Wat is inter -nationaal recht?

ProDemos– Huis voor democratie en rechtsstaat2

Elk land heeft wetten en regels waar iedereen zich aan moethouden. Als je naar een ander land gaat, moet je je aan andereregels en wetten houden. Als je dat niet doet, dan kan de overheidof de rechterlijke macht van dat land je een bepaalde strafopleggen. Deze regels zijn er om te zorgen dat burgers vreedzaammet elkaar kunnen samenleven. Maar hoe zit dat met landen?Aan welke wetten en regels moeten landen zich houden?Deze zaken worden geregeld in het internationaal recht.

Internationaal recht is het recht tussenlanden of staten onderling. Het regelt derelaties tussen staten. Het doel van hetinternationaal recht is dat staten vreed-zaam met elkaar omgaan. Er zijn allerleiinternationale regels en voorschriften diedat mogelijk moeten maken. Maarondanks al die regels zijn er toch vaakconflicten tussen staten. Die conflictenkunnen zelfs uitlopen op oorlog. Hetinternationaal recht is daarom ook vanbelang om tot een oplossing voor dezeconflicten te komen.

De wereld telt een grote hoeveelheidinternationale organisaties. Dat zijn orga-nisaties die zijn opgericht door staten enwaarvan veel staten lid zijn. Het interna-tionaal recht gaat ook over deze organisa-ties. Er is dus een belangrijk verschiltussen nationaal recht en internationaalrecht. Het nationaal recht gaat vooralover burgers in een bepaald land, terwijlhet internationaal recht over staten eninternationale organisaties gaat. Interna-tionaal recht wordt ook wel volkenrechtgenoemd.

bronnen vaninternationaal rechtWat zijn de bronnen van het internatio-naal recht? Met andere woorden: waarkomt het internationaal recht vandaan?Er zijn zes bronnen.

VerdragenEen verdrag is een schriftelijke overeen-komst tussen twee of meer staten. Ook

kunnen verdragen worden afgeslotentussen staten en internationale organisa-ties. In verdragen geven staten elkaarbepaalde rechten of gaan ze bepaaldeverplichtingen aan. Staten en internatio-nale organisaties zijn dus aan verdragengebonden. Andere namen voor eenverdrag zijn onder meer conventie, hand-vest of statuut.

GewoonterechtBij gewoonterecht gaat het om onge-schreven recht. Het is dan niet ergensopgeschreven. Gewoonterecht komt totstand doordat staten zich in de praktijkop een bepaalde manier gedragen enbovendien van mening zijn dat men inde toekomst ook zo behoort te handelen.Gewoonterecht komt niet heel  gemak -kelijk tot stand, omdat ideeën vanstaten over de inhoud van ongeschrevenrecht heel verschillend kunnen zijn. Eenstaat is niet gebonden aan het gewoonte-recht als deze er in de praktijk conse-

Wat is internationaal recht? 3

wat zijn staten?We spreken van een staat als aan drievoorwaarden is voldaan:n er is een grondgebied met min of meervaste grenzen;

n op dat grondgebied woont eenbevolking;

n er is een effectief gezag (regering),dat de macht uitoefent en als hethoogste gezag wordt erkend.

ProDemos– Huis voor democratie en rechtsstaat4

hugo de grootHet internationaal recht gaat bijvoorbeeld over de vraag wie de eigenaar van de zee is.De Nederlander Hugo de Groot schreef hierover in 1609 al het boek Mare liberum.Volgens De Groot zijn de oceanen en zeeën van iedereen en hebben alle landen vrijetoegang tot de zee om te reizen en te handelen. Zijn ideeën worden vandaag nog steedsgebruikt in het internationale zeerecht.

quent van afwijkt. We spreken van codifi-catie als gewoonterecht wordt neerge-legd in een verdrag.

Algemene rechtsbeginselenElk rechtssysteem is gebaseerd opbepaalde beginselen. Dat geldt dus ookvoor het internationaal recht. Hiertoebehoren onder meer het beginsel vangoede trouw en het beginsel van billijk-heid (redelijkheid). Een ander beginsel isdat een schending van het recht leidt totaansprakelijkheid–een staat die hetrecht schendt moet voor de kostenopdraaien.

Besluiten van internationaleorganisatiesInternationale organisaties kunnen zowelbindende als niet-bindende besluitennemen. De meeste besluiten zijn echterniet-bindend. Daar staat tegenover datbindende besluiten steeds belangrijkerworden in het internationale recht. Bin -dend zijn bijvoorbeeld besluiten van deVeiligheidsraad van de Verenigde Naties.

Eenzijdige handelingen en verklaringenHet kan voorkomen dat staten ietsdoen of zeggen te doen en daar later tochop terugkomen. Dat kan nadeliguitpakken voor andere staten en zijmogen dan ook niet opdraaien voorde schade die hierdoor kan ontstaan.Dat betekent dat de eenzijdige handelingof verklaring van een staat bepaaldeverplichtingen en rechtsregels in hetleven roept.

Rechterlijke beslissingenAls een rechter een uitspraak doet in eenconflict tussen twee partijen, dan moetendeze partijen zich hieraan houden. Maarsoms reikt het effect verder. Van anderepartijen wordt dan verwacht dat zij zichook aan deze uitspraak houden. Alsbijvoorbeeld het InternationaalGerechtshof een bepaalde beslissingneemt, dan wordt daar veel gezag aantoegekend. Deze beslissing wordt daneen bron van recht.

soorten internationaal rechtNationaal recht bestaat uit verschillendesoorten recht, zoals bestuursrecht, strafrecht en burgerlijk recht. Ook het internationaal recht kent verschillendesoorten of typen. Enkele belangrijkesoorten zijn:

VerdragenrechtDit is het recht dat van toepassing is opde totstandkoming, handhaving, wijzi-ging en beëindiging van verdragen.De algemene regels die van toepassingzijn in het verdragenrecht zijn te vindenin het Verdrag van Wenen inzake hetVerdragenrecht uit 1969.

Internationaal humanitair rechtHet internationaal humanitair recht ishet recht dat van toepassing is bij eenoorlog. Het bevat regels die mensenmoeten beschermen die niet direct aaneen oorlog deelnemen. Dan gaat het omburgers en om militairen die om wat voorreden dan ook niet meer aan de

Wat is internationaal recht? 5

gevechten deelnemen. Ook verbiedt hetinternationaal humanitair recht hetgebruik van bepaalde soorten wapens,zowel tegen burgers als tegen militairen.Het internationaal humanitair rechtwordt ook wel oorlogsrecht genoemd.

ZeerechtHet zeerecht bevat de regels die gaanover het vrije gebruik van de zee. Hetheeft vooral betrekking op de scheep-vaart en de handel. Het zeerechtbeperkt zich niet tot de internationalewateren, maar bevat ook bepalingenover wateren die tot een bepaald landbehoren (territoriale wateren).

MensenrechtenMensenrechten zijn rechten waaroverieder individu beschikt. Tot de mensen-rechten horen bijvoorbeeld het recht opvrijheid en het recht op ‘onschendbaar-heid van het lichaam’. De internationalemensenrechten vormen de basis van hetHandvest van de Verenigde Naties. Zespelen ook in het internationaal rechteen steeds grotere rol.

Internationaal strafrechtOndanks de vele regels die het gedragtussen staten ordenen, vinden nogsteeds tal van gewapende conflictenplaats. Ook burgeroorlogen (conflicten

ProDemos– Huis voor democratie en rechtsstaat6

binnen een staat) komen regelmatigvoor. Daarbij is vaak sprake vanmisdaden tegen de menselijkheid ofzelfs volkerenmoord (ook wel genocidegenoemd). Het internationaal strafrechtbiedt de mogelijkheid om de verantwoor-delijken voor deze misdaden tevervolgen.

internationale organisatiesEr bestaan heel veel internationale organisaties, te veel om hier te behan-delen. Hieronder gaan we in op eenklein aantal organisaties waar ook Nederland lid van is.

Verenigde Naties (VN)In 1945, kort na de Tweede Wereld-oorlog, werden de Verenigde Natiesopgericht. Hun voornaamste doel is om

de wereldvrede te bewaren en ervoor tezorgen dat het internationaal rechtgewaarborgd wordt. Bovendien wil deorganisatie bij overtredingen van inter-nationaal recht stappen kunnen onder-nemen. Naast het hoofdkantoor in NewYork heeft de VN ook nog bijkantoren inWenen, Genève en Nairobi. Bijna elkland op aarde is lid van de VerenigdeNaties (in 2014 waren dat er 193). In deAlgemene Vergadering hebben allelidstaten gelijk stemrecht. Een belang-rijk orgaan van de VN is de Veiligheids-raad. Hier kan bijvoorbeeld over sanc-ties tegen staten worden besloten, diezich niet aan afspraken binnen de VNhouden. De Veiligheidsraad bestaat uitvijftien leden: vijf vaste leden (China,Rusland, Verenigde Staten, Frankrijk enhet Verenigd Koninkrijk) en tien landen

Wat is internationaal recht? 7

die voor een periode van twee jaar doorde Algemene Vergadering wordengekozen.

De samenstelling van de Veiligheids-raad kreeg in de afgelopen decenniaveel kritiek, omdat men vindt dat dezeniet meer de internationale situatie inde wereld weerspiegelt en te veel desporen draagt van de toestand kort nade Tweede Wereldoorlog. Belangrijkelanden als Brazilië, India en Japanhebben aangegeven dat zij ook eenvaste zetel in de Veiligheidsraad willen.Daarnaast zijn er mensen die vinden datde Europese Unie (EU) een vaste zetelzou moeten krijgen in plaats van Frank-rijk en het Verenigd Koninkrijk, omdatde EU een steeds grotere rol speelt inde wereld.

Het belangrijkste gerechtelijke orgaanvan de VN is het InternationaalGerechtshof in Den Haag. Het heeft alstaak om conflicten tussen staten over deinternationale rechtsorde te beslechten.Ook geeft het Internationaal Gerechtshofadviezen aan staten en internationaleorganisaties over kwesties van internatio-naal recht.

Raad van EuropaIn 1949 is de Raad van Europa opgericht.Hij zetelt in Straatsburg. Hoewel allelidstaten van de Europese Unie (EU) ooklid zijn van de Raad van Europa, staanbeide organisaties geheel los van elkaar.Van de Raad van Europa zijn 47 landenlid. Het doel van de Raad van Europa isvooral de bescherming van mensen-rechten, democratie en rechtsstaat in

ProDemos– Huis voor democratie en rechtsstaat8

Europa. Ten behoeve hiervan heeft deRaad in 1953 het Europees Hof voor deRechten van de Mens opgericht.

Organisatie voor Veiligheid enSamenwerking in Europa (OVSE)De OVSE vindt haar oorsprong in de CVSE,de Conferentie over Veiligheid en Samen-werking in Europa. Het doel van dezeconferentie was om in de tijd van deKoude Oorlog de samenwerking tussenlanden in Oost- en West-Europa te bevor-deren. Na de val van het communisme inOost-Europa eind jaren tachtig veran-derde de CVSE als oorspronkelijk  overleg -

orgaan in een internationale organisatie.De voornaamste opgave van de OVSE ishet voorkomen, beheersen en oplossenvan conflicten met diplomatieke mid -delen. Na een conflict biedt de OVSEbijstand bij de opbouw van democratie enrechtsstaat. Naast alle leden van de Raadvan Europa zijn ook verschillende landenbuiten Europa lid van deze organisatie,zoals de Verenigde Staten en Canada.

Organisatie voor EconomischeSamenwerking en Ontwikkeling (OESO)Oorspronkelijk ontstaan om de  weder -opbouw van West-Europa na de Tweede

Wat is internationaal recht? 9

Wereldoorlog te bevorderen, wil dezeorganisatie (waar inmiddels ook verschil-lende niet-Europese staten lid van zijn)de economische en sociale ontwikkelingvan welvarende westerse landen doorsamenwerking bevorderen.

Internationaal Monetair Fonds (IMF)Het IMF is een van de gespecialiseerdeorganisaties van de Verenigde Naties.Het houdt zich vooral bezig met mone-taire zaken en het internationale beta-lingsverkeer. Bovendien geeft het IMFfinanciële hulp aan landen die hun begroting niet op orde hebben.

Noord-Atlantische Verdragsorganisatie(NAVO)De basis voor de NAVO is het Noord-Atlantisch Verdrag, een verdrag uit 1949tussen de VS en een aantal West -Euro-

pese landen voor wederzijdse militairehulp tegen de Sovjet-Unie en haarOost-Europese bondgenoten. Na de valvan het communisme in 1989 zijn veelOost- Europese landen tot de NAVO   toe -getreden. De NAVO is zich sindsdienmeer gaan richten op vredesoperaties en militaire missies in andere delen van dewereld.

Organisatie voor het Verbod vanChemische Wapens (OVCW)Alle lidstaten van deze organisatie zijnakkoord gegaan om hun chemischewapens binnen een bepaalde periode tevernietigen, evenals installaties die hetproduceren van chemische wapens mogelijk maken. Ze worden regelmatigdoor experts van de OVCW bezocht, omte zien hoe ver zij met het vernietigenvan het betreffende materiaal gevorderd

ProDemos– Huis voor democratie en rechtsstaat10

zijn. Bijna alle landen ter wereld zijninmiddels lid van deze organisatie.

strafhof en tribunalenOm invulling te geven aan het internatio-naal strafrecht, een van de soorten vaninternationaal recht, is er een permanentstrafhof opgericht. Ook zijn er verschil-lende tribunalen die specifiek voor eenbepaald conflict in het leven zijngeroepen. Hieronder volgen enkeleinstanties.

Internationaal StrafhofHet Internationaal Strafhof is opgezetdoor het Statuut van Rome. Het doelvan het Internationaal Strafhof is omindividuen voor oorlogsmisdaden, volkerenmoord en misdaden tegen demenselijkheid te berechten. Het  Inter -nationaal Strafhof komt alleen in actie,als nationale juridische systemen niet instaat of landen niet bereid zijn om(bijvoorbeeld na een burgeroorlog)daders te vervolgen. Niet alle landenhebben het Statuut geratificeerd. Er zijnzelfs landen die hun handtekening onderhet Statuut hebben herroepen, zodat zijhieruit voortvloeiende verplichtingenniet erkennen.

Tribunaal voor het voormaligJoegoslaviëHet Tribunaal voor het voormalig Joego-slavië werd in 1993 in het levengeroepen. Het is een VN-institutie met deopdracht om individuen te berechtenvoor oorlogsmisdaden gedurende de

oorlogen in het voormalig Joegoslavië.Omdat het Tribunaal in 2015 wordt opgeheven, heeft de VN een specialevoorziening getroffen voor de afhande-ling van de resterende gevallen.

Rwanda TribunaalNet zoals het Tribunaal voor het voor-malig Joegoslavië is ook het RwandaTribunaal door de VN in het levengeroepen, en wel in 1994. Het RwandaTribunaal is gevestigd in Arusha(Tanzania) en zijn opgave is om indivi-duen te berechten die voor de genocidein Rwanda in 1994 verantwoordelijk zijn.Ook het Rwanda Tribunaal sluit in 2015,met dezelfde voorziening als het Joego-slavië Tribunaal.

Wat is internationaal recht? 11

den haag internationale stad vanvrede en rechtAls het om internationaal recht gaat, danheeft Den Haag een bijzondere positie inde wereld. Hier vond in 1899 de eersteWereldvredesconferentie plaats, hier staathet Vredespaleis, de zetel van hetInternationaal Gerechtshof. Maar ookandere internationale organisaties die ietsmet de internationale rechtsorde te makenhebben zijn er inmiddels gevestigd, zoalshet Internationaal Strafhof. Ook hetTribunaal voor het voormalig Joegoslaviëzat in Den Haag.

Experts zijn het er over eens dat er weinigrechtsgebieden zijn die op dit moment zoin beweging zijn als het internationaalrecht. Dat heeft te maken met de veleveranderingen die er momenteel in dewereld plaatsvinden. Internationaal rechtis oorspronkelijk door staten voor statengemaakt, ook in de wil om hunzelfstandigheid tegenover andere statente beschermen. Nu leven wij in een tijddat staten hun dominante rol meer enmeer kwijtraken op het internationaletoneel en dat andere acteurs ook opinternationaal vlak een steeds grotere rolspelen. Gezien deze ontwikkelingen zalhet internationaal recht in de toekomstnog veel veranderingen ondergaan.

ProDemos is het ‘Huisvoor democratie en rechts-staat’. ProDemos legt uitwat de spelregels zijnvan de democratie en derechtsstaat en laat zienwat je zelf kunt doen ominvloed uit te oefenen–in de gemeente, deprovincie, het landen Europa.

ProDemos–Huis voordemocratie en rechtsstaatHofweg 1H2511 AA Den HaagT (070) 75 70 200E info@prodemos.nlI www.prodemos.nl

TekstProDemos–Huis voordemocratie en rechtsstaat

VormgevingPuntspatie [bno],Amsterdam

DrukTen Brink, Meppel

FotografieiStockphoto: p. 1, 2, 7, 8.Nationale Beeldbank: p. 4(Hofmeester), 10 (picture-partners).Ministerie van Binnen-landse Zaken en Konink-rijksrelaties: p. 1 (inzet).U.S. Navy (Jason R.Zalasky): p. 6.Wikimedia.org: Richardvan Elferen, p. 9.

April 2015