Hoofdstuk 1: Moraal en ethiek: verwachtingen en verantwoordingMorele vragen in alle lagen van bevolking en van alle tijden mensen hebben relatie met en verwachtingen van elkaar, deze zijn vanzelfsprekend en impliciet in een samenleving aanwezig. Problemen met moraal op persoonlijk (andere verplichtingen als mensen een relatie hebben) en zakelijk niveau (algemene morele uitgangspunten die voor iedereen ten opzichte van ieder andere kunnen gelden). Morele en juridische norm: informed consent proefpersonen dienen te zijn geïnformeerd over alle relevante aspecten van het onderzoek en moeten hun toestemming hebben gegeven voor deelname aan het onderzoek. Morele opvattingen kunnen in de tijd veranderen.

Oordeel, een waardering uithesproken over menselijk handelen, op basis van morele waarden en normen. 4 kenmerken:

1. Probleem vanuit moreel gezichtspunt beoordelen moreel gezichtspunt is normatief en prescriptief (bevat een voorschrift).

2. Wanneer je een handeling beoordeelt of waardeert, doe je dat met behulp van waarden en normen die gericht zijn op fundamentele en op zichzelf nastrevenswaardige doeleinden.

3. Er wordt rekening gehouden met alle betrokken partijen alpartijdigheid. 4. Als je een handeling vanuit een moreel gezichtspunt beoordeelt, dan doe je dat met

behulp van waarden of normen die in principe universeel geldig zouden kunnen zijn.

Socrates grondlegger van de ethiek. Ethiek: de systematische studie van moraal. Normen: concrete gedragsregels of handelingsvoorschriften die aangeven wat wij in een bepaalde situatie behoren te doen of na te laten aanwijzingen en criteria voor ons handelen. Waarden: belangrijke en nastrevenswaardige eigenschappen, ervaringen of situaties. 3 manieren voor onderzoek:

1. Descriptieve ethiek: Welke normen en waarden gelden in een groep of samenleving? 2. Normatieve ethiek: Zijn beschreven normen en waarden goed en waarom? 3. Meta-ethiek: filosofische analyse gericht naar de betekenis en rechtvaardiging van

morele oordelen.

Ratio en emotie worden niet langer als tegenpolen beschouwd, maar als bronnen van kennis en inzicht. Goed functioneren verstandelijke en emotionele vermogens noodzakelijk. Betekenis emotie bepalen kritische reflectie nodig.

Hoofdstuk 2: Het stappenplan: een structuur voor ethische reflectie en discussie Stappenplan methode voor een geordende ethische reflectie, geschikt voor handelingskwesties.

- Verkenning o Welke vragen roept deze casus op? Allerlei emotionele reacties

verkennen beter beeld van wat er moreel speelt. - Explicitering

o Wat is de morele vraag? Hoe en in welke richting verloopt het proces verder inhoudelijk. Omwille van de helderheid is het goed om de actor(en) aan wie de vraag is gericht, expliciet te maken. Concreet en helder formuleren.

o Welke handelingsmogelijkheden staan op het eerste gezicht open? Handelingsmogelijkheden te benoemen zonder een waardering uit te spreken.

o Welke feitelijke informatie ontbreekt op dit moment? Informatie nodig voor een verantwoorde keuze of handeling.

- Analyse o Wie zijn bij de morele vraag betrokken en wat is het perspectief van ieder van

de betrokkenen? Vaak uiteindelijk vanuit 1 perspectief kijken eerst kijken naar verschillende perspectieven.

o Welke argumenten zijn relevant voor de beantwoording van de morele vraag? Argumenten verzamelen en categoriseren, breed mogelijke oriëntatie mogelijk. Pro-argumenten pleiten voor een bepaalde handelingsmogelijkheid. Contra-argumenten pleiten tegen een bepaalde handelingsmogelijkheid.

- Afweging o Wat is het gewicht van deze argumenten in deze casus? Verschillende

argumenten tegen elkaar afwegen verantwoorde afweging die door meerdere wordt gedeeld. Houdbaarheid van het argument waar, juist of geldigheid van het argument.

o Welke handelingsmogelijkheid verdient op grond van deze afweging de voorkeur?

Consensus één van de mogelijke uitkomsten dat op grond van de afweging één bepaalde handelingsmogelijkheid als de meest verantwoorde optie wordt beschouwd.

Compromis een optie waarbij geen van de deelnemers aan het beraad hun volledige instemming kunnen geven.

Procedurele oplossing democratische manier: meerderheid van de stemmen gelden/ advies van andere commissie doorslaggevend.

Impasse geen van de deelnemers is het eens met beslissing. - Aanpak

o Welke concrete stappen vloeien hieruit voort? Wat moet er gebeuren en wie gaat dat doen.

Hoofdstuk 3: WaardenMensen met verschillende levensbeschouwing of culturele achtergrond hebben andere ideeën over belangrijke normen en waarden. Zeer algemene ethische overwegingen: welzijn, autonomie en rechtvaardigheid.

Waarden: zaken die we goed vinden, meestal intrinsiek waardevol. Waarde richtinggevend: 1. Waarden waarbij geldt hoe meer hoe beter bevorderen. 2. Direct verplichtend leven/eerbiedigen van deze waarden. 3. Idee van perfectie nastrevenswaardige karaktertrekken: deugden.

Hoofdstuk 4: Het welzijn van mens en dier behartigen: weldoen en niet schadenMensen willen vooral een goed en gelukkig leven kunnen leiden goed gesteld met je gevoelsleven. Factoren die relevant zijn voor je welzijn. Rekening houden met elkaars welzijn leven, gezondheid en bezittingen van anderen niet verwoesten en soms elkaar helpen of voor elkaar zorgen. Onderscheid maken tussen de principes geen schade toebrengen en weldoen. Belangrijke norm bij geneeskunde: primum non nocere medisch handelen mag in de eerste plaats niet schadelijk zijn.

Soms is schade aan welzijn onontkoombaar, in hoeverre dan wel rechtvaardigen inzicht op betekenis en reikwijdte van principe geen schade toebrengen. Welzijn geschaad door grove beledigingen, fysieke en mentale bedreigingen, diefstal, fraude, enz. Niet alles is verwijtbaar.

Geen schade toebrengen het belangrijkste vertrekpunt met betrekking tot welzijn. Weldoen: - Geen schade/kwaad toe brengen aan anderen. - Voorkomen dat je andere schaadt. - Voorkomen dat andere schade of leed overkomt. - Wegnemen van schade of leed. - Bevorderen van welzijn van anderen.

Handelen dat verder gaat dan strikte plicht supererogatie. Hulp jouw zorg in drie situaties: - Hulp behoort tot je professie. - Je hebt een specifieke zorgrelatie met de persoon of het dier. - Gebeurtenissen uit het verleden kunnen ook specifieke verantwoordelijkheden

creëren.

Soms afweging maken of de verhouding tussen schadelijke effecten en de beoogde goede effecten wel goed is onaanvaardbare schade, afweging van nut en rechtvaardigheid.

Hoofdstuk 5: Eigenheid van mens en dier: autonomie en integriteit Mensen stellen zichzelf doelen, vormen een idee wat goed is, schrijven zich de wet voor en handelen daarnaar autonomie, belangrijk voor de manier van omgaan met elkaar. Vrijheid nodig voor autonomie.

Sprake van een autonome keuze: - Aanwijsbare wilsuiting of keuze. - Persoon moet voldoende inzicht in de eigen situatie hebben. - Vrijwillige keuze.

Wilsonbekwaam mensen kunnen de consequenties niet altijd voldoende overzien, of niet voldoende in staat om belangrijke zaken te onderscheiden van minder belangrijke zaken. Negatieve plichten plichten om bepaalde zaken niet te doen. Positieve plichten plichten om iets te doen.

Reikwijdte van respect voor autonomie is beperkt door nadruk op autonome keuzen. Respect voor de autonomie van het individu is begrensd vanwege het begrip van autonomie en vanwege de vrijheid en het welzijn van andere individuen geen principe van wensvervulling. Respect voor autonomie kan in conflict komen met andere morele overwegingen.

In gezondheidszorg te veel nadruk op autonomie leidt ertoe dat behoeftige patiënten aan hun lot worden overgelaten.

Bij dieren bepalen mensen dat dieren leven en handelen zoals zij het beste vinden dieren aangepast aan de behoeften van de mens. Persoonlijke integriteit samenhang tussen handelen en morele opvattingen en uitspraken. Dierlijke integriteit goed functioneren en floreren van een dier.

Hoofdstuk 6: Rechtvaardigheid Rechtvaardigheid een ideaal of principe dat iets zegt over de manier waarop lusten en lasten, voordelen en nadelen en rechten en plichten onder mensen verdeeld zijn.

Basisidee gelijken behoren we gelijk te behandelen en ongelijken ongelijk naar mate van de ongelijkheid. Inhoudelijke/materiële criteria maken duidelijk in welk opzicht we mensen gelijk dan wel verschillend moeten behandelen:

- Iedereen een gelijk deel. - Onderscheid maken naar behoefte. - Onderscheid gemaakt naar de hoogte van geleverde prestaties. - Onderscheid gemaakt naar verdienste. - Onderscheid bij de verdeling van laten naar draagkracht. - Geordend volgens de vrije markt.

Ideaal dat in iedere praktijk individuen gelijke kansen hebben om vooruit te komen.

Hoofdstuk 7: Het wegen van waarden en principes Om te kunnen bepalen hoe zwaar een argument weegt, moet er worden ingegaan op de grootte van het risico. Zolang er teen concreet risico is op infectie, kan men niet tegen de autonomie van ouders ingegaan worden.

Hoofdstuk 8: Meer goed dan kwaad! Consequentialistisch perspectief welke waarden zijn belangrijk en hoeverre de behandelwijze bijdraagt aan de verwerkelijking van de waarden. Eerst beschrijven wat een goed nastrevenswaardig doel is, dan naar morele juistheid kijken. Deontologische theorie voorgestelde handelwijze wordt bekeken.

Consequentialistische theorieën gaan ervan uit dat morele handelingen gebaseerd zijn op en gerelateerd zijn aan de gevolgen. De stelling van de gevolgen juistheid hangt geheel af van de waarde van de gevolgen. Egoïsme welke gevolgen zijn voor mij het nuttigst? Utilisme beoordelen van de gevolgen voor alle betrokkenen, dus onderschijven de stelling van de gevolgen, maar specifieke ideeën over de waarde die nagestreefd moet worden. Een handeling is moreel juist als zij het grootst mogelijke overwicht van goede over kwade gevolgen voor een zo groot mogelijke groep tot stand brengt.

Act-utilisme alle handelingen afzonderlijk beoordelen. Regel-utilisme juistheid van handeling op basis van een regel. Preferentie-utilisme je moet je in het dagelijkse bestaan laten leiden door vaste morele regels.

Verschillende utilistische antwoorden onderscheiden verschil instrumentele waarde en intrinsieke waarde. Instrumenteel: waarden die zelf een middel zijn voor een verder gelegen waarden. Intrinsieke waarde: nastrevenswaardig om zichzelf monistische (1 intrinsieke waarde) en pluralistische (meerdere intrinsieke waarden). Hedonistisch utilisme: klassieke utilisme bij de waarde van gevolgen gaat het uiteindelijk om een psychische toestand van al degenen die de gevolgen ondervinden. Concrete ervaringen vergelijkbaar met betrekking tot de hoeveelheid vreugde die men ervaart de stelling van de vergelijkbaarheid. Pluralistische utilisme: de hedonistische stelling vereenvoudigt onze waardeoordelen op ontoelaatbare wijze, dus moeilijkheid ondervangen vele intrinsieke waarden. Vergelijkende waardeoordelen objectieve vergelijkingen, termen van hoeveelheid. Preferentie-utilisme men laat in het midden hoe de waarde van ervaringen objectief bepaald en vergeleken moet worden, subjectieve voorkeuren van degenen die de gevolgen van het handelen ondergaan. Alpartijdige afweging van preferenties is gegrond op een eis van universaliseerbaarheid: bij de beoordeling van een situatie mogen slecht de universele kenmerken van deze situatie een rol spelen.

Hoofdstuk 9: Uit de aard van de handeling. Deontologie als klassieke ethische plichtstheorieIn deontologische theorieën niet alleen grootst mogelijke overwicht van goede over kwade gevolgen, meerdere criteria en principes, niet pretentie over de moraal als geheel (deelgebieden). Geïnformeerde toestemming deelnemers hebben bepaalde feitenkennis nodig om te kunnen besluiten of zij wel of niet zullen deelnemen aan het (klinische) onderzoek. Handelen van onderzoeker moreel juist handelen bekijken respecteren van de autonomie.

Verschil tussen deontologische theorieën: - Sommige gegrond op de ratio, andere op ervaring en intuïtie. Hypothetische

imperatieven (niet-moreel) als morele juistheid afhankelijk zo zijn van de gevolgen voorwaardelijke uitspraken. Categorische imperatief een algemene wet. Maximen de subjectieve handelingsbeginselen of regels waardoor wij ons in een bepaalde situatie laten leiden. Ander standpunt dan tegenover de werkelijkheid dan de toeschouwer wij rationele actoren vermogen tot autonomie onszelf wetten geven.

- Sommige theorieën gaan uit van 1 uiteindelijk principe (monistisch), ander van meerdere niet tot elkaar te herleiden principes (pluralistisch). Gevolgen doen er ook toe, maar ook de aard van de handeling. Bij ervaring en traditie gaat het om iets dat je geleerd hebt uit talrijke beslissingen in het verleden. Het leven bestaat in werkelijkheid uit een heel netwerk van moreel betekenisvolle relaties tussen mensen.

W.D. Ross theorie over deontologische theorieën: prima facie antwoord op probleem van consistentie. Verplichting zou je plicht zijn, ware het niet dat die handeling tegelijkertijd ook kan worden beschreven als een voorbeeld van een ander soort handelingen die moreel relevant is. 7 basale prima facie plichten: plichten van trouw, herstel, dankbaarheid, rechtvaardigheid, weldoen, verbetering van jezelf en niet-schaden.

John Rawls rechtvaardigheidstheorie rechtvaardigheid ordent de basisstructuur van de samenleving, en zo de kansen in het leven van mensen en de verdeling van primaire sociale goederen: basisvrijheden (meningsuiting, geweten en verenigen, persoonlijke integriteit en politiek), vrijheid van beweging en beroepskeuze, de macht en voordelen verbonden aan bepaalde sociale posities, inkomen en vermogen en het zelfrespect. Original positon mensen weten niet in welke maatschappij ze terecht komen, of op welke positie met welke talenten onpartijdige uitkomst. Rechtvaardigheidsbeginselen:

- Iedereen behoort een gelijk recht te hebben op het meest uitgebreide systeem van gelijke basisrechten dat verenigbaar is met een vergelijkbaar systeem van vrijheid voor allen.

- Sociale en economische ongelijkheden moeten zo geregeld zijn dat ze tegelijk in het grootste voordeel uitvallen van de minstbedeelden en gekoppeld zijn ambten en posities die openstaan voor allen in omstandigheden die iedereen een eerlijke gelijkheid van kansen bieden.

Rawls theorie combinatie van egalitarisme en liberalisme.

Hoofdstuk 10: Intermezzo Om een situatie als een moreel probleem te herkennen is meer nodig dan alleen het toepassen van principes karaktereigenschappen (betrouwbaarheid, zorgzaamheid, eerlijkheid en moed). Ook belangrijk hoe persoon vanuit goede eigenschappen en motieven handelt of keuzen maakt. Moreel goed persoon de juiste disposities of eigenschappen. Bij het herkennen en het bepalen van de relevantie en de betekenis van principes voor een moreel probleem, zijn deugden nodig.

Klassieke ethische plichtstheorieën algemeen geldige of universele principes ontwikkeld om toe te passen op concrete problemen. David Hume het zijn vooral de hartstocht en het vermogen tot sympathie die ons motiveren om moreel te denken en te handelen. Verschil in moraal en moreel bij mannen en vrouwen, specifiek moraal van vrouwen van belang voor ethische reflectie over problemen in het publieke leven kenmerkend is de aandacht voor verantwoordelijkheid in plaats van individuele rechten, en om persoonlijke relaties in plaats van onpartijdigheid, ook gaat het over het in standhouden van relaties en het inspelen op de behoeften van die persoon met zijn unieke geschiedenis en persoonlijke ervaringen.

De klassieke ethische plichtstheorieën roepen vragen op die te maken hebben met het daarin gelegen mensbeeld. In deugdenethiek, maar vooral in het communitarisme en de zorgethiek is een centraal uitgangspunt dat mens gesitueerd of ingebed is in bestaande gemeenschappen, in relaties en in bepaalde tradities en culturen. De sociale relaties en rollen zijn gegeven en op zichzelf moreel relevant.

Hoofdstuk 11: Deugden of niet deugen, dat is de vraagDeugd karaktertrek op eigenscha die een persoon heeft verworven of aangeleerd, is geen aangeboren capaciteit (doel of functie van iets of iemand is belangrijk). Deugdzame mensen hebben geleerd om emoties en neigingen in de hand te houden.

John Stuart Mill moreel juiste handelingen zijn onafhankelijke van en moeten onderscheiden worden van moreel juiste motieven. Deugdenethiek morele kwaliteit van de persoon die handelt is belangrijk geïnspireerd of bewogen door karakteristieke motieven of een bepaalde houding. Bij deugdenethiek wordt domein van de moraal verbreed ook persoonlijke karakteristieke motieven, idealen en projecten behoren tot de moraal. Aristoteles diegene die als mens excelleert (training noodzakelijk) zal ook een gelukkig mens zijn.

Deugden gerelateerd aan sociale en professionele rollen die een persoon heeft (iemand kan meerdere rollen (tegelijk) hebben), deze worden in de praktijk uitgeoefend een coherente en complexe vorm van maatschappelijke en op samenwerking berustende menselijke activiteit. Moraal van de praktijk is een interne moraal het wordt ontwikkeld door de bijzondere relatie, de tradities en de idealen van de personen in die praktijk. Volgens deugdethici wordt in de klassieke ethische plichtstheorieën een kunstmatig onderscheid tussen het domein van de moraal en het persoonlijke gehanteerd. Deugden dienen ook ter oriëntatie van de persoonlijke zoektocht naar het goede leven.

Schema van Beauchamp en Childress. Lijkt te suggereren dat deugen en principes gelijk zijn of zelfs gelijkwaardig, en dat voor elke deugd ook een principe is te vinden. Deugden ethiek gaat niet op in een principe-ethiek. Verhouding tussen deugdenethiek en plichtstheorieën kan beter worden beschouwd als complementair. Moeilijk een model van de deugdzame mens te ontwikkelen, in een pluralistische samenleving zijn er verschillende opvattingen aanwezig over welke deugden goed zijn en wat een goed leven is. Plichtstheorieën hebben als voordeel dat ze kunnen aangeven wanneer een handeling moreel juist en verplicht is, of juist maar niet verplicht.

Twee niveaus van morele richtlijnen gevaar is dat men moraal reduceert tot dat wat verplicht is voor iedereen:

- De gewone, alledaagse morele richtlijnen principes, regels en deugden. - Buitengewone, uitzonderlijke morele richtlijnen morele idealen.

Supererogatie categorie van morele idealen met betrekking op handelingen. Handeling is optioneel, stijgt boven de normale plicht uit, wordt welbewust verricht om het welzijn van anderen te bevorderen en is op zichzelf moreel goed en prijzenswaardig. Heiligen iemand die zijn hele leven een moreel ideaal nastreeft. Helden iemand die een enkele daad

verricht waaraan buitengewoon veel risico’s zijn verbonden. Voorbeeldrollen inspireren en motiveren ons.

Communitarisme theorie waarin de noodzaak van gemeenschappen met een gedeelde visie op het goede leven wordt benadrukt. Mensen kunnen alleen hun identiteit ontwikkelen vanuit een gemeenschappelijk kader. Bij praktische vraagstukken wordt onderzocht welke handeling het meest de gemeenschappelijke waarden zal bevorderen.

Hoofdstuk 12: Zorgethiek: denken over verantwoordelijkheid en zorgbehoeften Wortels van zorgethiek liggen in verschillende vakgebieden (sociale wetenschappen, vrouwenstudies en verpleegkunde) nadruk op de waarde van de relaties tussen mensen, het zorgen voor elkaar en voor zichzelf, op vertrouwen, kwetsbaarheid en verantwoordelijkheid. Relaties die mensen met elkaar onderhouden zijn een centraal onderdeel van het zorgethisch perspectief.

Kohlberg en Gilligan onderzoek naar verschillende wijze waarop jongens en meisjes over morele vragen redeneren. Kohlberg, theorie waarin hij drie fasen van morele ontwikkeling onderscheid: het preconventionele, het conventionele en het postconventionle stadium. Twee typen moreel redeneren: rationeel perspectief (toepassen van universele regels) en een perspectief dat gestoeld is op verantwoordelijkheid voor elkaar rechtvaardigheidsperspectief en zorgperspectief.

Universaliseerbaarheidseis: de gedachte dat we in gelijke situaties tot gelijke morele oordelen zouden moeten komen. Niet makkelijk om morele beslissingen in een zorgperspectief in algemeen geldenede regels te formuleren, want er kan een grote verscheidenheid zijn tussen mensen doel is bewust zijn van de selectie die we altijd maken als we voor een bepaalde morele beslissing staan. Zorgethiek vraagt van ons, door aandacht voor relaties en concrete context de veelzijdigheid van het leven mee te nemen in on moreel redeneren.

Zorg meer centraal in ons morele redeneren stellen dominante gerichtheid op moraal als rechtendiscussies voorkomen en een nieuwe manier vinden om zicht te krijgen op de machtsverschillen en de onderling afhankelijkheid die in intermenselijke relaties een rol spelen. Tronto theorie waarin zorg en zorgen gebruikt worden om relaties tussen mensen te verhelderen nadruk op het feit dat zorg en zorgen geen eenmalige op zichzelf staande activiteit is, maar een dynamisch proces dat zich continu afspeelt tussen mensen, op alle niveaus van het bestaan, 4 dimenties:

1. Zorg hebben voor oog voor situaties waarin zorg nodig is. 2. Zorg dragen voor passend antwoord op de behoeft aan zorg. 3. Verzorgen feitelijk voorzien in de behoefte aan zorg. 4. Zorg ontvangen wederkerigheid en het vermogen van de zorggever om zich te

verplaatsen in de positie van de ander gezamenlijke activiteit (relationeel). Het verleggen van onze focus naar zorg leert ons oog te hebben voor de onderlinge afhankelijkheid van mensen en kan een tegenwicht bieden voor de sterke nadruk op zelfstandigheid en zelfredzaamheid. Een andere focus kan meer recht doen aan de manier waarop veel mensen daadwerkelijk leven en kan tot een herwaardering van hun status leiden. Ook zorgethiek zou aanknopingspunten moeten kunnen bieden voor problemen die verder rijken dan in onze eigen kring.

Hoofdstuk 14: Ieder z’n eigen moraal? Morele probleemsituaties verschillende mensen botsende visies. Ook na grondige en systematische ethische reflectie kunnen verschillende mensen verschillende afwegingen blijven maken.

Morele oordelen subjectief gebonden aan eigen perspectief en de voorkeuren van de oordelende persoon. Feitelijke uitspraken objectief object aanwezig waaraan je kunt toetsen. Waarom zijn morele oordelen niet subjectief:

1. Mensen verlangen van elkaar dat ze hun keuzen kunnen verantwoorden redenen zijn niet louter subjectief.

2. Principe redelijkerwijze weerleggen, anders objectieve geldigheid. 3. Veel morele normen kunnen begrepen worden als wederkerige verwachtingen die

mensen de facto van elkaar hebben moraal intersubjectief. Realisten (Immanuel Kant): omdat men het vindt, V.S. non-cognitivisten (David Hume): omdat het nuttig is.

Cultureel relativisme: verschillende culturen hebben verschillende morele uitgangspunten en praktijken. Er is spraken van fundamentele morele diversiteit. Normatief relativisme: iedereen behoort te handelen volgens de morele normen die in de eigen cultuur gelden morele tegenstellingen tussen verschillende culturen niet rationeel overbrugbaar. Morele uitgangspunten die we niet anders kunnen begrijpen dan met een universeel karakter zijn onderschreven in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens.

Hoofdstuk 15: Hoe tolerant moet Nederland zijn? Multiculturele samenleving vaak als negatief beschouwt, maar het levert de mogelijkheid om van verschillende ideeën, gewoonten en praktijken te leren en te genieten. Recht op vrije meningsuiting er is een verschil tussen discussies over wat moreel juist is en discussies over wat publiekelijk geregeld moet worden.

John Stuart Mill vrijheid van handelen, maatschappelijke vrijheid: wat zijn legitieme grenzen van de macht van de samenleving en de staat tegenover het individu. Vrijheid is nodig om zich naar eigen inzicht te kunnen ontwikkelen (zelfontplooiing). Schadebeginsel een inbreuk op de vrijheid van een individu is alleen gerechtvaardigd om te voorkomen dat anderen worden geschaad.

Tolerantie (verdraagzaamheid) het onderdrukken van de neiging om anderen te onderdrukken. Eerst gericht geweest op religie/godsdienstovertuigingen. Later ook politieke en filosofische opvattingen. In 16e en 17e eeuw vond tolerantie zijn grenzen in gevaar voor de openbare orde.

Naast schadebeginsel nog een grens: als de tolerantie zelf wordt bedreigd. Niet gekeken naar gelijke waardering en erkenning van mensen met een andere culturele of seksuele identiteit.

Hoofdstuk 18: Wanneer ben ik verantwoordelijk? Ethische discussies centrale kwestie: wie is verantwoordelijk als er iets misgaat.

Causale verantwoordelijkheid zegt iets over oorzaken en gevolgen. Attributieve verantwoordelijkheid als een handeling aan een persoon kan worden toegeschreven. Substantiële verantwoordelijkheid inhoudelijk oordeel over wat mensen behoren te doen. Samenhang tussen verantwoordelijkheden, echter niet door elkaar halen.

Het is niet terecht om louter de nadruk te leggen op het ‘pijnlijke’ van morele kritiek. Deontologische visie straf, kritiek of bewondering zijn alleen rechtvaardig als de betreffende persoon het ook, vanwege diens eigen keuzen, verdient. Utilistische visie het afschrikkende effect van laagdrempelige voorwaarde voor de gepastheid van kritiek of straf. Mensen roepen zichzelf en elkaar ter verantwoording, zo worden morele redenen expliciet gemaakt en getoetst morele gemeenschap waarin zij leren inzien welke redenen ook door andere mensen geaccepteerd kunnen worden. Morele kritiek niet louter gericht op wat iemand doet en wat de gevolgen ervan zijn, maar ook op ‘zelfbestuur’ van een individu de wijze waarop hij zich laat leiden door zijn eigen redenen, karkater, gevoelens en opvattingen.

Morele kritiek alleen op zijn plaats als de persoon de handeling gedaan heeft en hier vrij voor gekozen heeft waarom doen mensen dat? (Rationele vraag). 3 verschillende typen excuserende omstandigheden:

- Mentale capaciteiten van een persoon. - Omstandigheden zorgen ervoor dat de relatie tussen individu en de handeling

verbroken is, dus niet terecht om de persoon voor de handeling verantwoordelijk het houden en dus ook niet om hen morele verwijten te maken.

- Omstandigheden die het karakter van de handelingen veranderen.

Onwetendheid kan een goed excuus zijn. Nalatigheid als iemand niet de voorzorgen heeft getroffen die verwacht worden en hierdoor iemand anders schaadt verwijtbaar. Roekeloos als iemand welbewust een beduidend risico accepteert dat hij een ander zal schaden.