HV-Midden-Holland

1

Vensters uit de Humanistische Canon

www.humanistischecanon.nl

Bespreking: 4 februari 2014

Inleider: Peter de Wit

Venster Verzet tegen dictatuur

Tijdsperiode Interbellum

Thema De strijd voor vrede en menselijkheid

Doorkijkjes op

Jan Hoving - het gezicht van de vrijdenkersbeweging in Nederland

Menno ter Braak - een man zonder dogma's en onafhankelijke humanist

Anton Constandse - één van de belangrijkste humanistische denkers

van de 20e eeuw in Nederland

HV-Midden-Holland

2

Agenda

1. Het voorafje

2. Het venster Verzet tegen dictatuur

De vredesbeweging Discussie: antimilitarisme

3. Menno ter Braak Ressentiment - rancune

Discussie: hedendaags populisme

4. Anton Constandse tijdens interbellum

na WO II Discussie: hedendaags verzet tegen autoritaire regimes

5. Afsluiting de relevantie

HV-Midden-Holland

3

Het voorafje

Het namenrondje

HV-Midden-Holland

4

Het voorafje

De Canon

35 Vensters geschiedenis en actualiteit

verder lezen

‘Het’ humanisme ligt nergens vast

is historisch veranderlijk

Attentie de thema’s

o zijn belangrijk in de geschiedenis van het humanistisch denken

MAAR: het georganiseerd humanisme o kan zich de thema’s uit de Canon niet toe-eigenen o elk thema kan ook in andere levensbeschouwingen voorkomen

impliciet en expliciet humanisme

HV-Midden-Holland

5

Het voorafje

Drie hoofdlijnen in de Canon

1. uitgangspunt: kritisch denken - denken vanuit menselijke vermogens 2. streven: een politiek-moreel streven - sociale rechtvaardigheid 3. ideaal: ontplooiing van het individu

Eigentijds Humanisme

Drie pijlers van het HV-humanisme de combinatie van deze drie hoofdlijnen

o zelf denken o samen leven o persoonlijke ontplooiing

HV-Midden-Holland

6

Interbellum 1918-1940

Waakzaamheid in de jaren ’20 en ‘30 Comite van waakzaamheid 1936

Autoritaire regimes vanaf jaren ’20: aan de winnende hand

o Rusland 1917/1923: burgeroorlog o Duitsland 1920-1933: groei NSDAP o Italië 1922: groei zwarthemden o Spanje 1936-1939: burgeroorlog

bedreiging voor de vrijheid en de grondrechten van de mens o individu ondergeschikt

Strijd voor vrede en menselijkheid vrijdenkers, socialisten, christenen

o staan op de bres voor de vrijheden van het individu

Jaren ’20: Antimilitarisme

o Bart de Ligt: ‘oorlog vernietigt het slachtoffer en dehumaniseert de dader’

Jaren ’30: Waakzaamheid

o Menno ter Braak: ‘het probleem van het nationaalsocialisme wordt gebagatelliseerd’

HV-Midden-Holland

7

Al vóór WO I

Internationale Anti-Militaristische Vereniging-1

Vrijdenkers: vrijheid van het individu 1904: Internationale Anti-Militaristische Vereniging

o Nicolaas Schermerhorn +1865-1955 dominee, vrij-socialist, antimilitarist

o Bart de Ligt +1885-1935 Bond van Christen-Socialisten, vrijdenker

Andere anti-militaristen

o Domela Nieuwenhuis + 1845-1920 anarcho-socialist, politicus o Gertrude Kapteyn-Muysken +1855-1920 anarcho-socialist, vrijdenker o Bernard Reyndorp +1870-1950 anarcho-socialist, filosoof o Clara Wichmann +1885-1920 anarcho-socialist, jurist

HV-Midden-Holland

8

Al vóór WO I

Internationale Anti-Militaristische Vereniging-2 het gebroken geweertje

Nederland: een unieke traditie o nauwelijks internationale weerklank

jaren ’20: 32 antimilitaristische en pacifistische organisaties o anarchisten en christenen: voor geweldloosheid o sociaal-democraten: antimilitaristisch, niet principieel tegen geweld

Voor + na WO I: tegen leger en defensiebegroting tijdens WO I: akkoord met gelden voor mobilisatie

o vrijdenkers: principieel antimilitaristisch het militarisme berust op gezag van boven naar beneden

de eene beveelt en de andere gehoorzaamt de Vrije Gedachte kent geen klassen, rassen, standen strijd op basis van argumenten > < op basis van bruut geweld

1924: Nooit Meer Oorlog Federatie - 80.000 leden

jaren ‘30: de massale steun voor de vredesbeweging neemt geleidelijk af o economische crisis en de dreiging van het opkomende fascisme (Duitsland, Spanje) o organisaties intern verdeeld over de vraag of militaire verdediging toegelaten is

HV-Midden-Holland

9

Interbellum

Protest en demonstraties Staat gij toe dat wederom de dood

Openbaar protest zijn gift brake over de aarde? betogingen en protestvergaderingen

o 1921: hongerstaking dienstweigeraar (Herman Groenendaal) 1923: dienstweigeren wettelijk mogelijk

o de anti-Vlootwet demonstratie en volkspetionnement 1923: ruim 1,1 miljoen handtekeningen 1930: ruim 1,5 miljoen handtekeningen

brochures, pamfletten, lezingen en commentaren o te horen via de Vara en de Vrijdenkers Radio Omroep (VRO)

Jan Hoving - voorzitter van De Dageraad 1934 voor de VRO:

o Joden kijken ons aan, zwijgend. Laten nu alle mannen en alle vrouwen van de rede hun plicht doen. Werk mee de waan en het onrecht te keren.

1939: VRO verboden o i.v.m. belediging van een bevriend staatshoofd (Hitler)

HV-Midden-Holland

10

Jan Hoving +1880-1940

Een inspirerend atheïsme

Gezicht van de vrijdenkersbeweging 1920-1939: voorzitter

aandacht voor: o positief atheïsme

kosmische verbondenheid staat centraal mensen moeten met elkaar samenwerken om de wereld

te verbeteren o bestrijdt maatschappelijk onrecht o bestrijdt kerk, nationaal-socialisme en militarisme

Vrijdenker en socialist 'Klaarblijkelijk is de huidige eeuw een eeuw van de autoriteit'

o reactie op Mussolini’s geboorteregeling omwille van oorlogsvoering dalend geboortecijfer in de Italiaanse steden probeert de toekomst van het Italiaanse leger veilig te stellen

1928: bestuurslid Nieuw-Malthusiaanse Bond o zet zich in voor volksvoorlichting over anticonceptiemiddelen

HV-Midden-Holland

11

Verzet tegen dictatuur

Discussie over militarisme

Een aantal argumenten voor pacifisme en ontwapening zijn hier argumenten vóór bewapening tegenover te zetten ?

1. de valse hoop o bewapening biedt alleen in schijn een garantie van veiligheid

2. de praktijk o in een oorlog is geweld vaak niet meer te beheersen en treden excessen op

3. economisch o maatschappelijke middelen voor vreedzame doelen aanwenden

4. psychologisch o de traumatische gevolgen zijn groot; dragen de kiem van nieuw geweld in zich

5. het morele argument o er bestaan geen goede oorlogen

6. het vrijdenken o God noch autoriteit mag mij dwingen deel uit te maken van een onderdrukkend apparaat

7. de politiek o de internationale rechtsorde (arbitrage) kan oorlog voorkomen

8. de eigen kracht o geweldloze weerbaarheid kan met minder leed doeleinden bereiken

HV-Midden-Holland

12

Menno ter Braak + 1900-1940

Een politicus zonder partij

Anti-autoritair intellectueel een man zonder dogma's

o de onafhankelijke humanist o de beschaafde mens ging boven alles

medeoprichter van o 1924: literair tijdschriften De Vrije Bladen, Forum o 1927: de Filmliga

1933: literair redacteur van de krant Het Vaderland

stond pal voor de Europese, humanistische waarden o ook toen het politieke risico's met zich meebracht

1936: medeoprichter Comité van Waakzaamheid voor onze menselijkheid en al haar waarden

Pleegde zelfmoord op 14 mei 1940

o kon ieder moment door de nazi's gearresteerd worden

HV-Midden-Holland

13

Menno ter Braak + 1900-1940

Het nationaalsocialisme als rancuneleer-1 1937

Analyse van het nationaalsocialisme dubbele laag in de analyse

o psychologisch: rancune, wrok o politiek: verdraaiing van de democratie

De mens van het ressentiment kan het niet verdragen dat anderen meer bezitten

o zij hebben wat wij niet hebben, zij zijn wat wij niet zijn

heeft een zo eenvoudig mogelijk wereldschema o het simplisme vormt de maat van alle dingen

de wereld is een strijdtoneel van groepen

ervaart wrok o uit dit door te klagen en gaat vervolgens haten

Max Scheler (rond 1900): o democratie en socialisme houden onvoldoende rekening met het individu

HV-Midden-Holland

14

Menno ter Braak + 1900-1940

Het nationaalsocialisme als rancuneleer-2 Uit de tekst

IR MUSSERT (1937, op Houtrust)

o wie hersens en hart heeft moet ontevreden zijn

Vraag van ter Braak aan diplomaat ‘Is u van mening, dat het nationaalsocialisme in Nederland een werkelijk gevaar is? o Welneen mijnheer, het nationaalsocialisme is een troepje raté's !’ (mislukkelingen) o ter Braak: het probleem wordt gebagatelliseerd

De grote paradox van de democratische maatschappij

gelijkheid als ideaal o rancune is daardoor een essentieel verschijnsel in onze cultuur

wie niet gelijk is aan de ander en toch gelijk wenst te zijn wordt niet onder verwijzing naar standen of kasten op zijn nummer gezet

o het gelijkheidsideaal heet gewoonlijk ‘het volk’ zijn hoogste symbool van hiërarchie, de leider, heet ‘kameraad’

HV-Midden-Holland

15

Menno ter Braak + 1900-1940

Het nationaalsocialisme als rancuneleer-3 Uit de tekst

Gelijkheid als fictie liberalisme, socialisme, democratie én nationaalsocialisme

o rancune zit óók in de democratie en het socialisme

het verschil tussen democratie > < nationaalsocialisme o het wel> <niet bestrijden van fraseologie

De logica in het nationaalsocialisme bevel en propaganda

o geen gefundeerde argumentatie en verantwoordelijkheid voor de feiten o wel de leugen en de simplistische constructie van het wereldgebeuren

dat gebeurt ook in de democratische samenleving o maar altijd in de schaduw van kritiek en gedachtewisseling o het zoeken naar waarheid en ‘tegen-onderzoek’

HV-Midden-Holland

16

Menno ter Braak + 1900-1940

Het nationaalsocialisme als rancuneleer-4 Uit de tekst

Het gevaar niet: het nationaalsocialisme als ‘leer’

wel: het ressentiment ‘pur’ o dat van zijn afkomst niet meer weet o dat aan de frase gelooft als de zuivere waarheid

Nationaalsocialisme is niets dan rancune

geen nieuw simplisme o de zorgvuldig verzwegen achtergrond o Max Scheler zag het ressentiment al voor 1919

Rol intellectuelen ieder ogenblik paraat zijn om vervalsingen te ontmaskeren

o bulderende frasen in ‘gewone’ woorden te herhalen het eigenlijke probleem

o hoe het ressentiment te erkennen en beheersen

HV-Midden-Holland

17

Menno ter Braak + 1900-1940

Kritisch humanist Hoe kome deze tot broederschap ? .

Kapittelt een cultuur van gelijkheid gelijkheid voor de wet is van groot belang

het streven naar economische en sociale gelijkheid o is een bron van afgunst o gaat over van het ene gekanker op het andere

Bestrijdt de geringe strijdbaarheid van officieel humanisme

o te weinig strijdbaar tegen autoritaire stelsels o sympathiseert met het reformistische

socialisme

van marxisme en reformistische socialisme o hanteren een dogmatisch gelijkheidsideaal

Doel: de open samenleving een samenleving van kritische burgers

HV-Midden-Holland

18

Verzet tegen dictatuur

Discussie over hedendaags populisme

Haakt de PVV in op het ressentiment in onze tijd ? zijn dit frasen van mislukkelingen ? voldoet het om hier argumenten tegenover te zetten ?

Uitspraken op de PVV website

vorige maand verloren 15.000 Nederlanders hun baan o de werkloosheid blijft stijgen, maar het kabinet slaapt

pas als Nederland zich bevrijdt van de Brusselse dictaten kan onze economie weer groeien o en komen er weer banen bij voor Nederlanders

veel inwoners van Groningen zitten werkloos thuis o hun huizen zijn door de aardbevingen beschadigde en onverkoopbaar geworden

de integratie van niet-westerse allochtonen verloopt alles behalve voorspoedig. o de massa-immigratie kost ons land ieder jaar opnieuw 7,2 miljard euro o van een objectieve economische verrijking is geen sprake

HV-Midden-Holland

19

Anton Constandse +1900-1985

Vrijdenker en schrijver

De Canon over Constandse één van de belangrijkste humanistische denkers

van de twintigste eeuw in Nederland o publicist en verdediger van het vrije woord o iedereen verandert in concepties, ik ook (2x)

Enorm aantal thema’s o van Dada tot Spinoza o van Multatuli tot Spaanse literatuur

kernthema’s o antimilitarisme o streven naar vrijheid en geloof in eigen kracht o atheïsme o anarchisme o verzet tegen autoritaire stromingen - fascisme, nationaalsocialisme, stalinisme o vrijheid op het gebied van de ethiek - huwelijksmoraal, seksuele moraal o strijd voor een leefbare omgeving - milieu

HV-Midden-Holland

20

Anton Constandse +1900-1985

'Revolutionair anarchist'

Eerste Wereldoorlog leerde dat mensen geweld kunnen voorkomen

o als ze niet hun vrijheid en individuele kracht afstaan aan machthebbers

o maakte WO-I als puber mee

zijn anarchistische denkbeelden hangen samen met deze ervaringen

Interbellum ziet de behoefte aan autoriteit groeien

o herkent hierin een groot gevaar voor de democratie

Vrijdenker: vrijheid van het individu tegenover God, kerkelijke autoriteiten en de autoriteit van de staat

‘ik sta tegenover niets neutraal’ o ‘ik heb een sterke behoefte om autonoom te zijn

wat ik doe is geen pure intellectuele oefening het is verbonden met een stuk levensinstinct’

HV-Midden-Holland

21

Anton Constandse +1900-1985

Strijd tegen autoritair gezag

Jaren ’20 en ‘30 op strooibiljetten voor protestmeetings

o tegen het theïsme en vóór het atheïsme o tegen de Roomse machtswellust o tegen het militaire Spanje van Franco

keerpunt: de Spaanse Burgeroorlog o offert de idealen van het anarchisme op: 1e o het kleinste kwaad tegen het grootste kwaad

1940 Indië-gijzelaar in het concentratiekamp Buchenwald

o daarna in Sint Michielsgestel

Na de Tweede Wereldoorlog belangrijke rol in het intellectuele en politieke leven van Nederland

o buitenlandredacteur van het Algemeen Handelsblad o medewerker van Vrij Nederland, De Vrijdenker, en de Groene Amsterdammer

kritische beschouwingen over de koloniale en imperialistische politiek

HV-Midden-Holland

22

Anton Constandse +1900-1985

Afstand van gewelddadige revolutie

Jaren ‘70 docent geschiedenis van Spanje

en Latijns Amerika o spreekt over revolutionaire

bewegingen zoals van Che Guevara o verwachting: Constandse keurt

revolutionaire acties goed

guerilla-acties blijken vaak catastrofaal voor boeren of arbeiders o een gewelddadige oplossing maakt de

problemen niet kleiner 2e o revoluties kunnen even gewelddadig worden

Constandse haalt niet zijn gelijk maar erkent zijn ongelijk o 'Na de oorlog heb ik moeten constateren, dat de revoluties, waaraan onze eeuw

zo rijk is, gewelddadig zijn. Een omwenteling is op zichzelf een autoritair proces'

HV-Midden-Holland

23

Verzet tegen dictatuur

Discussiepunten

Hoe kijkt u anno 2014 aan tegen antimilitarisme

o maakt een beroeps- of dienstplichtig leger verschil o is een ‘humaan’ leger mogelijk

geweldloosheid o is de Arabische lente, verzet in Kiev geweldloos mogelijk

vredesmissies (Joegoslavië, Afghanistan, Centraal Afrika) o heeft Nederland internationaal een taak

loopt Nederland nog warm voor vrede o we kennen al 70 jaar geen oorlog binnen onze landsgrenzen

HV-Midden-Holland

24

Afsluiting

Brengen deze thema’s mijn denken verder ?

Het venster rol van de vrijdenkers in de strijd voor vrede o samen met anarchisten, socialisten en christenen

ondanks de verzuiling geen scherpe grenzen

verandering in de jaren ’20 en jaren ‘30 o van antimilitarisme naar waakzaamheid

voorloper van geweldloos verzet in WO II Menno ter Braak ressentiment, ontevredenheid

o zit in ons gelijkheidsideaal o moeten we met argumenten bestrijden

Anton Constandse geen individuele vrijheid en kracht afstaan aan machthebbers o een gewelddadige oplossing maakt de problemen niet kleiner

Dank voor uw belangstelling en bijdrage aan de discussie

Een vrijwillige bijdrage van 2 euro

stellen we zeer opprijs pdw/febr. 2014