Wat is eendictatuur?

ProDemos– Huis voor democratie en rechtsstaat2

Een dictatuur is een regeringsvorm waarin alle macht inhanden is van één persoon of van één groep mensen.In verreweg de meeste gevallen komt een dictatuur totstand na gebruik van geweld of dreiging met geweld.Een dictatuur is het tegenovergestelde van democratie.

3

zowel voor de bevolking als voor dedictator zelf. Veel dictators hebbenenorme rijkdommen opgebouwd. Inkom-sten van de staat worden direct  door - gesluisd naar de bankrekeningen van dedictator en zijn familie en vrienden.

Veel dictaturen kennen een vormvan persoonsverheerlijkingEnorme portretten of standbeelden vande dictator zijn soms in het straatbeeldte vinden. Grote bijeenkomsten wordengeorganiseerd om de dictator toe tejuichen. Andere dictators nemengenoegen met talloze loftuitingen in dekrant of op televisie.

Natuurlijk kan een dictatuur niet alleenbestaan door geweld en onderdrukking.Een dictatoriaal regime kan niet zondereen machtsbasis. Er zijn altijd groepen inde samenleving die een dictator steunenomdat ze daar voordeel bij hebben ofomdat ze bang zijn voor chaos in hetland. Dat kunnen bijvoorbeeld rijkegrondeigenaren zijn, maar ook  onder -nemers, arbeiders, middenklassen of eenbepaalde etnische groep. De geheimedienst en het leger spelen een belang-rijke rol in een dictatuur. De machtheb-bers hebben deze instellingen nodig omer voor te zorgen dat tegenstanders vanhet regime de mond wordt gesnoerd.

verschillende soortendictaturenDictaturen verschillen niet alleen veelvan democratieën, maar ze verschillen

Wat is een dictatuur?

KenmerKen van een dictatuur

Er zijn geen vrije, eerlijke en geheimeverkiezingenIn een democratie worden degenen diehet land besturen gekozen door middelvan vrije en eerlijke verkiezingen. Dieverkiezingen vinden regelmatig plaats. Ineen dictatuur is dat niet zo. Soms is eendictator wel na vrije verkiezingen aan demacht gekomen, maar heeft hij de demo-cratie vervolgens snel afgeschaft.

De bevolking wordt onderdruktVooral actieve tegenstanders van dedictatuur moeten het ontgelden. Zijworden opgepakt, gevangengezet ofvermoord, soms met duizenden tegelijk.Geweld is aan de orde van de dag.

Er bestaan geen vrije mediaEr is sprake van censuur. Krant, radio entelevisie verkondigen doorgaans alleende opvattingen van de machthebbers.

De machthebbers regeren niet op basisvan de wetIn dictaturen wordt geregeerd op basisvan willekeur. De bevolking heeft geenenkele rechtszekerheid. De machthebbersdoen wat zij nodig achten om hun machtte behouden. De rechtspraak in een dicta-tuur staat in dienst van de machthebbersen is niet onafhankelijk.

Er komt veel corruptie voorGeld of gunsten zijn belangrijke smeer-middelen om iets gedaan te krijgen,

vaak ook heel erg van elkaar. Welkesoorten dictaturen zijn er?

Militaire dictaturenWe spreken van een militaire dictatuurals de macht in een land in handen is vanhet leger. Aan het hoofd van een militairedictatuur staat een officier uit het leger,maar vaak ook wordt de leiding gevormddoor een junta–een kleine groep  leger -officieren. In militaire dictaturen wordtveel nadruk gelegd op eensgezindheid endiscipline binnen het leger. De militaireleiding van het land kan immers nietzonder de steun van het leger. Belang-rijke instellingen, bedrijven en organisa-ties worden door militairen gecontro-leerd. Het leger vormt een bevoorrechtegroep in de maatschappij.

Militaire dictaturen kwamen na deTweede Wereldoorlog vooral in Zuid- en

Midden-Amerika voor. Dat was de tijdvan de Koude Oorlog tussen de VerenigdeStaten en de Sovjet-Unie. Uit angst voorhet communisme steunden de VS de mili-taire dictaturen in hun ‘achtertuin’.Bekende voorbeelden zijn het militairebewind van generaal Augusto Pinochet inChili van 1973–1990 en de Argentijnsejunta, die van 1976–1983 duurde. Tegen-woordig zijn er niet veel militaire dicta-turen meer, maar dat wil nog niet zeggendat de politieke rol van het leger overalis uitgespeeld. In verschillende landenwordt het leger door de regering ingezetom opstandelingen of terreurbewegingente bestrijden. Het leger krijgt daardooreen grote machtspositie.

EenpartijstelselsIn eenpartijstelsels heeft slechts éénpolitieke partij het voor het zeggen. Dezepartij bepaalt het beleid van het land en

ProDemos– Huis voor democratie en rechtsstaat4

controleert alle benoemingen–van hoogtot laag. Vaak bestaan er wel anderepartijen, maar die hebben niet veel in tebrengen en zijn loyaal aan de heersendepartij. Ze dienen vooral om bepaaldegroepen uit de samenleving te binden ente controleren. De hoogste machthebberin eenpartijstelsels is de partijleider, diein meer of mindere mate rekening moethouden met de andere leden in de topvan de partij.

Een bekend voorbeeld van een eenpartij-stelsel was de Sovjet-Unie, die  soort - gelijke systemen oplegde aan de landenvan Oost-Europa. In deze stelsels werdveel nadruk gelegd op een ideologie–een samenhangend geheel van ideeënover de samenleving. De  ideologie van deSovjet-Unie en de Oost-Europese landenwas het communisme. De overheidbemoeide zich met alles en iedereen engreep zelfs in het privéleven van deburger in. Iedereen werd in de gatengehouden. De partij had altijd gelijk.Daarom worden dit ook wel totalitairestaten genoemd: de controle over deburgers was totaal. In Europa zijn decommunistische stelsels na 1989verdwenen, nadat de Sovjet-Unie doorernstige economische problemen hervor-mingen ging doorvoeren. In Azië bestaannog wel eenpartijstaten, maar hun onder-linge verschillen zijn groot. In Maleisiëregeert al meer dan vijftig jaar een natio-nalistische en islamitische partij. Noord-Korea is een staat die men nog steedstotalitair kan noemen. De officiële ideo-

logie is afgeleid van het communisme.Buitensporig is de persoonsverheerlij-king van de partijleider. China ten slotteheeft ook een eenpartijstelsel–van huisuit communistisch, maar nu met veeleconomische vrijheid. Van politieke vrij-heid is echter geen sprake.

AutocratieënIn een autocratie (alleenheerschappij)ligt alle macht in handen van éénpersoon. Hij is degene die het voor hetzeggen heeft. Deze persoon kan een mili-tair of de leider van een politieke partijzijn, maar hij wordt in de uitoefening vanzijn macht niet beperkt door het leger ofeen partij. De dictators wil is wet. Maarook een alleenheerser heeft een groepvertrouwelingen nodig om aan de machtte kunnen blijven. Die groep bestaatmeestal uit vrienden of familieleden vande dictator. Sommige alleenheersershouden er een heel opvallende enbijzonder dure levensstijl op na. Zegebruiken hiervoor geld uit de staatskas.

Autocratieën komen we vooral tegen inMidden- en Zuid-Afrika en in Centraal-Azië. Afrika levert enkele lugubere enwrede voorbeelden: Jean-Bédel Bokassain de Centraal-Afrikaanse Republiek(1966–1979), die zichzelf tot keizerkroonde, en Idi Amin in Oeganda(1971–1979), die zijn tegenstanders aande krokodillen voerde. Heersende auto-craten zijn onder anderen AleksandrLoekasjenko in Wit-Rusland en RobertMugabe in Zimbabwe.

Wat is een dictatuur? 5

Absolute monarchieënAbsolute monarchieën zijn dictaturenwaarin een vorst (koning, emir of sultan)volgens bepaalde regels de macht heeftgeërfd van zijn voorganger. Om zijnmachtspositie te rechtvaardigen, verwijsteen erfelijke vorst vaak naar eenbepaalde traditie of zelfs naar goddelijkeafstamming. In een absolute monarchielegt een vorst op geen enkele manierverantwoording af aan de bevolking.

Absolute monarchieën komen vooral voorin het Midden-Oosten, maar ze zijn ookelders te vinden. In sommige landenmoet de vorst de macht delen met andereleden van de koninklijke familie. Dat isbijvoorbeeld het geval in Saoedi-Arabië.Er zijn ook landen waar sprake is vanechte alleenheerschappij door de vorst.In Brunei regeert de sultan al sinds 1967.Hij is één van de rijkste mensen terwereld. De koning van Swaziland is ondermeer berucht door de manier waarop hijzijn talrijke vrouwen uitzoekt. We moe -ten absolute monarchieën niet verwarrenmet constitutionele monarchieën, waarinde macht van de koning wordt beperktdoor een grondwet.

Niet elke dictatuur is heel duidelijk terangschikken. Er zijn dictaturen diekenmerken hebben van twee of drie vanbovenstaande soorten. Zo heeft Noord-Korea een eenpartijstelsel, maar deinvloed van het militaire apparaat is ergroot en de functie van partijleider issteeds overgegaan van vader op zoon.

Daarnaast zijn er ook regeringsvormendie in een overgangsfase zitten, vandictatuur naar democratie en omgekeerd.In Myanmar bijvoorbeeld trekt het legerzich uit het politieke leven terug. InRusland staat de democratie onder druknu president Vladimir Poetin steeds meermacht naar zich toetrekt.

hoe ontstaan en verdwijnendictaturen?Hierboven is al aangegeven dat sommigedictators na vrije of redelijk vrije verkie-zingen aan de macht zijn gekomen. Veeldictaturen komen echter tot stand na eenstaatsgreep, ook wel coup genoemd.We spreken van een staatsgreep als eenbestaande regering met geweld of door

ProDemos– Huis voor democratie en rechtsstaat6

dreiging met geweld wordt verdreven.Dat geweld is vaak afkomstig van mili-tairen. Een staatsgreep kan dus een eindemaken aan een democratisch gekozenregering. Maar ook binnen dictaturen zelfkomen staatsgrepen voor. De ene dictatormaakt dan plaats voor een andere. Dicta-turen kunnen ook tot stand komen viaeen revolutie. Zo kan een ontevredenbevolking onder leiding van gewapenderevolutionairen een ongewenste regeringverdrijven. Een dictatuur kan het gevolgzijn. Dictaturen ontstaan vooral in landenwaar het niveau van economische ontwik-keling laag is en waar een sterke poli-tieke structuur ontbreekt.

Een revolutie kan ook het einde bete-kenen van een dictatuur. Dictatorialeregimes kunnen verdreven worden na eenburgeroorlog, maar vaak leidt een burger-oorlog weer tot een nieuwe vorm vandictatuur. Verder komen dictaturen tenval doordat andere landen ingrijpen. Datkan rechtstreeks: een land stuurt dan eentroepenmacht om een dictator teverdrijven. Maar het kan ook indirect,namelijk door het stopzetten van mili-taire of economische steun aan het dicta-toriale regime, waardoor het niet langer

levensvatbaar is. Sommige dictaturenkomen aan hun einde als gevolg vanonderhandelingen. In zo’n geval doen demachthebbers afstand van de machtomdat er een akkoord is gesloten met deoppositie. Dit kan gebeuren als er onrustdreigt in het land. De moord op eenalleenheerser kan ook een overgang inlui -den naar een democratische regering.

verKiezingen in een dictatuurWe hebben al gezien dat vrije, eerlijke engeheime verkiezingen een belangrijkverschil vormen tussen democratieën endictaturen. Toch organiseren dictatorialeregeringen vaak verkiezingen. Alleen: zezijn niet vrij, eerlijk en geheim. Waaromdan toch die verkiezingen? Daar zijn drieredenen voor:n Dictatoriale regimes willen op deze

manier verhullen dat ze dictatoriaalzijn. Verkiezingen zijn een mooipropagandamiddel om net te doenalsof er sprake is van democratie.

n Verkiezingen leiden vaak tot verdeeld -heid binnen de groep tegenstandersvan het regime. Doen we wel of doenwe niet mee?

n De regering kan zo enig zicht krijgenop de vraag wie loyaal is aan hetregime en wie niet.

De verkiezingen zijn er dus niet om eendemocratische structuur op te bouwen,maar om de levensduur van het dictato-riale regime te verlengen. Manipulatieen fraude zijn sleutelwoorden bij verkie-zingen in dictatoriale stelsels.

Wat is een dictatuur? 7

ProDemos is het ‘Huis voordemocratie en rechtsstaat’.ProDemos legt uit wat despelregels zijn van dedemocratie en de rechts-staat en laat zien wat jezelf kunt doen om invloeduit te oefenen– in degemeente, de provincie,het land en Europa.

ProDemos–Huis voordemocratie en rechtsstaatHofweg 1 H2511 AA Den HaagT (070) 757 02 00E info@prodemos.nlI www.prodemos.nl

TekstProDemos–Huis voordemocratie en rechtsstaat

VormgevingPuntspatie[bno], Amsterdam

DrukTen Brink, Meppel

Fotografiep. 1 Gamma / HollandseHoogte; inzet: iStockphoto,p. 2 RIA Novosti /Hollandse Hoogte, p. 4 Magnum Photos /Hollandse Hoogte, p. 6 Allpix Press SARL /Hollandse Hoogte, p. 7 Eyevine / HollandseHoogte

Februari 2016

Het aantal dictaturen is delaatste jaren afgenomen. Maarde opbouw van een democratiemet de daarbij behorendevrijheden en rechten is eenproces van jaren. Verzet tegeneen dictatuur kan leiden toteen bloedige burgeroorlog ende uitkomst daarvan is altijdongewis. Omgekeerd kan eenperiode van broze democratieook weer leiden tot een vormvan dictatuur. Dictaturen zijnnog lang niet de wereld uit.