Bouw schuilkelders aan de Hofweg in 1939 (1)

Duitse spandoeken op het Plein (7)

Omslag voorzijde

(Leesrichting als binnenwerk)

prinsessegracht

parkstraat

noordeinde

noordeinde

nsest

raat

hoogstraat

heulstraat molenstraat

kneuterdijk

hofw

eg

gravestraat

lange poten

doeksh

lange vijverberg

hoge nieuwstraat

korte voorhout

toernooiveld

lange voorhout

lange voorhout

korte vijverberg

buitenhof

buitenhof

plein

spui

lange houtstraat

denneweg

kazernestraat

mauritskade

binnenhof

groenmarkt

halstraat

9

12

43

56

7

8

10

12

11

13

Lange Poten 10

6 PerscentrumNieuwspoort

In juli 1940 nam generaal Friedrich Christian-sen, de bevelhebber van de Duitse strijdkrach-ten in Nederland, voor de ingang van het toen-malige hotel Centraal een defilé af. Christiansenwas degene die in oktober 1944 opdracht gafom een razzia uit te voeren in het Gelderse dorp Putten, waar een verzetsgroep een Duitse offi-cier had doodgeschoten. Hij werd in 1948 niet inDen Haag, maar in Arnhem berecht. Christiansenwerd voor oorlogsmisdaden veroordeeld tottwaalf jaar cel, maar kwam in 1951 al vrij. Tegenwoordig is op de plek van de ingang vanhotel Centraal de ingang van PerscentrumNieuwspoort gevestigd. Links ervan is de plaquette 1940–1945 te zien. De tekst verwijstnaar het ontbreken van persvrijheid in de oorlog.

Binnenhof

5 Plaquette Englandspiel

De laatste zin op de plaquette verwijst naar hetpand waar de Sicherheitsdienst (SD) zetelde. Hethoofdkwartier van de SD bevond zich tijdens debezetting op het Plein, maar de SD had ook kantoren op Binnenhof 4 en 7. Het zogehetenEnglandspiel was een contraspionagecomplotvan de bezetter en een voortdurende strijd tus-sen de geheime diensten van de Duitsers en degeallieerden. Om informatie over Nederland teverzamelen, werden vanuit Engeland agentengedropt op Nederlands grondgebied. Al in eenvroeg stadium van de operatie werden enkeleagenten gearresteerd. Zij moesten van de Duit-sers naar Engeland seinen dat ze veilig warenaangekomen. Tijdens hun opleiding was de agen-ten echter te verstaan gegeven dat ze specialecodes moesten gebruiken indien ze in handenzouden vallen van de Duitsers. Hoewel dit ookgebeurde, bleven de Engelsen agenten sturendie na landing in Nederland onmiddellijk wer-den gearresteerd. Vele jaren na de oorlog dacht

men dat de Engelsen de speciale codes niet had-den opgepikt. Openstelling van een aantalarchieven heeft duidelijk gemaakt dat de Engelsen wel degelijk op de hoogte waren vanhet feit dat de agenten in Duitse gevangenschapzaten. Het droppen van agenten leek onderdeelte zijn van een afleidingsmanoeuvre om de Duitsers op het verkeerde been te zetten overeen op handen zijnde inval in West-Europa.De geheime agenten naar wie op de plaquettewordt verwezen kwamen vrijwel allemaal omhet leven in concentratiekamp Mauthausen.

Plein

7 Plein

Propaganda speelde tijdens de hele oorlog eenbelangrijke rol en werd door alle partijen inge-zet. De Duitsers hingen op centrale plekken inDen Haag, zoals op het Plein, spandoeken op.Rondom het Plein bevonden zich verschillendepanden die door de Duitsers werden gebruikt.Achter het spandoek bevond zich het hoofd -kwartier van de Sicherheitsdienst (SD), gevestigdin het toenmalige ministerie van Koloniën. Nuis het pand in gebruik door de Tweede Kamer.Rijkscommissaris Seyss-Inquart had zijn kantoorop Plein 23. Een overblijfsel uit deze periode isde betonnen uitbouw aan de linkerzijde van hetgebouw, die er voor moest zorgen dat Seyss-Inquart veilig vanuit het gebouw in zijn auto konstappen (of andersom). Tussen Plein 23 en hetministerie van Koloniën ligt Sociëteit De Witte(Plein 24), die door de bezetters als casino werdgebruikt. Het Plein diende ook als decor voor defilm Zwartboek.

Beelden uit deTweede WereldoorlogEen wandeling langs locaties op en rond het BinnenhofOp 10 mei 1940 begon ook voor Nederland de Tweede Wereldoorlog. De Duitse legers trokken ons landbinnen en rukten al snel op. In de omgeving van Den Haag vond een enorme luchtlandingsoperatieplaats. Duizenden Duitse troepen namen hier strategische posities in, maar de Duitse verliezen warenrelatief groot. Zo’n vierhonderd vliegtuigen gingen verloren. Op 15 mei capituleerde het Nederlandseleger. Op de dag van de Duitse inval vergaderde de Tweede Kamer voorlopig voor het laatst in Den Haag.Een dag na de capitulatie trokken Duitse militairen de Hofstad binnen.

Enkele weken later hield de door de Duitsers uit Oostenrijk naar Nederland overgeplaatste Reichs -kommissar Arthur Seyss-Inquart ter gelegenheid van zijn installatie een rede in de Ridderzaal. Vijf jaarlang gaf hij leiding aan bezet Nederland. Op Plein 23 hield hij kantoor. Om de hoek vestigde Anton Mussert, de leider van de Nationaal-Socialistische Beweging (NSB), zijn Secretarie van Staat. De Sicher-heitsdienst had verschillende gebouwen op en rond het Binnenhof in gebruik. Het Binnenhof werd zohet centrum van de macht van de Duitse bezetter.

Tijdens deze wandeling kijkt u terug in de tijd. Aan de hand van historische foto’s loopt u langs plaatsenen gebouwen die een rol speelden tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Binnenhof

2 Stadhouderspoort

Tijdens de Tweede Wereldoorlog vormde het Binnenhof het toneel van Duits machtsvertoon.Het Binnenhof was echter niet een exclusief Duitsbe stuurscentrum. De meeste Nederlandse over-heidsdiensten bleven, tot hun gedwongen evacua-tie begin 1943, normaal functioneren en veelalook op hun oude adres. Dat gebeurde op uitdruk-kelijk verzoek van rijkscommissaris Arthur Seyss-Inquart. Het Duitse bestuur bepaalde het beleid,maar voor de uitvoering van dit beleid schakeldende Duitsers het Nederlandse overheidsapparaatin. Seyss-Inquart ging ervan uit dat een klei ne100 Duitse medewerkers wel genoeg zou zijn omdit overheidsapparaat aan te sturen, maar ditbleek niet het geval te zijn. Eind 1941 lag het aan -tal medewerkers al op 2000. Een deel hiervanvestigde zich aan het Binnenhof. Zo werden demedewerkers van Buitenlandse Zaken onderge-bracht in het gebouw van de Eerste Kamer. Ookop Binnenhof 4, 7 en 20 zaten Duitsers: de leidingvan de spionagedienst en de Jodendeportatie.

Hofweg 1H

1 ProDemos – Huisvoor democratie enrechtsstaat

Hoewel de Tweede Wereldoorlog voor Nederlandpas in mei 1940 begon, had de Nederlandseregering reeds in augustus 1939 een algehelemobilisatie afgekondigd. In verband met de toegenomen internationale dreiging werdenonder de Hofweg en het aangrenzende Buitenhofopenbare schuilkelders gebouwd. Het Neder-landse leger had pas vlak voor de oorlog extrageïnvesteerd in schuilkelders en bewapening –te laat bleek naderhand. Tegenwoordig huist ProDemos aan de Hofweg.ProDemos informeert burgers over de demo cra tische rechtsstaat en stimuleert hen omhierin een actieve rol te spelen. Om zoveelmogelijk mensen bij de politiek te betrekken,werkt ProDemos op gemeentelijk, provinciaalen landelijk niveau.

Duitse soldaten achter een versperring, mei 1945 (2)

Seyss-Inquart op de trappen van de Ridderzaal,juni 1940 (4)

Defilé voor generaal Friedrich Christiansen, juli 1940 (6)

Binnenhof 1A

3 Erelijst van gevallenen1940–1945

Vanaf de Stadhouderspoort vindt u in de rechter-hoek van het Binnenhof op nummer 1A de Ere-lijst van Gevallenen 1940–1945. De Erelijstwerd op 4 mei 1960 in de Ridderzaal door konin-gin Juliana overgedragen aan de Staten-Generaalen bevat de persoonsgegevens van ongeveer18.000 Nederlanders die in de oorlog zijn omge-komen in het verzet, de koopvaardij, de land-macht, de marine of in Nederlands-Indië. De Ere-lijst bevindt zich in de hal van de voormaligehoofdingang van de Tweede Kamer en is normaalgesproken voor het publiek toegankelijk. Elkedag wordt één bladzijde van de lijst omgeslagen,waardoor telkens de namen van 24 gevallenenzichtbaar worden. Andere slachtoffers, zoalsdegenen die zijn omgekomen in concentratie-kampen, staan niet op de lijst. Tegenover hetmonument staan beelden van koningin Wilhel-mina en Pieter Gerbrandy, de minister-presidentvan het Londense oorlogskabinet.

Binnenhof

4 Ridderzaal

Op 29 mei 1940 werd het Duitse bestuur onderleiding van rijkscommissaris Arthur Seyss-Inquart in de Ridderzaal geïnstalleerd. Voor dietijd sprak koningin Wilhelmina, het staatshoofdvan het Koninkrijk der Nederlanden, in de Rid-derzaal de troonrede uit, waarin de plannen vande regering voor het komende jaar werden aan-gekondigd. Nu hield Seyss-Inquart hier zijn inau-gurele rede, waarin hij onder meer zijn plannenvoor het bestuur van Nederland bekend maakte.Afgezien van de hoogste Nederlandse ambtena-ren, die op de eerste rij zaten, bestond hetpubliek nagenoeg geheel uit Duitsers. Deze dagzou de geschiedenisboeken ingaan als ‘BruinePrinsjesdag’. Het was ook in de Ridderzaal waarde nieuwe heersers hun hooggeplaatste gastenontvingen, militaire appels afnamen, troepenbeëdigden, onderscheidingen uitdeelden en toe-spraken hielden. Na de oorlog werd in de Ridder-zaal de troonrede ‘gewoon’ weer uitgesprokenop de derde dinsdag van september.

123058-4 Den Haag z-card wandelingen 2012_z-fold 297 x 490 mm 04-04-12 12:56 Pagina 1

De Duitse propagandaminister Joseph Goebbels,hier tweede van links, verlaat Paleis Kneuterdijk op1 juli 1940. Het koepeltje is er niet meer (11)

ProDemos informeert burgers over de democratischerechtsstaat en stimuleert hen om hierin een actieve rol tespelen. Om zoveel mogelijk mensen bij de politiekte betrekken, werkt ProDemos op gemeentelijk, provin ciaalen landelijk niveau.

UitgaveProDemos – Huis voor democratie en rechtsstaatHofweg 1H2511 AA Den HaagT (070) 33 11 777E info@prodemos.nlI www.prodemos.nl

SamenstellingAbuzer van LeeuwenFotoverantwoordingDe illustraties zijn afkomstig van het Haags Gemeente -archief, met uitzondering van:Duitse spandoeken op Plein: ANP PhotoDe bevrijding op het Buitenhof: Nationaal Archief/ Spaarnestad Photo/Fotograaf onbekend.VormgevingPuntspatie [bno], Amsterdam

ISBN 978 90 6473 457 1 / Verkoopprijs € 1,00

Omslag achterzijde

(Leesrichting als binnenwerk)

kwartier’. Zij hebben nooit gemerkt dat op debovenste etage, in de duiventil, een groep onderduikers heeft gezeten. Zij hebben de oor-log overleefd dankzij het management van hethotel en de vogels zelf, die zowel door de Duit-sers als de onderduikers zijn verorberd. Directna de oorlog verbleven Amerikaanse en Britseofficieren en politici in het hotel, zoals DwightEisenhower en Bernard Montgomery.

Den Haag. Het Bijzonder Gerechtshof was delaatste rechtbank die in Nederland de doodstrafheeft opgelegd.Sinds 1983 zit in het gebouw de Raad van State,het hoogste adviescollege en de hoogste algemene bestuursrechter van Nederland.De Raad van State adviseert over wetsvoorstel-len en doet in laatste instantie uitspraken ingeschillen tussen overheden of tussen burgersen de overheid.

Dit voormalige paleis heeft op verschillendemomenten een belangrijke rol gespeeld in degeschiedenis van de rechtsstaat en de demo -cratie. In 1848 ging koning Willem II hierakkoord met de grondwetsherziening. Dezegrondwet beperkte de macht van de koning engaf het parlement meer macht.In de Tweede Wereldoorlog werd het gebouwregelmatig gebruikt door de Duitsers. Het werdgevorderd door de Presse- und Propagandadienstbeim Amt des Reichskommissars en het nieuwedepartement van Volksvoorlichting en Kunsten.De balzaal van paleis Kneuterdijk werd na deoorlog gebruikt voor de Haagse vestiging vanhet Bijzonder Gerechtshof. Dit gerechtshof wasbelast met de berechting van zware misdrijventijdens de Duitse bezetting. Ook het procestegen Mussert vond hier plaats. Hij werd terdood veroordeeld. Op 7 mei 1946, precies eenjaar na zijn arrestatie, werd hij gefusilleerdop de Waalsdorpervlakte, aan de rand van

Kneuterdijk 20

11 Voormalig Paleis Kneuterdijk

Buitenhof

13 De bevrijding

De bevrijding van Den Haag was een verhaalapart. In de voorafgaande maanden vreesdende bewoners dat de Duitsers de stad tot de laat-ste man wilden verdedigen. Op 4 mei 1945 werdop de BBC aangekondigd dat alle Duitse troepenin Noordwest-Europa zich hadden overgegevenen dat de bevrijding dus een feit was. Echter,er waren nog steeds geen geallieerde troepenom het gezag van de Duitsers over te nemen.De vreugde was groot toen op maandag 7 meide eerste twee jeeps van de geallieerden het Binnenhof opreden. De troepen van de Prinses Irene Brigade trokkenop 8 mei Den Haag binnen en werden verdeeldover de paleizen Noordeinde, Ruygenhoek enHuis ten Bosch, waar ze de paleiswacht verzorg-den. De eerste weken waren ze ook actief methet oppakken van NSB'ers en hulp aan de honge-rende bevolking. Ook werden in de duinen gefu-silleerde verzetsstrijders opgegraven.

Lange Voorhout 54–55

9 Hotel Des Indes

Direct op 10 mei 1940 werd de Duitse ambassa-deur, Julius graaf Von Zech-Burkersroda, samenmet zijn staf en hun families naar Hotel DesIndes gebracht, waar ze tot de dag van de capitulatie door 30 Nederlandse soldaten werden bewaakt. Op die dag maakte de Nederlandse opperbevelhebber Henri Winkel-man in Des Indes de overgave bekend aan deDuitse ambassadeur.Tijdens de Tweede Wereldoorlog is er intensiefgebruik gemaakt van het hotel, zowel door deDuitsers als door Joodse onderduikers. De hotel-directeur Henri Rey had lang voor het uitbrekenvan de oorlog een duiventil op het dak van hethotel geplaatst, want hij was een gepassioneerdduivenmelker. Op 13 mei 1940 vluchtte Rey metzijn familie naar Engeland, maar tijdens dievlucht werd zijn vrouw doodgeschoten.Tijdens de oorlog was het hotel een populaireplek voor Duitsers. Veel officieren woonden ertijdelijk en het deed dienst als ‘generaals-

Korte Vijverberg 3

8 Kabinet der Koningin

In september 1941 vorderde de Duitse Wehr -macht het gebouw en kwam er een casino in.Anderhalf jaar later vestigde Anton Mussert, deleider van de Nationaal-Socialistische Beweging(NSB), in de voormalige woning van de anti -revolutionaire voorman Guillaume Groen vanPrinsterer zijn Secretarie van Staat. In 1943 en1944 werd het pand gerestaureerd. Mussertheeft weinig gebruik gemaakt van het gerestau-reerde kantoor. De Secretarie van Staat ver-dween in 1944. De NSB had zijn hoofdkwartierin Utrecht. In april 1945 vluchtte Mussert voorde geallieerden naar Den Haag. Op 7 mei werdhij op de Korte Vijverberg gearresteerd. Aan deachterzijde van het gebouw werd hij afgevoerd.Het gebouw is nog altijd goed herkenbaar, zelfshet patroon van de bestrating. In de Doelen-straat, de straat achter Sociëteit De Witte, is eenonderdoorgang naar de achterzijde van ditgebouw. Sinds 1914 is hier het Kabinet derKoningin gevestigd.

Lange Voorhout 34

10 Hoge Raadder Nederlanden

De Hoge Raad der Nederlanden is het hoogsterechtscollege in Nederland op het gebied vanciviel recht, strafrecht en fiscaal recht. De belang -rijkste taak van de Hoge Raad is het bewaken vande rechtseenheid en de rechtsontwikkeling. Deingang van de gebouwen van de Hoge Raad be -vindt zich aan de Kazernestraat. Tijdens de eer-ste jaren van de Tweede Wereldoorlog bevond deHoge Raad zich echter aan het Plein, waar nu dehoofdingang van de Tweede Kamer is. De zetelvan de Hoge Raad is in 1943 tijdelijk verplaatstvan Den Haag naar Nijmegen. Tijdens de Duitsebezetting bleef de Hoge Raad in functie. Innovem ber 1940 dwong de bezetter de voorzitter,mr. L.E. Visser, wegens zijn Joodse afkomst totaftreden. De achterblijvende leden tekendende ariër verklaring. De raad wenste vooral de continuïteit van de rechtspraak en de rechts -vorming in Nederland te verzorgen maar zich verder niet politiek op te stellen. Deze opstellingvan de Raad is niet zonder kritiek gebleven.

Noordeinde 68

12 Paleis Noordeinde

Op 13 mei 1940 werd de koninklijke familiegeadviseerd om Paleis Noordeinde te verlaten ente vluchten. Een deel van de inboedel van hetpaleis werd verkocht door het personeel omzodoende te kunnen voorzien in de loonkostenen het onderhoud; hierdoor werd ook de aanzien-lijke wijnvoorraad uit handen van de Duitsersgehouden. Op 29 juni 1940 was het de verjaar-dag van prins Bernhard, vele mannen droe geneen witte anjer, oranje vertoon was alom en erwas een felicitatieregister bij het paleis. Ditkwam neer op openlijk verzet. Uiteindelijk werdhet door de Duitsers verboden om voortaan opdie dag Oranjegezindheid te uitten. Tijdens debevrijding lag voor het Paleis Noordeinde eenzee van bloemen. Koningin Wilhelmina zou hetgebouw niet meer betrekken. Zij vond dat het formele paleis haar tijdens de oorlog verworvendirecte contact met de samenleving negatiefbeïnvloedde. Tegenwoordig is Paleis Noordeindehet werkpaleis van de koningin.

De arrestatie van NSB-leider Mussert (8)

De bevrijding. De geallieerde troepen bereiken onder massale belangstelling het Buitenhof in Den Haag,mei 1945 (13)Hoek Lange Vijverberg en de Kneuterdijk

Parade van Duitse militairen vanaf de Lange Poten naarhet Plein, 1942 (6)

Het proces tegen Anton Mussert, november 1945,in de balzaal van voormalig Paleis Kneuterdijk (11)

123058-4 Den Haag z-card wandelingen 2012_z-fold 297 x 490 mm 04-04-12 12:56 Pagina 2