Via RekenennaarTaal Frank Wijnen Universiteitsdag 27 maart 2010 1.
Transcript of Via RekenennaarTaal Frank Wijnen Universiteitsdag 27 maart 2010 1.
Via RekenennaarTaal
Frank Wijnen
Universiteitsdag
27 maart 2010
1
papa en mama
2
3
Holowka&Petitto 2002
papa en mama
• ba• baba• papa• abba• dada• tatay• ata
• ma(a)• mama• maman• amma• nana• nanay• ana
4
5
Mijlpalen in de taalontwikkeling
• prenataal?• 0-6 maanden: articulatorisch spel• 6-12 maanden: brabbelen• 1 jaar: eerste woorden, eenwoordfase• 18-24 maanden: twee-woordzinnetjes• 24-36 maanden: voltooiing van
grammatica• Daarna: complexere structuren, meer
woorden
Theorieën over taalontwikkeling
6
Language is an innate faculty of the human mind.
Language is a complexchain of stimulus-response associations.
Perceptiefleren in jaar1(a)
• Eerste 6-8 maanden– baby’s kunnenallemogelijkespraakklanken
van elkaaronderscheiden• Na 8 maanden:
– Verlies van gevoeligheidvoorcontrasten die nietgebruiktworden in de moedertaal• [a] – [aa]• [b] - [p] - [ph]
8
wittelijst of gebakkenlijst?
Perceptiefleren in jaar 1 (b)
• 10 maanden:– kinderenwetenwelkeopeenvolgingen van
klankenbinneneensyllabe (‘lettergreep’) toegestaanzijn (fonotaxis)• bijv. [dva], [krko]
• 10-12 maanden– fonotactischekennishelptkinderenbij het
vinden van de grenzentussenwoorden in de lopendespraak
9
Hoe doen die baby’s dat?
• Het antwoord is:
– tellen– statistischesamenhangendetecteren
10
Klankentellen
• Baby’s leren de foneem-categorieën van hun moedertaal, bijv. rat vs. lat: /r/-/l/
• Hierbij wordt statistische informatie gebruikt: frequentiedistributie
12
statistiek en klanken
Average looking time
0
2000
4000
6000
8000
10000
12000
Unimodal Bimodal
habituation change
13
Habituatiestimulus
Test stimulus
kinderen van 10,5 mnd oud
14
Later… zinnetjes
• papa doen (papa moet ‘tdoen)• ijsjeeten (ikwil ‘nijsjeeten)• nietbedje toe (ikwilnietnaar bed toe)• nee auto pakken (jijmagnietde auto
pakken)
… vanaf 18-20 maanden…
15
Grammatica
• papa doen :: Nond + V
• ijsjeeten :: Nlijdvw + V
• nietbedje toe :: Neg + Nloc + Prep
• nee auto pakken :: Neg + Nlijdvw + V
… categorieën en regels …
16
Categorieën en frames
• Frequent frames (Engels):– you X it
• X is eenwerkwoord {put, see, do, fix,...}
– the X and• X is een naamwoord {tractor, horse, shark,...}
17
Werkt dit ook in het Nederlands?
• Niet met frames die alleenbestaanuitwoorden
• Wel met frames die inflecties (verbuigingen, vervoegingen) bevatten– Hij X-t, Wat X-t, We X-en– Een X-je, Het X-je, De X-en
18
19
Voorbeeld
TRAININGwerkwoord framehijTAAF-t ook hè?watTAAF-t er nou?weFREP-en niet hoor.zeFREP-en altijd.zie je dat ik TAAF?zie je dat ik FREP?
naamwoord framehetSOOK-je is daar.ikzieeenSOOK-je.dePLIF-enliggenhier.datzijntweePLIF-en!wil je dezeSOOK?wil je dezePLIF?
TESTwerkwoord framewatFREP-ternou?weTAAF-enniethoor.
*watPLIF-ternou?*weSOOK-enniethoor.
naamwoord frameIkzieeenPLIF-je.deSOOK-enliggenhier.
*IkzieeenFREP-je.*de TAAF-en liggenhier.
20
Regels
• Eenbijzondereeigenschap van taal is datbepaaldeelementen (woorden, woorddelen etc.) altijd in bepaaldecombinatiesmoetenvoorkomen.
• Afhankelijkheden– Sheis (always) singing– Het meisje heeft (vandaag) gerend– het vrolijk voortgalopperendepaard
21
Grammatica
• Grammaticale relaties en categorieën:– de vogel heeft prachtig gezongen– the girl is running– de stoel-en, de boek-en– a X b
categorie
afhankelijkheid
Afhankelijkheden
– Training: nonsense grammatica‘a Xb’– tepwadimlut– tepkasilut– etc. X1, X2, ... Xn(set size)
– Test: L1 vs. L2 (“tepwadimlut” vs.“tepwadimjik”)
23
L1 L2
aXb cXd aXd cXb
tep – 1 – lut sot – 1 – jik tep – 1 – jik sot – 1 – lut
tep – 2 – lut sot – 2 – jik tep – 1 – jik sot – 1 – lut
tep – 3 – lut sot – 3 – jik tep – 1 – jik sot – 1 – lut
Resultaat: 18-maand oudekk.
24
0.01.02.03.04.05.06.07.08.09.0
10.0
control (n=30) at-risk (n=12)
Mea
n Lo
okin
g Ti
me
in s
ec.
trained
untrained
*
Hoe werktdat?
a X b
25
Samenvattend
• om het taalsysteemtepakkentekrijgenmoetenkinderentellen:– hoe vaakkomenelementenvoor
• fonemen
– hoe vaakkomen 2 (of meer) elementen in combinatievoor• foneem-reeksen• woord frames• afhankelijkheden
26
Het oudedispuut
27
?!?!?!?!
28
Heb ditook nut?
29
Problemen in de taalontwikkeling
• secundairetaalstoornissen• primairetaalstoornissen (SLI)• dyslexie
SLI en dyslexie
• SLI: ernstigevertraging in de taalontwikkeling; vaakblijvendeproblemen.
• Dyslectischekinderen: achterstand in grammaticale en fonologischevaardigheden– ookbijkinderen met
eenverhoogdgenetischrisico (vóóraanvangleesonderwijs!)
– overeenkomstkinderen met dyslexie(risico) en kinderen met SLI
31
32
Resultaat: 18-maand oudekk.
33
0.01.02.03.04.05.06.07.08.09.0
10.0
control (n=30) at-risk (n=12)
Mea
n Lo
okin
g Ti
me
in s
ec.
trained
untrained
*
Gevoeligheid voor grammaticale afhankelijkheden (1;7)
34
Preferential Listening (19months)
0
2
4
6
8
10
control at-risk
Groups
Me
an
Lis
ten
ing
Tim
e (
se
c.)
grammatical
ungrammatical
p = 0.032 p = 0.106
Wilsenach & Wijnen, 2004
Heeft … ge-XKan … ge-X
Thank you
• Petra van Alphen PhD• Martin Bleichner MSc• Elise de Bree PhD• Desiree Capel MSc• Maarten Duijndam, BSc• Gaetano Fiorin MA• Ellen Gerrits PhD• Alice Hung MA• Jan de Jong PhD• Annemarie Kerkhoff PhD• Nick Puts MSc• Carien Wilsenach PhD• Marjolein van
Woudenberg MSc
• All participants (and parents)• NWO• UIL OTS 35
From language to reading
Suboptimal statistical learning system
Slower buildup of phoneme representations
Phoneme representations not consolidated when reading instruction commences
Difficulty in learning phoneme-grapheme associations
36
Dyslexie als (brede) taalstoornis
37
Detectie van grammaticale fouten
38
400
600
800
1000
1200
1400
controls dyslexics
0
0.5
1
1.5
2
2.5
3
RT
miss rate
Wijnen, work in progress
Foutdetectie door 8-jarigen
Rispens, Roeleven & Koster 200439
Gevoeligheid voor zinsmelodie en frasering
40‘Zij kietelde de hond met de veer’ Roetman 2006
Woordklemtoon (8-jarigen)
41
Table III.
Perce ntages (and numbers) of occurre nces per resp onse class per group.1
Group Identica l Equivalent More regular Less regular
Control 90.0 2 .6 5 .8 1 .7
(1088/1209) (31/1209) (70/1209) (20/1209)
Dyslexic 83.3 5 .0 9 .0 2 .7
(617/741) (37/741) (67/741) (20/741)
De Bree, Zonneveld, Wijnen & Nouveau, in press.
Kinderen met een genetisch risico voor dyslexie
Kinderen met dyslectische ouders:
40-60% wordt manifest dyslectisch
42
Categorische waarneming van spraakklanken (3 jr)
43
Stop-consonant categorisation /k-p/
0
20
40
60
80
100
1 2 3 4 5 6 7
stimulus
% 'ko
p' re
sp
on
ses
risk
control
pop kop
Versimpeling woorden (3;9)
44
102910N =
321
% c
c av
oida
nce
100
80
60
40
20
0
-20% c
ons
ona
nt c
lust
er
avo
ida
nce
Control At risk SLI
Herkenning woord(vorm) (5 jr)
45
ZEBRA-experiment
-5
0
5
10
15
20
25
Control (n=29) Risk (n=48) SLI (n=18)
Per
cen
tag
e o
f er
rors
Big mispronunciation(pebra)
Small mispronunciation(vebra)
46
Werkwoordsvervoeging (3;3)
134629N =
Group
SLIAt-riskControl
Co
rre
ct
10
8
6
4
2
0
Correct = 3sg, Aux-VIncorrect = stem, infinitiveF2,85 = 5.19, p < .01