvader en moeder stiekemsnoepten van de pudding!

Spanning en gemat'

Hennie,de oudste van dekinderen, was door al diegeheimzinnigheden en onver­klaarbareverschijnselen natuur­lijk behoorlijk nieuwsgieriggeworden en ze voeldedat erzich iets afspeeldeop datafgesloten kamertje. Op een dag,toen ze even alleen buiten stondaan de achterkantvan het huis,waar het kamertjemet een kleinraampjeop uitkeek, waagde zehet voorzichtig naar binnen tegluren.Daar, in het halfdonkervan hetkamertje,zag ze een man zittenop het bed. .Instinctiefwist Hennie: "Dit iseen jood."Voor het raam van het café inhet dorp stond een bordje:Verboden voor joden.Hermie herinnert zich dat ze datafschuwelijk vond en niet konbegrijpen.Nu wist Hennie dus dat eriemandondergedoken was bijhen, maar de onderduikerhadhaar ook gezien! Hij verteldehaar ouders dat Hermie hemontdekt had, die daar op hunbeurt natuurlijkgeweldigvanschrokken.Hermie moest bij hen komen enze vroegen haar wat ze in hetkamertje gezienhad. Hermievertelde alles, ook dat ze dachtdat het een jood was.Omdat deze situatievoor henlevensgevaarlijk was, beslotende ouders het verhaal te ontken­nen en verteldeneen anderverhaalover een erg ziek dierdat daar opgesloten zou zitten.Natuurlijkwist Hermie beter,maar ze besefte de ernst van desituatieen hield haar mond."Het moetvoor mijn ouders eenzware en spanningsvolle tijdgeweestzijn," denkt ze, "ieder­een dacht dat de oorlog niet langzou duren en ook mijn ouderswaren in de veronderstelling datde onderduiker maar een paarmaanden bij ons zou zijn.Op een dag werd ons huis 'savonds omsingeld doorlandwachten,die achteraf opzoek bleken naar iemand die

in Thesinge, er waren toen maarliefst vier slagers in Thesinge!In het najaar van 1942kreegdefamilie Haak bezoek van eenvriend van vader, die wasaangesloten bij een verzetsgroepen onder andere joden hielponder- duiken. Hij wist van desympathievan vader Haakvoorjoodse mensen.Voor de kinderen had hij zomaareen zakje snoep meegebracht endie werden naar buiten gestuurdom te spelen. Hermie herinnertzich dat ze de hele gang vanzaken wel wat vreemd vond,maar in die tijd vroeg en protes­teerde je als kind niet.

De puJJing was etie zondagaangegelen! _

In november, zo omstreeks SintMartinus, stond er ineens eenvreemde fiets in de schuur enhing er een onbekende bruineoverjas in huis.Het huis aan de Moeshornwasniet zo groot en bestond uit eenkeuken, in die keuken was eendeur naar een klein slaapkamer­tje waar vader en moeder sliepenen verder was er nog eenwinkelgedeelte en een voorka­mer.Vanafde dag van de vreemdefiets, was ineens de deur naar hetslaapkamertje in de keuken opslot. In de voorkamerwarenbedstedenen verder stonden erledikanten, het hele gezin sliepvoortaan is de voorkamer. Als je's avonds naar de w.c. wilde,

Hennie kan zich het begin van deoorlog nog goed herinneren.Vooraldie ene dag dat er's morgens vroeg een paargeweldigeknallen te horenwaren, toen de brug over hetEemskanaalopgeblazen werd,om te voorkomendat ze door deDuitsers gebruikt zou worden.HetDuurde het niet lang of deDuitsers reden op hun motorendoor het anders zo vredigeThesinge. Het eerste jaar van deoorlog verliep betrekkelijk rustigin Thesinge en omgeving.Er verdwenen wel wat mensen,voornamelijk mannen, diemoestenonderduiken, maarverder gebeurde er niet veel.Wel waren er de regelmatigoverkomende, ronkende vliegtui­gen. Op het plattelandwas desituatie vrij gunstig; vrijwelniemand heeft daar in de oorloghonger geleden.Toch voelde je als kind de ernstvan de situatie wel aan, zegtHennie. Van haar oma had ze alverhalen over W.O. I gehoord enwist zodoendewel een beetjewat oorlogwas.

I3ezoei van tel vet'zel

Vader Haak was voor de oorlogslagersknechtgeweest bij eenjoodse slager (van Gelder) in deFolkingestraat in stad. In dieperiode had hij sympathieopgevat voor joodse mensen enhun aard en speciale gevoel voorhumor leren waarderen.Later had hij zelf een slagerijtje

verschijnselen

een onderduikersverhaal

Mevr. Hennie Dijkema-Haak (geb, 1933) was zeven jaar toen deoorlog uitbrak. Ze woonde met haar ouders aan de Moeshorn inThesinge en was de oudste van zes kinderen. Na de oorlogzouden er nog zeven kinderen geborenworden, een groot gezin dus.Toen Hennie Haak vierentwintig jaar was, trad ze in het huwe-

-lijk met Marten Dijkema en verliet ze Thesinge. Marten enHennie kregen vijf kinderen en ze woonden jaren in Bedum.Sinds Marten Dijkema met de VUT is, wonen ze in een gezellighuis aan de rand van het centrum van Kantens en we zochtenhen daar op.

GARMER & THESINGER EXPRESS 3

Anneke Haak (die later met de schilder Kol trouwde) wasnog maar een jong meisje in de oorlog. Haar oudere broerKlaas lag ziek met tbc en zij zorgde voor hem.

Hillie Ramaker-Tepper

Wie bennen oetainlek opzotterdag 28 april traauwd; wiewarren d'eersten dij noad'oorlog in TenBoer traauwdbennen. Kapper Berend Leugsging mie permanenten bie zienneefOarend: dij haar n vergun­nen veur stroom. Ik haar nbruidsboeket van tulpen enseringen. Dij kwammen oet toenvan börgmeester Huusman oetHoogebrug; n lint haaf Piet zienzuster nog wel.

dingsdag tot zotterdag hemmender Canadezen in ons hoes zeten.Ze sluipen in t stro in veurkoa­mer. In ale hou ken van koameren keuken stormen dikke gewe­ren; ook haren ze pantservoestenen grenoaten. Ze warren gek opaaier en vis: achter t hoes ston nhoonderhok met tuten ... z'huilen d'aaier tou t hoonderhokoet. Ook vissen haren ze volop:deurdat ze wat menutie in tworter gooiden, knapde de bloasvan de vissen en kwammen zeboven drieven. Ze mozzen datspul netuurlek ook waarmhemmen ... der ston nog nmantelkacheltje. Alles wat morbrannen wol, smeten ze drin:fotoliesten, n koekoeksklok (do uwie trugkwammen, laggen degewichten der nog naast), enz..s Zotterdaags kregen ze bevelom op te rukken; ain Canadeeshaar zien geweer vergeten en istrugkommen om hom op tehoalen. Dou ze vat waren,kannen wie de bourel weeropreddem. t Was mie t spuItjewel: keuken mos op nij

4-behongen worren (doar harenz'op schreven, pepier haren zenait), de w.c. luip over (wieharen dou nog zo'n emmer), derlag voelondergoud in n kaast(doar haar ain zuch verschoond),enz. Dine en ik duzzen t loekvan eerabbelkelder hoast naitopen doun: der kon wel n dooiekirrel in zitten! Mor ... hai wasleeg!Ook de gloazen warren d'r oet:dij mos Jan Wolt der weer inzetten. Pa haar nog bruiroamen,dij kon e der wel veur bruken.En wat e over haar, mog eholden.

Wie zoIlen 21 april traauwen,mor dat is n week oetsteld. Wiekormen nait in Ten Boer trecht;en deurdat de rest nog naitbevrijd was, kon 'de femilie ooknait kommen. Ook haren wie thoes nog nait weer klaar. Van

hokken bie mekoar, wollen naitallain weden. Wie zatten inpeerstaal ... in t stro; elk haarzien ploatske, apmoal biemekoar. t Schaiten kwam vanHoogebrug, dus wie laggen naitin t schaitveld ... veurkoamerwel.s Moandoagsmörns mozzen wiewassen; dou wie t goud goud enwel op heeg hangen haar, zee Pa:"Joe motten oetschaiden, twordt mie hier veul tegevoarlek, " Dou bennen wieweer metnkander naar peerstaalgoan. Wie zaggen de bourel inHoogebrug al brannenl Doarwerrenj'ook baang van ... watkomt er nou weer? s Oavendsom n uur of tien kwam dokterAnderson op zien motor aan­rieden en ruip: "Wie bennenbevrijd, wie bennen bevrijd!"Gelukkeg! Mor hou was t.metPiet èflopen? Noazotterdagmirrag haar ik nog niksweer van hom heurd! Dingsdo­agsmörns om zeuven uur kwam eweer boven wotter.s Oavends ging mien zuster Dinemet aander jonkgoud noar draai:noar de Canadezen. Ze kwampas om elf uur weer thoes. Pawas vreeslek kwoad ... veur strafmog ze hal week nait weer toudeur oet. Hierdeur was mienzuster ain van de wainegen dijbliede was dat dij Canadezenweer vot warren ... dou mog zaitenminsten ook weer vot! Asjonkgoud zai je t gevoar nait zo:t is mie ook n moaloverkommen... ik was viefmenuten noaspertied thoes. Pa was woest, dervuil ook nait tegen te proaten, ikmog d' eerste tied nait weer vot!Achterèf'bekeken haar enetuurlek groot geliek: jemozzen om acht uur binnenweden, doarna kon der van allesgebeuren: der luipen ooklandwachten vanoet Thaisn; daarwarren goien en slechten bie ..:ze kormen joe mor zo metnemenof zulfs doodschaiten!

T"aauWenoelslelJ

Een pet met adelaar en hakenkruis van een Duitse officier..Hetgeweer heeft een afgezaagde kolf-zo kun je het namelijk ongezieninje broekspijp vervoeren. Foto: Teunis Ton.

Ainke Ganzeveld-Woldendorp(75) woonde met haar oudersen zuster Dine aan deStadsweg nummer 5.We vroegen haar naar haarervaringen.

Sundoagsoavends bennen wemet mekoar (dij vaaier hoeskesaan de Legeweg: Huusman,Pops, Wierengoa en Mulder ...en wie) noar Dienco Bolhoesgoan: brood trom onder aarm,dekens met en klaaier aan. Je

'Bukken jonges, koppen onder> toavel'

Wie zoIlen op 2 I april 1945traauwen. Op zotterdag 14 aprilwarren wie de halle dag in onshoes bezeg west; om vief uurwas alles kloar en gingen wienoar hoes; doar vandoan mosPiet nog noar Hogebrug (=Oosterhoogebrug). Overdagdropen de Duutsers al Of, richtenAppengedam ... wie vuildengewoon, dat er wat kwam. sOavends om nuur ornegenbegunde t bombardement. Dijnacht ... dou hevve echt vuildwat oorlog was! De Huusmansduzzen nait in heur aign hoesblieven en bennen kroepend enbukkend bie ons kommen. Wiezatten gewoon in koamer,ronnom toavel. As wie weer wataan kommen heurden (zziie ...zziie .., zziie ...), zee mien pa:"Doar komt weer ain: bukkenjonges, koppen onder toave!!"Woarveur? Dat wait ik aigelknait ... wat kon zo'n toavelbreddoar nou aan tegen holden.Aanderdoagsmörns (sundoags)ging Pa t dörp in en heurde dater dij nacht drij mensen raaktwarren: in t hoes, woar nouHenri Venengoa woont, zat njonk gezin (man, vrouwenzeunje) met kuzzens achterveurdeur; heur.ollu kormen naitveul meer en warren in bedsteeliggen bleven ... dij bennen dergoud öfkomrnen, mor de kinderwarren aal drij dood.Hai ging ook even deur naar onshoes; dou e trugkwam zee e:"Nou wicht,joe kennen weervan veuren ofaan begunnen: degloazen bennen droet. " Mor datkon mie op dat moment niksschelen, ik zat in zörg over Piet:zal hai der goud èfkornrnenweden? Der was dou nog gaintelefoon, dus je kennen nait evenbellen.

In peeI'slaaI

"t Was oorlog en dat vennenwie hal aarg, mor wie haren weleten en drinken. AIles ging hieraigelk gewoon zien gang; goud... je konnen nait alles meerkriegen, mor dat kon n aanderook nait. Der was bv. gainkovvie en gain sukker.Grootmoe en tan Siepke woon­den hier (op Ol Rieksweg 25);Grootmoe is overleden en tanSiepke ging noar Hooite Nijburg(bie t Eemskenoal). Deurgunsten en goaven kormen wie inheur hoes kommen; dat was nognait zo ainvoudeg ... der warrenmeer dij der groag in woIlen.

•

Elisabeth Tolenaar

Susan de Smidt

weten van de onderduiker,alleen besefte die dat toenniet. Het was het jongstezoontje Marten. Hij zag deonderduiker met enige regel­maat en om ontdekking tevoorkomen noemden vader enmoeder Haak hem ook' 'va­der." De kleine Marten haddus gedurende enige jarentwee vaders.Hoe het mogelijk is dat zo'ngeheim al die jaren nooit naarbuiten is gekomen in zo'nklein huisje met al die kinde­ren, wil ik nog graag weten... Als je een groot geheimkent, mag je dat alleen aaneen ander vertellen als jezeker weet dat die ander beterkan zwijgen dan jij. Dat zeimijn moeder altijd," besluitHermie haar verhaal.

Fietsend langs Schutterlaan:Anneke Haak (/ater Kol­Haak).

ik me de beschietingen,vande stad af. Onze buren haddeneen gat gegraven in de grond.Daar zaten we in: moe metdrie zussen. Eroverheen lageen plank.We zaten daar veilig, alleenkroop er op een bepaaldogenblik zo'n grote duizend­poot over me heen. 'Ze kwamen veilig die laatsteoorlogsdagen door. VoorAnneke was de oorlog goedafgelopen, voor Klaas niet.'Eigenlijk was Klaasoorlogsslachtoffer. Met eengoede verzorging en goedeten was hij beter geworden. '

Hennie Dijkerna-Haak heeftthuis nog een boek dat dhr.Knorringa geschonken hadaan de bibliotheek vanThesinge en dat aan haarfamilie was opgedragen "indankbare herinnering," zoalsde titelpagina vermeldt. Zekreeg het via haar zusterMartha. die het op haar beurtweer van een kennis kreeg diehet ergens op eenrommelmarkt vond.Behalve Hermie en haarouders natuurlijk, bleek ernog een kind in het gezin te

Dhr. Knorringa is het gezinHaak met enige regelmaatblijven bezoeken. Toen vaderHaak in 1968 overleed washij, inmiddels ruim tachtigjaar en wat stram ter been, bijde begrafenis aanwezig.

éen gl'ool ge~eim

Slapen in een tbc-tentje

'Ik werkte al bij meesterBuikerna en ik zag er goedgezond uit, maar ik moest metoen laten keuren. Dat wasverplicht. En zo bleek, dat iktbc had opgedaan. Nu zou jez6 weer beter zijn, maar toenwas er eigenlijk een te slechteverzorging, niet goed genoegte eten. Mijn broer werdslechter en we zouden daar­heen gaan, naar Harderwij k,maar ik mocht eigenlijk nietmee. Toen ben ik tóch ge­gaan. Gelukkig maar, wantKlaas is overleden. Tot dietijd hadden we elkaar om dedag een brief gestuurd en ikweet nog, hoe erg depostbestelIer het vond, datKlaas was gestorven. Daarnawerd ik opnieuwheel ziek en.uiteindelijk heb ik er tweejaar over gedaan om weerbeter te worden. 'Het tbc-tentje stond achterinde tuin. Soms moesten dejongens uit het dorp halsover­kop het land in vluchten voorde Duitsers. Jan Hofstee wasnet iets te laat weggekomenen die dook bij Anneke hettbc-tentje in. Daar lag hijonder het bed totdat allesweer veilig was.'In zo'n tentje - er stonden ermeer in het dorp - durfden deDuitsers niet te komen. Zewisten wel dat er dan eenbesmettelijke ziekte was. '

Besc~ielingen

'Van de bevrijding herinner

A

'Ik moest de sputum begraven en de koppen met kokend waterschoonmaken. Daardoor heb ik zelf ook tbc gekregen. Mij nbroer werd opgenomen in Harderwijk en ik kwam in dat tbc­tentje te slapen. Dat was voor de frisse lucht.' Het tentje - eenhouten optrekje. met ramen rondom - bestaat nog steeds. Het ....staat aan de.Luddestraat in een achtertuin, nu onherkenbaar'verbouwd' tot zomerhuisje.

Om Je Jag een tl'ief •

4 GARMER& THESINGER EXPRf:SS

November 1944.

TEN BOER

-.JTEN BOER. 7 "o.vo.bor 19~~

' ......... 1

6,109

WOLT";llSUI4.

Ten Boer, 1~I

GEMEENTE

Afd. Rva cuat ie UH.

GlillEJ::IITI! TEN BOER.

o N T R ij 1 11 1 N G S - B E V.AJL..,.

Den Heez- R.Pent inga.

RudyBremer

De BurgemeeBter der gemeentfl Ten Doer gelaat U, Uw woning.

met den meesten spoed te verlaten.V6ór'Uw vertrek di.nt U z1ch op h.t EVACUATIE-BUREAU t.n

(Jemsent.huize 'te melden lAet alle porsoonebe"iJtion en etamkBartez:ZOnder -di t beveL kunt U n1tlt voor eveneueeae vergoedingen

1.1\ aanmerking komen.

I Ik deel U metSe, dat U met ingang VaDDonderdag 9 NOYember a ••• Uw intrek .kuntnemen bij D.K_Sohutter, C.37_ te Th~81nge.

De Burgem,e€:lsttlr vc ornceed,

Red m'n kind!

WESTERBORK,1943

gerichtaan een adres in Amsterdam,een kreetdie weinigruimte nam:

een briefkaart, heimelijk door een kier gedouwd-- aan 't bitter toeval toevertrouwd,

aan de wind --

Langsde spoorbaan, waar de veewagonde laatste, lange rit begon

lag, tussensintels, half op 't dorre gras,zoalshij 's nachtsgevallen was

OIlUKKElIlJ OUUIISWOLO, SLOCHTEREN PRUS 1'0 CENf

Zo 'n groot gebied stond er onder water, helemaal tot Delftijl aan toe. Bijna alle bomen zijn door het(zoutel) water gestorven.

RudyBremer

Zes bronzenhandenstaan ten hemel gericht,of eigenlijk zeven.In één staatdiep een menorah gekerfd:die heeftde wonden van de nachtgeërfden draagt het licht.Eén is verkramptgebald­voor wie nog leven.Een rijst verminkt, één helt,één bidt of smeekt,één hoopt fervent,en één ontbreekt...en van de zevenis die het monument:voor hen die niemand kenten slechtsde leegte wreekt.

JOODS MONUMENTvan Edu Waskowsky

0 ••. 8chorphu1s.

De Burgemei:8ter dçr gemeunte ·!J'en Boer,

BEKENDllAKING.

De Burgemeeetur der gem8~tt;l Ten Boel" LAakt bekend,4Q~ 4. gronden g.l.g~n tus80h.n h.t il .....ksnaa1 en het Ilam~

etti..diep ond... wat... zullen wO"den gezet.

Dtil hier wontinde bevolking wordt dr1ncend &8D8E:raden tefivacueeren.

Door bemiddoling van het tlivacuatleburaau te Gronlll8enzullen dcee 1nwonura worden ondergebracht in dtt gellflenten

!::-.:ltena, WarttWD, .ln8WD en Batlo.

Een jQd~r WOrdt er nadrukkelijk op gewezan, da~ bet ln

het belang van iudtfrll vel~igheid zidr gawenecht 1. 41116 &'1_

Jl1tH:ntc te verlc.tvn on dat elk die bliJtt dit doot ,eheel opeigen varantwoordelljkhE!:l4..

De inwoners kunnen zich vanaf .SP8till 'c..',.as. aa 8ep­tt:mber molden bij het evacua.tiebureau, dat &1ttlng houdtop hot gemeentehula van 7. v.m. tot 6 uur n.m.

Du et'voer 4.. r 'bevolking bEaglnt corSen 22 SeptoGlb.r om8 uur 'T.ID.

Er wordt nog op gewoz.en. dat hut eon leder vrij ."aatop ~1gen gelegenhe1d onderdak ttt zoeken. Ook 48&. bewoner.

dienen zich bij hut uVQcu.atiebureo.u ten gcoecntehulze t:e

vervoegen alvorena te vertrekJI:en.

ron Bo.... 21 Sopto.. be.. 1944.

Ton Werdekker

groterejongens op zoek naarmeeuwe-eieren om deze met hente kunnenruilen tegen sigaretten.Toen een aantal van dezejongens zich met een emmervolmeeuwe-eieren bij de Canadezenmeldden,vertrouwden desoldatende handel niet helemaal.En onder het uitroepen van:"kaa kaa" (zij waren in deveronderstelling dat het omkraaie-eieren ging),smetenzijde heleemmer met eierentegeneen muur!

Naar aanleiding van dezeinundatie is in 1985 het boek:"Inundatie 1944-1945 in woorden beeld" verschenen. Hierinstaat een uitgebreid verslag vandeze zinloze Duitseaktie.

Op 18 september 1944 werden door de Duitsers de zeesluizen inDelfzijl opengezet.Hierdoor kwam een gebied van ongeveer 12.000 hectare onderwater te staan.Dit gebied lag tussen het Damsterdiep en het Eemskanaal entussen het Eemskanaal en het Afwateringskanaal;van Schildmeer tot Delfzijl.

De bevolking in dit gebied werdgeëvacueerd en vond veelalonderdakbij familie of kennis­sen in het noorden; een enkelingbleefachter op de wat hogergelegengronden.De bewonersvan Garmerwolde, die woondentussen het Damsterdiep en deRijksweg,mochtendaar blijvenwonenop voorwaardedat zijzelf met behulp van een vijzelhet woongebied droog hielden.Doordathet gebied ten noordenvan het Damsterdieponder drukvan de gemeentebesturen nietonder water werd gezet, is dehele inundatie een vrij zinlozevertoning geworden.

VerWen lerrein

Het ondergelopen gebied wasverbodenterrein, dus avontuurvoorjonge knapen uit Garmer­wolde. Een van deze knapen, tewetende toen veertien-jarigeKeesHuisman, trok er regelma­tig met zijn vriendJan Leugsopuit om tochtjes te maken naar dehogergelegen stukken land ende hooibulten ... om naar eende­eieren te zoeken. Dezê tochtenwerden gemaakt ineen vrij lekkeroeiboot met planken als roei­spanen. Deze boot was van eenlandwachter; omdat ie al eenswas afgedreven. moestenzijerop passen. Doordatde roei­boot niet meer van een al tebeste kwaliteitwas. moest- alshet water in de boot te hoogsteeg- een pauze wordengemaaktbij een dijk. zodat degatenmet vette klei kondenwordengestopt. Dedrooggevallen stukkenwerdenniet alleen dooreenden alsbroedplaats. maar ook - envooral - door ratten als woon­plaatsgebruikt. Het was dan ookzaak om - wanneereen eend eenei gelegd had - er als de kippenbij te zijn ... voor de ratten methet ei aan de haal gingen! Metname in de hooibulten warendeaantallen ratten enorm. Aan detochtenkwam een einde toen delandwachterwaarschuwde dat debezetter op alle overtreders. diezich in het ondergelopen gebiedbegaven.zou gaan schieten.

Deren en ijs

De Groningse waterlinie

In de wintervan '44 vroor hetgehele ondergelopen gebied

.dicht; met uitzondering van hetDamsterdiep, wat nog door debeurtvaartwerd gebruikt.Hierdoorontstondeen uitge­strekte ijsvlakte, waar natuurlijkdriftig op geschaatst werd.Direkt na de bevrijdingwerd hetgebied weer drooggemalen; metals resultaateen uitgestrektmoerasgebied, waar duizendenmeeuwen een broedplaatszochten. Daar de Canadezen gekop eieren waren, gingende wat

GARMER & HtE51NGER EXDRE55 5

Waar mensen ook zaten ondergedoken. ze konden troostputten uit de illegale bladen. Foto: Teunis Ton.

Oade.rdalkeu.Wijze: '0. p/tollt ••• :

Hier ts de onderduikerl.Jlj~ft H:Y; _"tje bl••k- .- .. - •.;...omdat hU In zoo menig mll&lldNooit In het zonlicht keekHoezee, hoe_~ee. Hij doet vandaal' weer md (2 x)'HUis ZiJD kam ..r ultgevluchtEn ademt nu we,er vrOAls vogel In de bultenlucbtGeen meDsch was ooit Zoo blij

Hier Is de onderduiker ,Hij heeft zich thaDS verloofdDe dochter van de kostjulfrouwDie heert hU trouw beloofdRceaee, hoezee. Hij bracht zijn meisje mee (2 X)

Ze wand'leD In de avondluchtEn fluisteren heel tevree;"Men sprak zooveel van eenzaamheid;Wij waren met sUn twee"

Het onderduikersgIldeBrengt thans zijn warme lot

jij~t~~u~~e:U:o::~:c~~~Plaat8 boodHoezee, hoezee. De eenzaamheld vlel mee (2 X)Odoehters van de Hospita'sHoe werd Uw hart belaagd! .Ook CupidO houdt razzia'sEn die zUn steeds geslaagd!

Feesl

(Uit de Revue van Ds. P.A. Nolle)

Detta van der Molen

Na de trouwerij kwamen familieen vrienden bij elkaar in 01 'nouderlijk huis. Alles was heelsober, want er was niets tekrijgen. Wat we hadden, kondenwe door. ruilen krijgen. Als boerhadje natuurlijk een bevoor­rechte positie: levensmiddelenzoals kaas, vlees en boter haddenwe genoeg en dat kon welgeruild worden tegen anderespullen.Het was best nog een leuke dag,ondanks de moeilijke omstan­digheden.

Jantien Bolhuis en Tjeerd Heidinga gaven elkaarhet jawoord op 21december 1944.

Trouwen in de oorloq

"Er was geen speciale toestem­ming voor nodig; we zijn in TenBoer getrouwd. Het was eengezel1ige, maar niet een echtfeestelijke dag. Het ging alsvolgt: we zijn met koetsjes naarhet gemeentehuis gegaan. Mijnfamilie woonde dichtbij; defamilie van mijn man moestechter uit Marum komen. Zijnouders, broer en zus zijn 'smorgens om halfacht op de fietsgestapt; 's nachts bleven zeslapen in Garmerwolde.

Hoe teUenju/he e/Jaal' IepenJennen?

"In de oorlog was het vrijmoeilijk om elkaar te ontmoeten;je moest elke avond om acht uurbinnen zijn. Wij hebben elkaaral voor de oorlog leren kennen.In onze verkeringstijd waren erweinig mogelijkheden om weg tegaan. Je ging eens een keer naar

'de bioscoop in Groningen ofnaar.een voorstelling van deplaatselijke toneelclub. Verderkwam je gewoon bij elkaar opbezoek. Als Tjeerd op zaterdaga­vond vanuit Marum naarGarmerwolde kwam, moest hijeerst met de tram en dan op defiets. 's Zondagsmorgens vroegging hij weer weg: weer op defiets en met de tram:'

Hoe ging tel/rouwen?

Elkaar leren kennen, verkering, verloven, trouwen. Dit is voor iederstel een leuke tijd met als hoogtepunt het trouwen. Dat is een feestvoor familie en vrienden. Maar hoe gaat dat nu in oorlogsjaren? Danzijn er niet veel mogelijkheden om feest te vieren. Hierover hadDetta van der Molen een gesprek met Tjeerd en Jantien Heidinga­Bolhuis, die onlangs hun 50-jarig huwelijksfeest vierden. Huntrouwdag was op 21 december 1944.

P.S. Het verhaal VanJan Havenga,die toen samen met Klaas Kolondergedoken zat bij de familieAbel Kuizenga in Klunder, was telezen in het april nummer van1990.

bij slecht weer in te schuilen.Voor de onderduikers een primaonderkomen. Meestal sliepen zemet drie man in zo'n hutje. Omde beurt werd er de wachtgehouden. Als het nog niet veiliggenoeg was om thuis te komen,dan hing er een wit laken aan dewaslijn van het onderduikadres!

De /el'ugreis

Peta Jurjens

In het dorp Andijk zaten zo'n375 onderduikers. Het dorp wasin die tijd ongeveer zo groot alsBedum. April 1945 werd ookAndijk bevrijd. In mei ging VanZanten weer huiswaarts, viaEnkhuizen en Staveren. Deterugtocht door Friesland werd opde fiets afgelegd. "Gain pretje",volgens Van Zanten. Alle fietsenhadden in die tijd cushion-bandenom de velgen. Stukjes autobandwerden met een ijzerdraadje aande velg vastgemaakt. Doordat deverschillende stukjes rubber nietaan elkaar zaten, stootten de'banden' nogal en was het echtgeen pretje om zo'n langefietstocht te maken. Van Zantenkon Thesinge niet in één dagbereiken, onderweg overnachttehij bij z'n zuster in Marurn.In Garmerwolde kwam hij natwee jaar de eerste bekendentegen, maar hij werd niet eensherkend! "In begun van deonderduukerstied wasje gespan­nen, moar je zaten der in enje

.mossen wieder, Ioater maarkte jeniks meer van de spanning",aldusPiet Van Zanten.

Noord-Holland•111

Angslige momenlen

Als er onraad"was in het beginvan het dorp, was er meestal tijdgenoeg om de anderen tewaarschuwen, die op het andereeind van het dorp woonden. Eénkeer waren de Duitsers al bij deburen en toen was het paniek;Van Zanten moest direct weg. Inhet bed van Van Zanten werdsnel de dochter des huizesgelegd, om alles maar zo echtmogelijk te laten lijken. VanZanten zelf had geen kans meerhet veld in te vluchten; hijsprong de eerste de beste sloot inen verstopte zich - zo goed enkwaad als dat ging - onder eensteigertje.Vaak werd ook een kano ge­bruikt om weg te komen. Tussende velden waren allemaal sloten,zodat je je met een bootje sneluit de voeten kon maken. Dekano van Van Zanten wasgeschikt voor één persoon. Bijéén vluchtpoging moesten meermensen het veld in en ging er

'ook één voor- en achterop dekano zitten. Dat kon nooit goedgaan enjawel, nog geen honderdmeter verder lag de kano al opde bodem van de sloot. Hetvervelende van de hele zaak was,dat ze nu met z'n drieën eerstterug moesten naar het dorp omdroge kleren te halen. Eèngevaarlijke tocht met zoveel.Duitsers in de buurt.

11-1 J 1I {u/jes .

Soms duurde het gevaar enkeledagen en moest de nacht op hetveld worden doorgebracht.Er werd dan dankbaar gebruikgemaakt van de 'hutjes' die ophet veld stonden. Op de langge­rekte kavels stonden zowel voor­als achterop het veld hutjes omgereedschap in te bewaren en er

Onderduiken

Het eerste onderduikadres wasbij kennissen in de stad Gronin­gen. Na een week kreeg VanZanten te horen, dat er eennieuw onderduikadres voor hemgevonden was. De volgendemorgen moest hij zich meldenbij het hoofdstation. De opdrachtwas: "Een man in een lichteregenjas en rood haar te vol­gen". Hij vond zijn 'gids',stapte met hem de trein in en dereis begon. Van Zanten had geenidee, waar de reis naar toe ging.De man in de lichte regenjas hadzich tijdens de treinreis vanandere kleren voorzien. Eenknipoog naar Van Zanten wasvoldoende om hem weer teherkennen. Bij Staveren aange­komen, had Và"Zanten geenflauw idee waar hij was: " kWas ROg nooit van hoes west. "In Staveren volgde hij de 'man'richting haven. Van Zanten hadzo iets: "Nee, toch nait op nboot wel?" Maar het vermoedenwas juist, ze gingen met de bootvan Staveren naar Enkhuizen. InEnkhuizen werd de nachtdoorgebracht bij een school­meester. De volgende dag ginghet verder richting Andijk.

We,baamheJen

De Thesinger Pietvan Zanten uit de G.N. Schutterlaan heeft tijdens de Tweede Wereldoorlogmoeten onderduiken om de Duitse bezetter uit handen te blijven.Van Zanten werd in mei 1943 opgeroepen voor de 'Arbeitseinsatz' in Duitsland. Hij was toen pasnegentien jaar en wilde onder geen beding naar Duitsland. Onderduiken was dus het devies.Hier volgt het verhaal van een Thesinger, die twee jaar ondergedoken heeft gezeten in het plaatsjeAndijk in Noord-Holland.

Het dorp Andijk is een langge­rekt dorp van ongeveer zevenkilometer. Buiten het dorp zijnde stukken land voor bollen- en ."groenteteelt, allemaal omgevendoor sloten. "t Is net Giet­hoorn" , aldus Van Zanten.De eerste tijd werd Van Zantenondergebracht bij een machine­bankwerker, later bij een tuinder.Van Zanten maakte zich nuttig inhet huishouden, op het land, alstabakssnijder en 's avonds als

. kinderoppas.

- ~---~ ~~--~---~------

6GARMER& lIiESINGER EXDRt.s.s

Mijn vephaal...Voordat ik met een beschrijving van mijn oorlogsjaren begin,wil ik vaststellen dat ik in die tijd geen enkele heldenrol hebvervuld en weinig van het geweld te lijden heb gehad. Zelfs kanik stellen dat de bezettingsjaren voor mij persoonlijk niet ongun­stigzijngeweest.ln die tijd ben ik nl. in staat geweest mijnmiddenstands- en vakdiploma te halen en - wat toch ook nietonbelangrijk is - ik heb mijn vrouw leren kennen en deschiJdersZáak hier in Garmerwolde over kunnen nemen. Dit allesterzijde om nu te beginnen bij het begin.

De kerk in Garmerwolde werd midden in de oorlog gerestaureerd; .veel werklui hoefden hierdoor niet naar Duitsland om dáár tewerken.

Zoo kwam de tarwe en de gortNiet In de Dultsche magenDie heele oogsten vragenJa, Neerland heeft zichzelf gevoed,Zooals het moet ! !

~:::::~

Zoo voeden wij ons eigen volk ~(Dat was ons toch bevolen Ij ~In ruil' voor onze kolen ..Wie deed het meeste clandestien '! ~"Het dorschmachlen" ~ ~

~

!~~

~

De controleur blijkt echter goedHij krabt zich achter d' orèn"Geen korrel mag verloren ! !"Hij moet toevallig "even vort"Het vliegwiel snort ! !

Jan Wolt(n.a. v. een gesprek met HarryStuut)

o wèe, daar staat een controleurDie arme Rotterdammer .Vindt het verbazend jammerHij fietste uit de hongerstadNou treft 'Je dat ! !

Wijze: Hou zee, hOlt zee • • •

D e D 0 J' S c h m ach i n e.

I{om mee, daar staat "het dorschmachlen"Hou op je linnen zakjeGeef hier je houten bakjeWat heeft het minste uitgericht?De leverplicht ! !

paar Van der Reyden met hunzoontje zijn door een voltreffergeraakten liggen hier op hetkerkhofbegraven.,Dit is mijn relaas van de oorlogen ik hoop voor onszelf en devolgende generaties het nooitweer mee te hoeven maken.

OnJel' VUUI'

Na de winter kwam de opmarsvan de geallieerden hier echt opgang en na zware gevechten inde stad Groningen werden we in .Garmerwolde op maandag 16april bevrijd. Voordien - in denacht van 14 op 1-5 april -hebben we hier echter nog zwaaronder vuur gelegen. De middager voor stonden hier overal inhet dorp legerwagens van deterugtrekkende Duitsers opge­steld en die werden opgemerktdoor overtrekkende 'verkenningsvliegtuigen. VanafEelderwolde zijn we toen 'snachts met kanonvuur bestookt.De Duitsers - die lont roken ~

waren toen al weer vertrokken,maar het dorp werd zwaarbeschadigd. In het huis waar nuHenri Veninga woont, zijn nogdrie doden gevallen. Het echt-

We hadden twee bejaardeDuitsers als opzichter en dievonden alles best. Ze heettenallebei Paul en hadden maar éénverlangen: zo gauw mogelijkweg uit de rotzooi en naar huis.Op de herfst volgde de honger­winter: wij hier in het noordenhebben er weinig van gemerktmaar de HolIanders kwamen hierop gammele fietsen en probeer­den bij de boeren veelal metruilhandel wat eterij mee tekrijgen. Het risico was dan ooknog groot dat ze onderwegwerden aangehouden en de boelmoesten afstaan.

De kerkeraadsleden van Garmerwolde ten tijde van dekerkrestauratie rond /943. Van links naar rechts: Derk Hilbrands,Eeuwkc Groeneveld. Berend Pestman. Hendrik Heeres, PopkeStollinga, Dienco Bo/huis, Pieter Wierenga, Hendrik Bouwman enKlaas Wierenga.

In de herfst besloten onzebezetters dat er tankgrachtengegraven moesten worden omeen eventuele opmars van degeallieerden zo veel mogelijk tevertragen. Vanaf het gemeente­huis kregen vele anderen met mijhet bericht dat we achter Wolter­sum moesten opkomen en eenschop en lepel moesten meene­men. Toen we daar.ongeveer eenweek bezig waren, kwamplotseling de order dat we directkonden ophouden want hetgehele gebied daar werd onderwater gezet. Later werden weingezet bij Oosterhoogebrug enKrangeweer (Kraamweer). Onzearbeidsinzet was zeer gering; demeesten werden pas actief als degamellen met eten arriveerden.

Sc~op en lepelmee

overleg hebben we Kuipers toenook bij het schilderen van dekerkbanken betrokken. Goedmateriaal was wel het grootsteprobleem. Gelukkig waren wethuis in het bezit van een goedeoliemolen, waar we illegaal velemudden koolzaad doorgedraaidhebben en waar we ook lijnzaadmee fijn konden krijgen. Zo­doende kwam ik in het bezit vanlijnolie en omdat mijn voorgan­ger nog enige zakken droogzinkwit had staan, konden wezelf nog een behoorlijke kwali­teit verfmaken. De opzichter bijde kerkrestautatie was een echtetheoreticus, waar ik slecht meekon opschieten en die ons heelwat totaal overbodig werk heeftlaten doen. Dat was 1943.

Z-1001'/

Inmiddels hadden de Duitserseen nieuwe truc uitgevonden omachter adressen te komen vanmensen die nog inzetbaar warenvoor werk in "der Heimat" .Iedere ondernemer moest eenvragenformulier invullen metdaarin de aard van het bedrijf ennatuurlijk je naam, adres enleeftijd. Er werd de belofte bijgedaan dat ieder die onmisbaarwas voor zijn bedrijfeenzogenaamde Z-kaart kon krijgen,wat inhield dat je niet vooruitzending in aanmerking kwam.Omdat ik het zaakje niet ver­trouwde heb ik het formuliermaar niet ingezonden en krccgdus ook geen Z-kaart. Datbetekende wel dat je bij aanhou­ding niets kon tonen en dat is mijnog bijna fataal geworden.Pinkstermaamdag 1944 was hetprachtig weer en Imke en ikbesloten een eindje te gaanfietsen. Wij kwamen bij de ­destijds zeer bekende - speeltuinen uitspanning van Staalstra inHarkstede terecht. Toen we daareen poosje waren, arriveerde delandwacht en begon er eenrazzia. Wij werden ook aange­houden en na de gebruikelijkevragen naar onze namen enherkomst moest de Z-kaartgetoond worden. Met hetsmoesje dat ik niet wist dat ik dekaart dagelijks bij me moesthebben en hem in de werkplaatsbewaarde, heb ik geprobeerd meer uit te redden. Onze aan­houders bleken de beroerdsteniet te zijn en na enig overleghebben ze ons laten gaan. Wewaren toen ras vertrokken!

Duitsland; ik kreeg toen ook eenoproep om voor de keuring teverschijnen. Ik werd goedge­keurd voor heel licht werk enkon ieder ogenblik een oproeptegemoet zien.

suu-»:Om dat te omzeilen heb ik mesnel opgegeven voor eenschildercursus aan de MTS.Deze cursus was opgezet dooreen voormalige leraar schilderenen was voornamelijk bedoeld omde cursisten te vrijwaren vooruitzending naar onzeOosterburen. Op een middag inde winter van 1942/1943 kwamplotseling de directeur van deMTS. ons lokaal binnen en gafons het advies direct te vertrek­ken en langs binnenwegen-teproberen thuis te komen. DeDuitsers hadden zo juist de slagom Stalingrad verloren cn naaraanleiding hiervan waren destudenten feest gaan vieren.Onze bezetters konden ditmoeilijk verkroppen en begon­nen met razzia's op verschil- ,lende middelbare en hogerescholen. Heel wat scholieren zijntoen op transport naar Duitslandgesteld. In mei 1943 heb ik mijnvakdiploma gehaald en in dezomer ben ik tussentijds werk­zaam geweest in de kerk hier inGarmerwolde.Destijds waren hier nog tweeschildersbedrijfjes in het dorp nl.E. Kuipers en Joh Stad. Kuiperszijn zoon Jan verleende toenassistentie aan de kunstschilderJansen, die bezig was met degewelfschilderingen in de kerken Jan moest later het loofwerkaan het orgel opknappen. Omvoor mij onbekende redenenmoest hij plotseling onderduikenen zijn vader zag geen kans omhet karwei te klaren. Hij is toenbij mij gekomen met het verzoekhet werk afte maken. De anderedorpsschilder - Joh Stad - had deopdracht gekregen dekerkbanken te schilderen. Eenheel karwei! Hij zag er, gezienzijn leeftijd en ook door zijn ~

door de oorlogsomstandigheden- geringe materiaalvoorraad,tegen op en wilde zijn zaak ookwel verkopen. Dat kwam mij terore en omdat ik graag zelf baaswilde worden, heb ik toen - naeen paar avonden onderhandelen- in september de zaak overge­nomen. Voorwaarde was, datmijn voorganger zo veel moge­lijk kon blijvenwerken.

lijnolie en zin1wil

Het was de bedoeling om dekerk met de kerstdagen ingebruik te nemen en in goed

In 1938 kreeg ik een oproepvoor de dienstplichtkeuring enwerd prompt afgekeurd. Integenstelling tot de jongens dietegelijk met mij werden gekeurden wel geschikt werden bevon­den, heb ik dus aan geen enkeleoorlogshandeling deelgenomen.Toch herinner ik mij de tiendemei 1940 nog heel goed. Ikwoonde toen nog bij mijn oudersin Ten Post: heel vroeg in demorgen werden we opgeschriktdoor een paar luide knallen. Devaste brug en de klapbrug overhet Westerweiwerdermaar inDijkshorn werden opgeblazen;de oorlog was hier ook uitgebro­ken! Iedereen de straat op! AIheel gauw arriveerden Neder­landse soldaten, die gelegerdwaren in Delfzijl en omgeving,voor de terugtocht. Omdat erverder die morgen bij ons in hetdorp nog niet veel te belevenviel, besloot ik 's middags eensop de fiets naar Delfzijl te rijdenom te zien hoe het daar toe ging.Daar aangekomen was allesrustig: de stellingen warenverlaten en ik ben al gauw weerop de terugweg gegaan. In debuurt van Tjamsweer zag ikplotseling een hele colonnelegervoertuigen aankomen en ikveronderstelde dat de Nederlan­ders terug kwamen om hunstellingen weer in te nemen.Dichterbij gekomen bleken hetechter de Duitsers al te zijn; wewaren van toen af bezet gebied!

Na Je capilulalie

Er is daarna nogvijfdagengevochten, maar na hetbombardement op Rotterdamvolgde de capitulatie. Onzekoningin was naar Engelandgevlucht en Seyss-Inquart (zesen 'n kwart) werd in ons land dehoogste baas. Het Nederlandseleger werd krijgsgevangengemaakt, maar werd al spoedigweer vrij gelaten. In de begintijdging alles nog min of meer zijngewone gang, maar zachtjes aanverminderde de toestand. Veelartikelen werden schaars enkwamen op de bon. De jodenmoesten een ster op hun klerendragen en werden later opgepakt.Via Westerbork werden zedaarna in gesloten veewagensnaar de gaskamers getranspor­teerd. Bijna niemand van hen isterug gekomen. Als ik me goedherinner was het in 1942 dat uitvrees voor verzet de voormaligemilitairen weer werden opgeroe­pen voor krijgsgevangenschap.Velen gingen toen onderduikenof probeerden een baas te vindenin de voedselvoorziening,waardoor dan een vrijstellingwerd verkregen. Ook werdenvelen opgeroepen voor werk in

·j, ~~ ~.,-~ "/::11 '.,i.-4~) :' ,,-';;.-

GARMER & THE51NGER EXPRE55 7

dachten dat ze daar bij de grens'konden komen. Ik zag ook eenDuitser op een kar, met een wittevlag.'

Fale ~ ac~/ep Je tuffel/a

Elisabeth Tolenaar

'Feest was er eigenlijk niet echt,toen we bevrijd waren. Wewaren blij, natuurlijk. Canadezenreden op een auto doorThesinge. Alle jeugd uit het dorpging daar achteraan. Pas in dezomer van '45 is er feest ge­vierd.'Tettje van Huis heeft allerleipapieren en foto's bewaard.Tijdens de oorlog lagen die'verkeerde' spullen - een fotobijvoorbeeld van Klaas inuniform - verstopt achter een lavan het kabinet. Dat kabinet(aanschafprijs 16 gulden) heeftz'n waarde wel bewezen - hetstaat er nog. De foto's zitten nugewoon in een la, in plaats vanerachter.

geboren 4-12-1918 in Thesingegestorven 28-10-1944 in Westerbork (gefusilleerd)

Hendrik Ridder, schuilnaam Hendrik de Vries, stond vooraanin het verzet. Eerst als medewerker, toen als rayonleider, laterK.P. leider en nog later provinciaal leider van het gewapendverzet in Groningen. Toen hij in 1944 gevangen werdgenomen, probeerden de S.D.-ers hem op de meest wredemanier aan het praten te krijgen. Maar hij zweeg. In gesprek­ken met vrienden had hij vaak gezegd: 'Als de Duitsers mij inhanden krijgen, ga ik zingen.' En dat kon hij goed, met zijnmooie stem.Hendrik Ridder was geboren en getogen Thesinger. Nog altijdkomen wij zijn naam tegen: het Hendrik Ridderplein inTltesinge en de Hendrik Ridderstraatin Groningen herinnerenons aan zijn leven. Het leven dat hij gaf - samen met veleanderen - voor de vrijheid. Zijn stem is tot zwijgen gebrachtop een herfstdag in Westerbork.

Duitsers door het land heenvanaf stad naar Thesinge. Zegingen richting Delfzijl; ze

Hendrik Ridder

in de oorlog. Hendrik Ridder diedeed verzetswerk. Maar hij hadeen herdershond, een heel mooiehond, die Wachter heette. Opeen morgen kwam Geert Ridder,de vader van Hendrik, bij onsom te vragen of wij voor diehond wilden zorgen tot Hendrikterugkwam. Want, zei hij, die.hond eet net zoveel als wijzelf'Zoals iedereen wel weet, isHendrik Ridder omgekomen inWesterbork. De hond bleef bijde familie Van Huis.

'Het werd nog gevaarlijk, dielaatste dagen van de oorlog.Zaterdags werd de stad bescho­ten en opeens zaten er 's avondsallemaal Duitsers bij ons in deboomgaard en in de schuur. Zestuurden ons naar binnen enzeiden: we doen jullie niets.Bang waren we wel, met al datschieten. Die nacht sliepen wemet z'n allen in de gang.De volgende dag kwamen de

Evacuées

'De laatste winter van de oorloghadden we uit het watergebiedevacuées in huis, ongeveer zevenmaanden. We waren toen metz'n twaalven. Wij sliepen met dekinderen in één kamer. Er was inhet midden precies één plekjevrij tussen alle bedden. Hetechtpaar en de dochters sliepenin één kamer. Eentje sliep in eenbedstee en dan was er nog eenklein kamertje waar een bed in

. kon staan. Het was wel vol. Ophet einde van de oorlog hebbenwe voor de veiligheid allebedden in de gang gezet. Eénvan die evacuées, een vrijgezel,sliep met z'n pet op.'

Duilseps in Je schuup

In de loop van de oorlog werdalles minder.'We moesten paarden inleveren,in 1941. Twee van onze paardenwerden gevorderd en we kregener twee oudjes voor terug. OnzeAlij werd geboren en twee jaarlater Eitje. Als je zwanger was,kreegje een-extra bonkaart, wantondertussen was alles op de bon:brood, boter, fruit, schoenen,kleding. Voor de fiets moest jebelasting betalen. Zo'nrijwielplaatje kostte drie gulden!Klaas had een jas van surrogaat­stof. De mouwen van die jaswerden ál langer, Vaak zaten wein de apotheek bij mevrouwAnderson - de vrouw van dehuisarts - te knippen en tenaaien. Van oude stof maaktenwe kinderkleren. '

én loen we,J~elminde/'

'Jantien Ridder, een nichtje, wasbij ons voor dag en nacht. Ook

De grensbewakers in Nieuwolda, nog vóór de oorlog. Op de tweede rij van boven, helemaal links: KlaasRidder.

Klaas en Tettje van Huis.

'Klaas, jong, het is zovep!''Die ochtend was de Koningin nog op de radio, het Wilhelmus werd gespeeld en daarna was 'tafgelopen. De hele dag stond de radio aan, maar er kwam niets meer.Het was mooi weer: echt een zonnige dag. Zo nu en dan hoorde je een knal. Om zes uur 's avondskwamen er Duitsers aanrijden, op een motor met zijspan, met een mitrailleur erop. Zo begon inThesinge de oorlog.'

Tettje van Huis-Dijkstra was 28jaar oud toen de oorlog uitbrak,op die tiende mei 1940. Zewoonde aan de Lageweg, dattoen nog bij Garmerwoldehoorde, net als het zuidelijkegedeelte van de Schutterlaan.Haar man Klaas zat op datogenblik in IJmuiden. Alsmilitair, want de dreiging vanoorlog bestond al in 1938.'In dat jaar zijn wij getrouwd,'vertelt mevrouw van Huis, 'en inseptember moest Klaas opkomenvoor herhaling. Zeventien dagenin dienst. Hij lag in Groningenen kwam 's avonds thuis. Opeenswerd het verlof ingetrokken enmocht hij niet thuiskomen, maardat liep met een sisser af.In '39, vlak voor Pasen, kwamveldwachter Vosling waarschu­wen: de jongens moesten zichgereed houden: Met Pasen wasmijn moeder jarig; iedereen zei,dat het wel weer mee zou vallen.Maar ik hoor die voetstappennóg. Die maandagmorgen, omvier uur, kwamen ze zeggen:Klaas, jong, het is zover. '

hJenil1<J

In 1939 werd baby Dienekegeboren. Maar vader Klaasvertrok naar Nieuwolde, voor degrensbewaking. Na de zomerkreeg hij oogstverlof; dat wasspeciaal voor de boeren. Daarnazat er al een vervanger op zijnplek, dus werd hij naar DenHaag gestuurd. 'Ze zaten daarmet wel 800 soldaten in eenschool. Er was er eentje dieprachtig kon tekenen. Voor driegulden maakte hij je portret. Dietekening heb ik nog altijdhangen.'Bij het uitbreken van de oorlogzat Klaas in IJmuiden. Na decapitulatie werden de soldatenbijeen gedreven in de vishallen.Daar zaten ze tot ze naar huismochten. 'Die reis was moeilijk:een stuk met de bus, een eindlopen, ze hebben er dagen overgedaan. Maar wat was ik blijtoen Klaas weer thuis was!'

8 GARMER& THESINGfR fXPRESS

Defamilie Maat woonde in het huis rechts. Dezefoto is in 1945 genomen, nadathet waterwas weg­gepompt. Aan het huis moestheel wat worden opgeknapt. Ookhet land zag er kaal uit. Er groeidevrijwel niets meer.In het land achterde woningen liggen nog b~lten: daar waren de loopgraven.

Anje van Dijken-Maat (62) woonde met haar ouders aan hetSlochterdiep. Ondanks haar nog jonge leeftijd herinnert zij zichnog heel veel.

Heb je ook iets gemerkt van eenverzetsgroep?"Er werden weleens illegaleblaadjes bij m'n vader gebracht.Maar waar die precies heenmoesten, weet ik niet. Ze hieldenmij er buiten. Dat was natuurlijkook link: als ze je betrapten, wasje er geweest! Evert Kuipers zatin het verzet: daar waren ooktwee onderduikers. Toen het bijhen te gevaarlijk werd, zijn ze ­meen ik - nog een paar dagen bijde familie Oomkens aan hetSlochterdiep geweest. Ookdokter Anderson had er zijde­lings mee te maken: hij hielp bv.mensen die niet naar Duitslandwilden. Er zijn waarschijnlijknog wel meer mensen die er(zijdelings) mee te makenhadden, ik denk bv. aan Pestmanvan de boerenleenbank.

Hillie Ramaker-Tepper.

We hadden een vreselijk grotetuin, kippen en een varken. In deherfst werd het varken geslacht;de dikte van het dier ging naarhet aantal personen ... er kwameen controleur kijken. Wijhebben ons varken een keergeruild met een andere familie;wij waren maar met z'n drieën,zij waren een veel groter gezin.

In de oorlog was je alleen maarbang. Als er 's nachts vlieg­tuigen over vlogen, gingen weuit bed en trokken onze klerenaan. Een poosje na de oorlogwas er groot feest: er stond eengrote tent achter de school enoverdag was er een groteoptocht. Ik zat op eensprookjeswagen. Eén van deliedjes die toen werden gezon­gen, ging over een oliepit die inde jampot drijft. Mijn grootmoe­der zong JAMpot i.p.v. sjempot;ik lachte haar uit en dan werd zekwaad.

Alleen maal' tang

We kregen wel gebrek aanschoenen en klompen. Je hadtoen van die houten kleppers;daar maakten we zelf een bandover heen. Ook werd er directleer onder de klompen geslagen(zolen); op school stonden eenpaar oude versleten klompen ...die trok je aan in de klas; zo hadje altijd schone klompen. Toenzijn die ijzertjes (hakken entenen) ook gekomen; ze dedenze ook wel onder schoenen."

was vreselijk zwaar werk. Jemoest de olie opvangen enwachten tot het uitgezakt was ...dan kreeg je mooie olie. Daarkort je heel lekkere aardappelsen panne koeken in bakken. Hetafval (zwarte rollen: "keutels")wou heel goed branden.De olie werd ook wel gebruiktvoor de "toetlaamp", een soortkannetje van zink ofkoper meteen lekbakje eronder. In de tuithing je een stuk garen als lont.Die dingen hadden een ovalenreservoir. (Hielke heeft ze wel inSint Armenbij de smid gemaakt)Ook konje zelf karnen. Wekregen melk van de boerderij.Door flink met de fles heen enweer te schudden, kreegje boter.We deden het ook wel met een"polske" (stamper met gaten) ineen weckfles.

Veel dingen maakte je zelf. Vankoolzaad werd bv. olie gedraaid;dat mocht niet en moest dusstiekem gebeuren, 's morgensheel vroeg. Wij hadden een"stiep" in de schuur staan. Het

In de zomer van 1943 zijn opeen zaterdagmiddag bommenachter de pastorie gevallen; ookeen keer bij de Stadsweg. Datwaren bommen die de jongenskwijt moesten als ze in het nauwkwamen: dan werd het vliegtuiglichter. De eerste die hier vielenwaren brandbommen inFledderbosch en een blindgangerachter het kanaal. Toen het dingafging, reed Tunnis Terpstra ernet tegen: "hai zag der oet as nswien".

Verder is hier niets bijzondersgebeurd. In al die vijfjaar is ernooit één razzia gehouden. Wehadden ook geen gebrek aanbrandstof: turf en zwarte brand­stofkonden we ruilen metschepen voor eieren, olie enspek. We hebben geen kougeleden, hadden geen honger enkleren ging ook nog wel, dool'het ruilen. Bovendien kon mijnmoeder goed naaien en breien:van oud wat maken, allesuitrafelen. Ook had ze voor deoorlog al wat ingeslagen: voorals er wat gebeurde.

Keu/els enJlompen

Zeerijp (een echtpaar) met hunLimburgse evacuees: de familieRijswijk uit Arcen. Moeder enzoontje Jan waren in Zeerijpgewond geraakt en lagen in hetziekenhuis (ze hebben het allebeioverleefd).De familie Rijswijk was katho­liek. Ik hoor Fransje, eenjongetje van een paar jaar, nogzeggen: "Effe bije" en danwapperde hij met z'n handen.Dat was wel wat! Boven lagenkinderen op de grond, er lag watin de bedstee en een meisje(Juul) sliep bij mij in het ledi­kant. Mijn moeder krijgt nogregelmatig een kaartje van haar.Ze zijn ongeveer veertien dagenbij ons gebleven; de kinderengingen die dagen niet naarschool.

U01 is et> verder noggeteurJ?

Na die twee nachten zijn wijnaar Harkstede gegaan, daarwoonde een tante. We gingenmet de "tödebel" (een kleinvissersbootje met een net) overhet Damsterdiep, daarna over hettankgat en tot slot bracht "Kne­els" Kooi ons met een groot vlot,over het Eemskanaal. Toen opde fiets naar Harkstede; daarwaren ze al bevrijd, toen wijbeschoten zijn.

dood.Na de eerste nacht is de"Damsterdraai" (bijJägermeister) opgeblazen: destukken lagen nog bij boerderijStollenga. De nacht daarophebben we weer met ons zessenin de kelder gezeten; toen zijnwij niet beschoten, maarNoorderhoogebrug. .Er hebben ook mensen bijHeeres in de kelder gezeten en inde kerk.

Toen wij al bevrijd waren, zijnhier nog mensen uit Zeerijpgekomen; zij werden vanuitEmden en Borkum beschoten. Zezijn eerst bij Oosting geweest,maar kwamen daarna bij ons.We kregen er maar liefst achtpersonen bij: twee mensen uit

We zijn een nacht in Harkstedegebleven. Mijn vader ging 'smogens heel vroeg naarGarmerwolde; toen hij terugkwam, zei hij: "Wie gormentrug, wie bennen bevrijd."Toen we terugkwamen, zat hethele huis vol Canadezen; zewaren druk aan het eierenbakken. Gamellen met eierenschoven ze zo in de kachel. DeKoopmansen wisten niet wat zeer aan hadden en hebben toenmaar bij ons gegeten. Er wasveel te beleven in die tijd:allemaal sensatie!De Canadezen dronken veelsterke drank en waren stapelgekop eieren. Bij Horst (waar nuDikkema woont) was eenveldkeuken ingericht: het eten,wat hen te vet was, gooiden zeweg. Toen Moeke ons "graauwstoet" liet zien, kregen wemeteen heel lekkere witbrood ...en thee. Later kregen we ook weleierpoeder en lysolzeep.

wij hadden al genoeg aan onzeeigen mensen uit het over­stroomde gebied.

HeltomtarJemenl

Op zaterdag 14 april 1945 zagenwe allemaal Duitsers en anderlopend volk richtingAppingedam trekken. De stadbrandde als een fakkel. Wewisten niet wat we moestendoen: wel of niet naar bed.Uiteindelijk zijn we toch maarnaar bed gegaan, een half uurtjemisschien. s' Nachts om twaalfuur begonnen ze te schieten.Direct de eerste klap waren alleramen er al uit: vlakbij het huisvan Oude Eltje (nu Harm JanHavenga) was een bom inge­slagen. Wij met z'n allen naar dekelder. Het ging de hele nachtdoor, ik was vreselijk bang. Opden duur leer je het wel: als weze hoorden gieren, ging het goeden gingen ze voorbij. Toen hetweer licht werd (± 6 uur) hieldhet schieten op.Bij Hendrik Leggelo was alleskapot en ook in het dorp was 'tallemaal kapot. Bij de FamilieOosterhuis (waar nu HenriVeninga woont), zijn driemensen omgekomen: de man isnog naar het noodhospitaal inTen Boer gebracht, maar moederen zoon waren 's morgens al

Een schoolmeisje•..

Geensc6oo1

"In de herfst van 1944 werd het gebied tussen het Damsterdiep enhet Eemskanaal onder water gezet en trokken oom Jan en tanteMartje methun kinderen Assie, Janna en Lammie bij ons in. DeDuitsers wilden eerst heel Garmerwolde onder water zetten, maar zehebben zich bedacht; dan kwam de Rijksweg ook onder water enhadden zij geen vluchtweg meer. Daarom zochten ze naar een andereoplossing. Bij ons aan het Slochterdiep waren ze bezig een tankgat tegraven. Die mannen dronken vaak koffie bij ons en waarschuwdenmijn moeder en tante Martje: Als het materiaal 's zondags werdopgehaald, werden wij onder water gezet. En het werd 's zondagsopgehaald! We zijn toen eerst bij Opa en Grootmoe ingetrokken(Oude Rijksweg 21), maar daar was het veel te klein: we moesten inde schuur slapen. Daarna zijn we bij de gebroeders Koopman (tweebroers plus een huishoudster) in huis gekomen. Waar nu EItje vanhuis woont: Oude Rijksweg 10. Dat ging prima. In juni 1945 zijn weals laatsten weer terug gegaan naar het Slochterdiep.

Die winter - toen we onder waterzaten - was er geen school, wanter was geen brandstof. Eén dagin de week konden ze stoken; wewerden in twee groepen gedeeld:een groep's morgens en eengroep 's middags. We kregeneen partij huiswerk mee voor dehele week. We konden diewinter volop schaatsen: vanRuischerbrug tot Delfzijl ( .tussen de huizen, het appelhof,ena) In het huis waar nuStrootman woont, zaten Duitsesoldaten; die moesten op deEemskanaalbrug letten. Zijprobeerden ook te schaatsen,maar konden het niet. Als wijgewoon plat spraken, konden zeons vrij goed verstaan. Zedronken vaak koffie bij Me­vrouw Wierenga aan deGrasdijkweg, dat was ook eenDuitse. Die mannen waren er"strontzat" van en wilden graagnaar huis.Tegen het laatst hebben ze debrugeraf gejaagd.

rvacuées

In de oorlog woonden hier ookevacuees van de Zeeuwse enZuidhollandse eilanden: defamilies Kornet (waar nu Kressinwoont); Hoogerheide (nuGoense) en Hermans (nuKapteyn). Die mensen warenhier ook aan het werk en dekinderen gingen gewoon naarschool. Mevrouw Kornet hadhier graag willen blijven: demannen zaten hier 's zaterdagsniet in de kroeg!Er zijn hier ook een aantalkinderen uit Rotterdam geweest,

. o.a. bij dokter Anderson,Mevrouw van der Molen enMeester Reinders. Zij moestenhier wat op krachten komen engingen daarna weer terug naarhun ouders.In het gebied langs de Maaswerd vreselijk geschoten; datwas de frontlinie. Verschil1endemensen uit die streken kwamennaar het noorden; zo is KarelReutelingsperger hier ookgekomen. Bode Wierenga uitTen Post moest mensen ophalenen naar Loppersum brengen; hetwas toen heel koud: het sneeuw­de. Bij ons in Garmerwoldewerden geen mensen geplaatst:

GARMER & Tlit51NGER tXPRE55 9

"De kerk was stampvol op de dagvan de bevrijding,de 17e april.Opgeluchtvoelde iedereen zich.AIdagen was het gevecht in destad te horen. Men wist dat debevrijdersdichtbij waren, maarhoe zou 't allemaalverlopen? DeTommy's arriveerden inGarmerwoldeen uit Thesingewerden de NSB-ers en verradersopgehaalden in de tuin van dedokter verzamelden afgevoerdnaar Groningen. "Debevrijdingsfeestenwerdenalom gevierd. Van de optocht inThesinge herinnert Holtmanzichnog een kar met een geit erop. Detekst erop luidde: "EERT DEGEIT, OOK IN VREDESTIJD.Geitenmelken kaas werd in dietijd veel gebruikt. V.d. Woudeoverdenktook nu weer hoe hetzover heeftkunnen komen enweet veel over de voorgeschiede­nis in de crisistijd. Werkloosheiden armoede waren een voedings­bodem voor depropagandatechnieken van denazi's. Hij denkt verder terug inde geschiedenisen komt uit bijNapoleon". "Dit was net als Hitierook een dictator die een heelvolkmet zijn ideeën wist te bewerken.Maar, zoals boer Bolt van Achter­Thesingevroeger al tegen mezei:'t kapitoal wint altiid." Beidemannen vinden dejaarlijkseherdenkingeen goeiezaak. "Wemoetenvoorkomendat degeschiedeniszich ooit weerherhaalt" .

Truus Top

durfden zij dit te doen. Even laterstonden alle Duitsers met de

. handen in de nek tegen de muurvan de boerderij en liepen zevervolgenszo voor de tank uitrichtingGarmerwolde. Wij gingener achteraanen lachtenonderwegom de opgepakte NSB-ers die ookmet de handen in de nek liepen enop verschillendeplaatsen langs deroute het Wilhelmus moestenzingen. V.d, Woude vond deCanadezen een stel "wilden". Zekwamen heel fanatiekop hemover. Hij weet te vertellendat deCanadezen geen beroepslegerhadden. Het waren allemaalvrijwilligers.

"s Nachts hoordeje vliegtuigenoverkomen. We hoorden vanbombardementen door de gealli­eerden o.a.op Dresden. Ondertus­sen trokkende Duitsers weg.Demoedervan v.d. Woude zag bijhet kerkhoftwee verdwaalde ende weg naar Delfzijl vragendeDuitsersstaan.Ze waren verzwakten verwarden zij besloothenbinnen te vragen. Hun verhaalwasdat ze op zoek waren naar dekortsteweg naar huis en dat zedankbaar warendat de oorlogvoorbij was. Doodsbangwaren zeook voor de "Tommy's". "Mijnmoeder heeftze koffieen broodgegeven en daarna zijn ze viaBovenrijgevertrokken. Een paarjaar na de oorlogis een van henop bezoekgeweestbij mijnmoeder om haar te bedanken." Inde nacht van 16 april verscheeneen groep van 15 à 20 Duitsersbijde schuur van Holtman. Er lagentoen al 8 gevluchtte Belgenin hethooi en de Duitserszakten,eenmaalbinnen,uitgeputbij henneer. We gaven hen ook maar ietste drinken en teeten. In het hooivonden we weken later nogscherpepatronen,die wij alskwajongens lietenontploffenachterde schuur. levensgevaar­lijk! De volgendeochtend reed ereen tank met een Canadeesmeteen fles drankaan de mond ervooropons pad op. Ondanks datde Duitsersnog bewapendwaren,

laalsleoo~SltY:'len

derd was afgeven. Iedere boer hadtoen één of meerdere paarden. Bijde verzamelplaats was het eendrukte van belang. Je zag al dieDuitsersen NSB-ers. Als kindhoordeje de verhalenover wie er"fout" waren in die tijd. Ookwerd er gepraatOver de landverra­ders en de daden die zü pleeg­den." In Thesingeviel dat welmee. De landwachterdie met hetgeweer op de nek over straatgingen de spertijdcontroleerde, zougeen agressieve daden op z'ngewetenhebben. V.d.Woude: "deSS;ers, Qat was li,et minste soort!"M~&r Holtman herinnert zich devluchtendeonderduikersdiezwemmendover 't Maar wildenontkomen. Zij werdendoordorpsgenoten beschotenin hetwater. Hoe kan het dat mensen totzoiets in staat zijn?

In '43 was er nog heelwemigbrandstof. Van der Woude:"Ikging met paarden wagenwel naarUreterpen Veenhuizen omtakkenbossen op te halen. Toen ikeens 's ochtendsom 4 uur vlak naspertijd,deRijkswegopreed.liepen daar twee Duitsersen een NSB-erdie mij aanhielden.Op de wa'gen had ik zakkenmetklaverhooi met daarin meelenolieverstoptals smokkelwaar01Jlte ruilentegen hout. Waar ik naartoemoest en wat er wel in diezakkenzat, werd me gevraagd. Ikzei dat ik een langerit naarfamilie moest makenen dat hethooi voor'de paardenwasvooronderweg. Een van de moffenramdetegende zakken,maarvoelde blijkbaarniets bijzon­ders."

Holtman:"Bij café de Waaimoestenwe een paarddat gevor-

Dit was een korenmolentje om zelfmeel te malen. Foto; Teunis Ton

natuurlijkook geen melk aanparticulieren verkopen. Ditgebeurdebij haast iedereen wel enik herinnerme de kleermaker uitde stad die in ruil voorkledingreparaties melk, meelenbonenkreeg.Toen de winkelsleeg raaktenkwam er steeds meervolkom melken andere levens­middelennaar het platteland. Zelfslachtenwas ook streng verboden.Toch gebeurdedit wel op deboerderij en weet ik nog dat ervleesin een melkbuswerd gestoptom op routeen volgens afspraaker weerafgehaald te worden. MijnPa wildebeslistniet verdienen aan .de melkdie zo aan huis werdverkocht. Het was bekend datsommige boerenteveel vroegen,maar die zijn dat extra geld na deoorlogweer kwijtgeraakt in degeldzuivering. Deze aktie,bedachtdoor ministerLieftinck,had tot doel na te gaan wie zich inoorlogstijd onrechtmatig hadverrijkt",a1dus Holtman. Van derWoude verteltdat deboerenstaking, het nietmeerleverenvan melk aan de fabriek,bestraftwerd met de executievanmeerdereboeren waarondereenboer in Marum en diens zoon. Ditfeit maaktedergelijke aktiesonmogelijk.

hele dag fietsen." Alsjongen konHendrik onopvallend overalnaartoe. "Ik heb heelwat "bood­schappen" rondgebracht zoalsboter, vlees en bonen. Betophalenvan voedsel-entabaksbonnen in de oude Her­vormde school in Ten Boer kan ikme nog goed herinneren. Mijnouders hadden me goed ingeprentdatje de beste nog niet konvertrouwen. Bij onze buren,Kuizinga, waar nu V.d. Veenwoont, waren de hele oorlogmeerdereonderduikers. Je praattedaar met niemandover en ookniet over ietswatook heelspannend was, het luisterennaarde engelsezender. Soms trof ikhet dat ik bijde buren kwam en zebij de radio zaten. Halverwege deoorloghadden wij een verzetsmanuit Westeremden,Siep de Jong, inhuis. We moestenhem altijdJannoemen. ,; 'l'

"De melk moest verplichtaan defabriekgeleverdworden. Jemocht geen boter karnen en

Met Hendrik van der Woude rijd ik op een avond het dorp uitnaar Klunder, waar Hendrik Holtman ons bij de staldeur van deboerderij al opwacht. Door de stal lopen we naar het voorhuis.De koeien liggen naast elkaar in de oud-hollandse stal in eenschoon stro-bed en met de staarten opgebonden. De sfeer en degeur hier en de aanblik van rustig herkauwend vee doen mijdenken aan vroeger. Zo kom je gemakkelijk in de stemming vooreen gesprek over de herinneringen aan de oorlogstijd inThesinge. Binnen heeft mevr. Holtman de koffie klaar. BeideHendrikken zijn goeie vertellers. Vooraf aan ons onderwerpbespreken ze het boerenleven van tegenwoordig. Overbedrijfsmodernisering en -uitbreiding komen de meningenaardig overeen.

Een karnton: het kostte uren karnen voordatje boter kreeg en erwerd dan ook om beurten gekarnd. Foto; Teunis Ton

Toen de oorlog uitbrak was v.d.Woude 20 jaar. 'Ik zat in degevaarlijke leeftijd. Omdat ik bijde boer werkte en devoedselvoorziening verzekerdmoest blijven,had ik eenAusweis.Toch bleek dit later in .de oorlogniet afdoendete zijn.Als we gewaarschuwd werden dater een razziagedaanzou worden,vluchttenwe het land in. Om tevoorkomendat ik opgepakten inDuitslandte werk gesteldzouworden, heb ik ook5 jaar lang destad Groningengemeden. Ver­scheidenebekenden werkteninDuitsland in de oorlogsindustrieof ter vervangingvan Duitsers dienaar het front moesten. Zo zatmijn buurjongen in Kasseialsbakker.HendrikHoltmanwas toen 9 jaar.Toch herinnerthij zich duidelijkhet beeldvan de doortrekkendeDuitsersvanafNieuweschans naarde Afsluitdijk. "Met z'n vierennaastelkaar, in een onafzienbarerij, over de weg bij Ellerhuizenzagenwe hen vanuit ons huisde

Tweemaal Hendrik

10 GARMER& THESINGER EXPRESS

Kajuit 322 - Winkelcentrum Lewenborg " 415222Eikenlaan 35 - Selwerd " 778455Versmarkt - Korreweg 51 - 53Claremaheerd 47- Beyum " 421452

voor al uwKOEIEN EN SCHAPEN

BEL VOOR EENAFSPRAAK:

Garmerwolde:050 -424962

* behandeling rotkreupel* horens zagen* stieren ringen

KLAUWVERZORGING

R. v.d. WoudeUw brood wordt natuurlijkgebakken. door

Warme Bakker

~Cl///

ctfc/Ht/cr/f///a

1~~i"'S~~\:~:~:~:~:~:::::::.

:lI:::::l::;::::::!! vo~~:~~;:se\i::: !i!!C reflexzöne-\: \? therapie

....

BOUW v.o.î,

9798 PA Garmerwoldefax: 050 419268

Oude Rijksweg'lltel.: 050 416501

..~.

Voor:Dumperwerlczaamheden,maaikorven en persenvan hooi en stro staanwij altijd voor u klaar

~AlIIIWt~~~

Lageweg 209798 TG GarmerwoldeTelefoon 050 - 418610

LOONBEDRIJF

W.LODE

Perfektie in haarmode

Wigboidstraat 6 9791 CR T"11 BoerTelefoon (05902) 21 51

HOUTMARKT NIJDAMWoldweg 6-8, 9734 AC Groningen-Ruischerbrug

tJo wijk Lewenborg - Tel. 050 - 416135 Fax 415751

HOUT - PLAATMATERIAALKEUKENS - VLOERENPLAFONDPANELEN - TUINHOUT

IJInstallatie bedrijfThesinge v.o.f.

Kerkstraat 19797 PO ThesingeTel. 05902 - 4536Fax. 05902 - 4693

* elect a* gas* watEIr• e.v.• dakbIed king• zink 11

"--

M. Ritsema - Bedum - Telefoon 05900 - 13830K. v.ä. Veen- Ko/ham - Telefoon 05980 - 93504

B!(I-----------f

'Ko;"".,. ]Îf.1J.,(J6

Wie slager Siegers kent,9733 CT G,,,,,,"gMWinltelcentrlJm Lewenbotg

+l"6SI(!~(!zoekt niet.rele/oo,,: 05O·'J4'87

IJmerii ter VeerWie zoekt,

se"il~(!2S.kent slager Siegers niet.

Installatiebedrijf

Goederen gebracht in de Fa. W. Kooi & Zn. H.A. SiegersL.v.d. Veenstraat 3Garmerwolde (050-413045) Middelbert Uw slagerworden vrijdagavond 050-416263'

ç~thuis gebracht

verf· glas· behangTevens: Engelbert klompen- laarzenSuède-reiniging 050-416217stoppage en

GAS - WATER9797 PC Thesinge

kledingreparatie. G.N.. Schutterlaan 28 Wigboldstraat 17

ELECTRA Telefoon 05902 - 1957 Ten Boer - 05902-1272GOED VOORUWGOED

...-GARMfR Sc THESINGER EXDRES.s 11

Deze bijzondere Ganner &Thesinger krant (extra groot,extra dik, extra grote oplage omhuis-aan-huis te kunnen versprei­den) konden wij maken dankzij:• onze trouwe abonnees (wist udat u voor maar fl7,SO per jaartwaalf keer de dorpskrant in debus krijgt en dat hetabonnementsgeld dit jaar wéérniet omhoog is gegaan, ondanksde gestegen papierprijzen!);

• onze trouwe adverteerders dievaak jaar in jaar uit blijvenmeebetalen om u deze krant tekunnen bezorgen;• de verenigingen voorDorpsbelangen van Thesinge enGannerwolde, die beide naardraagkracht hebben gesubsidi­eerd;• en ten slotte de redactieledenvan de G&T die altijd veel werkdoen voor de krant.

Gazele Fietsen

FA. GEERT BELGA

FIETSENKajuit 272 .Winkelcentrum LewenborgGroningen 050 - 422252

aan...

Sloomflui/jes .• Bedankt! Hierbij wil ik iedereen die"mij tijdens mijn verblijf in 't ziekenhuisen bij thuiskomst verblijd hebben meteen kaart, bezoek of attentie in welkevorm dan ook: heel hartelijk bedanken!Roelie Dijkema• De collecte voor het NationaalReumafonds in Garmerwolde heeft f445 opgebracht.• Te koop: Racefiets Peugeot, frame 58cm hoog, 5 versnellingen. Telefoon1>50-4160Q4.• Te koop: Bar-kast met verlichting(geschikt voor t.v.), wegens .overcompleet t.e.a.b. Jan Uitham.

.Met dank

Filialen:Nieuweweg3WinkelcentrumPaddepoel

Winkelcentrum LewenborgKajuit 2859703 LC GroningenTelefoon 050A14746

U denkt misschien weleens aan nemen, U weet dan precies wat huren en

Delto iseen nieuw brilleglas bezigheden waarbij het prettigvon Essilor, met een veel of zelfs nodig is om ook opgroter bereik dan een gewoon grotere afstanden binnen hand­leesglas. Delta biedt goed bereik goed en scherp te kun­zicht op alle afstanden binnen nen zien.onqeveer 1 meter, I~ B;jvooeb..,ld b;; hetwerken

Dat maakt Delta bij uit- (0 aan een bureau, tekentafelstek geschikt voor die· of bij het knutselen.•

DELTA GlAZEN...MEER DAN GEWONE LEESGlAZEN

Utwijfelttussen kopen

en huren?

••

··BoekholtOPflCIENS. C••tact..... & '.0"_".""

een eigen huis. Maar u vraagt zich af of u kopen u per maand kost.En u moet er niet

Stoeldraaierstraat 35GroningenTel. 050 - 132453

lES

MET DElE PROFESSIONELEWHITE MOTOR-GAZONMAAIER• diversemodellenffimOr·gazorl

maaiers• allevoorzienvaneen"snlle'

B&S motor. van 3tot SpI<.• maalbreedtes van46 tor 53cm• bednlfszl'ker• larlgelevensdeur• gebruiksvrlendelilk• scucecarrcssene• gefabnct:'erd door

's wereldsgrootstefabriekvan III!!!!!"'~nnorrccbmes.'

MAAI UW GAZONMOEITELOOS

r~I~~~~:~. t~~~~~:n:~~~c~!k :'~;~~c~~,:~~~~~~:s~~~~~ r:~~::;; \." .,,,Ien onderhoud ~.,n verlenen.

Uw Wh'U-dealer:

LANDBOUWMECHANI$ATIEBEDRIJF

oudman thesinge I~~~",-2'-",132:.::-1I1=35",-2 _

Drogisterij • ParfumerieReform • Schoonheidssalon

Tapijt - gordijnen - vinyl - marmoleum - parket ­laminaat - vloerkleden - behang - zonwering ­

verfartikelen - ijzerwaren - gereedschap ­electra

Winkelcentrum Lewenborg Groningen Tel. 050-410508

Verhuur van:Kano's - Visboot

Huifboot - bootcaravanook voor groepen

Dorpsweg 55Garmerwolde 050-416252

Ligplaats:Damsterdiep biJ Café Jligermelster

Kano en BootVerhuurbedrijf

tillHlIJEl\W0L»E

L:~

dat wel kunt betalen. Dan raden we u aan gek van opkijkenalskopen,zekerop termijn, Spartamet Snorfietsen

eens bij de Rabobank langs te komen. wel eensvoórdeligerkanzijn dan huren.

SPATEC-DECOR Want daar kunnen we u alles vertellen over Twijfelt u dus tussen kopen enAgu Regenkleding

WONING- EN PROJEKTINRICHTING de financiële kant van zowel een huishuren huren? Bij de Rabobank zetten we de za- Lichtgewicht Fietstassen

ON WUIJPOC uoot komtI!!

BOVAG AutobIdrijfD6nsterwBg 2SitiIfbInn, tel. 1161183-1994GtDene Zoom ITen Boer,III. /16902·1494

-:5"5"" ...,,'.dI'.p...._

Reparatie van allemerken fietsen

Rabobankons praten.

VAATSTRAERKEND GAS- EN ELEKTROTECHNISCH IIJ LOODGIETERSBEDRIJFZuidwolde (GrJ Tel.05900-12832

Oosterweg 1Zuidwolde - GroningenTel. 05900 - 12832 Fax 14429Thesinge - Singel 1Tel. 05902 - 3529Autotelefoon 06 - 52619071 & 78

vergelijking waarbij we uw persoonlijke nuchter advies. Kom dus eens met

omstandigheden als uitgangspunt

als kopen. We maken een woonlasten- ken voor u op een rijtje. Engeven u een

SERVICE

"Hé Jan, hebben de burennu alwéér een nieuwe bank?"

LEDER

Oude Rijksweg 20 - 9798.pS Garmerwolde

Frieseslraalweg 31, Groningen, lel. 050-139555Kajuil267, Groningen, lel. 415515

Neel Want door het unieke leerverf-procedé van Allround Lederservice is hun bankstelweer als nieuw.Duur? Nee, zeker niet in verhouding met de aanschafprijs. Bel voor meer informatie050-424205

ffi\DdL [M[Q)

12 GARMER& H1ESINGER '[XPRESS

Roelie Karsijns-Schievink

De levensomstandighedenveranderden zeer langzaam tengoede, nog lange tijd was allesop de bon zeer schaars. Ook aanveevoeder en meel, hethandelsgoed van molenaar LuitOomkes, was nog een grootgebrek.Luit en Corrie Oornkes-Bosch,nu terugdenkend aan die tijd,zeggen: "We leven nu inweelde; een mooi huisje inBedum, elke dag volop te eten,kleding en allerlei luxe. Toenhadden we ons dat niet kunnenindenken. "

molen onder zakken meel.In en rondom de Stad werd heviggevochten. In Thesinge zelf·vonden geen gevechten plaats.Toen de bevrijders hun tenten inThesinge opsloegen, trokken zenatuurlijk veel bekijks. Corrieruilde met een van de bevrijdershaar armbandje met zilverendubbeltjes tegen een pakje echtethee. Een kostbaarheid na allesurrogaat!

De dagen voor de bevrijdingwaren, op afstand, heel span­nend.Veel tijd werd in kelders doorge­bracht en 's nachts lagen debewoners van het molenhuissamen met de onderduikers in de

Een oliemolentje: boven gaat het koolzaad erin. onder komt de olieeruit. Aan de achterkant kwam het uitgeperste koolzaad naar buitendat gebruikt werd als veevoeder. Foto: Teunis Ton

richting Stad. Gelukkig... geenverrader!Tijden later werd de molenaaropgeroepen om voor de recht­bank te verschijnen wegensclandestien malen. In eersteinstantie werd hij veroordeeld •tot een geldboete van f.225.00,een heel kapitaal in die tijd.Toen Oomkes oog in oog stondmet de rechter, herkende hij inhem de man uit de stad die hijmeel geleverd had.De rechter herkende Oomkesook, maar liet niets blijken en hijreduceerde de boete tot f.25.00.Oomkes betaalde en gingopgelucht huiswaarts.'s Avonds ontdekte hij onder devoordeurmat een enveloppe metdaarin f.25.00. Een goed berichtin deze tijd waarin je eigenlijkgeen mens kon vertrouwen!

1943

Zo rond 1943 werd de situatienijpender.Corrie diende nog steeds in deStad en zag in de buurt waar zewerkte, rondom de JozefIraëlsstraat, lange rijen mensenmet gele sterren op hun jaswachten op transport naar eenwerkkamp. Corrie: "Het wasmeelijwekkend, al die mensenklein en groot, wachtend op detrein naar een voor hen onbe­kende bestemming. Ook wijwisten toen niet wat er met henging gebeuren. Als ik er nu nogaan terug denk, nu wetend wat ermet deze mensen is gebeurd ..... ,vreselijk!' ,In het privéleven van Luit enCorrie veranderde ook het eenen ander; ze gingen trouwen.Luit: "Je had niks. Toen ik dedag na ons trouwen alle kostenhad betaald, had ik nog ééngulden in de knip. We bezateneen koe met een kalf en eenpaardje dat de wagen kontrekken!"In 1944, vlak voordat zoonWillem geboren zou worden,'betrokken ze een huisje voor henzelf in de Kapelstraat; tot die tijdhadden ze bij Corrie's oudersingewoond. Kleertjes voor denieuwe wereldburger wist Corriete bemachtigen door voedsel metStadjers te ruilen.

Del'echlep

Vanuit de stad kwam steedsmeer vraag naar voedsel. Op eenmarktdag in de Stad bij de GroteMarkt, sprak een bleke envermagerde man Oomkes aan envroeg hem ofhij iemand wist diewat meel kon leveren. Oomkeszei impulsief toe dat de man welbij de molen in Thesinge langskon komen. De man kwam, hijkreeg het meel en vertrok weer

opgevist-en in bedrijf gesteld.Hij werkte altijd.

OlieJraaien

In de molen werd een oliemolen,gemaakt door smid Blaauw,geïnstalleerd. Eigenlijk mocht jegeen olie draaien, maar je deedhet toch. De olie werd uitkoolzaad gedraaid, dat vantevoren was gedroogd op dezolder bij bakker van Ketten.De olie werd gebruikt voor hetbakkenen ook wel voor verlich­ting. Als er controle kwam,smeet de molenaar dedemontabele oliemolen zo bovenuit de molen in de sloot. Als deheren dan weer vertrokkenwaren, werd de molen weer

. paard en wagen weer huiswaartskeerde en er kwam controle, danzette zijn broer de wieken in eenkruisstand. Als hij dan te veelmeel op zijn wagen had, bleef hijbij een boer wachten tot dewieken weer een andere standhadden.

Luit: "Ik was aan het melken 'smorgens vroeg, de tiende mei1940. Er waren veel vliegtuigenin de lucht. Later hoorden wevoor de radio dat de oorlog metDuitsland was uitgebroken."

De verlovingsfoto van Luit en Corrie werd genomen vlak voor deoorlog.

De molenaar>en zijn vrouw

In de molen Germania maaldeLuit met zijn broer tarwe enrogge voor de stad Groningen envoor de boeren in de omgeving.Met de hoeveelheden werdondanks scherpe contrölenatuurlijk wel gesjoemeld. Op deofficiële stukken stond dan dater 19 ton meel gestort werd inhet vrachtschip, maar in werke­lijkheid was dit dan 21 ton. Alser wind was werd er gemalen,ook clandestien. Dit meel werddan opgeslagen in een ruimtevan het belendende café. Op eenkeer verschenen er plotselingcontroleurs terwijl hij op zijn rugeen zak meel naar de geheimeopslagplaats vervoerde. De zakmeel werd over de heg gegooiden hijzelf is er naast gaan liggen.Zo lag hij een hele poos in dekou, maar de controleurs hebbenhem niet ontdekt.Als Oomkes na een rit met zijn Op 17 juli 1943 trouwden ze: Luit en Corrie Oomkes-Bosch. De koetsewagen staat voor...

Corrie: "Ik diende in de Stad.Toen ik aan het eind van mijnwerkdag naar Thesinge terugfietste, kwam ik allemaallegervoertuigen tegen, dat waswel heel angstig. Ik was blij datik thuis was aan de Molenweg. "Toen de eerste spannendeoorlogsdagen voorbij waren,ging het dagelijkse leven van dedorpelingen eigenlijk weer zijngewone gangetje. Eind dertigerj aren was er al eenbonnensysteem ingevoerdwegens schaarste van allerleiartikelen, het gevolg van decrisisjaren.Luit, toen nog niet getrouwd metCorrie, kreeg een speciaalpersoonsbewijs omdat hij alsmolenaar zorgde voor devoedselvoorziening.Corrie diende in de Stad bij eengezin met zeven kinderen. Laterkonden deze mensen haareigenlijk niet meer bekostigen enging Corrie, voordat ze haarwerkzaamheden in het gezinbegon, kantoren schoonmakenom zo wat extra te verdienen.Demo/en

. Luit Oomkes, geboren in 1917 in het molenhuis en CorrieOomkes-Bosch, geboren in 1919 herinneren zich het uitbrekenvan de tweede wereldoorlog nog goed.

14 GARMER& THESING[R tXPRtSS

'Ik kon geen koffep tillen.'Aan de Molenweg, tegenover Ritsema, was de brandstofzaak van Van Zanten. Zoon Hendrik waseen jaar of twintig en moest - net als de andere jongens in het dorp - eigenlijk voor de Duitsers aanhet werk. Maar niemand ging, ook Hendrik niet. 's Nachts ging hij vaak naar Holtman in 'tKlunder, Het was 1943.

o., boeken,bokken en meer

We hadden ook een varken; daarmoesten we vreten voor hebben.We kregen koren van een boer,dat mocht natuurlijk niet! Datmoest stil gebeuren. Daaromgingen wij voor de show arenzoeken bij boer Hofman; datstond in een zak op zolder.Ernaast stonden wel 4 zakkenmet koren. Op een dag kwam ereen controleur; die ontdekte onsschone koren. Dat was niet voorons varken! Dat was voorconsumptie! Ik moest met hemmee om mijn man op te halen; ikkneep hem toen wel! Mijn manweigerde te zeggen waar hij hetkoren vandaan had: "Ik zeg tnooit! Je mangen met mie dounwatje willen, schait mie din mordood!" Als hij het had gezegd,dan waren de gevolgen niet teoverzien geweest! Dat was heelgriezelig! Maar we haddengeluk: de man streek met z'nhand over het hart en ver­scheurde de bon.

een pijpje voor hem had. (Zenoemden hem niet voor niets"Haarm Piepke"). Toen het hokvan onze geit eens een keerhelemaal schoongemaakt werd,kwamen de beide pijpen weer tevoorschijn! Pa had ze altijd inzijn bovenzakje; bij het voerenwaren ze eruit gevallen!

(n.b. in april 1992 heeft al eenuitgebreid artikel gestaan overhaar ervaringen in de zelfgegraven schuilkelder)

1945: Titie van Dtjk met debeide bokjes voor de oude'boerderij Bus '. .

I

Hillie Ramaker-Tepper

We zijn trouwens op een raremanier aan die geit gekomen: Pawou naar de markt, onderwegkwam hij Hooite Nijburg tegen.Hij vroeg aan hem: "Woar hestdij weg? Houveul het e die .kost?" Hooite had er f90,- voorbetaald; Pa bood hemf 100,-."Asjeblieft ... verkocht!"We hebben met die geit nog veelmeer beleefd: Pa had altijd eenpijpje met een hele korte steel.Het hok van de geit werd veelvaker achter schoongemaakt danvoor bij de ruif. Pa was al tweekeer een pijp kwijtgeraakt;gelukkig was er nog iemand die

'Ik had een heel mooi boek vanmijn zuster gekregen, getiteld:"Van het westelijk front geennieuws". Het ging over Duitsesoldaten; ze werden er "min" ingemaakt. Als de Duitsers datboek vonden, werdje doodge­schoten! Omdat ik het toch graagwilde houden, wisten we geenbeter raad dan een plank van hetplafond open te trekken en hetboek er tussen te duwen. Weervastspijkeren en ... klaar is Kees,niets te zien. Het moet er nu nogtussen zitten, maar ik weet nietprecies waar. Als ze ooit hetplafond vernieuwen, zullen zehet wel vinden.

Nel voorJe Duilsers

De 94-jarige mevrouw Martje van Dijk-Hutting (Dorpsweg 19,Garmerwolde) haalt samen met haar dochter Titie herinnerin­gen op.

We waren in Thesinge bij defamilie Maatjes. Maar onzebokjes waren nog inGarmerwolde: dat zinde onsniks. We gunden de Duitsers zeniet! Ook vonden we het jammervan de bokjes. Ik heb zelfgeholpen toen ze op de wereldkwamen ... dat was mijn eerstebevalling. Bovendien zeiden"ze" dat er bij ons op het landafweergeschut zou komen. Titieen ik hebben de dieren toensamen opgehaald; dat was eenzware gang. De jonge bokjeswou wel: die zaten met z'ntweeën in een korf met eenbeetje stro er onder in..Maarmoeder geit wilde niet lopen.Tiemen en Klaas Dolfijn ver­moedden dat zij dorst had (hetwas heel warm weer) en kwamenmet water aanlopen. Zij dronk en'" wou toen ineens wel lopen.We wisten niet wat we eraanhadden! Hij ging gewoon in 'tgat! Achteraf bleek dat ievreselijke dorst had! Eenmaal bijMaatjes angekomen hebben weze in het varkenshok gedaan. Pasnadat de Canadezen warenvertrokken, hebben we ze weeropgehaald en bij Simon Kuipersin het land gebracht. Ze kondenzo mooi spelen: ze huppelden ensprongen.

Toekomst.Wijze: Abide with me .•

Een nieuwe toekomstLacht ons stralend toeo volk van NeerlandWees uw tweedracht moel!.lén zij ons strevenAls ons aller taalEenheid de hartewenschHET IDEAAL

(Uit de Revue van Ds. F.A. Nolle)

Elisabeth Tolenaar

Hendrik van Zanten vindt 'teigenlijk een wonder, hoe goedalles is afgelopen. Op veelmomenten heeft hij grote angstuitgestaan. Toen hij oog in oogstond met vier op hem gerichtegeweren. In het Scholtenshuis. InAmersfoort. Bij het wegvluchtenuit Amersfoort, toen hij eigenlijkniet weg durfde te lopen eniemand hem hielp: ja, nu, lopen!En veel later, in de stad, bij hetpasseren van dat hek metDuitsers aan weerszijden.'Ik heb na die tijd altijd hoofd­pijn gehouden. Dat komt dáár­van.'

EenwonJer

Zwarte handel dreef hij nietWant die baart alleen verdrietHij diende slechts zijn eigen volkHulde aan die draaierijWant wij bleven vet er bljNou stop! 3 x

DeO ti e dra a i e r,Wijze: In een blauw geruite kiel.

In een rood wit blauwe kielDraaide hij met 't oliewieltien gansehen nàchtKoolzaad kreeg hij van den boerstroom langs een verborgen snoerDruipdl1'ttr! 3 ..

Verlichting: met koolzaadolie in deze lampjes werd licht in deduisternis verkregen. Foto: Teunis Ton

weer terug moest. Maar vanaftoen heb ik ondergedokengezeten. Eerst bij een zus, daarbij een tante die aan de Singelwoonde. Ik heb daar weleens inde bedstee gezeten, heel stil, metde deuren dicht, terwijl er in dekamer gewoon bezoek was.Daarna heb ik thuis bij mijnouders ondergedoken gezeten.Met de bevrijding kon ik pasweer naar buiten. Iemand zei: jekon wel in het zwijnenhokgezeten hebben. ZÓ rond was ik.Met een heleboel Thesingers zijnwe toen naar Garmerwoldegelopen. Terugkomen kon ik nietmeer; ik had zó lang binnengezeten, ik kon haast niet meerlopen.''Die man in Ter Apel heb ik ooitnog opgezocht. Hij is nu overle­den.'

Voor onderduikers duurde de oorlog soms lang. Stilzitten achter eengesloten deur en misschien wat lezen. Hier de verboden 'Trouw' uitseptember 1943. Foto: Tewlis Ton

!'laar Duils/anJ

'Toen kwam ik thuis, na drie­kwart jaar. We vertelden ande­ren dat ik met een paar dagenverlof thuis was en dat ik daarna

Ju/he zijn vef'l'aJen. '

'Die avond zei mijn pa: blijfmaar thuis. We lagen nog maarnet op bed, toen er vier NSB-ersaan de deur kwamen met gewe­ren. Ik vloog door het glas heennaar buiten, want ik dacht: ik gagauw bij Ritsema het land in..Maar ik zag die geweren en metéén sprong was ik ook alweerbinnen. Als het Duitsers warengeweest, hadden ze geschoten. ''We moesten eerst naar het cafévan Havenga, samen met pa enmet een jongen van Haak. Daarzeiden ze: jullie zijn verraden.Daarna zijn we naar betScholtenshuis gebracht. Daarheb ik weinig herinnering meervan. Ik weet alleen nog dat Haaknaar Vught werd gestuurd en datik naar Amersfoort ging. Tienweken heb ik daar gezeten. Wemoesten er aldoor rondjes lopenen hout sjouwen uit het bos.Soms konje stiekem ergens eenswieneerappel oprapen en die atje met smaak op, want etenkreegje haast niet. Na die tienweken kon ik geen kotTertillen.Toen ben ik gevlucht.'

'Ze hadden me gezegd: ik moestvertellen dat ik daar en daar hadgewerkt. Daar hád ik nietgewerkt, maar dat moest ik danzeggen. Ik kwam op eenscheepswerf in Oldersum, inDuitsland. Daar trof ik een heelgoeie baas. Die man sprak platen dat kon ik verstaan. Hijverstond mij ook. Maar die echteDuitsers, die kon ik niet ver­staan. ''De baas had ook koeien en ikmocht daar meehelpen. Dat wasallemaal zo slecht nog niet. Opeen dag was ik mijn bretelsvergeten, dus ik moest terug omm'n bretels op te halen. Deboerin zag me lopen en diekwam met een heel stuk vleesaanzetten. ''Achterafzeg ik: ik heb heelveel geluk gehad. Ook met hoeik weer naar huis kon komen. Ikweet niet meer hoe, maar vanthuis hadden ze me een fietsgestuurd. En er was eengrensganger, een man die in TerApel woonde en die in Duitslandwerkte. Die man heeft me overde grens geholpen. Ik bengewoon samen met hem naar TerApel gefietst. Daar ben ik op debus gestapt. In de stad Gronin­gen was het wel riskant. Ik moestdoor zo'n hek heenlopen metlinks een soldaat en rechts eensoldaat. Je staat dan wel veelangst uit, op zo'n moment.'

SIi/zijn

-.

GARMtR & rHESINGER EXDRESS 13

Mevrouw Elssien Tepper-Hogenberg (80) woonde aan hetSlochterdiep; toendertijd het een na laatste huis van Garmerwolde.Zij vertelt haar dochter wat ze zoal heeft meegemaakt.

Met stevels non op bèr

Hillie Ramaker-Tepper

bukkenkistjesmokt, dij dedenwie soavends in schuur veur degloazen. Der mog gain licht oetschienen!Hou wie t gewoar worren bennendat wie bevrijd warren, wait iknait meer. Ik wait wel, dat ik tnait groag nog ais n moal weerbeleven wil!

Elisabeth Telenaar

Iedereen was zuinig in de oorlog, zeker op brandstof. 'Er was bijons een boom omgevallen. Mijn man zei: dat hout, dat krijgen deDuitsers niet. Samen met mijn jongste broer heeft hij staàn zagenom die héle boom 's nachts weg te werken. Dat lukte op tijd. Alhet hout lag mooi verstopt onder het hooi. Alleen hadden ze delange trekzaag van de gemeente gebruikt en ze waren vergetenom die zaag schoon te maken. De verse houtkrullen hingen ernog aan en toen kwam er een vent uit Ten Boer, van de ge­meente. Dat was benauwd! Maar gelukkig: hij zei niets.'

VersclleurJ

Pantoffeltjes makenMet de kinderwagen naar Garmerwolde om de bevrijding tevieren, dat deed Johanna (of 'Jo') Ridder-Olthof. Zij wasvijfendertig jaar toen de oorlog uitbrak. Haar man zat alsmilitair in Bergen aan Zee; zij zorgde thuis voor het gezin,met vier jongens "laar liefst.

'Hoeveel pantoffeltjes ik niet gemaakt heb voor de kinderen,'vertelt ze. 'Het werd steeds lastiger om aan materiaal te komen.Ik ging eens met de jongens op visite. Hun sokken had ik gestoptmet rood garen. Iets anders had ik niet. Geen gezicht was hetnatuurlijk, maar ja, het was oorlog. We waren al dolblij met eenstukje Sunlight-zeep. Alle oude kleren werden weer eindeloosverknipt en vermaakt. De surrogaatstofuit de oorlog was nikswaard. Die kon je één keer in de was doen en dan was het alkapot.'

'1-1 I 'I lij zei niets,

Een huishoudelijke bewaarbus, met daarop de afbeeldingen vanChurchill. Roosevelt, Mao en Stalin. Foto: Teunis Ton

Foto's of papieren uit de oorlogstijd heeft Jo Ridder niet meer.'We waren heel bang, toen, dat de Duitsers zoiets zoudenvinden. Daarom hebben we alles verscheurd en weggedaan. Wedurfden niets te bewaren.'

Noa dij besehaitensnacht bennenOom Jan zienent ook nog n poardoagen bie ons wèst: dij sluipenmet heur drijen (oom Jan, tanHendertje en Klaas) in t heu inschuur; wichter laggen in nledikantje (van holt van olkerkbanken) bie ons opslopkommer. Z'haren doar nlanteern bie heur; wie harenzwaart pepier op n geroamte van

Pa en Opa gingen nog gewoonaan t venten _.. ze mozzenRoeskebrug in om; t peerd wasdou bie Tonie Ebeling ... enwoagen ook. Dou in debevrijdingsdoagen hemmen zenait vent, mor aans altied wel. Ikheb voak bonnen op hoald: mosaal week weer de klanten bielangs en hoalen bonnen op ...hier in Gaarrnwól ook. Morwanneer dat nou apmoal precieswas ... n zet noa d' oorlogkonnen je ook niks kriegen. DouRieks al noar schoul ging, het enog n oranje sjerp had ... dijharen wie laind, der was nogniks te koop.

Wie hemmen doar nog n moalwat vandoan hoald: dou is mie twotter over de stevels lopen.Ook Pa zien grootolden inKolham mozzen tou t hoes oet:z' haren gain goud zicht metheur schaiterij! Dij bennen douook bie ons kommen. Dermozzen nog n poar hoezen vot,doar bennen ze met begunt. Doutaan heur hoes tou was, hemmenze t öflast.Wie haren aan boetenkaant van thoes stropakken ... veur tachterèn, woar wie sluipen. Dijrnozzen de schaarven tegenholden. Opa en Opoe en Kol­hamsters sluipen in koamcr opbedsteden; dij wollen vanstropakken niks waiten ... zailaggen ook midden in t hoes.

Ileven ging Jeul'

Deze slippers werden in deoorlog veel gemaakt, van houten oude fietsband. Foto: TeunisTon.

Ons hoes zat van veuren naitonder t wotter, van achtem wel.Der zatten apmoal stoupkes enopstapkes in. As je jonk warren,dee dat niks, mor asje olderwarren wel. Bie Derk Oomkes,Henderk Diekman en JanPelgrim zatten z'op stropakken,Thies zienent warren vot enAnko zienent haren n hokje opMölenbaarg. Wie haren in houkvan schuur (tegen d'achtermuur)n slopkommertje: wie gingensums met stevels aan op bèr, tKommertje was aigelk n peer­staal; schuur luip schuun Of... twer aal leger. As de wind bourelnoar ons tou dreef, ston t wotterhoog. In de bevrijdingsdoagenzwom Pa over toen!Wie haren sums (ofaltied, datwait ik nait meer) n bootje: dinkon je zo met dat schipke over tlaand noar Opa zien hoes tou.

z' eerst aan t putjegroaven wèstbennen. Ik zat laiver in t wotteras dat ik dij kirreIs aal over thaim lopen haar! Nait, Neder­landse aarbaiders, doar haar ikniks op tegen, mor dij Duutsers!Z' hemmen der dumt mie morain moal wèst; der was dou ain ­n Duutse - dij het mie goudfesounlek vroagd ofik d' hondopbaargen wol. Mor ja, dat wisje net nait: wat n goie en wat nminne was.Wie hemmen dou metkoegelsgeweld baiten van t laandóf'hoald; dou ben ik nog vanwupkoar èfvalen (doar heb iknog bulten van aan bain). Opa enOpoeheur hoes zol ook onnerwotter kommen: zai warren aan tverhoezen; ze mozzen nog zoveul mögelk in valeghaidbrengen. Ze kwammen zo laankbie ons in. Ik was der aigelk morblied om dou bourel onderwotter kwam, want dat volk datbie ons over t haim hln luip ...doar was ik wel zo baang veur!

cu: I woHel'

Hou zat dat met dij overstro­men? Wizzen je dat van teveuren?"t ZeI wel, wie zeIlen t welwaiten hemmen. Ik wait wel dat

"Dou d'oorlog oetbroken is, hetmien pa ale bewiezen verbraand:bouken van hom zulf en ook vanaandern.Wie zatten op n keer bie opaPittje te eten. Buurman Aalbertruip: "Ze kommen dichterbie ..,nou hangen ze boven t schuurtje.., Dou kwam der inains nKNAP! De laamp slingerde deurt hoes! Dou hemmen ze der nbom in gooid; der zat n groot gatin t wegje naar t knoal! Wèl dijbom hemmen zol, wait ik nait ..,mor der zat n groot gat in, datwait ik wel.Ze lusterden bie Opa ook voaknoar Radio Oranje; din kwaktende Duutsers der deur net oftkikkers warren. Doar was ik morbaang veur ... as ze joe betrap­ten, was t nait bèst!Ik was dou veul baanger as Pa.Der het dou ook n tied wèst,doukonnen je de klok der wel opgeliek zetten, din kwammen devlaigtugen der langs. Eerstvonnen wie dat wel mooi: hoeveut te gaauwer.Duutsland platwas, hou veul te beter! Dougingen wie der ook wel èf Morloater zee Pa: Of e nou doodkwam deur dij bommen ofdat egain rust kreeg ... dat bleef ookapmoal lood om old iezer. Morik was wel angsteg. Ik wait naitaans ofdat wie ook n beetjegoud kloar liggen haren ... as wenog ais vluchten mozzen.Dij Dolle Dinsdag (begunseptember), dat wait ik nog zobest! De buren haren veziede: dijbennen apmoal noar hoes touvlogen! Wie mainden dat deCanadezen der zo aankwammen !Mor t is apmoal op niks oetdraaid. "

De beruchte bonnen. Foto: Teunis Ton

GARMER & THE51NGER EXPRE55 15

Roelie Karsijns-Schievink

Appingedam ontvlucht, omdatdaar flink gevochten werd .••Alser vuurgevechten waren in Stad,konden we dat in Thesinge ookvernemen en kropen we vaak inde kelder om dekking te zoe­ken."

Toen de oorlog was afgelopen,ging Roelf een paar dagen in deweek naar de landbouwschool inWinsum. De overige dagen washij bij zijn vader op de boerderijwerkzaam. AI gauw moest hijechter in militaire dienst.Voor Roelfen met hem veleanderen, volgde toen weer eenspannende tijd. Hij ging naarNederlands-Indië; voor hemduurde de oorlog langer danvijfjaar.....

Susan de Smidt

Kerk biedt bescherming

"Dat was nog een behoorlijk angstige tijd, waarin je 's nachtssoms geen oog dicht deed en mekaars gezelschap opzocht," weetmevrouw Ridder-Schaaphok uit Thesinge zich te herinneren. Zijwas in de twintig, al getrouwd en had twee nog jonge kinderen.Haar ouders woonden toen nog in Garmerwolde vlak naast dekerk. De kerk werd tijdens die laatste spannende oorlogswekendoor verschillende families gebruikt als toevluchtsoord gedu­rende de nachten, tijdens welke de meeste bombardementen enaanvallen plaats vonden. De mensen gingen voor het donkerwerd naar de kerk en bleven daar tot de volgende ochtend. Dekerk met zijn dikke muren bood de nodige bescherming, die demeeste huizen niet hadden. Er waren ook nauwelijks schuilkel­ders. Ook in Thesinge werd de Kloosterkerk als schuilplaatsgedurende de nacht gebruikt. Op de Singel, waar mevrouwRidder toen met haar gezin woonde, was het vrij rustig. Zij heeftzelf nooit een nacht in de kerk doorgebracht. Wel hebben ze eenpaar maal met buren en kennissen de nacht doorgebracht op devloer van hun huis en in het hooi in een grote schuur.••Als jemaar plat lag, dat was belangrijk," vertelt ze."Na een nacht met aanvallen, waren er vaak wel beschadigingenaan verschillende huizen en zagje soms kogelgaten in de mu­ren."Gelukkig bleven onze kerken gespaard en dus ook de mensen dieer bescherming zochten.

Zo tegen het eind van de oorlog, toen de Duitsers knapzenuwachtig werden na alle nederlagen en ze begonnen tebeseffen dat de oorlog waarschijnlijk binnen afzienbare tijdin hun nadeel zou aflopen, sloegen ze in hun wanhoop noghard om zich heen. Er vonden regelmatig beschietingen enbombardementen plaats en ook in Thesinge en Garmerwoldevond af en toe een voltreffer plaats.

Van die laatste dagen weet Roelfzich te herinneren dat er zevenfamilieleden uit Appingedam bijhen in huis waren. Zij waren

De laalsle Jagen

Dit is een snij-apparaat voor tabaksbladeren. Foto: Teunis Ton

bij het karnen van de boteroverbleef, smaakte wel goed.Honger hebben wij absoluut nietgehad."

Hier wordt de tabak geoogst. Van voor naar achteren: R. Jansen, T.Wiersum, .I. Jansen, J. Plijter en C. Jansen.

Omdat er nauwelijks tabak tekrijgen was en er wel veel vraagnaar was, gingen veel boeren erin de oorlog toe over om tabak teverbouwen. Ook particulierenhadden tabaksplanten in huntuintjes, maar de boeren dedenhet in het groot.De familie Jansen begon in 1943met het verbouwen van tabak,die werd geleverd aan de fabriekvan Theodorus Niemeyer inStad. Mooie planten waren het,vertelt Roelf, die bloeiden metkleine witte bloempjes. Deplanten werden wel twee meterhoog en het Groninger land zager op slag anders uit.Vader Jansen liet een grote

'droogschuur bouwen om detabaksbladeren te laten drogen.Deze schuur was wel veertigmeter lang en stond vlak achterhet café bij de Thesinger molenGermania. Later is de schuurweer afgebroken.Van de tabaksoogst uit 1945heeft Roelf Jansen nog een paarpond tabak (compleet metkwaliteitscijfer en banderol), eenpakje sigaretten en een pot helebeste sigaren in huis. (een enander is ook te bezichtigen op detentoonstelling tijdens defeestweek in de Kloosterkerk,waarbij Roelfnauw betrokkenis).

en eigendom van vaderJansen.In 1941 werd er waterleidingaangelegd in Thesinge, dat weetik ook nog goed. Een helegebeurtenis was dat, alle stratenlagen open en wij met ons neuser bovenop natuurlijk. Omdat erweinig koper was in de oorlog,werden er leidingen van ijzergelegd. "

In de oorlog was er gebrek aanallerlei etenswaren. Wat kregende kinderen als snoepgoed?Roelf: "Mijn moeder maaktevan stroop kaai-kaaichies, verderwaren er pruimen en appels inhet najaar, die ook wel werdengedroogd bij de bakker enopgeslagen in een bus. Ikherinner me dat de jam op hetlaatst van de oorlog niet zolekker meer smaakte en ook hetzelfgebakken brood werd er nietlekkerder op. De soepenbrij,gemaakt van de karnemelk die

SliJterij

•InKind

Vlak nadat de oorlog wasuitgebroken, ging het dagelijksedorpsleven al weer gauw betrek­kelijk zijn gewone gangetje.De kinderen, waaronder Roelf,gingen weer gewoon naarschool. Roelf: "Je vernam,vooral de eerste jaren, maarweinig van de oorlog. Natuur­lijk, alles kwam op de bon, jemoest voor acht uur 's avonds

Roelf Jansen, geboren in 1929 als derde zoon van CornelisJansen en Hillechien Wiersum, was dus nog kind in de oórlogs­tijd.Ze woonden aan de Schutterlaan in Thesinge, waar aan hetbegin van de oorlog wel vijftig bomen stonden! Na de oorlogwaren er nog maar weinig bomen over; de meeste waren gekapten als brandstof gebruikt tijdens de strenge winter.

binnen zijn en meester Buikemakreeg orders om Duitse les tegeven. Van dat laatste is nietveel terecht gekomen. Wijkinderen speelden net als eerderonze spelletjes, zoals hoepelen,tollen, knikkeren en vooral"beziedje kroepen" was favo­riet. Na school moesten wij vaakthuis meehelpen omdat er heelwat moest gebeuren en alleswerd nog met de hand gedaan.Mijn vader had een stuk of tienkoeien en her en der wat stukkenland. Onze boerderij, Hofsteegenaamd, was midden in hetdorp waar nu de melkboer woont

De molen en de veertig meter lange 'tabaksschuur'. Van links naarrechts ervoor: H. Konings, J. Jansen. T. 'Wiersum, J. Plijter en C.Jansen.

Tabak, sigaretten en sigaren afkomstig van de 'Jansenplantage ', Foto: Teunis Ton

16 GARMER& THESINGER EXPRESS

'Apmoal feest. .. en lekkers.

Tijdens het bombardement in april 1945 zaten bij de familieHeeres aan de Dorpsweg nummer 41 een aantal mensen in dekelder. Dochter Hetta (72) vertelt:

In de schuilkelder

10 Mai 1940 wel haar dat ooit docht,Vol Duutsland Holland binnenHet hier 'n bult ellende brocht.Ons jongens dei vochten mit heldenmaudJao ook veur ons, onthol dat goud,Maar 't was gelukkig hail gauw doanEn dou kormen zai weer noar hoes tou goan.

Dou zaten wie ind'ellende, dou zaten wie in 't verdraitMoar elk en ain dei zee.dou:Nee'vair jaar duurt 't nait.,o nee heur, het is veu! eerdèr~anZo'n oorlog ken nait laank bestaanZe doun' aalmoal heur bestEn de mof is der zoo west.

Maar dat veul slim tegen heur,Dat ging zoo glad nog naitWant voleet vief joaren zaten wie in 't verdrait.Dou de mof eerst in Rusland zatGing dat zoakje hail nog nait zo glad.Ze zaten daar oardig in de petoet,Mor op ainmoal wast: 'En nou der oet'.

Dou kwamen doar dei Russen aanDei deden hail hard bom bom.En dou loopen wat ze loopen kannenVloog de poep weerom.Ook in 't Westen wipten dou de legers aan land,En bombardeerden ze hail Duutsland in brand.Mit zien glorie was tou doan,En nou is Duutsland noar de moan.

loMAI

In de leste winter hadden wie hoast gain brandstof meer,Wie kregen ons potje hoast nait meer gaarWat ging 't der dou te keerHeurden wie den soms van toet, toet, toetDin vloog ons hail Gannwol der oetElk em ain ging dou aan sjouwAs 'n noas naar knoalbrug tau

Want dan lag doar ja ain sleepbootEn dei haar zwaarde brandDoar wollen wie den mit ruilenJoa elk haar wat in hand't Was botter, aier, vet of hamIk wait nog best dat der ain met n'tuut aan kwamHee zee: zeg schipper is <tat nait watHier hé je hen mit ai in 't gat.

In de leste winter was het hier nait bestDou het er stuk van Garrnwol, woatersnood ja westDou mossen wie vluchten mit pak en zakEn kwammen bie aanders ondern dak't Woater is der nou weer van doanEn dou kormen wie weer naar hoes tau goan

Mor eindelijk was 't April en dou is 't din gebeurd:De mog dei mos der oetEn doarom werd nait treurt.Wie vierden feest, twei dcagen deurDoar mos hail wat veur wezen heurOns Garmwol was lang nait minZulks dat ging ons net noar zin

(Wijze: Onder die lantaren ..). Geschreven door een onbekendeauteur,na de Bevrijding. Uit de 'schoenendoos' van Cees Klei:

De Duutsers waren aans nait zoo b'roerd,Ze haam 't goud mit ons veur;Maar wiegroote stommerikkenHaam dat weer nait deur.Ze vochten zich ja kant veur ons in 't zwait,Maar wie domme Hollanders begrepen dat ja nait,Alleen de N.S.B., dei ging mit heur deur zee.

Dei hebben hier hail wat kwoad oetrichtZai veu!'n zich dè man.Mor dou 't mit Duutsland mis gingDou hui!'n ze d'r hail nait van.o nee, ze waren nooit gain N.S.B.er west.Ze zagen wel, 't luip veur heur op 't lest.Ze waren dou baange veur heur straf.o dei kerels dei binnen zoo laf.

Veul.jongens mossen noar DuutslandMor haren zai de kansDin doken zai hail gauw onderZe waren soms hail wat mansDou kwam d'r weer wat neis, 0 weeEn mos elk hoast groaven gaan veur de O.T.Zoo bleef dat zoakje mor aan de gangEn het duurde ons allemoal veuls te lang.

Verleden jaar in SeptemberDochten wie: nou hebb'n we 't had .De oorlog duurt veur onsNog hoogstens 'n week of wat.Ook de N.S.B.ers kregen hier van de luchtEn sluigen dou hail slim gauw op de vluchtMor noar een maand of wat, 0 stomDou mossen zai nog weer om,

Soms ook kwamen der gruin' hier of een controleur.Doar mos ik niks van hebben heur!Dat vond 'k een maal gezeur.Den sluig mien haart van rom bom bom,Smerige kerel gao doe gouw weerom.Ik oademde weer rustig pas .Als hai goud en wel weer deur oet was.

Hillie Ramaker-Tepper

in auto's, in schuur ... derstonnen loof ik ook nog tenten.Mien zuster Haarmke en ikwerden goud bewoakt; wielaggen metnkander in .veurkoamer: Pa en Moe in ainebedstee en wie in aander.Op 0. keer warren wie met 0.

kobbeltje wichter in dörp; aio.van de soldoaten zee: "Springmor achter op". Dat was Pa zienaigen fiets!"

Hi11ie Rarnaker-Tepper

Het was hier net een doorgangs­huis. Toen wij waren bevrijd,kwamen de vluchtelingen vanWirdum, Appingedam enomstreken. Dat was een gek raaken gekreun van jewelste: "0 ...mien aarm! 0 ... mien bain!" Wehadden het hele huis vol! Toenkwamen er ook nog wat mensenuit Loppersum, maar daarhebben we plek voor gevondenin de stad; we konder er echt nietmeer hebben. Het hele huis wasvol! En ik maar koken! Wehadden een grote tafel: daarzaten we met elkaar aan ... datwas nog wel gezellig ook.

in de kelder hebben gezeten enwat we hebben gegeten, weet ikniet meer.Op een keer moest ik wat uit dekamer halen. Plotseling viel ereen bom voor en achter het huis... het waren geen dikke bom­men, maar er lag wel een hoopscherven. Wonder boven wonderzijn de ramen heel gebleven;kijk, er zit nog een knitter in datraam. Tjonge, wat ben ik toengeschrokken! Het waren alle­maal scherven! Ik ben zo in dekelder gesprongen ... heb geentrap gezien!In die dagen is ook de familieVan der Reyden-Oosterhuisomgekomen. Die waren voor dedeur gaan liggen ... en daar istoen een bom gevallen.

Doorgangshuis

Enige tijd later was het grootfeest in ons dorp; achter deschool stond een grote tent. 'sMorgens was er een groteoptocht en 's middags waren erkinderspelen. Onze beideevacueetjes uit Rotterdam, Cobaen Annie, deden ook mee. Netop die dag kwam hun moeder debeide meisjes weer ophalen: toenze uit de bus stapte, hoorde zedoor de microfoon: "AnnieHuizinga heeft een prijs gewon­nen. " Dat was natuurlijk heelontroerend!'s Avonds was er een grote revuein de tent; daar heb ik nog pianogespeeld. Die hele revue hebbenwe met elkaar gedaan: Mart enHimke Kol hebben overal voorgezorgd; dat was een heelgeregel!"

Ze laggen bie ons in tveurgangkje te slaopen. Achterwas 0. bedstee ... doar laggen ooksoldoaten in. Ze laggen overaal:

kookten wait ik nait ... op gas,petrolie of zo. 't Warren van dijgrode vaairkande dingen. 't Wasin aio. moal apmoal feest ... enlekkers. Z' haren van alles:repen sukkeloa, wit brood, echtethee, sigretten ... apmoal primaspul! Omdat ik nog jonk was,zeden ze "you baby" tegen mie.Aigelks mog ik nog nait metdoun '" ik kreeg din ook gainsigretten:

bevalling is goed verlopen en dedokter is heelhuids bij ons in dekelder terug gekomen.

Slapen in een bak

Dit huis was vroeger eenkaasfabriek. In de kelder zittennog grote bakken voor wei water:daar werden de kazen in ge­maakt. Er hebben ook allemaalplanken boven gezeten: daarwerden de kazen op gelegd. Wijhadden stro in die bakkengedaan: daar lagen de kinderenin te slapen. Dat kon best: hetzijn net grote bedden/bedsteden.In een kleinere bak hadden weeen w.c. gemaakt, met eenkleedje er voor. Bruun Muldermoest de emmer legen.We hadden een hele grotekookpot, daar maakten we etenin. Ook wel wat hier in dekamer: we hadden een grotegroene kachel met een lange pijp... daar zat een bak op en daarkonje ook wat op warm houden.Iedereen hielp mee. Hoelang we

Aaltje Reinders-Oomkens (66)woonde aan de Lagewegnummer 16 (waar nu haardochter Wilma woont). Zevergeet nooit de dag dat zewerden bevrijd.

"t Was op moandagoavend 17april: wie zaggen de tanks alaankommen. t Was hal mooiweer. t Duurde mor even, douharen wie hal schuur vol (wieharen 0. grode schuur). Derstonnen apmoal auto's: veur thoes, op sied van t hoes ...overaaI. Z' haren 0. aigen keukenbie zuch; woar ze precies op

Op het kerkhofin Garmerwolde is deze steen te zien die werdaangeboden door de ingezetenen van het dorp: 'Rustplaats van deechtgenoten Pieter Johannes van der Reyden en Jantje Oosterhuisen hun zoontje Garhardus Nicolaas. Zij vielen als slachtoffers vande bevrijding bij het bombardement in de nacht van 1-1 op J5 april1945.: Foto: Teunis Ton

"Vrijwel de hele buurt zat bijons in de kelder: de familiesBoer (5 personen), Ellerie (9personen), Mulder (4 personen)en Modderman (2 personen) ...en wijzelf natuurlijk: mijn vader,Coba en Annie (onze beideevacueetjes uit Rotterdam) en ik.Mijn moeder lag toen in hetziekenhuis; ze is er met dekoetsewagen van Arend Leugsheen gegaan. Toen de stad zobeschoten werd, zijn alle patiën­ten nog naar de kelder van hetDiakonessenhuis vervoerd; wijkonden er toen ook niet komen.Ook de familie Anderson zat bijons. Op een gegeven momentkreeg dokter Anderson berichtdat er in Oosterhoogebrug eenvrouw was, die moest bevallen.Zij zat bij de steenfabriek ... ineen oven. Ik hoor MevrouwAnderson nog zeggen: "En jegaat niet! ... je gaat niet! ... wehouden je vast!" Dat was eendrama! Hij moest door de linie,dus het was lang niet zondergevaar! Maar hij ging toch! De

-

GARMl:R & THLSINGER EXDRESS 17

Optocht in Garmerwolde

29 juni 1945Op de verjaardag van Prins Bernhard - 29 juni - werd de bevrijding feestelijkgevierd met een optocht. Bijna alle foto's zijn genomen door een professionelefotograaf, bij de dam van boerderij Koning (nu Werkman).

Vrede. E/le Bolhuis (voerman) en Gezina Havenga (staand op de kar).

Groepje 'soldaten' met o.m. Jan Koopman, Gerrit Schutter (die lange) en JanSteenhuis (met vlag in de hand).

Artiestenwagen met onder meer Niek El/erie (voerman) en zijn vrouw Martje.

Het koninklijk gezin. Op de paarden zitten Klaas Phi/ipsen en Jan Dijkstra. BerthaHuisman was koningin en Hailtje Stad hofdame. Ook Koos El/erie was van de partij.Daar achter het koninklijk gezin met op het wille paard de heer Edzo Zonderman.

Meester Reinders: Haastige spoed bij ontijdige vlucht. Hij reed op een oudfietsje vanJan Leugs en had een vage/kooitje bij zich. Tijdens de optocht is het achterwiel ingezakt.

-

-

.Plons Plons. voerman Klaas van Huis, achter in de boot Trijnco Steenhuis en erachter Snip en Snap. Juffrouw Reinders en juffrouw Jasper.lopendJohannes Oomkens.

-

-18 GARMER& TttE'sINGER fXPRE's's

"Soldaten" te paard. Achteraanmet zwarte hoed: Klaas Wtchens. Vooraan, groe­tend: FolgertSmit

Ouderwetse koffieavondmet onder meerMeint Pops en Frouwien Mulder.

De wagen van "de Harmonie" metKneels Kooials voerman; achterop de wagen staatJan Maat, voorop (met de rugnaarons toe)zit dirigent Tingen. OokHendrik Heeres,Klaas Heemstra; OmkeMaat, Even Kuipers en KeesGroeneveld moeten er op zitten.

De beidevoorsteruiterszijn MeesterJasper en politieagentOosting; nummervier isJan Mulder.

•

Nederland voedtzich zelf. De voerman is ReinderKlei; SientjeOomkensis aan hetkarnenen Aaltje Oomkens aan het spinnen. Ook Wigbold Groeneveldzit op de wagen.

Schotsemeisjes. Van rechtsnaar links: HemkeKol, Jopje Hagenauw, MartjeNienhuis, SientjeKort en Tinie Boer.

Duitse soldaten. Vourup met bord:Jans Oomkens; daarnaastHendrikKlunder.Die lange is Jan Kuipers; dejongen ernaastKlaas Ebelingen helemaalachteraanlopenPieterGanzeveld en KlaasKort.

Putjegravers. Voorop Teuntje Ellerie en Geessien Mulder; verderzien we het echt­paar Auke (metpijp) en Thalea Zwaneveld.

,I

I

Biedermeiers met van links naar rechts: Fokke Eissens, Aagje Huisman, JohanSchelhaas en Lammie Wierenga. Daar achter kaartspel met van links naar rechts:Fien Steenhuis. Paulien Ganzeveld, Anje Mulder en Jantje Steenhuis.

De drie ruiters zijn Kees Huisman, Willem Schaaphok en Jan Leugs.

Wij scharen ons rond Oranje met Johanna en Lies de Vries, Jantje Zwaneveld, AlieBoer en Ainke Woldendorp.

In het bootje zitten Klaas Pestman en Jaap Anderson; vader Berend Pestman loopt ervoor.

GARMLR & rt-llSrNGtR [:XPRESS 19

Deze vier Volendammers zijn Dienke Waldendorp en Liesbeth Mulder met de kinderenJan en Derk Wierenga. Daar achter veur plezaaier oet. Wim Bus is de voerman; depassagiers zijn Titie van Dijk, Janny en Aaltje Bus en Janna Groeneveld.

De elfprovincies. Met de bonte paarden van Hofttee en Ties Bosma. Achterop de wagenstaat Mevrouw Hofstee als "De Nederlandse Maagd". Verder zien we Auke Modderman,Stien Groeneveld, Griet Wierenga-Hilbrands, Wil/cmen Truda Maat-Schaaphok

Verleden - Heden - Toekomst. met Tjacob Kooi als voerman en de zusjes Kuipers:Jantje ligt voorop, met de handen gebonden: zij heeft ons onderdrukt! Tina is aan hetmetselen en Dina symboliseert de jeugd.

Deze foto werd gemaakt hij de hoerderij van Wesscl Eentjes. De voerman is PopkeStol/Inga. Achterop de wugen staat Time van Huis; de voorste rij van links naarrechts zijn: Ge van Zanten. Grietje Groenhoff, Jantien en Elia Bolhuis; op de achter­ste rij zien we Anje Bolhuis. Grietje Wieringa en Aafke Havenga.

....

--

-

20 GARMER& TliESINGER [XPRESS

Zo maar wat herinneringen VOhDEHING artikel 8 Luchtbeschermin-gsverordening.

Cees Klei vertelt over zijn verkeringstijd,

over de dokter en over de bevrijding

De Burgemeester der gemeente Ten Boer, plaatselijk luchtbe­schermingsleiderj

Gelet op artikel 8 van ae verordening voor het bezette Ne­derlandsche gebied betreffende de luchtbescherming (Luchtbe­schermingsverordening);

Vordert overeenkomstig voormeld artikel e de~ genoemde ver­ordening van

Alei, Cornelis Heinder

f'B17b8

De Burgemeester der gemeente Ten Boer,Plaatselijk Luchtbeschermingsleider~

I:-~.e> ____~/----t:7~ .. ---

J!.. . .-,..---.

17 duni 1'J?~den

wonende te Garmerl"olde D 11+8 in dese gemeenteom zich oogenblikkelijk na, bominslag in het blok, waarbij hijals.lid van de blokploeg is ingedeeld of in een onmiddellijkdaaraan grenzend blok te be~even naar de hem bekende verzamel­plaats ten einde hulp te ~erleenen overeenkomstig de hem ver­strekte instructie of ter plaatse alsnog te verstrekken op­drachten.

Het niet voldoen aan deze vordering is strafbaar gesteld inartikel 15 van bovengenoemde verordening.

Ten Boer, 2') Jw i 194 a

.geboren te Ten Hoertegen tien uur; t was nog licht.Wie kormen de jongesaankroepenkommen zain: zekropen over t brugje bie Busveur thoes (in "tijger­sluipgang"). Dou warren ze bie tveurin en in ain keer BAMS ...apmoal glasgerinkel! In tachterin zatten apmoal moffen;dij warren noa de beschaiten oetstad dreven en hemmen doar nogain tot twij doagen zeten. Dijjongens wollen nait langer enhemmen zuch direkt overgeven.Der is nooit n schot löst! Decommandant zat bie dokter inwachtkoamer. De Cannedezenbennen der hinlopen: de com­mandant ging met, dee zienkoppel of en ... kloar. Der zattenongeveer 20 soldoaten: zebennen in riegen van drijófvoerd, richten Grunnen.

De tesc/'ailen

t Was hal mooi weer; wie laggenmet ons drijen in t gras: HenderkBonnekou, Klaas Philipsen enik. Opeens heurden wie nvreeslek lawaai: der vuil n bombie Job Zunderman achter thoes! Hai haar de wereld van dijbruibakken; doar vuil e preciesin! Wat n stuk lewaait Bonnekouzee: " Da's artilleriegeschut!Wie motten mokken dat wethoes kommen!" Je kormen veurtied wel aal al schaiten heuren -

dicht! Hai is s mönrs op tiednoar hoes tou goan en doarnoaöfraisd noar Klunderhörn.Noa n dag e wat is de roeziewel! bielègd en sluig GerardGrounveld t bordje weer aanmuur; dou was e weer dokter!

"Wie woonden schuun tegen­over dokter Anderson; ik haardou al verkeren met Miene, heurmaid. Dij sluip in n kommertjenoast deur. Ik huf soavendsallain mor even wèg oversteken,dus ik bleefvoak noa spertiedbie heur. t Was sumsroutduuster; din kon ik t pad naitzain. Ik luip op t gevuil over tgrintpad, din kwam t brugje,doarnoa t hek van smid Horst endin zo noar hoes. Moeke wasnait eerder rusteg veurdat ikweer thoes was.Op n gegeven moment (t zei zoin 1943/44 wèst hemmen) harende dokters roezie met deDuutsers. Ale doktoren hemmendou heur bordjes inleverd enwarren van dou ofaan dus

Ten Boer

R.K1ei Garmerwo1de

ledig

Hillie Ramaker-Tepper

souvenir. Ik wait nait ofOaltjeder al weer was; der warren noadij zotterdagnacht n halle bultnoar kerk goan, ook n stuk ofvaaier bedlegeregen; ain doarvan was vrouw Rozemoa van 90joar .,. dij haar heur heupbroken. Der warren mensen veuraanwezen om ze te verzörgen. Ikwas wel lid van de EHBO morben der zulf nait wèst. Zeverwachtten bie de bevrijden dater nog flink heer ging!Noaderhand haar dit nait meerhuft, mor dat wis je nait.Ik docht nait dat dokterAnderson in t verzet zeten het:hai hulp wel elk dij hom neudeghaar. As je n onderduker haren,konnenje hom gerust roupen;j'heuven nait baang te weden dat ejou verrui. kLoofwel dat engroot aandal in de overgevenhad het; volgens mie het hai dijcommandant er van overtuugddat e zuch beter overgeven kon, twas ja toch n hopeloze zoak.

Zunder tegenstand.Even eerder was der n Duutsesoldoat bie ons wèst: hai haarvaaier aaier kregen, dij mosMoeke haard koken (tienmenuten). Dij aaier wol emetnemen, veur as ze straksgevangen zatten. De Krieg wasveur hom doan, tenzij het verzetbegon te schaiten. Din schotenze trug, aans gebruukten z'heurwoapens nait meer. Moeke hethom dij vaaier aaier kookt; haihaar twij peerdedekens ... dijkreeg ze van hom.Vaarver Kupers was bie t verzet;doar hemmen wie dijCannedezen dou hinstuurd. TettyPestman verston Engels en dijvertoalde wat ze wollen. MorKupers wol dij revolver naithemmen. (Dou was taalduuster.) Mien voader en ikzatten met n stuk of 6/7Cannedezen bie Gerard en Oaltjein t stookhut. Z' haaren n hallegrode vlaag met n hoakenkruus(en nog wat klaindem) bie zuch;dij wollen ze metnemen as

Cornelis Reinoer K LEIgeboren amgeboren op

wohnhafl in Ten Boer Garm .wol cl e Familienstand:-__~;;:.u..JrfZ;- _wonende te Burg erlijke sUNtt

Kennkarte Nr. E70/001768Persoonsbewijs No.

ist YOm Arbeitseinsatz ordnungsmässig erfasst und mit Genehmigung des Bezirksarbeilsamtes bei der Firmais voor den arbeidsinz~ volgens voorschrift ingeschreven en met toestemming van het Gewesteiijk Arbeidsbureau bij de firme

.a~ -.-<i:,-\fSim~cht Brandstofhandel ~~~gt-::.~~.• :~;-;-~" __ .

/~~y-......Itj;;J'0 Groningen . den 2e:--cTiÛî, 1943;/ ~I::":;' ~ Gew. Arbeidsbureau Groningeil.I~l 0 .,ü:: ~ ~~

\~\ (Siegel)- (stem ~lJ (Unterac~~ekenlng)D.'r~_h.t d~~~.is a.uernd b.sich ZU führen_-De houder dient dit bewijs altijd bij zich te hebben.Selm t\.elt~ec:hl~ Hr AUIW.la: beim Buirluarbeitumt .uug.ben.Bij veren 'n ...~ ekking moet het bewijs bij het Gew. Arbeidsbureau llfgegeven worden.

Bevrijd

ze warren drok bezeg in stad ­mor dou we doar n granoat op tdörp kregen, dou wer temst, doumozzen wie onder dak! Detw!jde kwam bie Haarm Jan inscfiuur '" en ain is der tussenBloemendaal en Haarm Oomkesinvalen: doar bennen drijmensen bie dood kommen. Endin te bedenken dat t onneudegwas: dij Duutsers warren allaank vot! s Nommerdoags haardij vlaigmesien d' auto's stoanzain, mor dij moffen haren lontroken en warren aal laank vot.s Moandoagsmirroags heb ik tstoffelek overschot van Van derReyden oet Ten Boer hoald;dokter Anderson het er veurzörgd dat ik n vrijstellensbraifkevan de commandant kreeg ... dinkennen ze mie mien peerd enwoagen nait ófhoalen,

Dat wie bevrijd bennen, dat was

kwakzaalvers. Wat er preciesgebeurd was, wait ik nait mor twas de Duutsers niks noar t zin.As vergelden wollen ze n aantalartsen oppakken. Ook dokterAnderson kon n inval verwach­ten! Doarom sluip e al n nacht ewat (5 tot 7 nachten) bie mie inkoamer, aan de kaant van VanDiek: hai op grode bedstee en ikin t lutjeke. Hai wol groag dichtbie hoes blieven, din kon vraauwhom ophoalen as der wat was.Hai haar n sleudel van veurdeuren kon der dus zulf in- en oetkommen.Op n nacht stonnen der drijlandwachten veur deur; Me­vrouw Anderson dee deur openen zee dat dokter nait thoes was,hai was noar n bevallen ofzo.Z'hemmen t halle hoesdeurzöcht mor kennen netuurlekniks vinnen! Dou ze vot warrenhet z'heur man direktwoarschaauwd; dij dee dounetuurlek ook gain oog meer

-

_.

--