Vakbond in Transitie

Transitiefestival 7 oktober 2014 Vooruit, Gent

TNM is een netwerk van vakbonden, de milieubeweging, Noord-Zuidorganisaties, sociale organisaties, de culturele sector, alternatieve media en wetenschappers. De leden van het TNM willen hun krachten bundelen om de transitie naar een duurzame samenleving waar te maken.

Bernard MAZIJN

Instituut vóór Duurzame Ontwikkeling vzw

Universiteit Gent

Een kringloopeconomie binnen de context van duurzame ontwikkeling. Naar een ‘nieuwe industrialisering’ van en voor de metaalsector.

Empowerment van de délégué.

Transitiefestival (Gent, 7 oktober 2014)

De grote meerderheid van de bedrijfsleiders

heeft geen besef van de uitdagingen waarvoor we staan.

Empowerment van délégués

kan dus o.a. helpen bij de bewustwording.

Inhoud

1. De zogenoemde ‘megaforces’

2. De specifieke kwetsbaarheid: ‘war on metals !’

3. Naar een kringloop-economie …

4. … maar wat met de sociale context ?

5. Mogelijkheden tot een concrete aanpak

6. Een kwetsbaarheidstool

5

6

Inhoudstafel

1. De uitdagingen voor de wereldgemeenschap …

én België/Vlaanderen

2. De metaalsector in België:

de actuele situatie

3. De metaalsector in België/Vlaanderen:

de uitdagingen samengevat

4. Concrete aanpak gericht op een gewenste toekomst

…

Annex - Bevoorradingszekerheid en prijzen

van kritische (zeldzame) (aard) metalen

Annex – Specifieke kwetsbaarheid

op lokaal niveau

Inhoud

1. De zogenoemde ‘megaforces’

2. De specifieke kwetsbaarheid: ‘war on metals !’

3. Naar een kringloop-economie …

4. … maar wat met de sociale context ?

5. Mogelijkheden tot een concrete aanpak

6. Een kwetsbaarheidstool

7

De grote maatschappelijke uitdagingen: de samenhang tussen de ‘megaforces’

• energie en brandstof

• klimaatverandering

• grondstoffenschaarste

• waterschaarste

• bevolkingsgroei

• welvaart

• verstedelijking

• voedselveiligheid

• achteruitgang van ecosystemen

• ontbossing

Koolstofarme samenleving, in het bijzonder, vergroening van aanbod.

(Zeldzame) (aard-)metalen Biomassa

Bron: Mazijn B. en Devriendt S. (2013)

Bron: KPMG (2012)

Bron: Chatham House (2012)

Inhoud

1. De zogenoemde ‘megaforces’

2. De specifieke kwetsbaarheid: ‘war on metals !’

3. Naar een kringloop-economie …

4. … maar wat met de sociale context ?

5. Mogelijkheden tot een concrete aanpak

6. Een kwetsbaarheidstool

10

(Clean) Tech: performantie stijgt door grote diversiteit aan metalen, maar …

Bron: OECD (2010)

De specifieke kwetsbaarheid: ‘war on metals’ ! (1)

12

De specifieke kwetsbaarheid: ‘war on metals’ ! (2)

De specifieke kwetsbaarheid:

‘war on metals’ ! (3)

Bron: EC (2014)

The major producers of the twenty EU critical raw materials

Er zijn natuurlijk nog andere – ‘klassieke’ - aspecten van kwetsbaarheid, maar de specifieke kwetsbaarheid is

• de volatiele, stijgende prijzen én bevoorradingsonzekerheid van …

• energie en brandstoffen

• grondstoffen

• mogelijks in de keten, stroom- of afwaarts.

De specifieke kwetsbaarheid van de metaalsector

Inhoud

1. De zogenoemde ‘megaforces’

2. De specifieke kwetsbaarheid: ‘war on metals !’

3. Naar een kringloop-economie …

4. … maar wat met de sociale context ?

5. Mogelijkheden tot een concrete aanpak

6. Een kwetsbaarheidstool

15

Van de huidige ‘doorstroom’-economie …

Bron: vertaald van Ellen MacArthur Foundation (2013)

… naar een kringloopeconomie binnen de context van duurzame ontwikkeling.

Bron: vertaald van Ellen MacArthur Foundation (2013)

Inhoud

1. De zogenoemde ‘megaforces’

2. De specifieke kwetsbaarheid: ‘war on metals !’

3. Naar een kringloop-economie …

4. … maar wat met de sociale context ?

5. Mogelijkheden tot een concrete aanpak

6. Een kwetsbaarheidstool

18

Op weg naar een kringloopeconomie, maar …

1

9

Bron: Mazijn B. (2014)

t

Z

N

Grondstoffen-stroom van het Globale Zuiden naar de industrielanden in het Noorden

Kringloop-economie in de industrielanden in het Noorden én afvalstromen naar het Globale Zuiden

Bron: Mazijn B. en Devriendt S. (2013)

De impact van een circulaire economie

op het Globale Zuiden

20

Inhoud

1. De zogenoemde ‘megaforces’

2. De specifieke kwetsbaarheid: ‘war on metals !’

3. Naar een kringloop-economie …

4. … maar wat met de sociale context ?

5. Mogelijkheden tot een concrete aanpak

6. Een kwetsbaarheidstool

21

Een vraag: weten we/jullie of de huidige financiële stromen worden ingezet voor een reële economie die wij/jullie willen ?

Het antwoord is: neen. Maar dit kan mede gerealiseerd worden doordat vakbonden (ABVV Metaal) o.a. vanaf nu (2015-2020) …

• (opnieuw/verder) actief (financieel) gaat participeren in het organiseren van productie en consumptie in onze samenleving bijv. via coöperatieve vennootschappen;

• bestaande financiële middelen - waar zij (mede-) beslissingsrecht heeft – gaat heroriënteren met het oog op ‘n kringloopeconomie (cf. pensioenfondsen).

Voorbeelden zijn …

• het opzetten van een coöperatieve vennootschap voor doorgedreven urban mining (recyclage van grondstoffen)

• én volop in te zetten op een Alliantie voor Werk en Milieu (energie & water: beheersing van vraag en verduurzaming van aanbod)

22

Mogelijkheden tot een concrete aanpak vóór de toekomst (1)

Aanbevelingen tot initiatief met resultaat op de KT:

… door de vakbond (ABVV Metaal)/overheid:

• toets op kwetsbaarheid t.a.v. de relevante ‘megaforces’ (cf. EFI’s)

• identificatie van niches gericht op een kringloopeconomie

• capaciteitsopbouw bij vakbondsvertegenwoordigers

• solidariteit met het Globale Zuiden

• …

... door de overheid:

• Minister van Grondstoffen, Energie en Ruimte

• monitoren van grondstoffenstromen (biomassa én mineralen/metalen)

• O&O én EESD: ‘design for scarcity’ en ‘recycling for scarcity’;

• ‘lekken’ van grondstoffen dichten (cf. uitvoer);

• ondersteuning van recycling capacity (geen oude technologie!);

• … 23

Mogelijkheden tot een concrete aanpak vóór de toekomst (2)

Bron: Mazijn B. en Devriendt S. (2013)

24

Mogelijkheden tot een concrete aanpak vóór de toekomst (3)

Aanbevelingen tot initiatief met resultaat op de MLT:

• opzetten, opschalen en uitbreiden van nieuwe/bestaande transitiearena’s;

• stimuleren van product/dienst-systemen;

• speciale aandacht voor een uitrustingsplan ‘transport’ én ‘energie’;

• …

Bron: Mazijn B. en Devriendt S. (2013)

Inhoud

1. De zogenoemde ‘megaforces’

2. De specifieke kwetsbaarheid: ‘war on metals !’

3. Naar een kringloop-economie …

4. … maar wat met de sociale context ?

5. Mogelijkheden tot een concrete aanpak

6. Een kwetsbaarheidstool

25

Analyse-instrument om de kwetsbaarheid van ondernemingen te toetsen

aan de bevoorrading van kritische

niet-energetische materialen

Drie categorieën van materialen worden onderscheiden (met als basis de lijst van de EC):

• zeldzame aardmetalen

• metalen met volume-risico

• andere kritische materialen

Bron: Mazijn B. en Devriendt S. (2014)

Het instrument – gebruiksvriendelijk – laat een screening van het bedrijf toe op kwetsbaarheid:

• ECONOMIE: zakencijfer? kost?

• BEVOORRADING: fysieke aspecten? financiële aspecten?

• STRATEGIE: essentieel? substitutie? Toeleveranciers?

• INNOVATE: R&D?

Bron: Mazijn B. en Devriendt S. (2014)

ECONOMIE zakencijfer

ECONOMIE kost

BEVOORRADING fysieke aspecten

BEVOORRADING financiële aspecten

STRATEGIE essentiele metalen

STRATEGIE substitutie

STRATEGIE diversiteit leveranciers

INNOVATIE R&D

100 % kwetsbaarheid kwetsbaarheid bedrijf

Bron: Mazijn B. en Devriendt S. (2014)

Koninklijk besluit van 27 november 1973

houdende reglementering van de economische en financiële inlichtingen

te verstrekken aan de ondernemingsraden.

De zogenoemde EFI’s.

Het gebruik van het kwetsbaarheidinstrument dient meerdere doelstellingen :

• op bedrijfsniveau, ter bespreking op de ondernemingsraad,

– nadat in sommige bedrijven het instrument door de délégués werd ingevuld;

– nadat in andere bedrijven aan de werkgever werd gevraagd het in te vullen;

met het oog het verhogen van de weerbaarheid;

• op het niveau van de RESOC’s

met het oog op het vrijwaren van de de lokale tewerkstelling;

• op het niveau (sub-)sectoren

met het oog op het identificeren van niches;

• in functie van de dialoog met de werkgeversorganisatie Agoria

en/of de overheid;

• enz.

Bron: Mazijn B. en Devriendt S. (2014)

Referenties • Ellen MacArthur Foundation (2013), De kringloopeconomie: een industriëel systeem dat in zijn ontwerp voor

herstel zorgt. Website, vertaald van http://www.ellenmacarthurfoundation.org/circular-economy/circular-

economy/interactive-system-diagram (laatst geraadpleegd in september 2014).

• European Commission (2014), Defining critical raw materials. Website http://ec.europa.eu/enterprise/policies/raw-

materials/critical/index_en.htm (laatst geraadpleegd in september 2014).

• Lee B., Preston F., Kooroshy J., Bailey R. and Lahn G. (2012), Resources Futures. A Chatham House Report, The Royal

Institute of International Affairs, London.

• Jones N. (2013), A Scarcity of Rare Metals Is Hindering Green Technologies. Website Yale Environment 360,

http://e360.yale.edu/feature/a_scarcity_of_rare_metals_is_hindering_green_technologies/2711/ (laatst

geraadpleegd in november 2013).

• KPMG, (2012), Expect the Unexpected: Building business value in a changing world. Part 1,2 and 3.

• Mazijn B. en Gouzée N. (red.) (2012), De samenleving in beweging. België op weg naar duurzame ontwikkeling?

ASP Editions, Brussel.

• Mazijn B. en Devriendt S. (2013), Naar een ‘nieuwe industrialisering’ van en voor de metaalsector. Een

kringloopeconomie binnen de context van duurzame ontwikkeling. Rapport in opdracht van ABVV-Metaal. Instituut

vóór Duurzame Ontwikkeling vzw, Brugge.

• Mazijn B. (2013), De transitie naar een koolstofarme samenleving. FRDO, Jaarforum, 26 november 2013.

• Mazijn B. (2014), Rechtvaardigheid als noodzakelijke voorwaarde. In: Plan C (2014) , Product Dienst. Nieuwe

business modellen in de circulaire economie, e-book.

• Mazijn B. en Devriendt S. (2014), Analyse-instrument om de kwetsbaarheid van ondernemingen te toetsen aan de

bevoorrading van kritische niet-energetische materialen. In opdracht van ABVV-Metaal. Instituut vóór Duurzame

Ontwikkeling vzw, Brugge.

32

Bernard MAZIJN

Instituut vóór Duurzame Ontwikkeling vzw – Universiteit Gent – Going for Sustainable Development

www.instituutvoorduurzameontwikkeling.be - www.ugent.be/ps/conflict-ontwikkeling - www.bernardmazijn.be

p/a Michel Van Hammestraat 76, B-8310 Brugge | Mobile +32 479 799 645; Email bernard.mazijn@skynet.be

Een vakbond in transitie

Naar een versterkte werking rond

duurzaamheidstransities in de

ACV-centrales BIE en METEA

Tom Creten

Kris Bachus

Sander Happaerts

35

Inhoud

Deel 1: transities en de vakbond 1. Draagvlak voor duurzaamheidstransities? 2. Vakbondsattitudes

Deel 2: naar een verbeterde werking 1. Buitenlandse inspiratie 2. Actievoorstellen

36

Deel 1: transities en de vakbond

37

Transities: het nieuwe toverwoord

38

Waar zit het draagvlak?

• Top: congressen, resoluties, studiedienst;

• Centrales? (sectoren)

– Secretarissen: bewustzijn aanwezig;

– Militanten: geen prioriteit

• Sijpelt langzaam binnen

39

Bron: Liagre et al, 2011, ‘Militant 2020’

Attitudeladder

40

Type houding Omschrijving Proactiviteit

Fundamenteel

groene houding

Duurzaamheidstransities betekenen een verbetering van het

leefmilieu en dat is op zich een syndicale prioriteit. Proactief

Win-winhouding

Duurzaamheidstransities kunnen win-win-win-situaties

opleveren voor bedrijven, vakbonden en het leefmilieu en

daar gaat de vakbond actief naar op zoek.

Proactief

Corrigerende

houding

Duurzaamheidstransities zijn nu eenmaal onvermijdelijk.

De vakbond bereidt er zich dus op voor en tracht ervoor te

zorgen dat de transities ‘rechtvaardig’ verlopen.

Eerder

proactief

Dikketruiendag-

houding

Duurzaamheid mag aandacht krijgen in de

vakbondswerking, maar enkel in de marge. Het is niet de

core business.

Reactief

Nalatigheidshouding Duurzaamheid is geen vakbondstaak, dat is iets voor de

werkgever of de overheid. Reactief

Struisvogelhouding Duurzaamheid is niet belangrijk, het is een hype. Reactief

Verzetshouding Aandacht voor het milieu gaat altijd ten koste van jobs en

dus verzet de vakbond zich tegen initiatieven daarrond. Proactief

Deel 2: naar een verbeterde werking

41

42

- Bedrijven - Werknemers

- Gezinnen - Overheid

- Leefmilieu

• Massaal investeringsprogramma in bouwsector

• DGB als vakbond het voortouw genomen

• Win-win voor:

• Doorbraak als overheidsprogramma met goedkope leningen, blijvende focus op werkgelegenheid

Duitse Alliantie Werkgelegenheid-Leefmilieu

43

Duitse Alliantie Werkgelegenheid-Leefmilieu

• Dalende tewerkstelling in de bouwsector

gestopt

• Duizenden banen voor lagergeschoolden

• Kyoto-doelstellingen overtroffen

• Vergelijkbare projecten in Wallonië en Brussel

44

45

Netzwerk Ressourceneffizienz

• Netwerk rond hulpbronnenefficiëntie in Duitse bedrijven

• IG Metall (DGB) mee aan de wieg

• Samenwerking met academici, overheid, bedrijven: Onderzoek, innovatie, best practices, online tools, sectordialogen

• Win-win voor bedrijven, leefmilieu, overheid en werknemers: “Cutting back on resources is better than cutting back on people”

46

47

Marc Lenders

Politiek Secretaris ABVV Metaal

André Leurs

Diensthoofd Studiedienst ACV BIE

vakbond in transitie

door innovatie met maatschappelijke impact

Transitiefestival, 7 oktober 2014

ontwikkeling van nieuwe oplossingen die trendbreuken tot stand brengen voor belangrijke maatschappelijke uitdagingen.

= maatschappelijke innovatie

Transitie door innovatie

Trendbreuken nodig

Regeerakkoord

‘Innovatie en ondernemerschap zijn bij uitstek de

hefbomen voor duurzame oplossingen voor grote

maatschappelijke uitdagingen op het vlak van

o.m. leefmilieu, energie, zorg en inclusie.’

Innovaties met maatschappelijke impact leveren baten op

● voor ondernemingen én hun werknemers

● in termen van: o nieuwe verdienmodellen

o koploperspositie

o concurrentievoordeel

o tewerkstelling

Sommige innovaties zijn niet vermarktbaar

attitudes en gewoontes kunnen ook veranderen door:

- slimme regels en afspraken,

- sensibilisering,

- infrastructuur,

- ...

Kopenhagen

Nog 2% komt met wagen naar stad!

Wat is de rol van vakbonden in dit verhaal?

● intern/op de werkvloer:

o inzichten rond transitie-uitdagingen en maatschappelijke innovaties binnen de vakbonden doen ontkiemen, verspreiden, toepassen

o keuzes van onderneming mee richting geven (interne

organisatie, productieprocessen,..)

Klassieke actoren voor innovatie: ‘triple helix’: overheid - bedrijven - onderzoek

Veel andere kruisbestuivingen noodzakelijk ‘quadrupel helix’: overheid - bedrijven - onderzoek - middenveld

‘quintupel helix’: overheid - bedrijven - onderzoek - middenveld - financiering

● op externe fora:

Wat is de rol van vakbonden in dit verhaal?

o Deelname aan maatschappelijke fora rond transitiethema’s (vb. VMP)

o Stem laten horen in het publieke debat

Wat is de rol van vakbonden in dit verhaal?

● op externe fora

Debat – stelling 1: zijn vakbonden en milieubeweging gedoemd om samen te werken?

Als vakbond kunnen we niet anders dan hiermee bezig zijn. We lopen het risico om niet meer te kunnen voorzien in de behoeften door de schaarste die op ons afkomt, waardoor er jobs kunnen verdwijnen, onze levensstandaard kan dalen en de sociale ongelijkheid kan toenemen. Vakbonden moeten de ecologische uitdagingen wel meenemen in hun werking als ze hun achterban willen verdedigen.

Omgekeerd kan milieubeweging ook de sociale uitdagingen niet negeren. “Het is belangrijk dat de transitie richting duurzame energie jobs oplevert. Maar het is nog een stuk belangrijker dat er een antwoord is voor diegenen die hun job verliezen. Zolang de angst voor inkomensverlies door de hoofden van de (Poolse) mijnwerkers spookt, zullen ze zich met hand en tand verzetten tegen de transitie. Dat (de Poolse) regering niet inzet op die uitbouw van de sociale bescherming is op termijn mogelijk een stuk slechter voor het klimaat, dan haar desinteresse voor hernieuwbare energie.” (Mathias Bienstman, beleidsmedewerker Klimaat en Energie, BBL)

Debat – stelling 2: hoe moeten we dit dan (samen) aanpakken?

Vakbonden, milieubeweging en andere middenveldorganisaties, bedrijven en overheden delen niet (altijd) dezelfde visie op mogelijke oplossingen voor de ecologische, economische en sociale uitdagingen.

Kunnen we toch al vertrekken vanuit gedeelde belangen en doelstellingen binnen het middenveld en een deel van de bedrijven, of zal dit onvermijdelijk terug vastlopen op de onderlinge verschillen in belangen en/of visies?

En wat is dan de rol van een vakbond in het globale plaatje van het speelveld van regering, bedrijven, andere landen en andere organisaties?