Via RekenennaarTaal

Frank Wijnen

Universiteitsdag

27 maart 2010

1

papa en mama

2

3

Holowka&Petitto 2002

papa en mama

• ba• baba• papa• abba• dada• tatay• ata

• ma(a)• mama• maman• amma• nana• nanay• ana

4

5

Mijlpalen in de taalontwikkeling

• prenataal?• 0-6 maanden: articulatorisch spel• 6-12 maanden: brabbelen• 1 jaar: eerste woorden, eenwoordfase• 18-24 maanden: twee-woordzinnetjes• 24-36 maanden: voltooiing van

grammatica• Daarna: complexere structuren, meer

woorden

Theorieën over taalontwikkeling

6

Language is an innate faculty of the human mind.

Language is a complexchain of stimulus-response associations.

Perceptiefleren in jaar1(a)

• Eerste 6-8 maanden– baby’s kunnenallemogelijkespraakklanken

van elkaaronderscheiden• Na 8 maanden:

– Verlies van gevoeligheidvoorcontrasten die nietgebruiktworden in de moedertaal• [a] – [aa]• [b] - [p] - [ph]

8

wittelijst of gebakkenlijst?

Perceptiefleren in jaar 1 (b)

• 10 maanden:– kinderenwetenwelkeopeenvolgingen van

klankenbinneneensyllabe (‘lettergreep’) toegestaanzijn (fonotaxis)• bijv. [dva], [krko]

• 10-12 maanden– fonotactischekennishelptkinderenbij het

vinden van de grenzentussenwoorden in de lopendespraak

9

Hoe doen die baby’s dat?

• Het antwoord is:

– tellen– statistischesamenhangendetecteren

10

Klankentellen

• Baby’s leren de foneem-categorieën van hun moedertaal, bijv. rat vs. lat: /r/-/l/

• Hierbij wordt statistische informatie gebruikt: frequentiedistributie

12

statistiek en klanken

Average looking time

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

Unimodal Bimodal

habituation change

13

Habituatiestimulus

Test stimulus

kinderen van 10,5 mnd oud

14

Later… zinnetjes

• papa doen (papa moet ‘tdoen)• ijsjeeten (ikwil ‘nijsjeeten)• nietbedje toe (ikwilnietnaar bed toe)• nee auto pakken (jijmagnietde auto

pakken)

… vanaf 18-20 maanden…

15

Grammatica

• papa doen :: Nond + V

• ijsjeeten :: Nlijdvw + V

• nietbedje toe :: Neg + Nloc + Prep

• nee auto pakken :: Neg + Nlijdvw + V

… categorieën en regels …

16

Categorieën en frames

• Frequent frames (Engels):– you X it

• X is eenwerkwoord {put, see, do, fix,...}

– the X and• X is een naamwoord {tractor, horse, shark,...}

17

Werkt dit ook in het Nederlands?

• Niet met frames die alleenbestaanuitwoorden

• Wel met frames die inflecties (verbuigingen, vervoegingen) bevatten– Hij X-t, Wat X-t, We X-en– Een X-je, Het X-je, De X-en

18

19

Voorbeeld

TRAININGwerkwoord framehijTAAF-t ook hè?watTAAF-t er nou?weFREP-en niet hoor.zeFREP-en altijd.zie je dat ik TAAF?zie je dat ik FREP?

naamwoord framehetSOOK-je is daar.ikzieeenSOOK-je.dePLIF-enliggenhier.datzijntweePLIF-en!wil je dezeSOOK?wil je dezePLIF?

TESTwerkwoord framewatFREP-ternou?weTAAF-enniethoor.

*watPLIF-ternou?*weSOOK-enniethoor.

naamwoord frameIkzieeenPLIF-je.deSOOK-enliggenhier.

*IkzieeenFREP-je.*de TAAF-en liggenhier.

20

Regels

• Eenbijzondereeigenschap van taal is datbepaaldeelementen (woorden, woorddelen etc.) altijd in bepaaldecombinatiesmoetenvoorkomen.

• Afhankelijkheden– Sheis (always) singing– Het meisje heeft (vandaag) gerend– het vrolijk voortgalopperendepaard

21

Grammatica

• Grammaticale relaties en categorieën:– de vogel heeft prachtig gezongen– the girl is running– de stoel-en, de boek-en– a X b

categorie

afhankelijkheid

Afhankelijkheden

– Training: nonsense grammatica‘a Xb’– tepwadimlut– tepkasilut– etc. X1, X2, ... Xn(set size)

– Test: L1 vs. L2 (“tepwadimlut” vs.“tepwadimjik”)

23

L1 L2

aXb cXd aXd cXb

tep – 1 – lut sot – 1 – jik tep – 1 – jik sot – 1 – lut

tep – 2 – lut sot – 2 – jik tep – 1 – jik sot – 1 – lut

tep – 3 – lut sot – 3 – jik tep – 1 – jik sot – 1 – lut

Resultaat: 18-maand oudekk.

24

0.01.02.03.04.05.06.07.08.09.0

10.0

control (n=30) at-risk (n=12)

Mea

n Lo

okin

g Ti

me

in s

ec.

trained

untrained

*

Hoe werktdat?

a X b

25

Samenvattend

• om het taalsysteemtepakkentekrijgenmoetenkinderentellen:– hoe vaakkomenelementenvoor

• fonemen

– hoe vaakkomen 2 (of meer) elementen in combinatievoor• foneem-reeksen• woord frames• afhankelijkheden

26

Het oudedispuut

27

?!?!?!?!

28

Heb ditook nut?

29

Problemen in de taalontwikkeling

• secundairetaalstoornissen• primairetaalstoornissen (SLI)• dyslexie

SLI en dyslexie

• SLI: ernstigevertraging in de taalontwikkeling; vaakblijvendeproblemen.

• Dyslectischekinderen: achterstand in grammaticale en fonologischevaardigheden– ookbijkinderen met

eenverhoogdgenetischrisico (vóóraanvangleesonderwijs!)

– overeenkomstkinderen met dyslexie(risico) en kinderen met SLI

31

32

Resultaat: 18-maand oudekk.

33

0.01.02.03.04.05.06.07.08.09.0

10.0

control (n=30) at-risk (n=12)

Mea

n Lo

okin

g Ti

me

in s

ec.

trained

untrained

*

Gevoeligheid voor grammaticale afhankelijkheden (1;7)

34

Preferential Listening (19months)

0

2

4

6

8

10

control at-risk

Groups

Me

an

Lis

ten

ing

Tim

e (

se

c.)

grammatical

ungrammatical

p = 0.032 p = 0.106

Wilsenach & Wijnen, 2004

Heeft … ge-XKan … ge-X

Thank you

• Petra van Alphen PhD• Martin Bleichner MSc• Elise de Bree PhD• Desiree Capel MSc• Maarten Duijndam, BSc• Gaetano Fiorin MA• Ellen Gerrits PhD• Alice Hung MA• Jan de Jong PhD• Annemarie Kerkhoff PhD• Nick Puts MSc• Carien Wilsenach PhD• Marjolein van

Woudenberg MSc

• All participants (and parents)• NWO• UIL OTS 35

From language to reading

Suboptimal statistical learning system

Slower buildup of phoneme representations

Phoneme representations not consolidated when reading instruction commences

Difficulty in learning phoneme-grapheme associations

36

Dyslexie als (brede) taalstoornis

37

Detectie van grammaticale fouten

38

400

600

800

1000

1200

1400

controls dyslexics

0

0.5

1

1.5

2

2.5

3

RT

miss rate

Wijnen, work in progress

Foutdetectie door 8-jarigen

Rispens, Roeleven & Koster 200439

Gevoeligheid voor zinsmelodie en frasering

40‘Zij kietelde de hond met de veer’ Roetman 2006

Woordklemtoon (8-jarigen)

41

Table III.

Perce ntages (and numbers) of occurre nces per resp onse class per group.1

Group Identica l Equivalent More regular Less regular

Control 90.0 2 .6 5 .8 1 .7

(1088/1209) (31/1209) (70/1209) (20/1209)

Dyslexic 83.3 5 .0 9 .0 2 .7

(617/741) (37/741) (67/741) (20/741)

De Bree, Zonneveld, Wijnen & Nouveau, in press.

Kinderen met een genetisch risico voor dyslexie

Kinderen met dyslectische ouders:

40-60% wordt manifest dyslectisch

42

Categorische waarneming van spraakklanken (3 jr)

43

Stop-consonant categorisation /k-p/

0

20

40

60

80

100

1 2 3 4 5 6 7

stimulus

% 'ko

p' re

sp

on

ses

risk

control

pop kop

Versimpeling woorden (3;9)

44

102910N =

321

% c

c av

oida

nce

100

80

60

40

20

0

-20% c

ons

ona

nt c

lust

er

avo

ida

nce

Control At risk SLI

Herkenning woord(vorm) (5 jr)

45

ZEBRA-experiment

-5

0

5

10

15

20

25

Control (n=29) Risk (n=48) SLI (n=18)

Per

cen

tag

e o

f er

rors

Big mispronunciation(pebra)

Small mispronunciation(vebra)

46

Werkwoordsvervoeging (3;3)

134629N =

Group

SLIAt-riskControl

Co

rre

ct

10

8

6

4

2

0

Correct = 3sg, Aux-VIncorrect = stem, infinitiveF2,85 = 5.19, p < .01